Vate - Zazaki.NET · Berpirsflyarflya her nußtfl y’ nußtoxfl/nußtoxe bi xo ya. 2 ... (saban demiri) heft, hewt, hot ... harar (saman “uvalÝ).. gale

1

Vate

Serredaktor:

Malmîsanij

Redaksîyon:

Haydar Diljen, J. Îhsan Espar,

Malmîsanij, Mehmet Uzun

Însîyatîfê destpêkerdiflî:

Osman Aytar, Yildiray Beyazgul,

Çeko, Mûnzûr Çem, Memo Darrêz,

Nîhat Elî, Cemîl Gundogan, Lerzan Jandîl,

Huseyîn Kulu, Seyîdxan Kurij,

Robîn Rewflen, Kamer Soylemez,

Kazim Temurlenk, fiukrî Urgun

Temsîlkarê Almanya:

Mûnzûr Çem

Faks: +49 - 30 - 611 33 19

Seveta aboneyîye û têkîlîye (Almanya de):

L. Ballikaya

C/O Vereinstadtteil VHS e.v.

Postfach 62 07 46

10 797 Berlin/Almanya

Temsîlkarê Norveçî:

M. Darrêz

Box: 2545

7001 Trondheim/NORVEÇ

Temsîlkarê Hollanda

Ferhad Amedî

Delfzyl Str. 81

6835 CM Arnhem/HOLLANDA

Tel: +26-323 26 95

fiertê aboneyîye:

Welat serrêk 6 aflmî

Tirkiya: ....................... 40 DM. ......... 20 DM.

Almanya: .................... 40 DM. ......... 20 DM.

Swed: ....................... 250 SEK. ...... 125 SEK.

Welatê bînî: ................ 70 DM. ......... 35 DM.

Vayî: 10 DM./50 SEK.

Îlan:

Riperrêk: 200 DM./1000 SEK.

Nêm riperr: 100 DM./500 SEK.

Çarêgriperr: 50 DM./250 SEK.

Çap: Apec Tryck & Förlag, Stockholm

ISSN: 1401-2995

Postgiro:

Kurdiska Kultur och Språkföreningen

475 16 98-4 SWEDEN

Adres:

Î. Espar

Odd Fellowvägen 29

S-127 32 Skärholmen/SWEDEN

VateKovara Kulturî

Hûmar: 7

Wisar 1999

Berpirsîyarîya her nufltî yê nufltoxî/nufltoxe bi xo ya.

2

Vate

TEDE

Wendoxan rê ....................................................................................................................................3

Malmîsanij

Lehçeya Hewramkî (Gorankî) ra ................................................................................................ 4

J. Îhsan Esparî ra flîîrî ................................................................................................................ 33

Memê Hilkecikî

Derheqê Dimilkîya Aksaray de................................................................................................. 35

Firat Çelkerî ra flîîrî .................................................................................................................... 46

Mûnzûr Çem

Hewnê Newroze .......................................................................................................................... 49

Gawanê Kurdîstanî

Kurdîstan ...................................................................................................................................55

fiakir Epozdemir

Tarîxê Ma yê Nizdî di Hedîseyêko Muhîm: Meseleya Seîd Elçî û Dr. fiivanî ........................ 56

Alîheyderê Alîyê Silêmanê Xerzî

Gula Mi ......................................................................................................................................79

E. Erdoxan

Qurbanê Selxvanan ................................................................................................................... 81

Memo Darrêz

Kitaban ra: Nufltoxîyê Kurdan û Neflrkerdiflî Kitabanê Kurdkî ............................................ 83

Kitabêdo newe: Lehçeya Kurdkî Gorankî .................................................................................... 88

Serdar Bedirxan û Daîmî Bektafl

Ripelê Fiqrayan .........................................................................................................................90

Wendoxan ra ..................................................................................................................................94

Celadet Alî Bedirxan

Ferhenga Kurdî (Kurmancî)-Frensî-VII .................................................................................. 97

Alfabe ...........................................................................................................................................112

3

Vate

* Tayê wendoxê ma ma rê nusenê labelê adresa xo nênusenê. Serdar Bedirxanzî nînan ra yew o. Serdarî îngilîzkî ra yew novele (hîkaye) tadaya û ma rêerflawita (rusnaya); ma sipas kenê labelê semedo ke nameyê nufltoxê novelenênuflto, ma nêflîya na novele neflr bikê. Serdarî adresa xo zî nênuflta ke mabifliyê (bieflkê) ey ra nameyê nufltoxî bipersê.

fiima yê ke ewro ra pey ma rê nusenê, zehmet nêbo adresa xo zî binusê.

Ma newroza flima wendoxanê xo pîroz kenê û hêvî kenê kena serra newa de flima serkewte û fla bibê*.

Vate

4

Vate

Hewramkî (hewramî) lehçeyanê kurdkî ra yewa. Çend ziwannasan gore hewramkî û gorankîdi lehçeyê cîya yî, labele zaf ziwannasan gorehewramkî yew flîweya gorankî ya. Nameyêhewramkî, Hewraman ra yeno û Hewraman zîKurdîstanê Rojhelatî (Kurdîstanê bindestêÎranî) de, sînorê Îraqî hete mintiqayêk a. Çendflaristan û dewê ke flarê înan hewramkî qiseykeno zî sînoranê Îraqî mîyan de mendê (seyMALMÎSANIJ

LEHÇEYA HEWRAMKÎ (GORANKÎ) RA (1)

Bîyare, Tewêle û Xurmal). Tayê nuflteyan de “Hewraman“ ra“Ewraman“, “Awroman“; “hewramkî“ ra zî “ewramî“, “awromanî“vajîyêno. fiarê Hewramanî hewramkî qisey keno. Hewraman bi xo, diqismî yo: 1-Hewramanê Luhon, 2-Hewramanê Text. Nowsûd (Newsûde)merkezê Hewramanê Luhonî, fiarî Hewraman zî merkezê HewramanêTextî yo.

Hetê dînî ra flarê Hewramanî muslumanê sunnî yê, tena flarêKendûle (Kenûle) sunnî nîyê. Labelê zafaneyê goranan “ehlê heqî“ yî.

Lehçeyanê kurdkî ra edebîyato nuflte yo tewr kan (keyen, verîn), bilehçeya gorankî nusîyayo. Gorankî ziwanê tekstanê pîrozan(muqeddesan) ê ehlê heqî yo zî. Ma vajî kitabê pîrozê ehlê heqî Serencam,

1. Kilmnuflteyî:

b (biewnîre/biewnî, nîyade) m (makî)

n (nêrî) û ê b (û ê bînî)

5

Vate

gorankî yo. Tayê nufltoxan gore, flaîro tewr rewên o ke ma flîîranê ey êgorankî ra xeberdar î, Balûlî Mahî (tarîxê mergê ey: 834) yo (2). Kitabêgorankî yê flaîranê sey Bêsaranî (seserra 18.), Xanay Qubadî (seserra18.), Seydî Hewramî (1784-1848) û Mewlewî Tawegozî (1806-1882) neflrbîyê û ewro ma dest de yê.

Yew xusûsîyetê lehçeya gorankî zî o yo ke na lehçe zaf lehçeyakirmanckî (zazakî) manena. Hetta nufltoxî estê ke gorankî û kirmanckîyew lehçe hesibnenê. Mi zî no fikrê tayê nufltoxan wendbi, coka milehçeya gorankî meraq kerdînî. 1979 de, reya verîne (ewilî) welat detayê tekstê (metnê) hewramkî kewtê destê mi labelê mi wefl fam nêkerdî.Hewramkî ser o zanayîflê mi kemî bi. Dima, 15. 7. 1982 de fiam de ezrafltê yew camêrdê hewramî yê ke nameyê ey Rehmanî bi, ameya. Maçend hewtey yew keye de pîya mendî. Birêz Rehmanî, HewramanêLuhonî ra, flaristanê Pawe ra bi. Aw germê amnanî yê “fiamê fierîfî“de, ez derheqê lehçeya hewramkî de gelekî çîyan Rehmanî ra persaya ûmi cewabê ey yew defter de nufltî. Hîrê serrî ra pey mi Rehmanî Parîsde dî. Ey zî sey mi uca (weyra) universîte de wendînî.

Verî ke ez flêra Parîs mi yew dîwanê Mewlewî Tawegozî peyda kerdbi;mi ke Rehmanî Parîs de dî, min û ey pîya ma yew qismê nê dîwanî zîwend. Cayê ke mi fam nêkerdînî Rehmanî mi rê mena kerdînî, mi notkerdînî.

Mabên (beyntar) ra serrî vîyartî, rojê Stokholm de Nasir Rezzazî yêdengbêjî camêrdêk bi mi da flinasnayîfl, va “Ti timo hewramîyan gêraynî,ha to rê hewramîyêk!“ Abiasan (bi no hawa) mi birêz Sîyamend Hewramîflinasna. Sîyamend zî Hewramanê Luhonî ra, lebelê Nowsûd ra bi. Wextêxo de Kurdîstanê Rojhelatî de mektebê mîyanînî (ortaokul) demamostayîye (malimîye) kerdibî. Sibata 1999 de flaristanê Swêdî Gö-teborg de ez Sîyamendî ra derheqê hewramkî de persaya, ey zî seyRehmanî zerrî ra mi rê ardim kerd. Ma pîya di flîîrê Seydi Hewramî zîwendî, cayê ke mi fam nêkerdî ez ey ra persaya. Çeku û cumleyanêhewramkîyan ê ke flima cêr ra, no nuflte de wanenî, mi fekê Rehmanêpaweyijî û Sîyamendê nowsûdijî ra nufltîbî. Ez sipasdarê her dîyan a.

2. Borekeyî, Sidêq, Mêjûy Wêjey Kurdî, Êntêflaratê Nacî, Bane, 1370 [1991], c.1, r. 48

6

Vate

HewramanÇime: fiêx Ebdulmumînî Merdoxî,

Keflkoleflî´rêkî Kurdî Goranî

7

Vate

Verî ke flima ripelanê (riperranê) bînan ê nê nuflteyî biwanê, ezwazena çend çîyan bîyara flima vîrî:

Vengê hewramkî û kirmanckî (zazakî) hema-hema eynî yî labelê yewveng hewramkî de esto ke kirmanckî de çin o. No veng mîyanê “D“ û“L“ (yan zî “D“ û “Z“) de vengêk xusûsî yo. Semedo ke alfaba ma demuqabilê nê vengî de herfe çin a, mi kelîmeyê ke no veng tede esto, ditewirî (çeflîtî) nufltî. Numûne:

hewramkî ............................ tirkîad (al) ....................................... oadê (alê) ................................... onlardidan (dizan)............................ difleda (eza) ................................... anne

Hewramkî de vengê “L“yê qalinî zî esto, mi no bi di “L“yan nuflt.Numûne:

hewramkî ........................... tirkîsall ........................................... y›lvellê, wellê .............................. öncezill, dill .................................... gönül, yürek

Senî ke kirmanckî mîyan de ca ra ca cîyayîye (ferq) esta, hewramkîmîyan de zî esta. Ma vajî hewramkî de beyntarê (mabênê) teleffuzêfekanê (flîweyanê) Nowsûd û Pawe de ferqî estê û seke numûneyanêcêrînan de aseno nînan ra yew heway (sey) kirmanckî yan zî hîna (deha)nezdîyê kirmanckî yo:

fekê Pawe ........ fekê Nowsûdî.. kirmanckî (zazakî) tirkîwa ..................... va ...................... va........................... rüzgarwaran................ varan................. varan ..................... ya¤murwaray ................ varay ................. varayîfl .................. ya¤makwatey ................ vatey ................. vatene, watifl ........ söylemek

8

Vate

were .................. vere ................... vera, vare, verek... kuzuwerg .................. verg ................... verg ....................... kurt

1 TAYÊ XUSÛSÎYETÊ ÇEKUYANÊ HEWRAMKÎ

1. 1 Tayê çekuyê (kelîmeyê) hewramkî tam sey kurmanckî (kirdaskî)yê yan zî kurmanckî manenê.

hewramkî.........kurmanckî (kirdaskî)..... tirkîasaw........................... afl ............................... de¤irmence, ci ........................... ji ................................. -dençil ............................... çil ............................... k›rkçiwarde ...................... çardeh, çarde ............. on dörtbay ............................. badan ......................... bükmek, e¤irmekdeh, de ....................... deh ............................. ondesgirtey .................... desgirtî, destgitî ........ niflanl›dijmanî ...................... dijmin, dijûn.............. küfür, sövgüduwanze .................... diwazdeh, dozde ........ on ikiesp .............................. hesp ........................... atêfl ................................ êfl ................................ ac›, a¤r›êflay ............................ êflîn ............................ ac›mak, a¤r›makêflnay.......................... êflandin ...................... ac›tmak, a¤r›tmakfiro ............................. firo ............................. a¤›z (sütten yap›lan a¤›z)gawesin...................... gasin, gîsin ................ saban kula¤› (saban demiri)

heft, hewt, hot ........... heft ............................ yediherre .......................... herrî ........................... çamurheflde.......................... hîjdeh, hijde .............. on sekizhevde ......................... hevdeh, hîvde ............ on yedihewo........................... hewî ........................... kumakule ............................ kulî ............................ çekirgekurr ............................ kurr............................ o¤lan, o¤ulnozde.......................... nozdeh, nozde ............ on dokuzpanze ......................... panzdeh, panzde ....... on befl

9

Vate

penc............................ pênc ........................... beflsall ............................. sal .............................. y›lsed .............................. sed.............................. yüzpêwere ....................... pevre (bi hev re) ........ birlikte, berabersênze .......................... sêzdeh, sêzde ............. on üçsî ................................ sî ................................ otuzflanze .......................... flanzdeh, flanzde ........ on alt›flemame, flemamok.....flemamik, flimamik, flimamok ... güzel kokulu ve renkli kavun

veçinî, weçine ............ bêjing ......................... kalbur werîsewerîs .......................... urgan, kal›n ipyanze.......................... yanzdeh, yanzde ....... on bir

1. 2 Vengê “H“yê tayê çekuyanê hewramkî, kurmanckî de beno “K“ yan zî “X“.

hewramkî......................... kurmanckî ....................... tirkîhane .....................................kanî .................................. çeflme, kaynakher........................................ker ....................................... eflekhesirwe ................................xesû, xwesî .......................... kaynanahesure ..................................xezûr.................................... kay›nbabahawrîfle, horêfle ...................kevroflk, kêrwîflk, kerguh... tavflanmahere.................................maker .................................. difli eflek

1. 3 Tayê çekuyê hewramkî tam sey tirkî yê yan zî tirkî manenê.

hewramkî......................... tirkîdogmane ..............................dü¤me (3)dofleke ..................................döflekhêleke ..................................elekqol ........................................kolqore ......................................korukqurwaqî ...............................kurba¤a (4)ser baflqe..............................üstelik, baflka

3. Çekuyê “dogme“ fariskî de zî esto.4. Çekuyê “qurbaxe“/“xurbaxe“ fariskî de zî esto.

10

Vate

2 TAYÊ XUSÛSÎYETÊ ÇEKUYANÊ HEWRAMKÎ

Û

KIRMANCKÎ (ZAZAKÎ)

2. 1 Zaf çekuyê hewramkî û kirmanckî (zazakî) hem hetê formî hemzî hetê mena ra eynî yî. Tayê çekuyî zî estê ke formê xo her dilehçeyan de yew o yan zî nezdî yewbînan o labelê mena xo cîya ya.

