4η ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ

Ιστορία της Ευρωπαïκής Λογοτεχνίας

Ιστορία της Ευρωπαïκής Λογοτεχνίας

από τις αρχές του 18ου έως τον 20ό αιώνα

ΤΕΤΑΡΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ

ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ ΧΡΥΣΙΝΑ

ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ-ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΑΡΣΟΣ

ΑΘΗΝΑ

20 Απριλίου 2013

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ....................................................................................................................3

ΠΡΩΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ – Νεωτερισμοί που χαρακτηρίζουν την πεζογραφία του

μοντερνισμού και τη διαφοροποιούν από τη ρεαλιστική πεζογραφία...........................4

ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΝΟΤΗΤΑ – Ο τρόπος με τον οποίο το διονυσιακό στοιχείο επιδρά στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του καλλιτέχνη στο διήγημα Ο Θάνατος στη Βενετία του Τόμας Μαν

και Τοποθέτηση του κειμένου στο ευρύτερο πλαίσιο του μοντερνισμού

......................................................................................................................................11

ΕΠΙΛΟΓΟΣ..................................................................................................................15

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...................................................................................................16 -17

2

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στην παρούσα εργασία, στο πρώτο μέρος, θα επισημάνουμε συνοπτικά τους

βασικούς νεωτερισμούς που χαρακτηρίζουν την πεζογραφία του μοντερνισμού και τη

διαφοροποιούν από τη ρεαλιστική πεζογραφία.

Στη συνέχεια, θα σχολιάσουμε τον τρόπο με τον οποίο το διονυσιακό στοιχείο επιδρά

στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του καλλιτέχνη στο απόσπασμα του

διηγήματος Ο Θάνατος στη Βενετία του Τόμας Μαν και θα τοποθετήσουμε το κείμενο

στο ευρύτερο πλαίσιο του μοντερνισμού, εντοπίζοντας τα νεωτεριστικά

χαρακτηριστικά του.

3

ΠΡΩΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ - Νεωτερισμοί που χαρακτηρίζουν την πεζογραφία του

μοντερνισμού και τη διαφοροποιούν από τη ρεαλιστική πεζογραφία

Το ρεύμα του μοντερνισμού (ή «νεωτερική τέχνη») χρονολογείται μεταξύ 1910

και 1940, κορυφώνεται το 1920. Αποτελεί την αισθητική έκφραση της

νεωτερικότητας.1 Εκφράζει τις αντινομίες της νεωτερικότητας προβάλλοντας

ταυτόχρονα το αίτημα για πρωτοτυπία και ριζική ανανέωση στην τέχνη. Ο

μοντερνισμός ως ρεύμα δεν είναι ενιαίος και μονοσήμαντος, αλλά ποικίλος και

πολυμέτωπος. Εκπροσωπείται από συγκεκριμένες καλλιτεχνικές ομάδες με

διακηρύξεις και ακραία πειραματική διάθεση, τις αποκαλούμενες πρωτοπορίες (avant

–gardes) και από μεμονωμένους συγγραφείς οι οποίοι αποκαλούνται «μοντερνιστές»

και τάσσονται υπέρ της ριζικής καινοτομίας αλλά διατηρούν στενή και επιλεκτική

σχέση με την παράδοση. 2

Η παράδοση λειτουργεί ως ένα είδος σταθεράς καθώς στην σύγχρονη κοινωνία

έχουν διαλυθεί οι βεβαιότητες και οι παραδοσιακές δομές και σχέσεις. Οι θεωρίες του

Φρόυντ για το ασυνείδητο, η θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν και η

βιταλιστική θεωρία του Ανρί Μπερξόν κλόνισαν συθέμελα πεποιθήσεις για τη

δυνατότητα γνώσης του υποκειμένου, του χώρου, του χρόνου και του αντικείμενου

κόσμου.3

Η συνειδητή αναζήτηση της αντικειμενικής αλήθειας και η πιστή αναπαράσταση

της πραγματικότητας στην οποία στόχευε η ρεαλιστική πεζογραφία δεν μπορούσε να

εκφράσει την ρευστότητα και τον κατακερματισμό της πραγματικότητας της

σύγχρονης ζωής και του μοντέρνου ανθρώπου.4 Σύμφωνα με τον ρεαλιστή Σταντάλ

(«Το μυθιστόρημα είναι ένας καθρέπτης που ταξιδεύει στον κόσμο»).5 Η ρεαλιστική

γραφή είχε θέμα την περιγραφή της καθημερινότητας του αστικού κόσμου μέσα σε

1 Βλαβιανού Α. κ.ά., «Το πρώτο ήμισυ του 20ού αιώνα: Εκφάνσεις του Μοντερνισμού» στο Ιστορία της Ευρωπαïκής Λογοτεχνίας. Ιστορία της Ευρωπαïκής Λογοτεχνίας από τις αρχές του 18ου αιώνα έως τον 20ό αιώνα, τόμος Β, επιμ. Προβατά Δ., εκδ. Ε.Α. Π., 2η έκδοση, Πάτρα 2008, σελ. 240.

