Van hunebed tot Bonifatius

Gert van Klinken

Van hunebed tot BonifatiusVroege sporen van religie in Nederland

250.000 jaar geleden leefden er in het huidigeLimburg mensen die aantoonbaar beschiktenover een denkende geest en op professionelewijze hun gebruiksvoorwerpen vervaardigden.Maar iedere voor ons herkenbare vorm van ritueelof religie lijkt bij hen te ontbreken. Wanneer enhoe hebben die opgang gemaakt?

Gert van Klinken gaat in dit boek op diverselocaties binnen en net buiten ons land op zoeknaar de eerste sporen van religie. Van de gravenbij Swifterbant en de hunebedden bij Borger viade correspondentie van de Bataven tot het kerkjevan Loppersum. Van het stenen tijdperk tot aande Middeleeuwen. Wanneer zijn bepaalderituelen ontstaan? En zijn er verschillen enovereenkomsten tussen de rituelen toen en nu?Ga mee op een zoektocht naar devoorstellingswereld van ons voorgeslacht!

www.uitgeverijmeinema.nl

NUR 683; 684

ISBN 978 90 211 4244 9

Gert van Klinken

Van hunebed tot Bonifatius

9 789021 142449

Van hunebed en Bonifatius_Van Hunebed en Bonifatius-omslag 25-03-10 20:27 Pagina 1

10049_Hunebed Boni 5.0 07-04-2010 10:36 Pagina 2

van hunebed totbonifatius

Vroege sporen van religie in Nederland

Gert van Klinken

Uitgeverij Meinema, Zoetermeer


www.uitgeverijmeinema.nl

Ontwerp omslag: Studio Anton Sinke

ISBN 978 90 211 4244 9NUR 683; 684

© 2010 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveel-voudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaargemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch,door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder vooraf-gaande schriftelijke toestemming van de uitgever.


inhoud

Inleiding 7Enkele algemene gegevens 131. Vroege sporen 192. Jagers in de laatste ijstijd en daarna 313. De landbouwers van het Neolithicum 554. Van enkelgrafculturen naar de bronstijd 815. IJzertijd 1116. Romeinse tijd 1397. Constantijn 1878. Middeleeuwen 197Epiloog: Loppersum 249Aanbevolen literatuur 253Verklaring van enkele gebruikte termen 267Register 271



inleiding

Ongeveer 250.000 jaar geleden verbleef in Zuid-Limburg, inwat nu de omgeving van Maastricht is, een groep jagers. Zewaren in staat om complexe stenen gereedschappen te maken.Maar er bestaan geen herkenbare aanwijzingen dat zij hun do-den begroeven, geen indicaties voor ceremonieel of voor beel-dende kunst. Het roept de vraag op wanneer die voor het eerstopgang gemaakt hebben. In het Nederland van nu worden ri-tuelen uitgevoerd bij uitvaarten en ook bij menig feest. Gods-dienstige mensen praktiseren het gebed en brengen offers, aldan niet in symbolische vorm. Hoe lang komen dergelijke vor-men van gedrag hier al voor?

Wie belangstelling koestert voor dit verre verleden kanzich vandaag op verschillende manieren verdiepen in de spo-ren ervan. Men kan digitale informatie raadplegen of een mu-seum bezoeken – maar ook aandachtig het landschap bekij-ken. De lezer wordt al gauw een wandelaar. De speurtochtnaar het begin van ritueel en religie is daarom zo boeiend om-dat het onderwerp gevarieerd en de discussie open is. Vooralde archeologie heeft recentelijk nieuwe inzichten aangedra-gen, maar er zijn ook andere invalshoeken denkbaar. Wie be-langstelling koestert voor het begin van religie in Nederlandkrijgt, ook als museumbezoeker, onderzoeksresultaten aange-reikt en modellen voor een mogelijke verklaring – en wordtaangespoord om zélf te kijken en zélf tot een standpunt te ko-men.