Ma vajî kirmanckîya Pîranî de “dat“ û “data“ (Sêwregi de “ded“) mena“amca“yê tirkî de yo. Hewramkî de zî no çeku bi fleklê “tata“ û “tate“esto, labelê mena “baba“yê tirkî de yo. Tayê lehçeyanê kurdkî û ziwananêEwropa de zî mena nê çekuyî vuriyêna. Nimûne:

tirkî

dat, data, ded (lehçeya kirmanckî) ...... amcatate, tata (lehçeya hewramkî) .............. babatat, tate, tata (lehçeya lurrkî) .............. amcatate (kurdkîya Kirmanflahî) ................. amcatateh (kurdkîya zengene) (5) ................. amcadad, daddy (îngilîzkî) ............................ baba, babac›ktata (sirbo-xirvatkî) .............................. babatatko (bûlgarkî) ..................................... baba (hitap formu)ded (rûskî) ............................................ dededyado (bûlgarkî) .................................... dedededû (slavîya verîne) ............................ dededede, dedis (lîtvankî) ............................ day›theios (yunankîya klasîke) (6) .............. day›

5. Mann, Oskar, bearbeitet von Karl Hadank, Mundarten der Gûrân, Besond-ers das Kändûläî, Auramânî und Bâdschälânî, Berlin, 1930, r. 284

6. Delamarre, X., Le Vocabulaire indo-européen, Paris, 1984, r. 38

11

Vate

Tayê çekuyê hewramkî û kirmanckî (zazakî) yê bînî:

hewramkî... tirkî ........kirmanckî (zazakî) .. tirkîbaba ............. dede ....................... babî, baba .... babadarey ............... orak ................ darey, darê, darîye ... tahra

çemçe ........... kafl›k ...................... çemçik (7) ..... kepçefire ............... çok ......................... hera .............. geniflgip, gup ........ yanak ..................... gepe .............. yudumguwale .........harar (saman çuval›) .. gale ................. büyük heybe, heybenin

taraflar›ndan her biri

hare................. el de¤irmeni .... hareye, arê, arye, ayre .... de¤irmen

kerrê ............ küf ......................... kerre, kêrre .. paskefl................ da¤ ......................... kafl ................ yamaçkewçî ............ kepçe.............kewçiki, koçike ..... kafl›kluway, livay .... gitmek ........ lewayene, luwayîfl ........ k›m›ldamak, teplemek

tewerzîn .....küçük balta .. tuwerzîn, torzên, torzîn .. 1)büyük balta 2)kazma

wêrege, vêrega, wêreî ... akflam ... êre, yere .......... ikindizinc............... çene ucu......... zinc (8), zincî ........ 1)burun 2)çene

2. 2 Tayê vengî, hewramkî yan zî kirmanckî de cayê xo vurnenê(bedilnenê).

hewramkî........ kirmanckî (zazakî) ... tirkîgirolîye .............. gilor, -e ......................... yuvarlakgoçan................. çogane .......................... baston, ucu e¤ri sopagorewê .............. gewre, gêrwe ............... çorapherijne .............. herçeni, herçini ........... dirsek

7. Erdem, Turan, Ferheng Zazaki-Tirki/T›rki-Zazaki, Doz Yay›nlar›, ‹stanbul,1997, r. 30

8. Paul, Ludwig, “The position of Zazaki among West Iranian Languages“,Procedings of the 3rd European Conference of Iranian Studies (held in Cam-bridge, 11th to 15th September 1995), Wiesbaden, 1998, r. 177

12

Vate

hînî, hîn ............ neha ............................. fleyverwe, werwe ... vewri, werfi (9), vore .... karwêjen................. vînce, vînceli ................ sak›zzuxal ................. xizal, xezal ................... ateflin yanmas›ndan sonra

artakalan kömür parças›

2. 3 Tayê vengî, hewramkî yan zî kirmanckî de kemî yan zî vêflîbenê.

hewramkî......... kirmanckî (zazakî) .... tirkîber ....................... teber, ber ...................... d›flar›day po ................. pede dayene .................. sokmak (ar› vb.)divê, diwê, dû ..... di, didi ........................... ikiêr ewekerdey ...... adir wekerdene............. atefl yakmakgilenîye ............... gillî, gulîlik ................... göz bebe¤ihamin ................. hamnan, amnan ........... yazhejge, hefle .......... hefle ...............................ay›hêfl....................... hengajî ..........................karasabanhengam ............... game..............................ad›mkîselî ................... kesa, kesike .................. kaplumba¤akulok ................... kuli ................................kalçalacang ................. cînegi ..................... yana¤›n iki yan›ndaki saç, favorilamiflt .................. mist ...............................avuçmirîçle, milîçîe ... mirîçik, -e, milîçik-e ..... serçepêwere ................ pîya ...............................birlikte, beraberrocyar .................. roj, roc ........................... güneflroxane ................. ro, robar ........................nehirflift, flot ................ flit, sit ............................ sütteylî ..................... tey .................................darda¤an

9. Çekuyê “werfi“ kirmanckî de tena se nameyê cinîyan esto ke manaya xo“vewri“/“vore“ ya. Seke aseno “werfi“ hîna nizdîyê formê hewramkî “werwe“ya. Pehlevkî de vera (muqabilê) nê çekuyî “vefr“, kurmanckî de “befr“ û“berf“ estê.

10. Kirmanckî de “çimteng“ yeno mena “k›skanç“a tirkî zî.

13

Vate

werçemteng ........ çimteng ......................... cimri (10)zerdewale ........... zerqeti, zirqiti, zilqiti ... sar› renkli bir cins yabani ar›

2. 4 Tayê vengî, hewramkî yan zî kirmanckî de kewenê (vîndî bene).Cêr ra ez kewtiflê tayê vengan ra nimûneyan nusena:

2. 4. 1 Kewtiflê (vîndîbîyayîflê) D

hewramkî..............kirmanckî (zazakî) .... tirkîêr, ayir, eyr ..............adir ............................... ateflêfl ..............................dej ................................. ac›, a¤r›êflay ......................... dejayîfl, dezayene ......... ac›mak, a¤r›makêflnay........................dejnayîfl, deznayene .... ac›tmak, a¤r›tmakhenî ......................... hindî, hendî .................. karpuzkune ........................ kind .............................. su konan bir çeflit tuluknazar, nazdar ......... nazdar .......................... nazl›sed ........................... se .................................. yüz

2. 4. 2 Kewtiflê E yan zî Ê

hewramkî..............kirmanckî (zazakî) ....... tirkîebroy, biro................birew, burî, burwe .......... kaflrîfl ............................ erîfle, erdîfl, herdîse ........ sakaleda .......................... da, dadî............................ anneême ......................... ma.................................... bizkaye ........................ kay ................................... oyun

2. 4. 3 Kewtiflê H

hewramkî.................... kirmanckî (zazakî) .......... tirkîêwrîng ................................. hevring .......................... koyun ve keçi k›rkmakta

kullan›lan büyük makas

hamin ............................. hamnan, amnan ................. yazhardî, ardî ...................... ardî ...................................... unheçkuçî, eflkuçî ............... eflkici, eskize, skûcî ............ kuru üzümheloç ................................ alinçi ................................... erikhemrû, hemro, mirve ..... miro, mirwi, mûrîye ........... armut

14

Vate

hengûrî ...................... hengûre, engûre, inguri......üzümherzan........................ erzan, erjan, ercan ..............ucuzhesare ........................ estare, astare ......................y›ld›zheflpifle, heflpifli ......... eflpije, aspize, sibice ............bithêleke ........................ êlege.....................................elekhêzim ......................... êzim, îzimi ...........................odunhorêfle, hawrîfle ......... arofl, , hargûfl, herofle.......... tavflanlêf ............................... leheyf, liheyf........................yorgan

2. 4. 4 Kewtiflê M

hewramkî................ kirmanckî (zazakî) .......... tirkîkull ............................. kilm .....................................k›sa

2. 4. 5 Kewtiflê N

hewramkî........ kirmanckî (zazakî) ............. tirkîdidan (dizan) .... dindan, didan ........................ diflgicî .................... kinc .......................giysi, elbise; gömlek, fistan, mintangilenîye ............. gillî ......................................... gözbebe¤imidirey, mindirey .... vindertifl, vinetene ................ durmak, beklemek

ter ..................... tern ........................................ yafl (kuru olmayan)

2. 4. 6 Kewtiflê T

hewramkî........ kirmanckî (zazakî) .............. tirkîdes, dest ............ dest .......................................... eldesmal, dezmal .... destmale, desmali, dismali ......mendilenguse............... engiflti, gist .............................. parmakhes..................... hest ............................... kat› (s›v› olmayan yemek vb.)hesare ............... estare, astare........................... y›ld›zhesere ............... hesteri ...................................... kat›rhesirwe ............. visturî, vistirî .......................... kaynanahesure ............... vistewre, vistore ...................... kay›nbaba, kay›npedermas ................... mast ......................................... yo¤urtosa, ostad .......... westa ........................................ usta

15

Vate

qes ..................... qest .......................................... kas›tvisey, wisey, wistey... vistifl ............................... atmakvîs, wîs .............. vîst ........................................... yirmiwasey, wastey .......... wastene, wafltifl .................... istemekweflter ....................... weflêr ....................................daha hoflzimsan ...................... zimistan, zumust .................k›fl

2. 4. 7 Kewtiflê W

hewramkî............................ kirmanckî (zazakî) .....tirkîawakerdey .............................. akerdifl ........................... açmakçêw .......................................... çî .................................... fleydimaw ..................................... dima ............................... sonragawe........................................ ga ................................... öküzgoflware................................... goflare ............................ küpewilaw kerdey, vela kerdey ..... vila kerdene .................. da¤›tmak

2. 4. 8 Kewtiflê Y

hewramkî........ kirmanckî (zazakî) ................... tirkîkeywanû ........... kebanî, kevanî, kewanîye ............ ev han›m›

2. 5 Tayê vengî, hewramkî yan zî kirmanckî de vurîyênê(bedilîyênê). Cêr ra ez tayê nimûneyan nusena:

2. 5. 1 Vengê “Î“ beno “E“ yan zî “I“

Hewramkî de gelekî nameyê makî bi “-Î“ qedîyênê. Nê nameyîkirmanckîya (zazakîya) Dêrsimî de bi “-E“ qedîyênê. Tayê flîweyanêkirmanckî de herunda na “-E“ de “I“ esta, tayê flîweyan de zî na “E“/“I“vîndî bîya.

hewramkî..............kirmanckî (zazakî) ........ tirkîawî .......................... awe, awi ............................ sueflkuçî, heçkuçî ........eflkiji, eskice, eskize.......... kuru üzüm

16

Vate

hengûrî ................... hengûre, engûre, inguri ... üzümhersî, hellsî ..............hesri, hêsîr ........................ gözyafl›heflpiflî......................eflpiji, aspize, sibice .......... bitjenî ................................ cênîye, cinî ........................kad›n, kar›jerejî .............................. zerece, zarance, zerenci ...keklikkekî ............................... keke, keki .........................piremewî, mêw ................... meyvi, mêwi, meybi ......... tevek, asma çubu¤umeye ............................. mîye, mî, mey ...................koyunsawî, say ....................... saye, say, sa......................elmatifî ................................. tuye, tûye..........................dutvamî, vehamî, vaham .. vame, vami .......................bademvilî, wilî, wulî ............... vili, vîlike .......................... çiçekwezî ............................... goze, gozi, guwez .............. ceviz

Tayê çekuyê makî yê kirmanckî zî sey hewramkî bi “Î“ qedîyênê:Çend nimûneyî:

hewramkî......... kirmanckî (zazakî) .... tirkîçafltî, çeflte .......... tafltî, tafltîye.......... yemek, sabah yeme¤i, kahvalt›kardî ................... kardî...................... b›çakheçkuçî, eflkuçî ... skûcî (11) ................ kuru üzümjenî ...................... cenî, cinî ................ kad›n, kar›kusî (kwsî) .......... kisî ........................ ferç, rahimlûlî ....................... lulî ......................... kavalpefltî .................... pifltî, pefltî, pofltî ... s›rtwunî, winî........... gûnî ....................... kan

Kirmanckî de tayê çekuyê makî yê bînî ke bi “Î“ qedîyênê:derzenî/derzênî (i¤ne)firingî, firengî (domates)hengajî (karasaban)hindî (karpuz)

11. Malmîsanij, “Kirmanckîya (Zazakîya) Motkî û Hewêlî ra“, Vate: kovarakulturî, Stockholm, no: 6, r. 25

17

Vate

serradî (gözer, kalbur)sirsî, sisî (saban kula¤›, saban demiri)zerrî (gönül, yürek)

2. 5. 2 Vengê “E“ yan zî “Ê“ beno “A“, yan zî “I“

hewramkî........ kirmanckî (zazakî) ........................... tirkîçêwe .................. çî, çiba, teba, tewa, tawa, towa ............ fleyhane, ane .......... hênî, henî, yeni, eyni, îni ...................... çeflmebirmey............... bermayîfl, bervayene ............................. a¤lamakgizî .................... gezî, gezi, gez ......................................... süpürgemeyne ............... mayîne ................................................... k›srakpeyîz.................. payîz ...................................................... sonbaharflime .................. flima ....................................................... sizflifl ...................... flefl .......................................................... alt›

2. 5. 3 Vengê “U“ yan zî “O“ beno “I“, “Î“ yan zî “E“

hewramkî.............. kirmanckî (zazakî) ................ tirkîbule, wule ................ wele ........................................... külçom........................... çem ............................................ nehirengus ....................... engiflti, engist, giflti, gist .......... parmakkewe, kewo .............. kewe, kiho, kuhe, kûhe ............ mavikeywanû .................. kebanî, kevanî, kewanîye......... ev han›m›pore .......................... piro, pure, puri, puro ................ -eflot, flift ..................... flit, sit......................................... sütvarroke, warroke..... varrike ....................................... piliçvilî, wilî wulî ........... vili, vîlike .................................. çiçekvilk, wulk................. velke .......................................... böbrekwutey ....................... witifl ........................................... uyumak

18

Vate

2. 5. 4 Vurîyayîflê venganê C, Ç, G, J, Z, S, fi

hewramkî ........ kirmanckî (zazakî) .......... tirkî

Ç-C çêr .................... cêr .................................... afla¤›, alt

ce, çew ............. ca, coy, cû, cûy ................. -den, ondan

pey ca, peyê coy,

çew dima ......... pêyê cû, be’dê cû .............. ondan sonra, -den sonra

Ç-J/C/Z herijne ............. herçeni, herçini ............... dirsek

roçin................. lojini, locini, lozine .......... baca

roçî ................... roje, roce, roze ................. oruç

vaçe, waçe ....... vaje, wace, vaze ............... söyle

Ç-S çenî .................. senî, sinî, sinye ................ nas›l

çun ................... se, seno ............................ gibi

Ç-fi heçkuçî, eflkuçî eflkice, eskize, skûcî ........ kuru üzüm

rîfle ................... rêç .................................... kök

G-C gim bîyey ......... cim bîyayîfl....................... kaybolmak

gim kerdey ...... cim kerdifl ........................ kaybetmek

J-C/fi jenî ................... cenî, cinî........................... kad›n, kar›

ejnewîyey, eflneway....eflnawitifl ............... duymak, iflitmek

hejge, hefle....... hefle .................................. ay›

heflpifle, heflpiflîeflpiji, aspize, sibice ......... bit

lalojen .............. xalcinî .............................. day› kar›s›

tejne................. têflan ................................ susuz, susam›fl

tejne bîyey ....... têflan bîyayene ................ susamak

J-Z jerejî ................ zerej, zerec, zerez ............ keklik

mejg ................. mezg ................................. beyin

tancî...................... tanzî, tajî, tazî .................. taz›

S-fi engus ................. engiflti, engist, giflti, gist .... parmak

heflpifle, heflpiflî .... eflpiji, aspize, sibice.......... bit

nusay .................... nufltifl ................................ yazmak

wastey, wasey ...... wastene, wafltifl ................ istemek

fi-C flera ....................... cele ............ biçilip yerde dizilmifl olan ekin y›¤›n›

19

Vate

2. 5. 5 Vurîyayîflê venganê P, B, F, V, W, M

hewramkî ........ kirmanckî (zazakî) ........... tirkîB-V/W ba bo ..................... wa bo, va bo .............................. olsun

bazday .................. vazdayene ................................. koflmak

bînay, vînay, wînay ...... vînayene .......................... görmek

bule, wule ............. wele, weli .................................. kül

keywanû ............... kebanî, kevanî, kewanîye ........ ev han›m›

F-V fîfl .......................... vîflî, vêflî .................................... fazla

fîflter ..................... vîflêr, vêflêr ............................... daha fazla

M-V mindirey, midirey .... vindertifl, vinetene ............... durmak

hengivîn ............... hengemîn, engemîn, hingimên.... bal

P-B pol ......................... boll ............................................ grup, sürü

P-V pînekê ................... veneki ....................................... uyuklama