2 Στο ίδιο, σελ. 240.3 Ό.π., σελ. 239.4 Ό.π., σελ. 241.5 Βλαβιανού Α. κ.ά., «Το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα: Από τον ρεαλισμό στον συμβολισμό» στο Ιστορία της Ευρωπαïκής Λογοτεχνίας. Ιστορία της Ευρωπαïκής Λογοτεχνίας από τις αρχές του 18ου αιώνα έως τον 20ό αιώνα, τόμος Β, επιμ. Προβατά Δ., εκδ. Ε.Α. Π., 2η έκδοση, Πάτρα 2008,σελ.153.

4

ένα αυστηρό ορισμένο χωροχρονικό πλαίσιο στο οποίο παρουσιάζονταν και δρούσαν

οι ήρωες. Αντίθετα, η πεζογραφία του μοντερνισμού εστιάζει στην υποκειμενική

πρόσληψη της πραγματικότητας καθώς ο εαυτός θεωρείται διασπασμένος,

αντιφατικός και πολλαπλός.6 Ο χρόνος και η υλική πραγματικότητα δεν αποτελούν

πια σταθερές και αμετάβλητες αλήθειες, αλλά μεταβάλλονται σύμφωνα με την

προοπτική θέασης και την ατομική μνήμη.7

Συγκεκριμένα, η μοντερνιστική γραφή δεν είναι πλέον γραμμική και τελεολογική

ούτε ντετερμινιστική αλλά ακτινωτή και εμπεριέχει διάφορες χρονικότητες τις οποίες

εισάγουν συνήθως οι αναμνήσεις του υποκειμένου.8

Η υποκειμενικότητα της πρόσληψης της πραγματικότητας εκφράζεται μέσα από την

«ροή της συνείδησης» και κυρίως με την αφηγηματική τεχνική του «εσωτερικού

μονολόγου». Επίσης, η αποσπασματικότητα, η ελλειπτικότητα, οι υπαινιγμοί, οι

μεταφορές, οι επαναλήψεις, η αντιπαράθεση ασύνδετων εικόνων και η παραβίαση

των γραμματικών και συντακτικών κανόνων μεταφέρουν την εικόνα του

αλλοτριωμένου μοντέρνου υποκειμένου και την εικόνα της πραγματικότητας η

οποία βιώνεται ως ρευστή, πολυδιάστατη και τελικά απροσπέλαστη.9

Η περιγραφή του εξωτερικού περιβάλλοντος δεν αποτελεί πια στόχο της γραφής αλλά

δίνεται έμφαση στον εσωτερικό κόσμο των χαρακτήρων, ο οποίος, μερικές φορές,

προβάλλεται στον εξωτερικό κόσμο όπως στο έργο του Τζέημς Τζόυς.10

Οι χαρακτήρες διαγράφονται ατελώς. Τα πρόσωπα δεν προσδιορίζονται βάσει των

λεγομένων, της δράσης ή της εξωτερικής τους εμφάνισης αλλά απεικονίζονται μέσα

από τις σκέψεις τους, τις ψυχικές εντάσεις αλλά κυρίως μέσα από τις σκέψεις των

άλλων για εκείνα.11

Ο παντογνώστης αφηγητής με το αμερόληπτο ύφος της ρεαλιστικής πεζογραφίας έχει

αντικατασταθεί από την πολυπρισματική θέαση της πραγματικότητας που

προσφέρουν διαφορετικά πρόσωπα αλλά και οι μεταβολές στην αντίληψη του ίδιου

του υποκειμένου. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με την εναλλαγή «εσωτερικού

μονολόγου» διαφορετικών χαρακτήρων. Επίσης, απεικονίζεται το κατακερματισμένο

6 Ό.π., σελ. 239.7 Ό.π., σελ. 239.8 Ό.π., σελ. 312.9 Ό.π., σελ. 241.10 Ό.π., σελ. 271.11 Ό.π., σελ. 312.