De vroege geschiedenis is des te interessanter geworden

7


door de drastisch veranderde opvatting van de lengte daarvan.Niet eens zo lang geleden werd de prehistorie beschouwd alskort en overzichtelijk. Wie in Nederland een oude joodse be-graafplaats bezoekt merkt dat de tijd op de zerken berekendwordt ‘vanaf het begin van de schepping’. Vergelijkt men dejoodse jaartallen met de moderne notatie, dan blijkt dat ditbegin werd aangenomen in het jaar 3761 vóór de hedendaag-se tijdrekening. Dat verschilt niet zoveel met de christelijkeopvatting van de Ierse bisschop James Ussher (1581-1656),die berekende dat de wereld geschapen was in het jaar 4004voor Christus. Om precies te zijn: op 22 oktober, om zes uur’s ochtends.

Inmiddels zijn we gewend geraakt aan andere tijdseenhe-den. Ons onderwijs gaat uit van een oud heelal, van een pla-neet waarop het leven ontstond vanaf 3,5 miljard jaar gele-den, en van een mensheid die zich vanaf ongeveer 4,5 miljoenjaar geleden begon te ontwikkelen uit de primaten. Deze ver-anderde visie op de geschiedenis gaat niet alleen de weten-schappers aan. Vrijwel iedereen groeit ermee op, in de jarenvan de middelbare school of al eerder. Kinderen herkennenplaatjes van dinosaurussen. Toch bestaat deze kijk op de oor-sprong van het leven nog maar betrekkelijk kort. In de vroe-ge negentiende eeuw was de tijdrekening van de joodse zer-ken en van bisschop Ussher representatief voor de opvattingvan de meeste Europeanen. Nieuwe vondsten hebben dit tijds-perspectief sindsdien danig uitgerekt, met gevolgen voor demanier waarop we onze herkomst beschouwen.

Dit boekje komt voort uit belangstelling voor het begin-stadium van religie in Nederland. Het Latijnse werkwoord re-ligare of religere is een aanduiding voor het verbinden van tweeaspecten van de werkelijkheid. Er wordt in de religie een con-nectie gelegd tussen het leven zoals zich dat direct aan onsvoordoet (‘het profane’) en een als hoger en ouder, veelal tijd-loos opgevatte sfeer (‘het heilige’). Dit heilige kan zowel on-persoonlijk worden opgevat als persoonlijk. Er kan sprake zijn

8


van een niet nader benoembare ‘macht’, van goden (meer-voud) maar ook van God (enkelvoud). In alle drie gevallen iser bij de mens sprake van een gevoel van afhankelijkheid, envan de behoefte om het eigen leven op de juiste manier totdie macht in verhouding te brengen.

Religie staat vanaf de Verlichting onder de verdenkingvan een afhankelijkheid die het vrije individu beter achterzich zou kunnen laten. ‘Godsdienst is een manier om te com-municeren met krachten die je niet beheerst’, aldus JudithSchuyf. ‘Mensen krijgen in hun dagelijks leven vaak te ma-ken met problemen waarvoor ze geen goede oplossing kun-nen bedenken, omdat ze de verschijnselen die ze om zichheen zien, niet goed kunnen verklaren. Daarom roepen zede hulp in van allerlei machten en krachten buiten het ge-wone leven.’1 Dat klinkt niet erg zelfbewust. Even goed ishet mogelijk om diezelfde religie op te vatten als een creatiefproces, dat het nodige vertelt over de menselijke geest. Dehuidige stand van kennis maakt het mogelijk om in eigen landte speuren naar aanwijzingen daarvoor. De informatie is nietbeperkt tot boeken en internet. De vroege religiegeschiede-nis van Nederland heeft zijn weerslag gekregen in tal vanplaatsen in het landschap. Deze plaatsen nodigen uit tot be-zoek en reflectie.