W-V mirve .................... mirwi ........................................ armut

va, wa ................... va .............................................. rüzgar

varan, waran........ varan ........................................ ya¤mur

varay, waray ........ varayîfl ...................................... ya¤mak

varroke, warroke ...varrike .................................... piliç

vate, wate ............. vate ........................................... söz

vatey, watey ......... vatene, watifl ............................ söylemek, demek

vela kerdey, wilaw kerdey ... vila kerdene ............ da¤›tmak

vellê, wellê, werê ... verê ......................................... önce

vellîn, wellîn, werîn ..... verîn ....................... önceki, eski, birinci, ilk

ver, wer ................ ver ............................................. ön

verday, werday .... verdayîfl .................................... boflamak

vere, were ............. vera, vare, verek, varek ........... kuzu

verg, werg ............ verg ........................................... kurt

verwe, werwe ....... vewre, werfi (12), vore ............... kar

vêtey, wêtey ......... vitifl ........................................... elemek

vilî, wilî, wulî ....... vili, vîlike .................................. çiçek

12. B. notê 9.

20

Vate

vilk, wulk ............. velke ......................................... böbrek

visey, wistey, wisey .... vistifl .................................. atmak

vîr flîyey, wîr flîyey .... vîr flîyayene, vîr ra flîyayene ....... unutmak

weywik ................. veyvike, veyveki, veyeki .......... gelin

wêjen .................... vînce, vînceli ............................. sak›z

2. 5. 6 Vurîyayîflê tayê venganê bînan

hewramkî ....... kirmanckî (zazakî) .............. tirkîÇ-K xerçeng ................ kerkinç, kerkence, kirkinci.......... yengeç

kinaçê .................. kêneki, keyneki, çêneke............... k›z

Ç-Q pore aloçnay ........ piro alaqnayîfl ............................... -e asmak

Ç-T çafltî, çeflte ........... tafltî, tafltîye ........yemek, sabah yeme¤i, kahvalt›

çêwe ..................... çî, çiba, teba, tewa, tawa, toa ...... fley

çol ........................ tol .................................................. bofl

D-B dêr ....................... berey, erey, herêy ......................... geç

F-H fênik .................... honik ............................................. serin

firo ....................... herrifl .................................. a¤›z (sütten yap›lan a¤›z)

G-W dega ..................... dewe .............................................. köy

wezî ..................... goze, guwez................................... ceviz

wunî ..................... gûnî ............................................... kan

G-Y megez .................. meyesi ........................................... sinek

H-C hît ........................ cite ................................................ çift (çift sürme)

hîtyar ................... cityer, citêr ................................... çiftçi

H-V hîzî ....................... vizê, vizêr...................................... dün

hesirwe ................ visturî, vistirî ............................... kaynana

hesure .................. vistewre, vistore ................. kay›nbaba, kay›npeder

L-N bencan ................. balcane, baldircane ...................... patl›can

kul ....................... kone, koll ............................ keskinli¤i olmayan (kör)

L-R zill, dill ................ zerrî, zerri ..................................... gönül, yürek

goreke .................. golik, goliki, guk, guke................. buza¤›

hellsî, hersî ......... hersi, hesri, hefltir ........................ gözyafl›

hor gêlay.............. agêrayîfl ................................... geri dönmek, dönmek

kull ...................... kirr ................................................ k›sa

21

Vate

mile ...................... merre ............................................ fare

nîlle, nêlle ........... nîre ................................................ boyunduruk

roçin ..................... lojini, locini, lozine ....................... baca

ruwasî.................. lûwî, luw, luye, luy, lû ................. tilki

sall ....................... serre .............................................. y›l

vellê, wellê, werê ... verê ............................................ önce

vellîn, wellîn, werîn .. verîn.............................. önceki, eski, birinci, ilk

wallê .................... ware .............................................. k›z kardefl, bac›

Q-G qije ....................... gijik, gicik, gizik ........................... saç

qumqume ............ gumgumiki, qumqumik ............... bir semender cinsi

Q-K qengerî ................ kenger ........................................... kenger

R-Z xêre ...................... xêze ............................................... çizgi, hat

bizûsk .................. birûsik, virûsk, virso.......... (bizûsk: k›v›lc›m)

(birûsik/virûsk: y›ld›r›m)

S-H sewz ..................... hewz, sewz .................................... yeflil

wehar................... wesar, wisar, wusar ..................... bahar

fi-H flimardey.............. hûmaritifl, amordene, mordene ... saymak

W-Q wulle .................... qule ............................................... delik

X-H xunay ................... huynayîne, huwnayîfl................... güldürmek

xuway .................. huyayîne, huwayîfl ....................... gülmek

X-K xerçeng ................ kerkinç, kerkence, kirkinci.......... yengeç

Y-C yew ...................... cew ................................................ arpa

Y-H yerê ...................... hîrê ................................................ üç

Z-D zill, dill ................ zerrî, zerri ..................................... gönül, yürek

3 TAYÊ KARÊ (FÎÎLÊ) HEWRAMKÎ

3. 1 Hewramkî de mesder (înfînîtif)

Hewramkî de mesder (înfînîtif) bi “-ey“ yan zî “-ay“ qediyêno.Numûne:

kerdey (yapmak)remay (kaçmak)vatey/watey (söylemek, demek)

22

Vate

3. 2 Demo Nikayin (fiimdiki Zaman, Genifl Zaman)

Demê nikayinê karan (fîîlan) ê hewramkî hetê ra fariskî maneno.Çimkî kokê fîîlî ra ver, “mi-“ yan zî “me-“ yeno. Herunda nê “mi-“/“me-“yê hewramkî de, kirmanckî de kokê fîîlî ra pey “-en“ yan zî “-na“ (-no /-nû) yeno. Nimûne:

hewramkî................ kirmanckî ............................ tirkîmi-, me- ..................... -en, -na/-no/-nûmin mi-waz-û ............ ez waz-en-û (ez wazena) ........ ben istiyorummin mi-jnew-û .......... ez eflnaw-en-û (ez eflnawena) ben duyuyoruma mi-jnewiyo ............. a eflnawiyê-na ......................... o duyuluyorême mi-waz-ime........ ma waz-en-îme ....................... biz istiyoruzmi-var-o (mi-war-o) .. var-en-o ................................... ya¤›yor

wasey (istemek)min miwazû/min wazû (ben istiyorum)to miwazî (sen istiyorsun)ad miwazû (o istiyor) (n)ade miwazû (o istiyor) (m)ême miwazimê (biz istiyoruz)flime miwazdê (siz istiyorsunuz)adê miwaza (onlar istiyorlar)

mendiray (durmak, ayakta durmak)min mendiro (ben duruyorum)to mendirî (sen duruyorsun)ad (al) mendiro (o duruyor) (n)ade (ale) mendiro (o duruyor) (m)ême mendirim (biz duruyoruz)flime mendirdê (siz duruyorsunuz)adê (alê) mendiran (onlar duruyorlar)

amay (gelmek)min mew/min mow (ben geliyorum)

23

Vate

to mey (sen geliyorsun)ad mey/ad meyo (o geliyor) (n)ade mey (o geliyor) (m)ême meymê (biz geliyoruz)flime meydê (siz geliyorsunuz)adê miyan (onlar geliyorlar)

kîyasey (göndermek)min kiyanû (ben gönderiyorum)to kiyanî (sen gönderiyorsun)ad kiyanû (o gönderiyor) (n)ade kiyanû (o gönderiyor) (m)ême kiyanmê/îme kiyanmi (biz gönderiyoruz)flime kiyandê (siz gönderiyorsunuz)adê kiyana (onlar gönderiyorlar)

werm-im mey (uykum geliyor)werm-it mey (uykun geliyor)werm-ifl mey (uykusu geliyor)werm-man mey (uykumuz geliyor)werm-tan mey (uykunuz geliyor)werm-flan mey (uykular› geliyor)

min mijnewû (ben duyuyorum)min tawû kerû (ben yapabilirim)

min maço (ben söylüyorum)to maçî (sen söylüyorsun)ad maço (o söylüyor) (n)ade maço (o söylüyor) (m)

Çêfl miwaçî?/Çêfl maçî? (Ne diyorsun?)ad min mijnewo (o beni duyuyor)hen (var) (n)

24

Vate

hene (var) (m)îna (var)meharo (ö¤ütür)mekiyano (gönderiyor)melo (gidiyor)meniflo re (oturur)meflo (gidiyor, benziyor)mewo (oluyor, olur)mêflino (a¤r›t›r)

melan (gidiyorlar)

Hengî da po. (Ar› soktu.)Hengî dan-îç-ifl min o. (Ar› beni de soktu)Hengî min-îç-ifl gesa./Heng emin-îfl gesan. (Ar› beni de soktu.)Varan varo./Waran miwaro. (Ya¤mur ya¤›yor.)Î kurre kurrû min a. (Bu o¤lan benim o¤lumdur.)Anî wefl ênê. (Onlar hofltur.)

Anî kurrê min enî. (Onlar benim o¤ullar›md›rlar.)Înê wefl ênê. (Bunlar hofltur.)Î kurrê kurrê min enî. (Bu o¤lanlar benim o¤ullar›md›rlar.)

Negatîfê Demê Nikayinî (fiimdiki Zaman›n Olumsuzu)

nemwerû (ben yemiyorum)Çêwe niye./Çêwe nimebo./Çêwe nimewo. (Bir fley de¤il.)nimazan (b›rakm›yorlar)

3. 3 Demo Vîyarteyo Dîyar (Di’li Geçmifl Zaman)

amay (gelmek)min aman (ben geldim)to amey/to amay (sen geldin)ad (al) ame (o geldi) (n)

25

Vate

ade (ale) ame (o geldi) (m)ême amêmê (biz geldik)flime amêdê (siz geldiniz)adê (alê) amê (onlar geldiler)

min nîyame re (yere koydum)to yaweyne (sen anlad›n)

horeza (kalkt›)liwa/liva (gitti)sawa (çekti)yawa (ulaflt›)kewt wîr-im (hat›rlad›m, akl›ma geldi)kot vellî (öne geçti)

Hemter amey. (Yine geldi.)Kitêbeke-fl nîya verû min. (Kitab› önüme koydu.)Werwe werêne./Werwe wefltêne. (Kar ya¤d›.)Destê yektirînîfla girt. (Birbirinin elini tuttu[lar].)

Negatîfê Demê Vîyarteyê Dîyarî (Di’li Geçmifl Zaman›n Olumsuzu)

Çî n’amey?/Çî n’amay (Neden gelmedin?)Bi çî n’amey? (Neden gelmedin?)

3. 4 Demo Vîyarteyo Nedîyar (Mifl’li Geçmifl Zaman)

amay (gelmek)min amênanê (ben gelmiflim)to ameynî/to amaynî (sen gelmiflsin)ad amen/ad aman (o gelmifl) (n)ade amêne (o gelmifl) (m)ême ameynimê (biz gelmifliz)flime amêndê (siz gelmiflsiniz)adê amênê (onlar gelmifller)

26

Vate

wuten (uyumufl) (n)wutêne (uyumufl) (m)xulawirdewe (sar›lm›fl)

3. 5 Demo Vîyarteyo Nedîyar o Verîn (Mifl’li Geçmifl Zaman›n Hikayesi)

amay (gelmek)min ameybênê (ben gelmifltim)to ameybêflî (sen gelmifltin)ad amebê (o gelmiflti) (n)ade amêbê (o gelmiflti) (m)ême amêbêmê (biz gelmifltik)flime amêbêdê (siz gelmifltiniz)adê amêbênê (onlar gelmifltiler)

min çirriyen (ben ça¤›rm›flt›m)

3. 6 Demo Ameyox (Gelecek Zaman)

min meflûrû (y›kayaca¤›m)

3. 7 fiertê Demê Hîrayî (Genifl Zaman›n fiart› ve Dilek-flart Kipi)

amay (gelmek)er min bow (ben gelirsem, ben gelsem)er to bey (sen gelirsen, sen gelsen)er ad bey (o gelirse, o gelse) (n)er ade bey (o gelirse, o gelse) (m)er ême beymê (biz gelirsek, biz gelsek)er flime beydê (siz gelirseniz, siz gelseniz)er adê biyan (onlar gelirlerse, onlar gelseler)

3. 8 Demê fiert ê Verîni (Dilek-flart Kipinin Hikayesi)

amay (gelmek)er min ameybiyan (ben gelseydim)er to ameybiyaflî (sen gelseydin)

27

Vate

er ad ameybiya (o gelseydi) (n)er ade ameybiya (o gelseydi) (m)er ême ameybiyemê (biz gelseydik)er flime ameybiyedê (siz gelseydiniz)er adê ameybiyenê (onlar gelseydiler)

3. 9 Raweya Wafltene (‹stek Kipi)

min virazû (dikeyim)ême biwerîmi (yiyelim/içelim)

3. 10 Raweya Fermanî (Emir Kipi)

to bejwene (sen vur, sen çarp)to bere (sen götür)to bikere (sen yap)to bikiyane (sen gönder)to bimic-efl (sen dök)to binifle re/to nifle re (sen otur)to binîye re (sen yere koy)to bireme (sen kaç)to biwaçe/to vaçe/to waçe (sen söyle)to biwiz-efl ere (sen yere at)to bîya (sen getir)to bîyav ere (ser)to bo (sen gel)to buz-efl (sen at)to geme bikere (sen oyna)to horze (sen kalk)to luwe (sen git)to mindire/to midire (sen dur)to ser-efl borre (sen bafl›n› kes)to waz-ifl kere (aç)to wene-fl de/to wene-j de (sen vur, sen çarp)to wer-ifl de (sen -onu- bofla)to wur pêzine (sen kald›r)

28

Vate

to wut (sen uyu)Dogmane hor pêke. (Dü¤me ilikle.)A berey bepo. (O kap›y› kapat.)Luwe ber. (D›flar› git.)Cilê wê-t kerene./Cilê wê-t kere wer. (Elbiseni giy.)

ba bo (olsun)bey (gelsin)biniflo re (otursun)ba ad baro (o getirsin)beyde (geliniz)biyan (gelsinler)

Negatîfê Fermanî (Olumsuz Emir)

kaye mekere (oynama)maçî mekere (öpme)mekere (yapma)mendire (durma)mereme (kaçma)mo (gelme)mowze (atma)nimo (gelme)

Cilê wê-t mekerene. (Elbiseni giyme.)ney (gelmesin)menderde (durmay›n›z)neyde (gelmeyiniz)niyan (gelmesinler)

29

Vate

4 ÇEND CUMLEYÊ HEWRAMKÎ

fekê Pawe ............................. fekê NowsûdîTo be xêr amê. .............................. Xêr amay. (Hofl geldin.)

Xêr bey. (Hofl gelesin.)

To ci ko nî? ................................... To ce ko nî? (Sen nerelisin?) (n, m)

To koge yenî? (n) .......................... To koge yenî? (Sen nerelisin?) (n, m)

To koge yene? (Sen nerelisin?) (m)

Ane koge ya? (O nerelidir?) (n)

Anê koge yene? (O nerelidir?) (m)

Le degayê nan. ............................. Le degayê na. (Köylüyüm.)

Le degayî nênan. .......................... Le degayî niyena. (Köylü de¤ilim.)

Çenî yenî? ..................................... Çenî yenî? (Nas›ls›n?)

Wefl enan. ..................................... Wefl ena. (‹yiyim.)

Wefl bî. (n) .................................... Wefl bî. (Sa¤ ol.) (n)

Wefle bî. (m).................................. Wefle bî. (Sa¤ ol.) (m)

Min çak im. (Ben iyiyim.)

Emin ci Mehabad amena..... Min ce Mehabado amanî./Min Mehabado amana.

(Mehabad’dan geldim.)

Min ce Mehabado mew./Min Mehabado mew.

(Mehabad’dan geliyorum.)

Min seway sîpalî meflûrû. ........... Min seway cilî flûrû. (Yar›n çamafl›r

y›kayaca¤›m.)

Biwaçe-flan pene. ......................... Vaçe-fla pene. (Onlara söyle.)

Waçe-fl pene. ................................ Vaçe-fl pene. (Ona söyle.)

Ba ane bowre................................ Ba aneye bowre. (O getirsin)

To bare.......................................... To bare. (Sen getir.)

Ba Sîyamend taksîyekey baro. (Sîyamend

taksisini getirsin.)