5

εφήμερο παρόν και ο πλούτος των εμπειριών οι οποίες δεν είναι δυνατόν να

μεταφερθούν παρά μονάχα ως «αποσπασματικός» λόγος ή ακόμα με αποσιωπήσεις.

Οι λέξεις αδυνατούν να εκφράσουν τις έννοιες που περιέχονται στην συνείδηση του

υποκειμένου σύμφωνα με τον Κάφκα στο έργο του οποίου το παράλογο συγκροτεί

ένα νέο σύστημα αξιών.12

Πολλούς μοντερνιστές συγγραφείς τους απασχολεί ο χρόνος και η συνείδηση και

καταφεύγουν σε έναν αφηγηματικό λόγο χωρίς δράση και πλοκή όπως για

παράδειγμα ο Προυστ. Η «παθητική μνήμη» ανασύρει το παρελθόν και συνδέει τον

ήρωα με την αιωνιότητα και την αθανασία.13

Η αθανασία προσεγγίζεται και μέσα από τον άχρονο μύθο και την «μυθική μέθοδο»

αλλά και με την τεχνική της διακειμενικότητας η οποία συνδέει το παρόν με το

παρελθόν. Επίσης, η διακειμενικότητα συνδέει τα διαφορετικά είδη λογοτεχνίας αλλά

γίνεται και αναφορά σε πολιτισμικές και ιστορικές πηγές.14

Ο στόχος της ρεαλιστικής πεζογραφίας να επιτελέσει κοινωνικό και πολιτικό ρόλο

ασκώντας κριτική στην αστική τάξη και τα προβλήματα μοντέρνας ζωής στον

μοντερνισμό έχει αντικατασταθεί από την κραυγή αγωνίας του σύγχρονου ανθρώπου,

την αναζήτηση του ωραίου, μέχρι τα όρια του νοσηρού, και την δημιουργία «τέχνης

για την τέχνη». Καθώς η τέχνη έχει αναχθεί σε απόλυτη αξία προβάλλεται η ίδια η

τέχνη ως αντικείμενο του εαυτού της μέσα από την τεχνική της αυτοαναφορικότητας,

συζητάει με τον εαυτό της και «ανακηρύσσεται» σπουδαιότερη από την ζωή.

Σύμφωνα με τον Όσκαρ Ουάιλντ «[ό]λη η τέχνη ουσιαστικά δεν έχει καμία

χρησιμότητα».15

Ο μοντερνιστής πεζογράφος μπορεί να πάρει πολιτικοποιημένη ή απολιτική στάση

και να διαχειριστεί την «κρίση» του σύγχρονου ανθρώπου με μια στροφή προς τα

έσω, μια νέα εσωτερικότητα, καθώς αντιμετωπίζει την λογοκρισία αλλά και τον φόβο

μπροστά σε μαζικά κινήματα όπως ο ναζισμός και ο κομμουνισμός.16

Τα θέματα που εξερευνά ο μοντερνισμός αφορούν την ρευστότητα του χρόνου, την

μνήμη, την συνείδηση, την δυνατότητα πρόσληψης της πραγματικότητας μέσα από

την αντιφατικότητα. Η πραγματικότητα τοποθετείται στα όρια ψευδαίσθησης και

12΄Ο.π., σελ. 264.13 Ό.π., σελ. 265.14 Ό.π., σελ. 273.15 Ό.π., σελ. 206.16 Ό.π., σελ. 261.

6

αλήθειας, ασυνείδητου και συνειδητού.17 Διερευνά επίσης την ατομική

εσωτερικότητα, το παρελθόν, την συνείδηση και το ασυνείδητο, την βαθύτερη

ενότητα των πραγμάτων όπως αναδύονται μέσα από τα όνειρα, τους στοχασμούς και

τις αναμνήσεις.18 Η σεξουαλικότητα και η έκφρασή της αποτελούν κεντρικό θέμα των

μοντερνιστών ως αποδοχή της ολοκληρωμένης ταυτότητας του υποκειμένου ή της

αναζήτησής της ακόμη και της άρνησης που οδηγεί στην αρρώστια και τον θάνατο

όπως στη νουβέλα του Τόμας Μαν «Ο Θάνατος στη Βενετία».

17 Travers M., Εισαγωγή στη Νεότερη Ευρωπαική Λογοτεχνία, από τον ρομαντισμό ως το μεταμοντέρνο,μτφρ. Ναούμ Ι- Παπαηλιάδη Μ., επιμ. Καγιαλής Τ., εκδ. Βιβλιόραμα, 2η έκδοση, Αθήνα 2005,σελ. 227.18 Ό.π., σελ. 242.