Waar vinden we de eerste sporen van religie in Neder-land en hoe kunnen die worden verklaard? Er zijn inmiddelsvoldoende gegevens voorhanden om daarover enkele bere-deneerde vermoedens te formuleren. Dat gebeurt op ver-schillende manieren. Sommigen duiden de functie van eenhunebed liefst met een maximum aan wetenschappelijke dis-tantie. Anderen zullen juist geneigd zijn om een verband teleggen met eigen ervaringen rond sterfelijkheid, uitvaart enritueel. Joris van Eijnatten en Fred van Lieburg wijzen inhun Nederlandse religiegeschiedenis (2005) op de mogelijke val-kuilen van zo’n identificatie: het gevaar dreigt dat een he-dendaags referentiekader verward wordt met dat van het

9


voorgeslacht.2 Gelukkig bieden de beschikbare literatuur, decollecties in de musea en het landschap hulpmiddelen omeen visie te formuleren die niet enkel op fantasie berust. Ditboekje nodigt de lezer uit voor een mentale wandeling doorde vroege religiegeschiedenis van Nederland, van prehisto-rie tot vroeg christendom. Die geschiedenis is in de fysiekeomgeving ingebed. Religie stond niet los van het dagelijksleven, maar was daarmee verweven. Wanneer verklaringenworden aangedragen, is geprobeerd om die zo te presente-ren dat de lezer het voor en tegen ervan zelf kan afwegen –liefst ook tijdens een bezoek aan de beschreven plaatsen inhet landschap.

De beschreven plekken liggen vooral in Nederland. Vooreen goed begrip bleek het wenselijk om tevens enkele uit-stapjes te maken naar de buurlanden. Naast het observatori-um van Goseck en het schip van Dover betreft dit vooral plaat-sen die verband houden met de Romeinse tijd. Het verhaalvan de Bataven wordt aanschouwelijk in het Engelse Ches-terholm (Vindolanda); de dood van Publius Quinctilius Va-rus vond plaats in het Teutoburger Woud (bij het huidige Os-nabrück) en de multireligieuze samenleving kreeg gestalte inColonia Ulpia Traiana (het Duitse Xanten aan de Rijn). Ikheb geen specialistische studie willen schrijven, maar een in-leidende gids. Eindnoten zijn beperkt gehouden. Achterin iseen uitvoerig en beredeneerd overzicht opgenomen van degeraadpleegde literatuur.

Hartelijke dank komt toe aan allen die de totstandkomingvan deze uitgave hebben mogelijk gemaakt. Kees Korenhof,Lia van Strien en Lydeke van Beek van uitgeverij Meinemawaren ook nu stimulerende begeleiders. Arend Smilde ver-zorgde de correctie. Marry de Boer, Margo Jonker en Johanvan Klinken waren bereid het manuscript te lezen en vancommentaar te voorzien. Bovendien leverden zij uit hun ei-gen collectie een deel van de foto’s. Francisca Schippers enDaphne van Bergen maakten de routebeschrijving van een

10


wandeling naar de grafheuvels en het Romeinse marskampbij Ermelo. De lezer wordt een stimulerende verkennings-tocht toegewenst, langs de vroegste sporen van religie in Ne-derland.

Noten

1. Judith Schuyf, Heidens Nederland, 11.2. Joris van Eijnatten en Fred van Lieburg, Nederlandse reli-

giegeschiedenis, 14.

11



enkele algemene gegevens

Het bodemarchief

Sinds de Romeinen is religie verbonden geraakt met geschre-ven woorden. Deze vernieuwing is tamelijk recent. Veruit hetgrootste deel van de periode waarin mensen in Nederland re-ligieus ritueel hebben uitgevoerd is schriftloos geweest. Menleefde letterlijk in de prehistorie. Vóór de Romeinse tijd zijnwe aangewezen op het zogeheten bodemarchief: de informa-tie die is opgeslagen in de grond, die het vakgebied vormt vande archeologie. Er bestaat geen rechtstreekse toegang tot detaal van de mensen in de prehistorie, tot hun woorden en ge-dachten.