Qeleme nîyame re. ....................... Qelemeke-m nîya re. (Kalemi yere koydum.)

Qelemekew wê-m nîya re. (Kalemimi yere

koydum.)

Waran miwaro. ............................ Varan varo. (Ya¤mur ya¤›yor.)

30

Vate

Waran wirde wirde miwaro.

(Ya¤mur hafiften ya¤›yor.)

Nemro neflo, babe-fl meflo.

(Ölüp gitmezse, babas›na benzeyecek.)

To mindire ta babe-t bê. .............. To midire ta tate-t bê. (Sen dur, baban

gelinceye dek.)

To mindire, ba ad (al) bê. ............ To midire, ba ad (al) bê. (Sen dur, o gelsin.)

Î namê bere bikiyane. (Bu mektubu götür gönder.)

A xebere mijnewiyo. (O haber duyuluyor.)

Tate bo! (Baba gel!)

Tate mê. (Baba geliyor.)

Tate-m meyo. (Babam geliyor.)

Înî kamîfla wefl ênê? (Bunlardan hangisi hofltur?)

Anî kamîfla wefl ênê? (Onlardan hangisi hofltur?)Çanîfla kam weflter ênê? (Onlardan hangisi daha hofltur?)Anî kurrê min enî. (Onlar benim o¤ullar›md›rlar.)

5 ÇEND VATEYÊ KAYÎ, VATEYÊ VERÎNAN Û ÇIBENOKÎ

Mi fekê Rehmanê paweyijî ra çend qiseyê folklorîkî nufltî; seyvateyanê verînan (bi tirkî “atasözleri“), vateyanê kayî (tekerlemeler) ûçibenokan (bilmeceler). Tîya de ez nînan neql kena. Mi nê vateyan raçend teneyî (hebî) sey vatiflê Sîyamend Hewramî yê nowsûdijî zî nufltê,ez nînan hete (S) nusena.

Nê vateyê kayî, flaristanê Pawe de gedeyî (domanî) kay ra ver vanîke kesî yan zî kesan tesbît bikî.

“Helûr pilûr teka meZerd û sûr û flemameKe le bêjin debêjinHacîlok in be rê weKilkî marî gezîweEw gene gen e

31

Vate

Ew-îç gen ePal palinc ePalî sinc eSilêman qar eDengî zar eÇopî kêflePa hor kêfle.“

Yewna varyantê nê vateyê kayî zî wina yo:

“Hetol-metol teka meZerd û sûr û flemameSilêman qarr e, dengî zarr eÇopî ker e, pa-t la bere.“ (S)

Vateyê Verînî, Çibenokî û ê b.

“Mekerdê qissey peroflê, milê henê-flan goflê.“ (Düflüncesizce söz etme,farenin kula¤› vard›r.)

“Qiseywe kewte sî didane (dizane), megino sî yanê.“ (Otuz difle düflen[söylenen] söz, otuz eve ulafl›r.)

“Qewmî îna amo-fliye wa.“ (Akrabal›k gidifl-geliflle vard›r.)“Qowmî îna am o flo yo.“ (S) (Akrabal›k gidifl-geliflle vard›r.)

“Ruwasî nelê wulle we re, hejge-fl bîne bê qilîçke-fle re.“(Tilki deli¤e giremiyordu, ay›y› da kuyru¤una ba¤lad›.)

“Asaw dano wê-fl meharro, çeqçeqe sere wê-fl mêflino.“(De¤irmen tah›l›n› ö¤ütür, “çeqçeqe“ kendi bafl›n› a¤r›t›r.) (“‹t ürür,

kervan yürür“ anlam›nda.)

32

Vate

Asaw dano wê-fl harro, çeqçeqe sere wê-fl marro.“ (S) (De¤irmentah›l›n› ö¤ütür, “çeqçeqe“ kafas›n› k›rar.)

“Çeme zale berînî, pay ra kerînî.“(Göz korkar, ayak gider.) (Uzun yol için “korkmamak, ifli gözde

büyütmemek gerekir“ anlam›nda söylenir.)

“Nedîbidî (nezîbizî) kurre-fl dî, kîr û gun-ifl birrî.“(Görmemiflin bir o¤lu oldu, çükünü ve hayas›n› kesti.)“Com’e biwaro, fleme wefl kerofieme biwaro, penc û flefl kero“(Cuma günü ya¤arsa, cumartesi iyidir [ya¤maz]Cumartesi ya¤arsa, befl alt› gün sürer.)

“Îne çêfl en, her melo, la nimekerewe?“ (Hep gider, arkas›na dönmez;bu nedir?)

Awî (Su)

“Ane çêfl a, her milow, la mekerowe?“ (S) (Hep gider, arkas›nadönmez; o nedir?)

Awî (Su)

“Wefl en Hewraman, be golî rengîn enTemaflay Pawe temam xemgîn en“

(Yew deyîre/kilame ra)

(Güzeldir Hewraman, renkli güllerledirPawe’ye bak, hepsi gaml›d›r)

(Bir halk türküsünden)“Pawere-sûr e dile piyazanMeme-fl diyar e zilf-êfl nimazan“

(K›rm›z› donludur so¤anlar aras›nda[ki]Gö¤üsleri aç›kta, saçlar önlüyor).

33

Vate

J. ÎHSAN ESPARÎ RA fiÎÎRÎ

TÊKILÎYE

Çimanê to yê lîlan di roflnîyêka hûmayîzerra mi di flewqêko mestbîyaye mend.fiermeyê to kewoyeya qediha krîstale diguneyê mi verika flewêka flade di mend.

Xatirê to, tîrêjanê tînca sodirî rayê mi, ge sirrî ra ge sebrî ra mend.Peflmirîyayîflê to lîlikê efsûninî diçimê mi lîlikî di mend û mend.

Adare 1996

34

Vate

EDET

Werrekê ay ganî ki ma hetisereyê xo ronanofirêzeyê ey çi beno o zanohema ca di çimsîya beno.Beno ki no semed ra yoflarê ma endi lezi keno.

Gunekê ma weflan!Ma hey veynî halê ma

se beno!

Nîsane 1993

35

Vate

DERHEQÊ DIMILKÎYA AKSARAY DE

Memê HILKECIKÎ

(......)

DEWÎ

Dewê kurdan ê wîlayetê Aksarayî nê yê:Nameyê nikayin ê dewe .... Name yo verîn ... Nameyo kurdkî ............ Lehçeya xo

Ak›n köyü .................. - .................... Axîn ....................... kurmanckîAlayhan köyü ............ Alayi ............ Alaxun/Alaxan ...... kurmanckî û

dimilkîBabakona¤› köyü ...... Gelesin......... Doqan, Doqî .......... kurmanckîBebek köyü ................ - .................... Bewek .................... kurmanckîBorucu köyü .............. Boruci .......... Boruci .................... dimilkîBüyük Pörnek köyü .. Pörnekler..... Porneg, Porink ...... kurmanckî û

dimilkî

Nuflteyo cêrîn eslê xo de parçeyêk nuflteyê Memê Hilkecikî yo ke kovara

Bîrnebûn (hûmar: 7) de vejîyayo. Nameyê nê parçeyê nuflteyî (Derheqê

Dimilkîya Aksaray de) mi na pa, nameyê nuflteyê Memê Hilkecikî bi

xo “Yavruvatan Hilkecik: Aksaray Kürtlerinin Serüveni” bi. Aksaraya

ke tîya de nameyê xo vêreno, Anadolîya mîyanine de ya. Semedo ke

derheqê kirmancanê (dimilîyane) Aksaray de melumato muhîm dano,

ma tîya de nê qismê nuflteyê Memê Hilkecikî neflr kenê. Îzehetê cêrînî

yê ke nameyanê dewan dima û qismê “Lehçeya Dimilkî“ de ameyê

dayîfl mi tirkî ra taday. Seke flima vînenê, Memê Hilkecikî flîweya

kirmanckîya (dimilkîya) Aksaray ra nameyê hûmaran û yew estaneke

(sanike) zî nufltê. Zanayîflê mi gore, nê numûneyî kirmanckîya

Aksaray ra numûneyê verîn ê ke neflr benê.

Memê Hilkecikî karêk erjaye kerdo.-

Malmîsanij

36

Vate

Cami köyü ................. - .................... Gûndê Cami .......... kurmanckîCang›ll› köyü ............. - .................... Cunq›lî .................. d›m›lkîÇavdarl› köyü............ - .................... Çiwderlî ................. kurmanckîÇal› Bekir .................. - .................... Çalê Bekirî ............ dimilkîÇekiçler köyü ............ - .................... Çekkur .................. dimilkîÇolak Nebi köyü........ - .................... Seyda Jêr? ............. kurmanckîDü¤üz köyü ............... - .................... - .............................. kurmanckîEkecik Gödeler köyü. - .................... - .............................. dimilkîEkeciktolu köyü ........ - .................... - .............................. dimilkîEkecik Yeniköy ......... - .................... - .............................. dimilkîFatmaufla¤› köyü ...... Mirxan ......... Sîdun, Siwidun ..... kurmanckîGökkaya köyü ........... Sinandi ........ Qilorî ..................... kurmanckîGöksugüzel köyü .... Karamehmetli.. Qerememet.......... kurmanckîKale Balta köyü ........ Kaleliköy ..... Kele, Qeleko .......... kurmanckîKaraçay›r................... - .................... Kullan ................... dimilkîKarakova köyü .......... - .................... Xiyrat .................... kurmanckîKarakuyu köyü ......... - .................... Qerequ................... dimilkîKoyakköy................... - .................... Qoyax .................... dimilkîKüçük Pörnek köyü .. Pörnekler..... Porneke piçuk ....... kurmanckî(Küçük) Çavdarl› köyü .. - ............... - .............................. kurmanckîMacir köyü ................ - .................... - .............................. kurmanckîMacarl› köyü ............. - .................... - .............................. kurmanckîK›flla Sor .................... - .................... Qiflla Sor ............... kurmanckîRefladiye .................... - .................... - .............................. kurmanckîSa¤›rkaraca köyü ...... - .................... Cerran ................... kurmanckîSalmanl› köyü ........... - .................... Canan/Sarmalî...... dimilkîSar›a¤›l köyü ............. - .................... Saraxil ................... kurmanckîSusad› köyü ............... - .................... Susadî.................... kurmanckîfieyhler köyü ............. - .................... fiêxler .................... dimilkîTaptuk köyü .............. - .................... Taptix .................... dimilkîTepesidelik köy ......... - .................... Depesdelik ............ kurmanckîYaln›zceviz ................ - .................... - .............................. kurmanckîYanyurt köyü ............ - .................... Kurdalî .................. dimilkî

37

Vate

Nê dewê ke nameyê înan cor ra nuflte yo, heme (pêro) dewê kurdanê. Nê dewî tena girêdayeyê (pabesteyê) qezaya merkeza Aksaray nîyê.Nînan ra tayê girêdayeyê qezaya Ortaköy ê. Tena dewa Karakuyu detayê tirkî estê ke bedî (dima) Melendiz ra ameyê ke tîya de fliwaneyîyebikî û tîya de ronifltî. Nufûsê dewanê bînan heme kurd o. fiarê wareyê(zozanê) Fîlîkcî -ya ke girêdayeyê qezayê Aksaray Eskîlî ya- kurdêtirkbîyaye yê. Ewro neslo newe kurdkî nêzano. fiarê dewa Yaln›zcevîzzî ewro qismen asîmîle bîyo, bîyo tirk. fiarê nahîyeya Balci -ya ke

girêdayeyê qezayê Aksaray Ortaköy a- zî kurdê tirkbîyaye yê. Tîya dehona (hima) zî qismêk flar esto ke kurdkî zano û qisey keno. Nameyêverînê na nahîye, “Kürt Mahmadl›“ bi. Dewanê Aksaray ra Hîrkatol,Îsmaîlaxatolû û Kizgincik herçiqas ke eslê xo de dewê tirkan bî zî,dewanê kurdan ê dormarî ra tayê dewijan bar kerdo (koç kerdo) ameyêtîya, peynî (netîce) de nîme ra zafêrê nufûsê nê dewan ewro hinî (êdî)kurd o. Hetta nê dewan de muxtarî kurdan ra yenê weçînitene (yenêvîjnayîfl).

(......)

38

Vate

LEHÇEYA DIMILKÎ

Dimilîyo aksarayij/dimilîya aksarayije lehçeya xo ra vano “kurdasî“,“kirdasî“ yan zî “dimilîkî“. Nameyêk bînî nêzano û nêvano.Cigêrayîflanê (bi tirkî “araflt›rmalar“) ke derheqê lehçeya dimilkî debibê de, ganî dimilkîya Aksaray -a ke dimilkîya Kurdîstanî ra ferqin(farkl›) a- peygofl (gözard›) nêbo.

Dimilîyê dewanê cîya-cîyayan xeylê asan yewbînan fam kenê.Beyntarê (mabêne) tayê dewan de ferqê se nuansê zaf werdî estê. Teberîrê girewtabîyayîflê (padayabîyayîflê) na mintiqa, bîyo sebebê yewîyalehçeya [dimilkîya] mintiqa.

Çekuyanê kurdkîyan (dimilkîyan) ra tayê numûneyî ke dimilîyêAksaray xebitnenê (gurênenê) û caran (qet) nêxebitnenê nê yê:

Çekuyê ke yenê xebitnayîfl ...... Tirkî .................... Çekuyê ke binde (qet) nêzanî

ana .......................................böyle ................ enhewapa(w) ....................................ile ..................... ebisersiwê .................................sabah ............... sodirlorik .....................................çocuk ............... domanhaval ....................................arkadafl ........... embazkift .......................................kol (omuz) ....... ermedîyri .....................................flark› ................ lawikedimilîkî ................................Zazaca ............. kirdkî, kirmanckîhewtayîfl ..............................havlamak ........ lawayîflkîye ......................................ev ..................... çelîki ........................................sümük ............. çilan›batalîyayîfl ...........................yorulmak ......... qefelîyayîfl

Dimilkîya Aksaray de hûmarî:

0 .......... sifir1 .......... yiw2 .......... di3 .......... hîrê

4 .......... çeer5 .......... pûnc6 .......... flefl7 .......... huwt

39

Vate

124 ...... se w vîst î çeer200 ...... di rê se201 ...... di rê se w yiw232 ...... di rê se w hîris î di300 ...... hîrê rê se400 ...... çeer rê se500 ...... pûn rê se600 ...... flefl rê se700 ...... huwt rê se800 ...... heflt rê se900 ...... niw rê se1000 ......... hazar1001 ......... hazar î yiw1100 ......... hazar î se1200 ......... hazar î di rê se1204 ......... hazar î di rê se w çeer1258 ......... hazar î di rê se w

pûncas û hefl2000 ......... di hazarî2005 ......... di hazarî w pûnc2348 ......... di hazarî w hîrê rê se

w çiwras î hefl3000 ......... hîrê hazarî7000 ......... huwt hazarî10 000 .............. des hazarî100 000 ............ se hazari200 000 ............ di rê se hazari500 000 ........ pûn(c) rê se hazari1000 000 .......... mîlyoni2000 000 .......... di mîlyonî2000 001 .......... di mîlyonî w yiw200 000 000 ..... di rê se mîlyoni1000 000 000 ... mîlyari

8 .......... hefl(t)9 .......... niw10 ........ des11 ........ des î yiw12 ........ des î di13 ........ des î hîrê14 ........ des î çeer15 ........ des î pûnc16 ........ des î sefl17 ........ des î huwt18 ........ des î heflt19 ........ des î niw20 ........ vîst21 ........ vîst î yiw23 ........ vîst î hîrê24 ........ vîst î çeer30 ........ hîris32 ........ hîris î di40 ........ çiwras45 ........ çiwras î pûnc50 ........ pûncas56 ........ pûncas î flefl57 ........ pûncas î huwt60 ........ flefltê68 ........ flefltê w heflt69 ........ flefltê w niw70 ........ huwtê73 ........ huwtê w pûnc80 ........ hefltê88 ........ hefltê w heflt90 ........ niwê99 ........ niwê w niw100 ...... se101 ...... se w yiw112 ...... se w des î di

40

Vate

WEYKI W HUWT BIRî

Arêkerdox: Memê HILKECIKÎ

Cêyki bîyo, cêyki flîyo. Riocêki çeer-pûnc kîynekî flîonê bindê darûn,bindarî kenê. Kîynekûn ra yiw, fisi kena. Kîynekî kiê di sîe’nd

wuenê ki yê fisi nîyêkerda. Kîynekûn ra yiw zî vina ki:-Ser bê golikê ma ya befli ki mi fisi nîyêkerdi.Havalê yê zî vinê ki:-Huwt birêdê tîo estê, ti çirê ser bê golika befli sîe’nd wuena?Kîyneki fetelîyena yena kîye w mardê xi ra vina ki:-Ayê! Ma îro çend havalûn a flîyê bindê darûn. Kîynekûn ra yiwêrî

fisi kerdi. Herkesî ser bê pî w biradê xi ser o sîe’nd wuerd ki yê fisinîyêkerda. Mi zî va ki “Ser bê golikê ma ya befli ki mi fisi nîyêkerdi“.Havalûn zî va ki “Huwt birêdê tîo estê, ti çirê ser bê golikta befli sî’endwuena?“ Heta nikê mi nîyêzûnêni ki huwt birêdê mi estê; tîo ino mi raçirê nimna w mi ra nîyêva ki huwt birêdê mi estê?