7

«Η ηθική της τέχνης συνίσταται στην τέλεια χρήση ενός ατελούς μέσου»

Όσκαρ Ουάιλντ

8

ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΝΟΤΗΤΑ - Ο τρόπος με τον οποίο το διονυσιακό στοιχείο επιδρά στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του καλλιτέχνη στο διήγημα Ο Θάνατος στη Βενετία του Τόμας Μαν

και Τοποθέτηση του κειμένου στο ευρύτερο πλαίσιο του μοντερνισμού

Η νουβέλα του Τόμας Μαν (1875-1955) «Ο Θάνατος στη Βενετία» εκδόθηκε το

1912. Ο ήρωας της νουβέλας είναι ο συγγραφέας Άσενμπαχ και το απόσπασμα που

μελετάμε εστιάζει στην προσπάθεια του καλλιτέχνη να ολοκληρωθεί ως

προσωπικότητα μέσα από το ταξίδι του από τον κόσμο του συνειδητού στον κόσμο

του ασυνείδητου. Το θέμα αυτό απασχόλησε τον μοντερνισμό. Συγκεκριμένα, οι

μοντερνιστές προσπάθησαν να διερευνήσουν την επώδυνη αλλά λυτρωτική σχέση

ανάμεσα στην ηθική υπέρβαση και στην προσωπική ολοκλήρωση.19 Ο Τόμας Μαν

επηρεασμένος από τον Νίτσε και το έργο του «Η γέννηση της τραγωδίας» συνδέει

τον συνειδητό κόσμο της ζωής, του πνεύματος και της ηθικής, με τον θεό Απόλλωνα

και το ασυνείδητο, τον ονειρικό κόσμο, την τέχνη με τον θεό Διόνυσο.20 Στο

απόσπασμα που μελετάμε o ήρωας του Τόμας Μαν ο συγγραφέας Άσενμπαχ

καταφεύγει στην φαντασία για να περιγράψει τον κατακερματισμένο του εαυτό

μεταξύ της ηθικής και του καθωσπρεπισμού και των καταπιεσμένων και

αντικρουόμενων επιθυμιών του οι οποίες συγκρούονται μέσα στην ψυχή του (« η ίδια

η ψυχή του ήταν μάλλον η σκηνή που διαδραματίζονταν τα γεγονότα αυτά»). Έτσι,

χρησιμοποιεί ένα όραμα για να μιλήσει για τον εσώτερό του εαυτό, στο οποίο μετέχει

και ο ίδιος σε μια κατάσταση μεταξύ ονείρου και πραγματικότητας και μιλάει για την

σχετικότητα της αντικειμενικής αλήθειας.21 Η νέα πραγματικότητα των αρχών του

20ού αιώνα είναι υποκειμενική («Κείνη κει τη νύχτα είδε ένα φοβερό όνειρο, - αν

μπορεί κανείς να χαρακτηρίσει ως όνειρο ένα σωματικοποιημένο βίωμα»). Ο

Άσενμπαχ παραδίνεται στο διονυσιακό πνεύμα στον «ξένο θεό» ο οποίος ανασύρει

μέσα από τον συγγραφέα καταπιεσμένα συναισθήματα, τα οποία ορμούν στο όνειρο

μέσα από την αμφιθυμία της αγωνίας και της ηδονής της φριχτής περιέργειας

μπροστά στο άγνωστο, καθώς καταλύεται η αντίστασή του («Το πράγμα άρχισε με

19 Travers M., Εισαγωγή στη Νεότερη Ευρωπαική Λογοτεχνία, από τον ρομαντισμό ως το μεταμοντέρνο,μτφρ. Ναούμ Ι- Παπαηλιάδη Μ., επιμ. Καγιαλής Τ., εκδ. Βιβλιόραμα, 2η έκδοση, Αθήνα 2005, σελ. 215.20 Mann Thomas, «Ο Θάνατος στη Βενετία» στο Ανθολόγιο Λογοτεχνικών Κειμένων, επιμ. Βλαβιανού Α., εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 2008, σελ. 338.21 Ό.π., σελ. 241.