Archeologen als David Fontijn en Karsten Wentink me-nen dat het mogelijk is om door middel van het bodemarchiefbepaalde patronen te achterhalen in menselijk gedrag vóór deintroductie van het schrift. Patronen zijn veelal een zaak vanherhaling: handelingen die keer op keer werden uitgevoerdop een bepaalde plaats en op een bepaalde manier. Ze gevenons inzicht in de regels en de taboes van een gemeenschapvan lang geleden. Deze rituele praktijken kunnen zich somsvreemd aan ons voordoen. Volgens een vast stramien herhaaldgedrag was voor mensen in het verleden, binnen hun refe-rentiekader, daarentegen wel degelijk betekenisvol. Fontijnmeent dat de fysieke omgeving bijdraagt aan de interpretatievan dergelijke patronen. Het bodemarchief maakt deel uit vanhet landschap.

13


Datering van vondsten

De bekendste techniek om de ouderdom vast te stellen van or-ganische voorwerpen van minder dan 70.000 à 40.000 jaar oud,is de 14C-methode. Elk levend wezen op aarde absorbeert deradioactieve koolstofisotoop 14C vanuit de atmosfeer. Zodrahet sterft, wordt het gehalte radiokoolstof niet langer aange-vuld. De radioactiviteit vervalt, en wel in een constant tempo.Door het gehalte 14C in dood materiaal te meten en dit te ver-gelijken met het gehalte in de atmosfeer wordt het mogelijkom de ouderdom van het onderzochte organisme te bepalen.De afnemende sterkte van de straling is een maat voor de da-tering. De meetbare 14C-activiteit vermindert in een bekendtempo, met een halveringstijd van 5730 jaar. Hierdoor is or-ganisch materiaal te dateren, hetzij door de overgebleven ra-dioactiviteit te meten, hetzij door de 14C-atomen te tellen metbehulp van een versneller. Zo kan een ouderdom van 20.000tot maximaal 60.000 jaar geleden bepaald worden. Deze tech-niek wordt tot op de huidige dag verfijnd, en is vooral voor deoudere fasen van de menselijke geschiedenis van belang.

Een andere methode is dendrochronologie, datering aan dehand van de volgorde van jaarringen van bomen, die in diktevan jaar tot jaar variëren. Binnen een regio vertonen deze rin-gen een identiek patroon. Die patronen overlappen elkaar voorbomen van aaneensluitende perioden. Dendrochronologiewerkt vaak bijzonder goed voor de middeleeuwse dateringen,maar is minder in gebruik voor vroegere periodes.

Voor de datering van de oudste vondsten wordt gebruik ge-maakt van thermoluminescentie, een techniek die op grond vande atoomstructuur van kristallijn gesteente kan vaststellen hoelang geleden die aan verhitting in een vuur blootgesteld is ge-weest. De kalium-argondatering is een andere mogelijkheid.Het kaliumisotoop 40K kent een halveringstijd van maar liefst1,3 miljard jaar. Kalium komt van nature voor in vrijwel allegesteentes. De methode is dan ook geschikt voor ouderdoms-

14


bepalingen van aardlagen van honderdduizenden jaren gele-den.

Indeling van de voornaamste tijdperken vanprehistorie en vroeg-historische tijd

De prehistorie wordt ingedeeld aan de hand van veranderin-gen in de materiële cultuur. De belangrijkste onderscheidingis die van steentijd, bronstijd en ijzertijd. Van deze drie tijd-perken heeft de steentijd veruit het langst geduurd: in ons landvan de eerste hier aangetroffen mensen (ca. 250.000 jaar ge-leden) tot het begin van de bronstijd rond 2100 voor Chris-tus. Daarop volgt dan vanaf 700 v.C. de ijzertijd.

Bij afwezigheid van geschreven bronnen is een van de be-langrijkste hulpmiddelen bij het bepalen van dergelijke date-ringen de bovengenoemde 14C-methode, waarmee organischmateriaal als hout en bot kan worden geanalyseerd.