Mey vina ki:-Huwt birêdê tîo hê y pîydê huwt koyûn di.Kîyneki zî vina ki:-Mi rê herêki virazi, e flimî hetê birarûndê xi.Mey kîyneki kîyneki rê herêki virazena, kîyneki niflena ra ci (heri)

flîona. Kîyneki rêy ra pellikîyêki vîyêna, woazena nî pellikî xi rê bîyêro,herdê xi ra vina “çûûûûfl“. Herê yê fle’tîyena. Kîyneki sene ra yena hetêmardê xi, ci ra vina:

-Ayê! Herê mi fle’tîyê, mi rê herêna virazi!Ceneki kîynadê xi ra vina:-Kîynê mi! Eki tîo rêy ra zern zî dî, mevinderi, flîo hetê birarûndê xi.Mey kîyneki ci rê herêna virazena.Kîyneki “çîoh“ kena flîona, verdê kîdê birarûndê xi di vindena. Herdê

xi ra war bena w flîona zerre ki birê xi zerredê kî di çin ê. Kîye di tenêarîweflî estê. Kîyneki kift û baskûnê xi arê dûna w birarûndê xi rê çendarîweflûn pûcena. Be’dê sirfe hezir kena, flîona pîydê cîyûn (yataxûn) di

41

Vate

xi nimnena ki birê yê wa yê nîyêvîyênê. Dima birê yê yenê kîye ki çivîyênê! Yiwêrî atî hezir kerda. Feqat yê nîaftûnê arîweflûn buorê. Siftearîweflêki ra tîkê goflt ci ra kenê, dûnê te’ncîyêki. Ûnîyenê ki te’ncînîyêmerdi, niflenê ro xi zî atî ra wuenê.

Birî di riocî piê dim a yenê kîyê ki atî hezir a, tenê kîye di yiw çin o.Vinê ki “Ma bipawi, kûnê yo ki ma rê atî pûceno kim o“. Biro pîl riocêsifteyênî paweno. Riocê pîyên birê bînî pawenê, yê zî çîyêki nîyêvîyênê.Dima herkesî biro qic paweno. Merse ki biro qic çeerçim o. Yo di çimûna rakuweno û di çimûn a zî ûnîyeno. Rêy zî vîyêno ki pîydê cîyûn rakîynekîyêki vecîyena, yena. Biro qic warzeno û kiftê kîyneki di bas keno,vino:

-Ti çi ´ifln a, çi cisn a?Ya zî vina ki:-Ez havalûndê xi ya flîyûn bindê darûn. Kîynekûn ra yiwêrî fisi kerdi.

Kîynekûn kiê di sîe’nd wuerd ki yê fisi nîyêkerda. Mi zî va ki “Ser bêgolika befli ki mi fisi nîyêkerdi“. Havalûnê mi zî mi ra va ki “Huwtbirêdê tîo estê, ti çirê ser bê golika befli sîe’nd wuena?“ Ez fetelîyûnamîyûn kîye w mi mardê xi ra va ki ”Ayê! Ma îro çend havalûn a flîyêbindê darûn. Kîynekûn ra yiwêrî fisi kerdi. Herkesî ser bê pî w biradêxi ser o sîe’nd wuerd ki yê fisi nîyêkerda. Mi zî va ki ’Ser bê golikê maya befli ki mi fisi nîyêkerdi’. Havalûn zî va ki ’Huwt birêdê tîo estê, tiçirê ser bê golikta befli sî’end wuena?’ Ayê, tîo çirê mi ra nîyêva ki huwtbirêdê mi estê? Heta nikê mi nîyêzûnêni ki huwt birêdê mi estê; tîo inomi ra çirê nimna w mi ra nîyêva ki huwt birêdê mi estê?“ Mey mi va ki“Huwt birê tîo hê y pîydê huwt koyûn di“. Mi zî mardê xi ra va ki “Mi rêherêki virazi, e flimî hetê birarûndê xi.“ Ayi ki mi rê herêki viraflti, enifltûn ra ci amîyûn kîdê flima. fiima birê min ê. Ez amîyûn ki flimavîyênî.

Dima nîni, wêy flîona birûndê xi rê atî hezir kena. Na rê biro qic wêyxi nimneno. Eki birê bînî sîyd ra amî, yo qic yîni ra vino ki:

-Eki ez çîyêki flima mûznî, flîma yê ci rê çi bîyêrê?

42

Vate

Yiw vino “Ezê ci rê mûrûn bîyêrî“, yiw vino “Ezê ci rê zernêki bîyêrî“.Hergiv yiw ci rê çîyêki giêno. Be’dê, kîyneki co ki xi nimito ci ra vecîyena,yena hetê birûnde xi. Yê zî fla benê ki wêy yîni amîya hetê yîni.

Riocêki kîyneki vecîyena dîyardê bûnî, mûrûnê xi kena pa. Kîynekipisiktê kî ra vina ki:

-Wextê birarûndê mi tên mendo. Rê flîo bûnî, kûnê ocaxi di adir esto,çin o.

Pisiki kîyneki ra mûrada sûri tirawnena û flîona adiro ki esto zî mîzîverdûna ra ci, adir hûna kena. Mûra zî giêna kena mûndê wueli. Pisikidima nî flîona kîyneki ra vina ki:

-Ocaxi di adir esto.Tikê be’dê, kîyneki warzena flîona ki birarûndê xi rê atîyêki pûco.

Rêy zî ûnîyena ki ocaxi di adir çin o. Pisiki ra vina:-Pisê, kûnê adir?Ya zî vina:-Korê bivva!Pisiki mûra mûznena ra kîyneki. Kîyneki vecîyena tewer ki cêydê

dûrî ra dumûnêki vecîyêno. Kîyneki hetûnî ûca vazena. fiîona ûca kilîyêki di esti yê girîyênê, ver di zî huwt kîynekî estê. Kîynekûn ra vinaki:

-Tikê adir bidêni mi, ez berî. Birê mi kêy sîyd ra bîyê, ez yîni rêatîyêki pûcî.

Yê zî adir meqes kenê dûnê kîyneki. Kîynekî vinê ki:-Hama ki mey ma nîamîya adirê xi bîyêri flîo.Na ara di îpegê kîyneki ki verdê mûndi di wi, kuyeno qûlptê lîyê ya.

Kîyneki warzena flîona kîdê birarûndê xi.

Dima yê ra mey huwt kîynekûn yena, kîynûndê xi ra vina ki:-Îro kîdê ma ra buoyê xerîwûn yena.Yê vinê ki:-Îro yiw nîame kîdê ma.Mey zî vina ki:-No îpegê kimi yo?

43

Vate

Îpeg arê dûna, flîona verdê kîdê huwt birûn. Ceneki (he’wti) vengdûna vina:

-Ez hûm kenûn, gûm kenûn, verdê kîdê flima di tirri kenûn. Ezêqapi bifliknî! Qapi aki!

Kîyneki qapi nîakena. He’wti kîyneki ra vina ki:-Quldê qapî ra qalûçê xi bidi!Kîyneki zî quldê qapî ra qalûçê xi vecena. He’wti qalûçê kîyneki si-

mena, simena, kîyneki xi di flîona, kuyena. He’wti zî ce verdûna flîona.Dima He’wti ra, birê kîyneki yenê kîye, vinê:-Wêy ma, îro gwonê ti yo çirê ana bîya?Kîyneki vina:-Ez îro vecîyûn dîyardê bûnî, mi mûrê xi kerdêni pa. Mi pisiki ra va

ki “Wextê birarûndê mi tên mendo, rê flîo bûnî, kûnê ocaxi di adir estoki çin o“. Pisiki mi ra mûrada sûri tirawnena û flîona adiro ki esto, mîzîverdûna ra ci, adir hûna kena. Mûra zî giêna kena mûndê wueli. Pisikidima nî, amî mi ra va ki “Ocaxi di adir esto“. Tikê be’dê ez warîstûn,flîyûn flima rê atîyêki pûcî. E ûnîyûn ki ocaxi di adir çin o. Mi pisiki rava “Kûnê adir?“ Yê zî va “Korê bivva!“ Pisiki mûra sûri mûti ra mi.Çaxo ki e vecîyûn tewer, cêydê dûrî ra dumûnêki vecîyêni. E hetûnîûca vafltûn. Ez flîyûn ûca ki lîyêki di esti yê girîyênê, ver di zî huwtkîynekî estê. Mi kîynekûn ra va ki “Tikê adir bidêni mi, ez berî. Birê mikêy sîyd ra bîyê, ez yîni rê atîyêki pûcî.“ Yîni zî adir meqes kerd da mi.Kîynekûn va ki “Hama ki mey ma nîamîya adirê xi bîyêri flîo“. Min zîadir girowt, e flîyûn. Be’dê, mey huwt kîynekûn amî verdê kî w vendami da, va “Ez hûm kenûn, gûm kenûn, verdê kîdê flima di tirri kenûn.Ezê qapi bifliknî. Qapi aki!“ Mi qapi nîakerd. He’wti mi ra va ki “Quldêqapî ra qalûçê xi bidi“. Mi zî quldê qapî ra qalûçê xi veti. He’wti qalûçêmi simiti. Ez xi di flîyûn, kuwtûn.

Birê kîyneki warzenê zeredê kî di, verdê qapî di bîrêki adûnê. He’wtiriocê pîyên rêyna yena. Kîyneki ra vina ki:

-Ez hûm kenûn, gûm kenûn, verdê kî di tirri kenûn. Qapi aki!Kîyneki qapi akena. He’wti kuyena zerre, be’dê zî kuyena di bîr.

44

Vate

Birî yenê He’wti kiflenê. Kîyneki birûndê xi ra vina ki:-Birê min! Huwt kîynadê na he’wti estê, bîyêrêni ma flimi, flima rê

îyûn kîynekûn bîyêri.

Huwt birî flîonê îyûn kîynekûn xi rê giênê.Riocêki kîynê He’wti warzenê me’ynê birûndê kîyneki veradûnê.

Kîyneki vîyêna ki me’ynê remenê, kuyena dima me’ynûn û yîni senevera ûna kîye. Çirê ki kîyneki dima me’ynûn ze’f vafltivî, bî tîyflûni. Ekiamî kîye, kîynûndê He’wti ra va ki:

-Ez bîyûn tîyflûn, awkêki bidêni mi!Çaxo ki kîyneki dima me’ynûn vafltêni, kîynûnê He’wti me’rêki kerbi

meridê awki.Yê kîyneki rê awki nîyûnê, ya zî xi warzena flîyona meri ra awki

wuena w me’r kuyeno di qiriktê kîyneki. Dima çend riocûn, me’r pîzzedêkîyneki di beno pîl. Huwt wêy huwt birûn ra vinê ki:

-Wêy flima zacilûn a.Huwt birî wêy xi gienê flîyonê serdê koyêki. Ûca wardê xi ra vinê ki:-Wêy ma, ti batalîya, xi rê tikê rakû. Ma ki zî qûdûmi piro di.Eki wêy flî di hûn a, birêki mîyêsêki keno zerredê qûdûmi. Mîyêsi

zerredê qûdûmi di nata w bata firrena. Kîyneki zî qey vina ki birê yê yêqûdûmi dûnê piro. Be’dê kîyneki hûn ra warzena ki birê xi çin ê, flîyê.Kîyneki vina ki:

-Mala birê mi, ti flîo kifltê kî, wa estê me’rî flîoro di ningdê tîo ra. Waxêy ca destê mi, tîo rê destê yiwêrî dermûn nîyêwo.

Kîyneki serdê yî koyî ra warzena flîona. Rêy di rastê citarêki yena whetê yî di mûna.

Hetê kîdê citêrî di borûqi esta. Mûndê borûqi di zî me’rêki esto. Me’rvino ki:

-Ez herûndê citêrî dî wî, ezê sirkîyê huwt serrûn na kîyneki dî wme’rê pîzzedê yê parçe-parçe kî.

Me’rê pîzzedê kîyneki zî vino ki:-Ezê adir verdî na borûqi w me’ro ki mûndê yê di zî bikflî.Citêr flîono sirkîyê huwt serûn ûno dûno kîyneki w me’rê pîzedê yê

45

Vate

parçe-parçe keno. Be’dê zî kîynek a zewecîyeno.

Kîyneki riocêki ûnîyena ki kîynê He’wti birê nê, no ra herêki, hê yflîonê. Kîyneki nîni sinasena w venda yîni dûna. Kîynê He’wti ûnîyenê,yê zî nê sinasenê. Vinê ki:

-Keçolekî ma ûndê doxtorî gîyrê, tikê na ningi rind kîyê?Be’dê zî yenê hetê kîyneki. Kîyneki derzenîyêki kena destê xi, fîna

di verdê estî, este ningi ra vecîyeno. Kîyneki vina:-Bira! Ez wêy tîo yûn. Wexto ki tîo ez ko ya verdûn, mi tîo rê ziwtî

kerbi. Mi va ki “Ti flîo kifltê kî, wa estê me’rî ningdê tîo ya kuw, xêy cadestê mi yiw tîo rê dermûn nîyêwo!“

arîwefl: tavflanatî: yemek (tenecerede piflirilen

yemek)ayi (m): obîyêri: albîyêro: als›nborûqi: süpürge otuceneki: kad›ncitêr: çiftçieki: egereste: kemikgiêna: al›rhaval: arkadaflîyûn: onlar›keçoleki: kel k›zkî: b. kîyekîye: evkîyneki: k›zmey: annemûn: içmûra: boncuknîyêkerda: yapmam›flqapi: kap›qul: delik

rioci: günseneve ra (sene ra): yenidensî’end: yeminflîona: giderte’ncî: taz›tîo: seninûnîyena: bakarûnîyûn: bakarvina (m): söyler, dervinê: söylerler, derlervîyêna: görürvîyênê: görsünlerwêy: k›zkardeflwueli: külya (m): oyê (m): o, onu, onunyê: onlaryiwêr: birisiyî (n): oyîni: onlara, onlar›yo (n): oxi: kendizî: de

46

Vate

GULE fiÎYA BÊRÎYE

Gule flîya bêrîye, cor de ênafiitê xo helbe de anaZerrya mi kewta bejna toÇi ra bejne nîya tadana?

Ez têflanê tu ya, raye meke dûrîNa wo ame fland, verg keno kurrî zurrîVatena mi de ke xayîntîye estafiahade ma bo Kaflo Sur*

Çim çiman nêwîneno, flewe tarî yaBêbextîye giran a, zerre barîyeNamedayene de egîtîye estaMevace “ez bêçare, bêwayîr a“

Roje êna ez mirenaXebere bide pêro cîranaSed serre nîya emrDewe ra dot flar bizano.

FIRAT ÇELKERÎ RA fiÎÎRÎ

* Kaflo Sur, pê dewa Raqasa de nameyê yew tumî yo.