9

αγωνία, με αγωνία και ηδονή και με μια φριχτή περιέργεια γι’αυτό που θα

επακολουθούσε»). Ο Τόμας Μαν περιγράφει την εποχή του όπου κυριαρχεί το

καινούριο και απρόβλεπτο και τόσο το άτομο όσο και η πραγματικότητα είναι ρευστή

και αντιφατική.22 Η νουβέλα «Ο Θάνατος στη Βενετία» τοποθετείται στο ρεύμα του

αισθητισμού το οποίο φέρνει στο προσκήνιο την προσωπικότητα του συγγραφέα, την

φαντασία και εκφράζει τη διαμαρτυρία του «αισθητή» στην αστική ηθική και την

υλική πραγματικότητα προτείνοντας μια πνευματικότητα γεμάτη εντάσεις και

αισθησιακές απολαύσεις που συμπυκνώνονται στη δημιουργία τέχνης που υπηρετεί

αποκλειστικά το ωραίο.23 Το φαινόμενο, της τελευταίας δεκαετίας του αιώνα, της

όξυνσης της αναζήτησης για το ωραίο και το επιτηδευμένο έως τα όρια του

«νοσηρού» και του «κακού» ονομάστηκε «παρακμή» που σύμφωνα με κάποιους

ειδικούς της λογοτεχνική θεωρίας θα μπορούσε να χαρακτηρίζει την νουβέλα του

Τόμας Μαν.24 Η περιγραφή του οράματος με την τεχνική της «ροής της συνείδησης»

είναι γεμάτη αισθησιασμό και μεταφέρει μια οργιαστική ατμόσφαιρα ήχων

αισθήσεων και εικόνων καθώς ο ήρωας μεταβαίνει από τον έλεγχο της συνείδησης

στην κυριαρχία του ασυνείδητου όταν γίνεται ένα με το πλήθος παραδομένος στον

θεό Διόνυσο («Η νύχτα βασίλευε, κ’ οι αισθήσεις του βρίσκονταν σε συναγερμό γιατί

ακούγονταν να έρχονται από μακριά σάλαγος, χλαπαταγή, ένα ανακάτωμα από

θορύβους: κροταλίσματα, σπασίματα [….] κι ολ’ αυτά ανάμικτα και κυριαρχούμενα

κατά τρόπο φριχτά γλυκό από ένα παίξιμο φλάουτου») & (« είδε να κυλούν και να

ορμούν στροβιλίζοντας προς τα κάτω: άνθρωποι, ζώα, κοπάδι ολόκληρο, ένα

μανιασμένο στίφος, - κ’ η πλαγιά πλημμύρισε από κορμιά[….] ιλιγγιώδεις χορούς.

Γυναίκες ντυμένες, με προβιές [….] στενάζοντας, ντέφια, κράδαιναν πυρσούς [….]

φίδια που τίναζαν έξω τη διχαλωτή γλώσσα τους ή χούφτιαζαν και με τα δυο χέρια τους

μαστούς των») («Μαζί τους ανάμεσά τους [….] παραδομένος στον ξένο θεό»). Η

παρουσία του θεού Διόνυσου είναι αισθητή τόσο στην αναφορά του Τόμας Μαν ως

«ο ξένος θεός» όσο και μέσα από σύμβολα του θεού γνωστά από την μυθολογία την

έκσταση και τους («ξεφρενιασμένους, ιλιγγιώδεις χορούς»), τα ουρλιαχτά των

22 Ό.π., σελ. 239.23 Βλαβιανού Α. κ.ά., «Το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα: Από τον ρεαλισμό στον συμβολισμό» στο

Ιστορία της Ευρωπαïκής Λογοτεχνίας. Ιστορία της Ευρωπαïκής Λογοτεχνίας από τις αρχές του 18ου

αιώνα έως τον 20ό αιώνα, τόμος Β, επιμ. Προβατά Δ., εκδ. Ε.Α. Π., 2η έκδοση, Πάτρα 2008, σσ. 203-

204.24Βλαβιανού Α. κ.ά., ό.π., σελ. 204 & Mann Thomas, ό.π., σελ. 338.

