5
Aplicasaun lian maternal iha ensino curricular Timor Leste: Vantajen; desvantajen no obstaculos BY: Agedo Bento Ideologia Kona ba atu aplica no implementa lian materna Ne mai hosi senhora Christy Sword Gusmao, Australiana, spousa senhor Xanana Gusmao nian. Ideologia Aplicasaun ka implementasaun lian materna iha ensino curricular Timor Leste ne sai hanesan precupasaun bot quase Timor oan barak nian hahu hosi povo kiik ba too Presidente da Republica, Taur Matan Ruak. Hare ba precupasaun hirak Ne atan hau hakarak atu dehan katak aplicasaun Ka implementasaun lian materna iha ensino curricular ne iha ninia vanjagen maibe mos iha desvantajen. Vantajen Hanorin lian materna iha ensino basico ninia vantajen mak hanesan: a) atu nune lian materna labele lakon(punah) katak atu hamoris nafatin lian inan(dialect) tribo ida-idak nian iha Timor laran Tomak. Tanba lian inan iha Timor laran Tomak hamutuk tolu nulu resin rua(32 dialects). Nune atu salava quarda lian hirak ne hodi nune labele lakon entaun hanorin lian materna iha ensino basico iha vantajen bot. b) Usa lian materna facilita studadnte sira atu comprende kona ba materias nebe Mestres/as sira hanorin durante proceso aprendisajen. Desvantajen Ita hatene katak iha lian materna laos lian nebe conhesido iha mundo academico ou mundo scolar Nune mos lian materna sidauk tama no prience criterio iha escrito area academico nian. Ciencias hotu hotu hakerek no hanorin iha lian strageiros nian hanesan lian Portuqes; inglesh, lian Indonesia, Latim, no

Vantagen no desvantagen hosi aplicasaun lian materna iha ensino curricular Timor Leste

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Vantagen no desvantagen hosi aplicasaun lian materna iha ensino curricular Timor Leste

Aplicasaun lian maternal iha ensino curricular Timor Leste: Vantajen; desvantajen no obstaculos

BY: Agedo Bento

Ideologia Kona ba atu aplica no implementa lian materna Ne mai hosi senhora Christy Sword Gusmao, Australiana, spousa senhor Xanana Gusmao nian.

Ideologia Aplicasaun ka implementasaun lian materna iha ensino curricular Timor Leste ne sai hanesan precupasaun bot quase Timor oan barak nian hahu hosi povo kiik ba too Presidente da Republica, Taur Matan Ruak.

Hare ba precupasaun hirak Ne atan hau hakarak atu dehan katak aplicasaun Ka implementasaun lian materna iha ensino curricular ne iha ninia vanjagen maibe mos iha desvantajen.

Vantajen

Hanorin lian materna iha ensino basico ninia vantajen mak hanesan: a) atu nune lian materna labele lakon(punah) katak atu hamoris nafatin lian inan(dialect) tribo ida-idak nian iha Timor laran Tomak. Tanba lian inan iha Timor laran Tomak hamutuk tolu nulu resin rua(32 dialects). Nune atu salava quarda lian hirak ne hodi nune labele lakon entaun hanorin lian materna iha ensino basico iha vantajen bot. b) Usa lian materna facilita studadnte sira atu comprende kona ba materias nebe Mestres/as sira hanorin durante proceso aprendisajen.

Desvantajen

Ita hatene katak iha lian materna laos lian nebe conhesido iha mundo academico ou mundo scolar Nune mos lian materna sidauk tama no prience criterio iha escrito area academico nian. Ciencias hotu hotu hakerek no hanorin iha lian strageiros nian hanesan lian Portuqes; inglesh, lian Indonesia, Latim, no seluk tan. Tanba ne hanorin lian materna bele prejudica estudante sira iha futuru wainhira ba halo studos iha ensino superior nacional no internacional.

Desvantajen seluk nebe sai percupasaun bot mos mak hanesan Senhor Presidente Taur Matan Ruak hateten iha Jornal Independente edisaun Kinta Feira, 27 de February de 2017. Taur dehan katak Governo halo politica implementasaun lian materna la fo benefisio ba povo kiik sira. Tanba iha realidade lian materna so implementa deit ba povo kiik sira nia oan maibe bot sira nia oan haruka ba escola hotu iha rai liur.

Hare ba conteudo hosi liafuan nebe president hato’o ne’e bele dehan katak politica implementasaun lian maternal ne karik sai hanesan meus ida hosi ukun nain balun atu hodi hasatan netik no cria dificudldade obstaculo ba povo kiik sira nia oan atu labele avansa ba iha mundo academia superior.