47

Vate

MEVACE “EZ NÊZANA“

Xo bizane henî qisey bikeÇi qisey kena bawer bikePey do serê xo meke merekeMevace “ez nêzana, ez nêzana“

“Însan“ însanî ra hes bikeroPey do beno verg, dano varekan roDinya xo rê teng mekeroMevace “ez nêzana, ez nêzana“

Ma çi nêzana va hîkmetMa vet na dewlete, no miletHandayê zulm û zahmetMevace “ez nêzana, ez nêzana“

fiar flî aflme, ma pîyatîyeRûyê xo tîjî çarne, tarî bi naletîÎnsanî bi xo vetî handayî boglatîMevace “ez nêzana, ez nêzana“

Aflme flona çê xo, tîjî vecînaRoje êna, roje flonaDinya ancîya cêrenaMevace “ez nêzana, ez nêzana“.

48

Vate

PARA MI RÊ TEYNA BÛNE KEWTE

Ez nîya feqîr, nîya pejmurdeSewda yare zerrê mi deTo ra ke êno xebere ci dePara mi rê teyna bûne kewte

Serê koyan mij-duman oHalê ma çi yaman oJû na wo îta veng danoPara mi rê teyna bûne kewte

Pê koyan de esto wareSênê mi to rê zê gilê dareNêno antene sewda, bê yarePara mi rê teyna bûne kewte

Verg mijî ra hes kenoMordem xo ra tersenoJûyo ke çîyê bikero, xo nêpesênenoPara mi rê teyna bûne kewte.

49

Vate

HEWNÊ NEWROZE

Mûnzûr ÇEM

Gule a roze serê sodirî rew heflar bîye. Seke heflar bîye kî çimê xopispisnayî we, wast ke rakero hama besenêkerd. Hewnî nabî ro

ser, firsend ci nêdêne. Reye, di reyî, hîrê reyî ke xo nahet û dohetî serçarna, pênîya pêyene de kewte ser, çimî bî ra. Seke bî ra kî sifte xo sero kozmagê banî de, aye ra dime kî pençere de nîyada. Gelo tever çiturîbî? Verg bi kutikî ra pêser ra nas bîyêne yan nê? Hewr bî yan paka?Serd bî yan germ? Silîye varêne yan nêvarêne?

Eke nê persî bi na tore aqil ra verdî ra kî yek de bire dê ci, çing bîyeuste ra xo ser û raste-rast terkite flîyê bi verê pençerî. Perda gurete bilerze hetê rastî ser ante; seke dî ke asmen pak o, qe hevikê hewr cayêde çîn o; huyayîfl kewt ra rî, lewê xo yewbînan ra kewtî dûrî, didanêxoyê sipîyê sey (jê) mircanan vejîyayî tever. Rofltî kewtîbî çiman; liskêxoyê qijkekê gilorikî vêsêne, bîbî sey sayeda sûre. Mordemî hen zanêneke gula berbiroze ya, verê xo çarno ra hetê koyê Qilxerî, raya tîjî denîyadana.

Dem demê vinetene nêbî û a kî nêvinete. Pêyser cêrê ra, flîye verêhênî, dest û rîyê xo awa serdine ra flutî, bi peflkîre kerdî juyayî, aye radime kî terkit flîye dunike. Tawo ke çêver de kewte zerre, nîyada kemaya xo ardî kerdê darên, hermê xo semerrno we ke nan mîr kerone.Bi çêf û eflq:

-Roj bafl daye! vat.Maye çiturî ke veng hesna, cêrê ra ser, tey nîyada, bi huyayîfl cewab

da:-Roj bafl çêna mi!-Ti zana ...Çi esto ke besenêkerd qisa xo temam kero. Maye virenîye ro ci birnê

û vat:-Merax meke, ez zanen çêna mi. Ez zanen ke ewro Newroze ya, ti

50

Vate

gere lerze bikerê, rew flêrê mekteb.Gule bi çêfêde tenêna zaf reyê-di reyî xo est we, çiturî ke leng-lengo

kay beno hen amê-flîye; o ra têpîya kî destê xo dayî yewbînan ro, çirpnayîû vat:

-Ya dayê. Mamostaya mi vat “Ganî flima herê mekuyê, rew bêrê“. Ezkî wazen hen bikerîne.

-Ti zerrê xo teng meke cîgera mi, ez to rew rusnen.Maye nê çekuyî nîya vatî û çêna xo rê ara kerde hazire.Gule ara xo bi lerze kerde, didanê xo flutî û dest kerd ci kincê xo

guretî pira. Kincê Guleyê ke pî bi maye ra di rojî o ra raver, seba Newrozeci rê hêrînabî, reng bi reng bî. Mordemî ke tey nîyadêne, vatêne kebaxçeyê gul û çîçekan o.

Piraguretiflê kincan ra dime, sire amebî por. Gule verê maya xo depay ra vinete, maye ci rê por munit. Gilangê dergê barî, bi morekanêkesk, sûr û zerdan xemelnayî û pênîya pêyene de vat:

-De hala hayne de nîyade. Pê qayîl bena?Çi esto ke hayne cayo berz ra dardekerde bî, Gula qijkeke besenêkerdê

ke dust de vindo, xo rehet bivênone. No sebeb ra kî kursîyê ant verêdêsî, vejîye ro ser; reyê xo nahetî ser çarna reyê dohetî ser çarna; cor rabi cêr, ver ra bi pêy, çimê xo hurdî-hurdî xo ser ra fetelnayî. Pê kincanêxo zaf qayîl bîye. Eke mordem rastîye vajone, maye çêna xo rindektîtiknabî. Kincê neweyî çiqas kî flîkîyabî ra ci!

Qe nêvinete, postalê xo kerdî payî, çentê xoyo ke çîyê werdene tedero guret, çêver kerd ra, bîye tever. Çi esto ke hona çar-panc gamî yanefltîbî yan nê efltîbî, yek de cêrê ra maya xo ser û vat:

-Herey mekuye dayê, rew bê ha!-Temam çêna mi, seke mi karê xo da arê ên.-Toow! Ma karê to nêqedîno ke.Maye heto zu ra huye, heto bîn ra kî:-Ti flo, ez ewro rew qedênen, vat.-Soz hama!-Ya, soz çêna mi.-Eke henî yo ma uca yewbînan vêneme.-Heya çêna mi, hen keme.

51

Vate

-Ma pîyê mi, o kî êno dayê?-Ewro Newroze ya çêna mi, pîyê to çiturî nîno? Ez bi dêyî ra pîya

ême.-Hi hi, hen bikerê. Xatir bi to, ez flon.-Oxir bo çêna mi, hayî ro xo vinde!-Temam. Qe meterse, qiseyê ke to vatê heve bi heve aqilê mi der ê

dayê.Nê çekuyan ra dime nêvinete, kewte dûrî, terkite flîye.Tenê ke flîye, nîyada ke hevala xo Bêrîwane ha wa dot ra êna. Seke

a dîye, hurendîya xo de vinete, nêlewîye. Eke ameyî têlewe, gama verênede derga-derg kincanê yewbînan de nîyada. O ra dime destê xo restî pê,xo est we, kewtî dûrî flî.

Nameyê mektebê înan “Mektebê Alîflêrî“ bî. Mektebê Alîflêrî, dîyarêÇemê Muzirî ra, bonêde diqato sipîyo pak bî. Hem kî hen pak û rindekbî ke, mordemî nêwastêne ke çimanê xo ci ra dûrî fîyone.

Meydanê verî de, heykelêde Alîfler Efendî ronaye bî. Alîflêrî, kitabêkerdîbî xo dest, domanan de nîyadêne, huyêne. Dormê heykelî bi gul ûçîçegan neqeflîyabî, bîbî reng bi reng. Binê lingan de bilqe-bilqe bîye,awa sîsika kewîye hard ro girîyêne. Ordegan hope de azne kerdêne, biçêf nat-dotî ser amêne-flîyêne. Hope ra dot, baxçeyê pêyê mektebî degozî, tuyî, murîyî, sayî, hêrug û darê bînî kewtîbî têvirare.

Xêlê ke waxt vêrd ra, dora kombîyayîflî amê. Mamostayan, wendoxîpêyê heykelê Alîflêr Efendî de ardî pêser, têver û têpêy de rêz kerdî.Her mamostaye yan kî mamostayî wendoxê xo yew bi yew kontrol kerdî.Tawo ke mudira mektebî vêjîye kî herkesî çîmê xo çarnayî ra ser, ayede nîyada. Mudire Xanime amê verê heykelî, verê xo çarna ra wendoxanû bi vengêde nermo wefl:

-Roj bafl! vat.Domanan yew veng ra cewab da:-Roj bafl!-Newroza flima pîroz bone!-Ê to kî pîroz bo!-Çiturî ke flima kî zanenê, ewro Newroze ya. Newroze cejna ma

kirmancan a. Cejna eceman, belûcan û tayê miletanê bînan a. Na roje,

52

Vate

roja hafltîye ya, roja azadîye ya, roja flênayîye ya. Ewro xirabîye kuwnadûrî, rindîye êna. Ewro dinya bena germe, hîr û bereket kuwno herd.Seba fîrozkerdiflê Newroze, ma nika flome nezdîyê çemî. Wisar amo,awe zaf a. fiima gere hayî ro xo vinderêne. Fekê çemî de kay mekerê!Temam?

Wendoxan yew fek ra “temam“ vat.-fiima gereke dîqqet bikerê, zerar medêne gul û çîçegan, dar û berî;

halênê teyran xirave mekerêne. No kî temam?-Temam.Eke henî yo, mevindê era raye kuyêne ma flîme. fiîme hama bêveng

nê, Lawika Newroze vajîme, hen flîme.Demêde kilmek ra têpîya wendoxê Mektebê Alîflêrî kewtî ra raye,

Lawika Newroze vate û flî.

Newroz e, newroz eSibe ye newroz eMaçek bide min yarNewroza te pîroz e.

Ma êyê ke flîyêne têyna ê bî? Nê! Kotî ke mektebî bî, wendoxî ucayanra kewtîbî ra raye, verê xo çarnabî ra Meydanê Newroze, ê hetî serflîyêne.

Wendoxê Mektebê Alîflêrî tenê ke devacêr de flî, xo çarna ra hetêçepî ser û dîyarê Çemê Muzirî terk kerd. Nika, endî Meydanê Sêy Rizayîde bî. Hen zaf flar uca amebî pêser, hen zaf amebî pêser, mordemî henîzanêne ke meydan girîno. Eke derzênî biefltêne hard ro nêginêne. Pîl ûqij, cenî û cuwamêrd flarê Kalanî, sey (jê) barsê mêsa hemgênî têrabîbî, kewtîbî meydan, meydan kerdîbî pirr.

Siro ke verê heykelî ra vêrdî ra, Gule bi Bêrîwane ra sey domananêbînan cêrayî ra hetê rastî ser, heykelê Sêy Rizayî de nîyada. Rayver ûrîsipîyê Dêrsimî, koyêde berz bî, darêda reze bî, hêlîyêde çengelî bî.Huyayîfl kewtîbî ra rî. Çimê xo bereqîyêne, cira rofltî vêjîyêne. Biheskerdene, bi eflq û nîyaz hemflerîyanê xo de nîyadêne. Destê xoyorast fîstîbî ra hewa, aver berdîbî, raye misnêne ra miletê xo. Mordemî

53

Vate

hen zanêne ke boyna vano “Newroza flima bimbareke bo! Newroza xobi canweflîye û dilgermîye pîroz kerê! Raya flima rakerdîye ya, mevindê,dest bidê yewbînî (jubinî), yewbinî ra hes bikerê û aver flêrê. Hafltîye ûbirayîye dêyme aqilê xo ra mevezêne!“

Rastê Sêy Rizayî de Alîflêr Efendî bi Zerîfa Xanime ra, çep de kîBaytar Nûrî vinete bî. Destê Alîflêr û Baytarî de kitabî, ê Zerîfa Xanimede kî leyêda tuye bîye. Zerîfa bîbî çewte, aye bi komê cenî û camerdanra pîya leye nêne de. Pêyê Sêy Rizayî de, fîgurê flervananê Dêrsimîasêne. fiahan Axa, Îvîsê Sêy Kalî, Hemê Civê Kêjî, Hesê Gewe, HesêKalê Goncî, Besa fiîyaye, Sêyid Hesen, Bakê Alê Qolî û ê bînî.

Verva Sêy Rizayî, hetê meydanî yo bîn de, heykelo ke pîr, rayver ûpîlanê Dêrsimî temsîl keno ronaye bî. Labelê wendoxî ci ra dûrî bî,besenêkerdêne ke yew bi yew înan de nîyadêne. Hama sey zafê domananGule kî rew ra flîbî uca, tey nîyadabî û nameyê înan wendîbî. Înan ratayê rindek amêne ra vîrî. Vajîme ke Çê Sêyîdê Nala Kare ra DuzginBava, Xozat ra Seyfî Dede, Pîlê Kurêsan Alîyê Gaxî, Usênê Sêydî, ÎdareÎvrayîm Axa, Cevrayîl Axayê Arekîye, Xidirê Alî û ê b.

Bi o tore çarflî qedena, leyê Hênîyê Zerîfa Xanime de kewtî dere,dere de devacêr flî, restî fekê çemî. Zinge-zinge û girme-girme bîye. Hetoçep de Çemê Harçîge, heto rast de kî Çemê Muzirî mîyanê koyan ra yekde sare kerdêne tever, pêl dêne; ge vile dardêne we, ge nêne ro, xoestêne naver-bover, virare fîstêne hardo dewrêfl ra, kelê xo yewbînî(zuvinî) ro birnêne, pênîye de restêne pê û devacêr de, hetê Çemê Feratîser kewtêne dûrî flîyêne.

fiênayîya girse dest kerdîbî ci. fiarê Kalanî, binê tîjî de, naver û boverra bîbî axme. Vengê def û zurna, vengê xort û çênekanê azevan û vengêher di çeman kewtîbî ra têmîyan. Pîl ra bi qij dêrsimijî bîbî kom-kom,dest vetîbî têwo, govende kay kerdê, kilamî vatêne.

Hîrê cayan de ekranê girsî ronayey bî. Kurdîstan de qe ziwanê yankî lehçeyê yasaqe nebîye. A rîsîyayîye pêy de mendîbî. Televîzyonan biziwan û lehçeyanê cîya-cîyayan programî misnêne. Bi kirdaskî,kirmanckî, tirkî, suryankî û ziwananê bînan ê ke Kurdîstan de ênêqiseykerdifl.

54

Vate

Kamera, paytext Dîyarbekir ra dest kerdêne ci, ca bi ca Kurdîstanra fetelîyêne, pîrozkerdena Newroze misnêne ra flarî. Ge koyê vorinêsipîyî ge deflt û cêvîyê keskî. Ge Dîyarbekir de govend û flênayîyaMeydanê fiêx Seîdî, ge Silêmanîye de dormê heykelanê Kawayê Asingerîû fiêx Mehmûdê Berzencî, ge Koyê Agirî, mezela Ehmedê Xanî û Sal-ona Sporî ya Îhsan Nurî Paflayî, ge Mehabad de meydanê Çarçira amêneçiman ver. Ge birre-birra mî û vorekan, ge vîçe-vîça çivîkan, ge hîrre-hîrra astoran bîyêne berze. Ge Mehemed Arif Cizrawî, ge Kawis Axa,ge Meyrem Xane, ge Ayfle fiana Kurdî, ge Tehsîn Taha, ge fiivan Perwerbi vengê xoyê pak û zelalî kewtêne wertê flênayîye, çêf û eflq kerdênezêde.

Bi vatena kilmeke, zulm û zordarîye werte ra darîyabî we, Kurdîstanazad bî. Pîl ra bi qij hemwelatîyan pifltî flanabî pê, Newroza xo pîrozkerdêne. “Newroza to pîroz bo Kurdîstan!“ No vengo ke nîflanê hafltîyeû birayîye bî, her hetê Kurdîstanî ra restêne pê, bîyêne berz, bîyêneberz, bîyêne vengêde qolindo girozin, rîyê asmenî ra fetelîyêne, bîyênevila û flîyêne restêne her hetê cîhanî.

cêrê ra (a cêrê ra) : agêrayA cêrê ra. (A agêray./A gêray a.)