10

γυναικών («ντυμένες με προβιές […] κρατούσαν φίδια και κράδαιναν πυρσούς») τους

άνδρες που παρουσιάζονταν («με κέρατα στο μέτωπο[…] χτυπούσαν σαν μανιακοί

τύμπανα» και τους χαρακτηριστικούς ακόλουθους του Διόνυσου τους τράγους αλλά και

τα αγόρια «αγόρια τσίγκλιζαν με ραβδιά, στολισμένα με γιρλάντες» και «τράγους»

ενωμένοι όλοι σε ένα πλήθος παραδομένο σε ξέφρενο χορό «το πλήθος ούρλιαζε

[….]ένα παρατεταμένο «ου» μα όλα τα διαπερνούσε ο ήχος του «φλάουτου»). Ο

συγγραφέας ελκύεται από την «βακχεία» και λαχταρά η καρδιά του να «συμμεθέξει στο

χορό του θεού» ώσπου στο τέλος αποκαλύπτεται πλήρως η ταυτότητά του με την

εμφάνιση του φαλλού «το άσεμνο σύμβολο» του θεού Διόνυσου. Η αναφορά στον

μύθο του θεού Διόνυσου και συγκεκριμένα σε σκηνή από την τραγωδία «Βάκχες»

του Ευριπίδη είναι ένα χαρακτηριστικό του μοντερνισμού ο οποίος συνδέει το

παρελθόν με το παρόν με την «διακειμενικότητα».25 Η διακειμενικότητα είναι το

χαρακτηριστικό ολόκληρου του αποσπάσματος που μελετάμε καθώς είναι μια

αναφορά στο έργο του Νίτσε «Η γέννηση της τραγωδίας» στο οποίο το απολλώνιο

και το διονυσιακό στοιχείο συνδέονται με την πάλη μεταξύ συνειδητού και

ασυνειδήτου. Η προσπάθεια ισορροπίας των δυο αυτών στοιχείων μπορεί να

θεωρηθεί ως κορύφωση της τέχνης η οποία μπορεί να επιτευχθεί μόνο φευγαλέα

καθώς η άρνηση της ύπαρξης των κρυφών μας επιθυμιών οδηγεί στην απόλυτη

κυριαρχία την ενορμήσεων, που εκπροσωπεί ο θεός Διόνυσος, και την καταστροφή

καθώς η απώθησή τους σύμφωνα με την θεωρία της ψυχανάλυσης του Φρόυντ οδηγεί

στην αρρώστια και στον θάνατο.26 Σύμφωνα με μια άλλη οπτική η ισορροπία του

απολλώνιου με το διονυσιακό στοιχείο επετεύχθη στην αρχαία αττική τραγωδία του

5ου αιώνα στην οποία παραπέμπει και ο συγγραφέας λέγοντας27 (« η ίδια η ψυχή του

ήταν μάλλον η σκηνή όπου διαδραματίζονταν τα γεγονότα αυτά») και στην οποία η

Ύβρις οδηγούσε στην Νέμεσις και την Δίκη και την τιμωρία του ήρωα που εδώ θα

μπορούσε να είναι η τιμωρία και ο θάνατος του συγγραφέα Άσενμπαχ. Επίσης το

ταξίδι του συγγραφέα από το συνειδητό στο ασυνείδητο θα μπορούσε να παραπέμπει

στην Οδύσσεια του Ομήρου.28 Η σύνδεση του κειμένου με τον άχρονο μύθο μπορεί

να συνδέεται με την προσπάθεια των μοντερνιστών να αφομοιώσουν δημιουργικά το

25 Ό.π., σελ. 273.26 Travers M., σελ. 245.27 Αναστασία Αντωνοπούλου, «Η Ελληνική αρχαιότητα στο έργο του Τόμας Μαν, Θάνατος στη

Βενετία», Σύγκριση / Comparaison, τχ. 15 (2004), σελ. 9928 Αναστασία Αντωνοπούλου, ό.π., σελ. 97.

11

παρελθόν και να βρουν σε αυτό μια σταθερά καθώς οι ίδιοι βιώνουν έναν κόσμο

κατακερματισμένο και ρευστό. Επίσης, η τέχνη ως απόλυτη αξία συνδέεται μέσα από

τα κείμενα της αρχαιότητας με το αιώνιο και το άφθαρτο από τον χρόνο.

Άλλη μια τεχνική του μοντερνισμού που υπάρχει στο απόσπασμα που μελετάμε

είναι η κατάργηση του ορισμένου χρόνου και του χώρου καθώς και του

ντετερμινισμού, δηλαδή η λογική αλληλουχία των γεγονότων.29 Βρισκόμαστε στον

κόσμο του ονείρου και της ψευδαίσθησης τον οποίο περιγράφει η «ροή της

συνείδησης» με ένα καταιγισμό από προτάσεις σε παρατακτική σύνταξη,

χαρακτηριστική κυρίως στον εξπρεσιονισμό30 («Το πράγμα άρχισε με αγωνία […]

κροταλίσματα, σπασίματα κ’ υπόκωφες βροντές, διαπεραστικές κραυγές αλλαλαγμών

[….] Ήξερε ένα λόγο σκοτεινό […] «ο ξένος θεός»).