Page 2: Vantagen no desvantagen hosi aplicasaun lian materna iha ensino curricular Timor Leste

Iha parte seluk , lian materna bele cria divisaun etno-linguanguistic katak bele hamosu separasaun kona ba uso lingua de ensinar entre etnicos no tribos sira iha Timor laran tomak tuir lian materna nebe etnicos no tribos ida-idak nian. Pior liu tan mak bele fo impacto negativo no prejudica proceso mundo escolar adademia Timor Leste nian nune’e mos cria confusaun kona ba oinsa atu implementa lian sira nebe defini tiha ona iha constitusaun RDTL artigo 13 alinea 1 katak lian Tetum no Portuges mak sai nudar lian official nasaun Timor Leste nian. Alem de ida ne, pior liu tan mak lian materna implementa deit ba povo kiik sira nia oan maibe ema bo’ot sira nia oan lae. Ema bo’ot sira nia oan haruka ba escola hotu iha rai liur. Hahalok ida ne’e mos cria problema bot tanba hamosu injustica no bele dehan katak discriminsaun academica ba ema kiik sira. Hahalok ida ne’e hamosu linguangen no atitude ida nebe cantor Jino da Costa descrebe iha nia knanauk ho titulos “Aileba no Maluk la iha.” Mensagen iha knanuk ne dehan katak ‘aileba nia oan sira nebe beik tau ba kotuk nafatin nunue’e kiak, sai kiak nafastin no matenek sira sempre ba oin nafatin nune’e mos matenek sira riku ba bei-beik.

Jino Da Costa nia knanuk ida ne’e describe claro los kona ba hahalok discriminsaun politica de implemntasun lian materna hodi obriga ema kiik sira nia oan hodi studa lian materna maibe ema bot sira nian oan lae. Ida ne’e mos sai hanesan devantagen bot ida hosi politica implementasun lian materna.

Hare ba vantajen no desvantajen hosi implementasaun lian materna iha ensino curicular ne hamosu desvantagen mak barak liu duke ninia vantajen tanba ne bele dehan katak politica ba implmentasaun lian materna hamosu obstaculos bot ba proceso scolar iha Timor leste.

Obstaculos

Tanba saida mak lia materna sai nudar obstaculo bot? Implemetasaun lian materna iha ensino scolar sai obstaclos bot tanba ; a) lian materna sidauk prience criterio academia scolar nian; b) lian materna sai hanesan satan(penghambat) ba povo kiik sira nebe iha futuru hakarak halo sira nia estudos iha ensino superior nacional no internacional; c) Lian materna mos sai hanesan confusaun academic curricular Timor Leste nian no prejudice implemetasaun lian official nebe define ona iha Constituisaun RDTL; d) obstaculos seluk hosi implementasaun lian materna mak hamosu disturbansaun iha area educasaun no social; e) seluk tan mak Timor ninia systema educasaun em termos de usa lian la claro katat sabraut hela.

Tanba ne atu dehan katak implementasaun lian materna iha ninia benefiso Ka vantajen hodi hamoris nafatin lian inan maibe mos iha ninia desvantagen no mos sai nudar obstaculo bot liu ba povo kiik sira liu-liu ba future estudantes sira nebe sei halo sira nia studos iha ensino superior. at liu tan cria politica descrimnsaun educativa ba ema kiik sira.

Basea ba desvantajen no obtaculos nebe barak los hosi implementasaun lian materna ne, saida mak governo tenke considera atu bele fo solusaun ba questaun ida ne'e?

Atu fo solusaun ba problema ida ne mak governo liu-liu ministerio educasaun persija halo fali studo ida nebe kle'an kona ba vantajen, desvantajen no obstaculos sira nebe menciona iha

Page 3: Vantagen no desvantagen hosi aplicasaun lian materna iha ensino curricular Timor Leste

leten hodi halo fali revisaun ba curiculo academia nia iha Timor Leste liu-liu kona ba implementasaun lian materna nian.

Solusaun seluk mak karik persija hasai tiha(apaga tiha) politica da implementasaun lian materna hosi curiculo do ensino escolar nebe implementa hela dadauk.

Seluk tan mak Governo Timor Leste persija fo liu atnesaun ba lian sira nebe mak difini tiha ona iha Constitusaun Republica de Timor Leste atu nune'e bele construi liu tan politca eucativo iha area educasaun de Timor Leste. Claro, ke ida ne mos hamosu lamentasaun balun maibe hakarak ka lakohi tenke usa duni lian official sira iha proceso de ensino tanba lian official ne consagra ona iha constituisaun RDTL. Spera katak governo liu-liu ministerio educasaun sei tau considersaun nebe construtivo nebe ikus mai benefisia Timor oan hotu. Obrigado

.

Referecias:

1. Jornal Independente, http://www.independente.tl/tl/politika/taur-hanorin-lian-materna-oan-eskola-iha-rai-liur?utm_source=dlvr.it&utm_medium=facebook(Asesu,9-2-2017)

2. Claudio Ximenes, Constituição da República Democrática de Timor-Leste Aprovada pela Assembleia Constituinte em 22 de Março de 2002. https://www.tribunais.tl/files/Constituicao _T_P_Livro_20120420.pdf(asesu,10-2-2017)

3. Wikipedia, https://tet.wikipedia.org/wiki/Lian_tim%C3%B3r (asesu 10-2-2017)4. Jino Da Costa, Aileba, https://www.youtube.com/watch?v=EjPWOegzxdQ no

https://www.youtube.com/watch?v=HER9BBpcK3I (asesu 10-2-2017)5. Organizasaun Non-govermental(ONG) Fundasaun Mahein https://fundasaunmahein.

wordpress.com/2011/04/26/se-mak-sai-vitima-ba-lingua-iha-timor-leste/6. KALIUETE,https://kaliuete.wordpress.com/2012/02/09/implementasaun-lian-

materna-iha-ensinu-basiku-tuir-perspetivu-kaliuete-nian/Asesu 10-2-2017)7. Jornal Sapo, http://noticias.sapo.tl/tetum/info/artigo/1218542.html(asesu,102-2017)