çêf: keyf, kêfçêna: kênaçêver: keyber, kêber, berdêyme: caran, çi reydunike: mênebgilange: gêse, gilahayne: lîlikhen: b. henîhenî: winîherey: berey, ereyherme: polhesnayene: eflnawitifl

heya: b. yahênî: eynihêrînayene: erînayîflhona: hima, dehajuya: zuwa, ziwalerze: lezeliske: aliflkemêsa hemgênî: hinge, hengemunitene: apey dayîflnîya: winasemerrnayene we: to kerdifltawo ke: demo ke, wexto ketever: teberya: e, belê

55

Vate

KURDÎSTAN

Ni Kurdîstan kuê û merg îyPêflmergê ma ordî û cerg îyfiikte vist Ereb û EcemîNî lîrî Cengîz û verg îy

Ni Kurdîstan vafl, kenger ofiar vicîyo aflm û rojî seroBûnî in qurucîyûnê herûn raXwi ruetû ardûn, flekero

De flêx û malêy welatîHê bîrên serî in fleratî!Zulmo ki Ereb, Ecem û Tirk kenîResulluley kûmca vatî?

Axa û begî ma ha y hûn d’ êÇimî flêx û malûn ho nûn d’ oKotî nî kueyû gino kertî maDerdî nezonî mend mi gûn d’ o.

Gawanê KURDÎSTANÎ

gûn: ganhê: hela, heyhûn: hewnin: nêkue: kokûmca: ça, kamca, kura, kotî, kû dilîr: leyrmale: melanezonî: nezanîyeni: 1)no, 2)nêruetifl: rotene, rotifl

56

Vate

TARÎXÊ MA YÊ NEZDÎ DI HEDÎSEYÊKO MUHÎM:

MESELEYA SEÎD ELÇÎ Û DR. fiIVANÎ1

fiakîr EPOZDEMÎR

(…….)2

Na meseleya keyxerripîyaya ser ra 27 serrî viyartî. Belê, rojo ke ezna mesela ser o nêfikirîyo û nêveflo çin o. Seke flima zî va, ez merkezênê hedîseyî mîyan di bîya. Belê, qe mecburîyeto ke bibo ke Dr.fiivanSeîd Elçîyî bikiflo nêkeweno hêflê mi. Gelo çi rê? Çi rê? Reyna çi rê? Napersi mezgê mi di timo geyrena. Ez û embazê Dr. fiivanî3 yo tewr nezdîSoro (Nazmî Balkafl), ma Hacîumran di 30-40 rojî pê heti, yew odeyaotelêk di mendî. Ez her roj çend reyî persaynî: “Gelo Dr. fiivanî na xetasenê kerdi, semedê çîy, o çi aqil bi?“ Cewabo ke daynî mi vêflî-kemî nobi: “Ey rê va, va, û o ver ey da yanî bi tirkî vanî ‘doldurufla getirdiler’ eyra vatinî ‘lîderî heme kiflenî, kamî nêkiflto ke?’ O xapêna. O zî merdimbi. Seke vanî ‘befler o flaflîye keno’. Dr. fiivan zî merdim bi, merdimî flitokal werdo; labelê ganî na xeta nêkerdinî!“ E, wa Soro qusirê mi nêewnîyoke ez fekê ey ra nusena. Çiyê ke nika ez vana, vatiflê Soroy î kevîrameyiflanê (xatirayanê) Dr. Nacî Kutlay di neflr bîy. Ez Soroy rapersaynî, mi vatinî: “Gelo kamî Dr. fiivan xapêna yan na raya (rayiro)flafl musna ey, bide flahtna?“ Vatinî: “Îsa Suwarî.4 “ Vîrameyîflanê keko

1. Mi no nuflte kovara Warî ra tadayo. (Biewnîre fiakîr Epozdemîr, “Di DîrokaMe ya Nêzik de Bûyerek Girîng: Bûyera Seîd Elçî û Dr. fiivan“, War: kovaralêkolîn û lêgerînê, hejmar: 5-6, havîn-payîz-1998, Îstanbul, r. 11-26)

2. Çar ripelê verînê nê nuflteyî mi tanêdayî û heme notê ke binê nê nuflteyî diyî yê min î. (J. Î. Espar)

3. Nufltoxî nameyê Dr. fiivanî ge se “Doktor“ ge “fiivan“ ge “Dr. fiivan“ ge zî seSeîd Kirmizitoprak nuflto. Semedo ke o bi nameyê Dr. fiivanî yeno flinasnayîfl,mi heme cayanê nê nuflteyî di nameyê ey se Dr. fiivan nuflt.

4. Derheqê na mesela di Dr. Nacî Kutlay fekê Soroyî (Nazmî Balkaflî) ra winanuseno: “… Kiflîyayîflê Seîd Elçîyî di sermîyananê (îdarekerdoxanê) kurdanêÎraqî deki Dr. fiivanî kerdi. Îllehîm zî Îsa Suwarî.“ (B. Nacî Kutlay, Anılarım,Avesta Yayınları, Îstanbul, 1998, r, 201)

57

Vate

Nacî di Soro wina beyan keno. No beyanê Soroy o; heme persî nê beyanîmîyan di nimite yî. Ez hêvîdar a ke çîyanê ke no embaz zano hetanî kewefl o -Hûmay emrê ey derg biko- binuso û xo reyra nêbero gorr. (Dr.Nacî Kutlay, Hat. 201)5 .

Hedîse 15ê temmuza 1971î di eflkera bi. 17ê tebaxe ra heyanî sereyêêlule ez û Soro ma pê heti mendî. No beyntar di yeno mi vîrî ke ÎsaSuwar di reyî ame Hacîumran.

Mi derheqê Dr. fiivanî di vîrameyîflê Cudîyî, Necmeddîn Buyukkayayîû Mehmûd Osmanî wendî. Kitabê Rafet Ballı “Kürt Dosyası“ di mifierafeddîn Elçî wend. (Rafet Ballı, Kürt Dosyası, s. 599-613)

Dr. fiivan partî awan keno

Çîyo xam û balkêfl ke (…)6 xebatêka Mehmûd Lewendî ya ke kovaraÇira, hûmar 8, zimistan, 1996 di neflr bîya. Çîyo balkêfl no yo ke Dr.fiivanî serra 1968 di paseport girewto, a serri mîyan di reyêk flîyoYunanîstan û reyêk zî flîyo Beyrûd7 . Reyna na serri flîyo KurdîstanêBaflûrî. 29.6.1969 di Anqara di, “Gazî Mahallesî“ di yew keye di, 14embazanê xo reyra “Partîya Demokrat a Kurdîstanî Turkîya di“ (PDKT)awan kerda. Yanî verê ke bi ardimê PDK-T vêro flêro Baflûr, reyêk flîyoBaflûr û verê ke semedê xurtkerdiflê PDKT û semedê perwerdekerdiflê

5. Herçiqas ke fiakîr Epozdemîrî no not wina nuflto zî ganî wina bo: NaciKutlay, Anılarım, r. 201.

6. Mi tîya çend çekuyî fam nêkerdî. Nufltox kurmanckî wina nuseno: “…serêlodê digre“

7. Ma nêzanî ke raflta zî Dr. fiivan flîyo Beyrûd yan nê. Çimkî Mehmûd Lewendîderheqê na mesela di wina nuseno: “Dîsa li gor belgeyeke din ku SefaretaFransayê jê re flandiye, di 1968’an de divê çûbe Beyrûdê.“ Yanî “Reyna gorebi belgeyêk ke Sefareta Fransa ey rê riflto, ganî 1968 di flêro Beyrûd.“ (B.Mahmûd Lewendî, “Dr. fiivan (Dr. Sait Kırmızıtoprak), (1937-1971)“ Çira:kovara kulturî, hejmar: 8, 1996, Stockholm, r. 61)

Eke çîyê ke Dr. Nacî Kutlay nufltî rast bibî, Dr. fiivan ne flîyo Yunanîstan nezî flîyo Beyrûd: “ … Yew deme ra pey Turkîya terk kerdi û fli sermîyananêkurdanê vakurê Îraqî -Mistefa Barzanî û embazanê ey- heti. Cenîya xo Îsmetira zî vatbi ke semedê dekewtiflê îmtîhanî yo ke DYA (DewletanêYewbîyayeyan ê Amerîka) akerdo, flono Atîna yan zî Beyrûd. (B. ç c)

58

Vate

Kam

pa Î

sê S

uw

arî,

1969

Des

tê ç

epî r

a: S

oro,

Dr.

fiiv

an, Î

sê S

uw

ar, R

eflo

Zîl

an, Ç

eko

59

Vate

kadroyanê aye flêro Baflûr, partîya xo bi nameyê PDKT teflkîl kerdayan zî hewayo ke Mehmûd Lewendî vano “awan kerda“.

Embazêk ke Dr. fiivanî reyra flibi û nêflîyabi ey di vîyarno, ey raaqitîyabi û o zî sey Dr. fiiyarî8 û Ronî bi selametîye ey ra durî kewtbi,Reflo Zîlan o. No embazo ke erjêno kes wesfanê ey bido, ziwanzanayoxêkonamedar û gelekî alîcenab o, Swêd di, Uppsala di maneno. Serra 1993di min û ey û yew qifleyê embazan û dostanê bînan ma Stokholm dikeyê Lutfî Baksî di flewêka wefli pîya vîyarnay. A flewi teraqa ma biyew televîzyona tirkan ra gofldaritiflê “basın toplantısı“ya Îsmet Sezgînîya ke derheqê qerarê adirbestiflê PKK di bî hetanî ereyê flewi dewamkerd. Kombîyayîflê Îsmet Sezgînî ke qedîya, Reflo Zîlanî mi rê di seetîqalê Dr. fiivanî û flîyayîflê înan ê Baflûrî kerd. Reflo Zîlanî na meselaxusûsî mi rê vati. Va “Ez zana ke ti yew hetê na mesela zanî labelê dihetê na mesela estî. Ganî ti nê hetê aye zî bizanî.“ No xeberdayîfl zîbalkêfl û muhîm bi.

Reflo Zîlan zî tede heme embazê Dr. fiivanî ke mi înan ra pers kerdo,vanî Dr. fiivan hamnanê 1968 di yan zî1969 di ame filan flaristan ûxebatêka tenzîmî teklîfê ma kerdi.“ Dr. fiivanî înan ra vato “PDK-T doreferans bida ma, ma do vêrî flêrî Baflûr, uca (weyra) ca bidî xo, kadro ûprofesyonelan perwerde bikî û partîya Seîd Elçîyî fesh bikî; partîyêkanewa saz bikî û mucadeleyê xo bi organîzasyonêko xoser ê kurdandewam bikî.“ Mehmûd Lewendî zî vano Dr. fiivanî 29ê hezîrana 1968di partî awan kerda.

Têkiliyê ma (PDKT) û Dr. fiivanî

Reya verîna ke ez pey hesîyaya û yeno mi vîrî, Dr. fiivan 27ê êlule1968 di ame celseya verîni ya mehkemaya9 ma. Aflmê ra pey ame celseya

8. Dr. fiiyar, Dr. Faik Savafl o. (B. Musa Anter, Hatıralarım, Doz Yayınları,Istanbul, 1990, r. 213)

9. Hewayo ke Zinar Soran zabitanê mehkema ra neqil keno, 27ê çele 1968 di16 kurdî Antalya di yenî tewqîfkerdifl, înan ra çar kesî awankerdoxê PDKTyî. Mehkemaya ke nufltox behs keno, na mehkema ya. (B. Zinar Soran,“Rûpelek Ji Dîroka Me ya Hevdem, PDKT, 1965-1970“ Armanc, hejmar,178, Hezîran/Tîrmeh 1997, Stockholm, r. 8)

60

Vate

diyini zî, ma ke ageyrayî flîy hepisxane, ame hepisxane ma heti; ey ûSeîd Elçîyî yewbînan dî; venga mi, Derwêfl10, Emer11 û fiefîq Issiyî12 zîda, ma muayena kerdî û ma persa veynî nêweflîyê ma estî yan nê. Ayera pey hîrê celseyê mehkema bîy, ay celseyan di û mehkema ra teber zîameynî ey û Seîd Elçîyî yewbînan dîynî. Ma hemînî reyêk yewbînandîyo, o zî mi cor ra behs kerdbi.

Dr. fiivanî reyra têkilîyî, Seîd Elçî û hina vêflî zî Feqî Huseynî ronaybî,kemî melumat daynî ma mesulanê koma merkezî û endi. Pêveynayîfl ûpêkerdiflê her di Seîdan hepisxane di cayê xo girewt. Belê, flexsen mi,texlîyebiyayîflê ma ra pey -sereyê aflma adara 1969 di ma texlîye bîy-waflt ke xebata partîye bika. Feqî Huseynî na mesela ser o mi ra winava: “Ma do Dr. fiivanî yew qifleyê embazan reyra bierflawî (birusî, biflawî)Baflûr, ma heme îmkanî hazir kerdî, ma nê gureyî (girweyî) zaf nimitikîkenî, ma ganî înan bêqeza û bêbela viyarnî. Amaca ma na ya ke makadroyan û profesyonelan bidî perwerdekerdifl û ê kadroyî ageyrî bêrîterefdaranê partîya ma mîyan, partî û tenzîma partîyi xurt bikî.“

Ê flîy, ê erflawitî û xebati hetanî payîz dewam kerd. Feqîyî qetmelumat nêdaynî. Ey û Seîdê rehmetî no wezîfe dabi xo û înan bi xo nogure kerdinî. Ez vana qey viyarnayîflê sînorî di kurdanê nezdî sînorî raîstifade kerdbi. Dihê (Eruh), fiernex û Silopî di binkeyê partîya maestbi; aw çax rehmetî Emerî reyra munasebetêk înan estbi. Axrîki Dr.fiivan, Soro, Çeko, fiîyar, Ronî û beno ke yewna-dîyna kesî sey Brûsk ûWelatî, heme hewt-heflt kesî vîyarnay.

A serri, serra 1969 viyarti, zimistanê 1970 di serd û [dima] wisarame. Wisarê 1970 di, 11ê adare afltî ardi Baflûr. Mela Mistefayî otonomîgirewti û Kurdîstanêko azad ame meydan. Xebati û fedakarîya êembazanê ke flefl aflmî ra ver [sînor ra] vîyartbî, bîy sebeb ke înan rê

10. Derwêfl, Devrifl Akgül o; 6.9.1938 di, Misriç (Kurtalan) di maya xo ra bîyo.Demeyo ke tepêflîyayo Batman di Petrol Ofîsî di memur o. (B. n c) DevrîflAkgül bi nameyê Derwêflê Sedoy zî yeno flinasnayîfl (J. Î. Espar)

11. Emer, Ömer Turhan o; 15.8.1936 di Dihê (Eruh) di maya xo ra bîyo.Awankerdoxanê PDKT ra yew o. Demeyo ke tepêflîyayo mihasibê pansîyonêgedeyan ê Dîyabekir bîyo. (B. n c)

12. fiefîq Issi, fiefik Ifli, 12.3.1331 di Licê di maya xo ra bîyo. Demeyo ketepêflîyayo karker bîyo. (B. n c)

61

Vate

ame musedekerdifl ke ê uca ca bidî xo. Tena Ronî embazê PDK-T bi.Înan verî Ronî erflawit Fransa, dim a Reflo û fiîyar zî erflawitî Ewropaû înan ra Dr. fiivan, Brûsk, Welat, Soro û Çeko uca mendî.

Vindertiflê herbî û otonomîgirewtiflê kurdan ra pey, Seîdî û Feqîyîwisarî dest bi mitala kerd. Beno ke o wext goflanê înan ra kewtbi ke Dr.fiivan hesabê înan ser o nêflîyo uca. Ma ra nêvanî. Feqî reya verîninîsana 1970 di fli Baflûr. fii û ame, tewrê Dr. fiivanî ma rê va: Dr. fiivanpartîya ma ra razî nîyo, ma mîyan di MIT û ajanî estî û ma deflîfre bîy.Ma ganî fek partîya xo ra verra dî û bikewî binê emrê Dr. fiivanî, yan zîma ganî flêrî keyê xo di roflî.