Ο καλλιτέχνης αντιστέκεται στην κατάργηση της ηθικής και του πνεύματος του

Απόλλωνα αλλά στο τέλος παραδίνεται ολοκληρωτικά στον Διόνυσο ή στην τέχνη η

οποία κυριαρχεί στην ζωή, όπως υποστηρίζουν οι μοντερνιστές.31 («Η αποστροφή του

ήταν μεγάλη, μεγάλος ο φόβος του […]να προστατεύσει ό,τι ήταν δικό του εναντίον του

ξένου […] τώρα ονειρευόμενος, παραδομένος χωρίς δύναμη στο δαίμονα […] Δεν

φοβόταν πια το τερατώδες του φαινόταν πλούσιοσ’ελπίδες και σαθρός ο ηθικός

νόμος»). Διακρίνουμε μία κριτική στάση απέναντι στην ηθική της αστικής τάξης και

τις συμβάσεις καθώς και μια έμμεση αναφορά στην σεξουαλικότητα και την

ομοφυλοφιλία του συγγραφέα την οποία δεν παραδέχεται συνειδητά και την ενδύει με

όνειρο αλλά και με αναφορές στην φιλοσοφία του Νίτσε και την αρχαιοελληνική

τέχνη και το πάθος για ομορφιά που τελικά είναι πάθος που εμπεριέχει ερωτική έλξη

η οποία στο τέλος εκφράζεται χωρίς αναστολές καθώς ο θεός Διόνυσος κυριαρχεί και

τιμωρεί αυτόν που τον αρνήθηκε όπως τον Πενθέα στις Βάκχες του Ευριπίδη32 («να

μείνει ολομόναχος με τον Ωραίο[…] το βλέμμα του έπεφτε βαρύ, ανεύθυνο, ακίνητο

πάνω στο λαχταρισμένο, όταν τον έπαιρνε, χωρίς αξιοπ΄ρεπεια, από πίσω [..] μέσα από

τα σοκάκια»)

Ο εσωτερικός ψυχισμός του ήρωα προβάλλεται ως πραγματικότητα και η πορεία του

καλλιτέχνη προς την ολοκλήρωσή του δεν μπορεί να επιτευχθεί καθώς οδηγείται

στην καταστροφή σύμφωνα με την θεωρία του Νίτσε και την επιθυμία για 29 Ό.π., σελ. 265.30 Ό.π., σελ. 245.31 Ό.π., σελ. 242.32 Αναστασία Αντωνοπούλου, ό.π., σελ. 102.

12

καταστροφή («Και η ψυχή του γεύτηκε την ασέλγεια και τη λύσσα του αφανισμού»).

Επιπλέον, η ονομαζόμενη «αρρώστια του αιώνα» (fin de siècle), η οποία χαρακτήρισε

την εποχή παρακμής τέλη του 19ου αιώνα αρχές του 20ού αιώνα, ήταν αποτέλεσμα

κορεσμού και πλήξης αλλά και «προέβλεπε» τον επερχόμενο πόλεμο.33Ο σκοτεινός

μας εαυτός, τον οποίο διερεύνησαν οι μοντερνιστές, το λογικό και το παράλογο,

συνδέονται με στενούς δεσμούς, «το σκοτάδι και το φως κυλούν το ένα μέσα στο

άλλο» έτσι που δεν μπορείς να ζήσεις χωρίς τον Διόνυσο που συνδέει τον άνθρωπο με

τον αρχέγονο εαυτό του αλλά ούτε και χωρίς τον Απόλλωνα και το φως που χύνει στο

πνεύμα μας.34

33 Travers M., σελ. 212.34 Travers, ό.π., σσ. 224-225.

13

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Ο μοντερνισμός εκφράζει την ρευστότητα της πραγματικότητας και την

υποκειμενικότητα στην πρόσληψή της. Η πεζογραφία μπορεί να μην ορίζεται

χωροχρονικά και να μην ακολουθεί την αιτιοκρατική αλληλουχία ή να μην υπάρχει

πλοκή ωστόσο έχει δομή και ακολουθεί ορισμένες τεχνικές όπως η ροή της

συνείδησης, οι επαναλήψεις, οι μεταφορές, η αυτοαναφορικότητα και η

διακειμενικότητα, η ελλειπτικότητα και η αποσπασματικότητα. Εστιάζει στον

εσώτερο κόσμο του ήρωα τον οποίο προβάλλει στον εξωτερικό κόσμο ή τον φωτίζει

από διαφορετικές οπτικές γωνίες. Η θεματική του μοντερνισμού εξερευνά τα όρια του

συνειδητού και του ασυνειδήτου, την σχετικότητα της αλήθειας, τον χρόνο και τον

τρόπο που τον βιώνει το υποκείμενο αλλά κυρίως την σεξουαλική του ταυτότητα ως

μέρος της προσωπικής του ολοκλήρωσης.