Kort voor het begin van de moderne jaartelling, met dekomst van de Romeinen, gaat prehistorie over in historie. Deintroductie van het schrift biedt dan nieuwe mogelijkhedenvoor het vastleggen van een exacte chronologie. Het beginvan de Middeleeuwen wordt over het algemeen gedateerdrond het jaar 400 na Christus. De belangrijkste tijdperken engebeurtenissen zijn hieronder gerangschikt. Veel van de da-teringen staan bij benadering vast. De oudste tijdbepalingenworden gegeven in 14C-jaren, de jongere in kalenderjaren voorof na Christus.

Oudere fasen, gemeten in 14C-jaren:

Vroege mensachtigen in Afrika (australopithecinae)4.000.000 jaar geleden

Eerste werktuigen, begin Paleolithicum (oude steentijd)2.400.000 jaar geleden

15


Homo erectus, trek uit Afrika vanaf 1.500.000 jaar geledenMensen in Zuid-Engeland, Duitsland 500.000 jaar geledenJachtkamp bij Belvédère (Maastricht) 250.000 jaar geledenSaale-ijstijd 200.000-130.000 jaar geledenAankomst moderne mens (homo sapiens)in Europa 40.000 jaar geleden

Uitsterven van de neanderthalers 35.000 jaar geledenGrotschilderingen Dordogne 35.000 jaar geledenEinde van de laatste (Weichsel-)ijstijd 13.000 jaar geledenRendierjagers in Oldeholtwolde, Friesland 12.100 jaar geledenBegin van de landbouw in het Midden-Oosten 10.000 jaar geleden

Jongere fasen, gemeten in jaren voor of na Christus:

Mesolithicum (midden-steentijd), vanaf 9000 v.C.Begin vorming Noordzee 9000-7000 v.C.Boot van Pesse 8000 v.C.‘Trijntje’ van Hardinxveld-Giessendam 5500 v.C.Landbouw in Zuid-Limburg (Bandkeramiek) 5300 v.C.‘Mannetje van Willemstad’ 5300 v.C.

Neolithicum (late steentijd), vanaf 5300 v.C.Swifterbantcultuur in Flevoland vanaf 4900 v.C.Kreisgrabenanlage Goseck 4900 v.C.Rössencultuur in Zuid-Limburg 4600 v.C.Vuursteenmijnbouw Rijckholt 3900 v.C.Vlaardingencultuur, Ypenburg 3800 v.C.Trechterbekercultuur, bouw hunebedden vanaf 3400 v.C.Enkelgrafculturen 2900 v.C.Introductie Klokbekers 2400 v.C.Vernieling steengraf Heveskesklooster 2200 v.C.

Bronstijd, importen uit Engeland, vanaf 2100 v.C.Bronsbewerking in Nederland 1800 v.C.

16


De ‘hoofdman van Drouwen’ 1800 v.C.Massagraf Wassenaar 1700 v.C.Schip van Dover 1550 v.C.‘Tempeltje’ van Barger-Oosterveld 1475 v.C.Zonnewagen van Trundholm, Denemarken 1400 v.C.Urnenvelden vanaf 1000 v.C.

IJzertijd, vanaf 700 v.C.De ‘vorst van Oss’ 625 v.C.Bewoning op de kwelders van Friesland en Groningen vanaf 600 v.C.Masker van Middelstum vanaf 450 v.C.Cultusplaats van Lomm ca. 400 v.C.

Romeinse tijd, vanaf 54 v.C.Aanleg legerplaats bij Nijmegen 16 v.C.Varusslag in het Teutoburger Woud 9 n.C.Bataafse opstand 69 n.C.Het ‘meisje van Yde’ 100 n.C.Correspondentie Sulpicia Lepidina, Vindolanda 105 n.C.Marskamp op de heide bij Ermelo 170 n.C.Laatste mijlpaal Wateringse Veld 250 n.C.Constantijn erkent het christendom 313 n.C.De Peelhelm 320 n.C.Triniteitsleer verplicht voor alle burgers 381 n.C.

Middeleeuwen, vanaf 400 n.C.Willibrord landt bij Katwijk aan Zee 690 n.C.Bonifatius vermoord bij Dokkum 754 n.C.

17


Documents

Van hunebed tot Bonifatius