Η νουβέλα του Τόμας Μαν «Ο θάνατος στη Βενετία» εστιάζει στο θέμα της

ολοκλήρωσης της προσωπικότητας χρησιμοποιώντας τον αρχέγονο μύθο και

συνδέοντας την φιλοσοφία του Νίτσε για την ισορροπία απολλώνιου και διονυσιακού

ως το υπέρτατο ιδανικό το οποίο είναι ανέφικτο καθώς μέσα στον άνθρωπο δρουν

αντίρροπες δυνάμεις όπως το φως και το σκότος. Οι σκοτεινές επιθυμίες συνήθως

απωθούνται από το άτομο και αυτό τον εμποδίζει από την προσωπική του

ολοκλήρωση οδηγώντας το κάποιες φορές στην καταστροφή. Οι νεωτερικές τεχνικές

που χρησιμοποιεί ο Τόμας Μαν αφορούν την τοποθέτηση της δράσης μεταξύ

πραγματικότητας και ψευδαίσθησης στον κόσμο του οράματος, η χρήση μεταφορών,

η ροή της συνείδησης και η εστίαση στον εσωτερικό κόσμο του ήρωα. Η αφήγηση

γίνεται μέσα από ένα όνειρο και όχι ως βίωμα του ήρωα ο οποίος δείχνει να περνάει

από την συνειδητή και στέρεη γνώση στην αίσθηση της μέθης και τελικά στην

αναγνώριση ότι η γνώση δεν είναι δυνατή. Ο Τόμας Μαν κάνει αναφορά στον μύθο,

σε διάφορα λογοτεχνικά είδη του παρελθόντος και κείμενα προσπαθώντας να

προσεγγίσει την αλήθεια που γι’αυτόν αποδεικνύεται πως είναι η τέχνη.

14

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Abrams M.H., Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων, μτφρ. Δεληβοριά Γ-

Χατζηιωαννίδου Σ., εκδ. Πατάκη, 8η έκδοση, Αθήνα 2012

2. Αναστασία Αντωνοπούλου, «Η Ελληνική αρχαιότητα στο έργο του Τόμας Μαν, Θάνατος στη Βενετία», Σύγκριση / Comparaison, τχ. 15 (2004), σσ. 98-103.

3. Βλαβιανού Α. κ.ά., «Το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα: Από τον ρεαλισμό

στον συμβολισμό» στο Ιστορία της Ευρωπαïκής Λογοτεχνίας. Ιστορία της

Ευρωπαïκής Λογοτεχνίας από τις αρχές του 18ου αιώνα έως τον 20ό αιώνα,

τόμος Β, επιμ. Προβατά Δ., εκδ. Ε.Α. Π., 2η έκδοση, Πάτρα 2008,σσ. 147

230.

4. Βλαβιανού Α. κ.ά., «Το πρώτο ήμισυ του 20ού αιώνα: Εκφάνσεις του

Μοντερνισμού» στο Ιστορία της Ευρωπαïκής Λογοτεχνίας. Ιστορία της

Ευρωπαïκής Λογοτεχνίας από τις αρχές του 18ου αιώνα έως τον 20ό αιώνα,

τόμος Β, επιμ. Προβατά Δ., εκδ. Ε.Α. Π., 2η έκδοση, Πάτρα 2008,σσ. 237-

274.

5. Mann Thomas, «Ο Θάνατος στη Βενετία» στο Ανθολόγιο Λογοτεχνικών

Κειμένων, επιμ. Βλαβιανού Α., εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 2008, σσ. 338- 343.

6. Travers M., Εισαγωγή στη Νεότερη Ευρωπαική Λογοτεχνία, από τον ρομαντισμό

ως το μεταμοντέρνο,μτφρ. Ναούμ Ι- Παπαηλιάδη Μ., επιμ. Καγιαλής Τ., εκδ.

Βιβλιόραμα, 2η έκδοση, Αθήνα 2005, σσ. 192-193 και 245-246.

15