Naye ra pey Seîdo rehmetî [Seîd Elçî] cadi fli. Ey zî çîyê nêkerd. RefloZîlanî bi xo pêveynayîflê her di Seîdan dîyo. A flewa Stokholmî di min ûê embazanê bînan rê behsê na mesela kerd: Seîd Elçîyî û Dr. fiivanîyewbînan gelekî dejnabi (tewnabi). Dr. fiivan seke Seîdî zaf bifleqezno.Dr. fiivan zaf wiflk û xeflîn bîyo. Înan pê reyra yew munaqefleya derg ûdilaya kerda. Seîd çend rojî mintiqaya Behdînan di mendo dim a înanra xatir waflto û waflto ke flêro Gilale, Mela Mistefayî û otonomîye pîrozbiko. Tekilîyê xo yewbînan ra nêbirnay. Ageyrayîfl di ameyo Zaxo ûerflawito Dr. fiivan dim a ke reyna pê biveynî. Hewayo ke Reflo Zîlanvano, yew-di embazanê Dr. fiivanî waflto ê zî ey reyra flêrî, çimkî Dr.fiivan merdimêko sert o. Labelê Dr. fiivan tena flono Seîdî veyneno ûageyreno yeno kampi. Embazê Dr. fiivanî ey ra persenî vanî “flima sekerd?“ Cewabê Dr. fiivanî kilm o û qisaya ey wefli nîya. Embazî reynabide persenî vanî “flima heyanî çi ca amey?“ Vano ke “Seîd Elçîyî çîyêkwaflto, mi zî wafltiflê ey red kerdo.“ O zî no yo: “[Seîd Elçîyî] waflt ke o bixo bibo mesulê polîtburoyî û di endamê polîtburoyî embazanê ey ra bî.“Dr. fiivan nê wafltiflî zî red keno. Ageyrayîflê Seîd Elçîyî ra pey maDiyarbekir di keyê ey di yewbînan dîy. Na mesela ser o zaf nêvindert.Va: “Dr. fiivanî tadayo ma. Bengîyê xo bîyo. Kesî hinî xo ser ranêveyneno. Uca ca dayo xo. Vano: ‘Ez’ û xo ra teber kesî qebul nêkeno.Ma geyrenî ke raya dîyalogî nêbirîyo heyanî ke ma yewîya xo dimuweffeq bibî.“ No pêveynayîflê ma hamnanê 1970 di bi, ez vana qeyaflma temmuze yan zî tebaxe bî.

Belê, seke Reflo Zîlan fekê Dr. fiivanî ra neqil keno, Seîd Elçîyî Dr.

62

Vate

fiivanî ra tena polîtburo û di endamê polîtburoyî wafltî û vato “Sewbîna,partî to ver di, û tabanê partîyi wa to rê bo“. Dr. fiivanî no wafltifl redkerdo û Seîd Elçî zerflikte erflawito.

Serneweyê 1971 zî ma resa. Ez vana qey aflma sibate bîy. fiarkYayıncılık ve Gazetecilik A.fi. di kombîyayîflêk virazîya. Seîd Elçîyî vengama zî da; ma ê kesê ke merkeza PDKT di mesul bîy, ma pêro nokombîyayîfl di hazir bîy. Seîd Elçîyî a flewi ma pêro antî pêser.Kombîyayîflê ma sereyê serra 1968 ra ke ma a serri tepêflîyay heyanîserra 1971 -yanî hîrê serrî ra pey- reya verîni bi. No kombîyayîfl zîkombîyayîflê persê (problemê) Dr. fiivanî bi.

Seîdî û Feqîyî flîyayiflê xo yê Baflûrî û pêveynayîflê xo û Dr. fiivanîser o melumatêko derg û dila da ma. Seîd Elçîyî, seke Reflo Zîlan fekêDr. fiivanî ra neqil keno, tena polîtburo waflto. Dr. fiivanî o red kerdo.Labelê Seîd Elçîyî ma ra nêva ke ey xo û di embazê xo semedê polîtburoyîteklîf kerdî.

Goreyê qeneetê her di embazan Dr. fiivan bengîyê xo bîyo, pirnikaey berz bîya. Bîyo wayirê kampi û îmkanan, floriflê Baflûrî desta (pifltîya)ey gêno, îhtiyacîya ey bi ma çin a. No kombîyayîfl di ma panc kesanê kepartî awan kerdbî, Feqî Huseyn reyra flefl kesî bî. Teklîfê mi vêflî-kemîno bi: “Nika ma çi rê sereyê xo Dr. fiivanî reyra endi dejnenî? Gelo rojoke ma partî awan kerdi ma Dr. fiivanî ra cesaret girewt? Dr. fiivan ûpartîya xo wa xebata xo bikî. Ez hêvîdar a ke gamîna aver ser bikewî ûbiresî amaca xo. Amaca ma na ya ke miletê ma bixelisîyo. Ha maxelisnay ha Dr. fiivanî. Nika flima rê yew teklîfê mi esto: Nê hîrê serrîyî ke ez wayirê nê teklîfî ya. Ez vana ma xebata partîya xo bikî, maheme giranîya xo bidî tenzîmkerdiflê partîya xo. Ma partîya xo xurtbikî. Eke ma partîye xurt kerdi û ma ser kewtî, o wext Dr. fiivan zî maqebul keno dinya zî ma qebul kena. Eke ma partîye xurt nêkî, ne rolêma û ne zî qedr û qîymetê ma maneno.“

Yew embazê mayê ke ez ganî nameyê ey nêvaja, desta mi girewti.Va: “fiakir raflt vano. Raflta zî ez nêdekewta xebati û tenzîmkerdiflêpartîye mîyan. Emserr çar serrî yo ke ez flima ra durî kewta. Nika zîsey endam û mesulê partî nê labelê sey dostêk teklîfê mi no yo: fiima

63

Vate

xebata xo bikî û Dr. fiivanî reyra reqabet mekî. Çimkî vatiflanê flima rafam beno ke floriflê Baflûrî desta Dr. fiivanî gêno. Demeyo ke Baflûrdesta ey bo û ma ey di reqabet bikî, ma do perîflan bibî. Ez Dr. fiivanîwefl nas kena. O embazê min o. Mi caran merdimo sey ey muhterîsnêdîyo. Hela eke firsetêko wina kewto ey dest, dinya pêro yew biba zînîflna (nêeflkena, besenêkena) ey zeft bika.“

Teklîfê mi qebul bi. Derwêflê Sadoy va “çîyêk esto“. Embazan va “vajiveyna çi yo“ Va “Merdimêkê mi esto, mehkum o. Ma ganî bi tewsîyapartî mektubêk bidî ey û ey bierflawî Baflûr; ma derheqê merdimêktalukeyinî di ke ma pey hesîyay Hac ra ageyrayo, înan îqaz bikî13 .“

Na mesela ser o ma tikê taket-naket kerd, hemînî ra vîflêr zî noteklîf wefl bi Dûrnasî nêfli. Labelê îsrarkerdiflê Derwêflî û Seîd Elçîyîser o teklîf ame qebulkerdifl.

Mi çi rê na mesela dergi kerdi? Çimkî tofanê ma û yê Dr. fiivanî binaye dest pêkerd. 15-20 rojî na mesela ra pey ez Tûx (Tetwan) di yo.Feqî Dîyarbekir ra ame va: “Aw kesê ke mektub berdo Baflûr, mektubberdo dayo Îsa Suwarî. Îsa Suwarî mektub dirnayo û vato wa Seîd Elçîû Derwêfl reyna mektub û merdimanê xo nêerflawî nê hanqaran. Çimkîma înan nas kenî. Ma Dr. fiivanî û partîya ey qebul kenî.“

Tam ay beyntar di Seîd Elçîyî bi Feqîyî mi rê xeberi erflawiti ke narey wazeno mi bierflawo Dr. fiivanî heti. Seîd Elçîyî nêwafltini ke dîyalogêma û Dr. fiivanî bibirîyo.

Serra 1971 di, 12ê Adare ra pey, ez vana qey aflma nîsane yan zîsereyê gulane bi. Rojo ke ez Tûx ra ray kewta, aw roj Dîyarbekir ûnorûdorê Dîyarbekir di îdareyo orfî (sıkiyönetim) îlan bi. Mi Seîd Elçîyorehmetî Dîyarbekir di dî. Ez persaya mi va veynî tewsîyeyê ey çi yî.Seîd Elçî yê virafltiflî bi. Vatinî: “Dinya diflmenê ma ya, ma nêbî diflmenîyewbînan. Havila diflmenîye na dewa rê çin a. Ma Dr. fiivan ray kerd.Bi referansê ma tîya resa. Nika xo dayo seya (sersîya) hêzêkê çekdarî ûbi fekê Îsa Suwarî ma rê tehdîdan erflaweno. Ganî ma zî sey Sûrîyenêbî di cay.“ Tewsîyeyê rehmetîyê ke aw çax ra mi vîrî yenî nê bîy: “Ma

13. Kurmanckîya nufltoxî ra kes flêno vatiflê Derwêflê Sadoy wina zî fam biko:“... ma bi nê merdimê talukeyinî ke ma pey hesîyay Hac ra ageyrayo, înanîqaz bikî.“

64

Vate

flîy, -ez û Feqî- ma û Dr. fiivanî têsere nêvist. Ti zî flo temasêk biki, waraya dîyalogî nêbirîyo; ma cîya bixebitî zî wa beyntarê (mabênê) ma didostîye biba.“

fiîyayîflê xo ra ver, mi bi wasitaya Mela Evdilkerîm Ceylanî îrtîbatvirafltbi ke ez kam raye ra û bi çi parola vêra. Mi nê zanaynî. Ez flîyaCiziri. Mi silamê Seîdê rehmetî Dûrnasî rê berdî. Mi meselaya flîyayîflîxo ey rê akerdi. Ey mi rê deey kerdî û va: “Ez Dr. fiivanî wefl nas kena.Mumkun nîyo ke Dr. fiivan heta ma ra gamanê weflan bierzo labelêhela flo qe nêbo ma diflmenîya yewbînan nêkî.“

A flewi ez erflawita Silopî di yew keye. Serê sibhay ez yew cîpi weneyaaw keye ra berda nezdîyê sînorî, uca yewna embaz estbi. Ey xo daflinasnayîfl û va: “Keko fiakir ti bi xeyr amey, ez Çeko ya.“ Mi nameyêÇekoyî eflnawitbi la mi o a gami nas kerd.

Ez Çekoyî reyra viyarta. Zaxo di ma flîy komîteya mehellîya partîyeya Zaxoyî. Uca ma Osman Qazî14 reyra muflerref bîy û vîyartî flîy kampaînan. Ma flîy kampi ke Dr. fiivan hema (hona) Tirkîya ra nêageyrayo ûxeberi erflawita ke ez Çekoyî reyra ageyra bêra Tirkîya. Ma raya Hekarîra ageyray amey Tirkîya. Mi ra va ke Dr. fiivan do mi bigeyro. Raflta zîçend rojî ra pey Dr. fiivan ame Tûx. Min û Feqî û Dr. fiivanî yew flewihetanî serê sibhay munaqefle kerd, ma çîyê tê sere nêvist. Peynî ditewsîyeyêka Dr. fiivanî estbi, vatinî: “Wa Seîd Elçî bêro Baflûr, kampama di roflo ma rê pîlîye biko. O kekoyê ma yo, ma dekewenî binê emrêey. Labelê mumkun nîyo ke ma partîya xo fesx bikî û dekewî partîyaflima. Çimkî partîya flima demeyo ke xeliqîyaya yanî maya xo ra bîya,merda xeliqîyaya. A partîye hema gama ke pîzzeyê maya xo di bîya,merda. Mumkun nîyo ke ma newe ra a partîye wefl bikî. Naye ra teberflima tepêflîyay, flima deflîfre bîy, flima reyra xebati taluke ya. MÎT flimahemînî nas keno. Îddîaya Mela Hemdîyî -Mela Hemdî mesulê îstîxbaratêMela Mistefayî yê xusûsî bi- a ya ke engiflta MÎTî flima mîyan di esta.“

Dr. fiivanî ma kifltî, ma kerdî MÎTî û deflîfrebîyayîflê ma ma rê bi

14. Hewayo ke Necmeddîn Buyukkaya nuseno, Osman Qazî o wext serekêbeledîyaya Zaxoyî bîyo. Mesulê komîteya mehellî zî Mela Taha bîyo. (B.Necmettin Büyükkaya, Kalemimden Sayfalar, Apec-Tryck & Förlag, 1992,r. 272)

65

Vate

yew qusiro pîl. Nê îddîayî heme puçî bî, mi a flewi nê îddîayî pêro puçkerdî. Labelê gama ke çimê vergî wardiflê kavirî (verekî) di bibo, kavirîdest ra çi yeno. Partîye merda nêbîybî. Demeyo ke na partîye ameydîna, berzînê aye di doktorê ke Dr. fiivanî ra mutexesisêrî bî, estbî. Napartîye, eserê Fehmîyê Bîlalî, Faîq Bucakî, Kemal Badilliyî, Seîd Elçîyî,Emer Turhanî û ma yê ke ma hema wefl î, bî. Labelê çi heyf ke gama kema hema hepsê Antalya di bî, Dr. fiivanî na partî fetisnay; semedo kema xebata partî hîrê serrî vindarnay, ma destê xo tenzîmkerdiflê partîra ant û ma tabanê partîya xo teslîmê Dr. fiivanî kerd. Dr. fiivan, waka Mela Hemdî ra Jîrî perso. Jîr merdimêk tewr nezdîyê Dr. fiivanî bi.(Jîr, nameyê Kemal Kaçmazî yo kod o. No kes kampi di katibê Dr. fiivanîbi.)

Tewsîye û vatiflê Dr. fiivanî yo peyen no bi: Çi endamê komîteyamerkezîya ma estî, nê endamî endamê komîteya merkezîya partîya eyî. Seîd Elçî zî hem kekoyê ma û hem zî pîlê ma yo, çimkî ma rê lazim o.Wa Seîd bêro kampi di roflo, ma pêro binê emrê ey di yî. Yan wa flêroEwropa di ma temsîl biko yan zî wa keyê xo di roflo.

fiewa bîni Feqî ame keyê mi. Ma qerar da ke Feqî flêro Dîyarbekir diSeîdî û Derwêflî biveyno, ez zî flêra Emer û Dûrnasî biveyna hela ma sekenî.

Seîd Elçî vîndî beno

Di-hîrê rojî nêviyartîbi Feqî mi ra va “Seîd Elçîyî Nisêbîn ra xeberierflawita vato ’Wa nêvindo bêro ke ma vêrî flêrî Îraq“. Mi zî ey ra va“Aw merdim ame tîya, ma yewbînî dîy, wa cadi nêvêro, ma ganîyewbînan veynî.“ Ma qerar da ke ma rojo bîn flêrî embazan biveynî.Serê sibhay Hereketê Gudi (Balyoz Harekatı) dest pêkerd û eflt ma ser.Feqî tepêflîya û ez zî remeya flîya Edena (Adana).

Edena di ez û Derwêfl ma rafltê yewbînan amey. Ma yew deme Edenadi mendî. Ma uca pey hesîyay ke Seîd Elçî vîyarto flîyo Sûrîye. CenîyaSeîdî, Saîme Xanimi bi qeçekanê (gedanê) xo ra ameybî Edena, bîybîmêmana Bahaddîn Seydaoxluyî. Cenîya ey ma ra va “Elçî vîyarto flîyo

66

Vate

Sûrîye“. Derwêflî mi rê teklîf kerd ke ma zî vêrê flêrî Sûrîye. Raflta minêwaflt ke Derwêfl tena bimano û madem Seîd zî uca yo, beno ke mabiflîyaynî problemê beyntarê xo û Dr. fiivan zî hal bikî. Bi nê nîyetî mavîyartî flîy Sûrîye. Derwêfl rojêk mi ra ver vîyartbi.

Ê kesanê ke ez vîyarnaya ez raflte-raflt berda yew dewa nezdîyê sînorîke nameyê aye Mezrê bi. Cigerxwîn, Hemîdê Hacî Derwêflî û ReflîdHemo a dewi di ameybî ma vera. Senê ke ez flîya zerre, Derwêflî meselayavîndbîyayîflê Seîd Elçîyî mi ra vati. Naye ser o ma xeberi Dûrnasî rêerflawiti. O, a flewi ame ma heti. Ma rê derdêko pîl peyda bibi. Ma qerarda ke Mela Unisê Tetwanî -o zî mi reyra amebi- flêro Zaxo. Ma Qamifllodi pabeyê Mela Unisî vindertî. Mela Unis fli Zaxo û hîrê-çar rojan mîyandi ageyra. Mela Unis demeyo ke flono Zaxo, tepêflêno. Vatinî: “OsmanQazî venga mi da, mi ey rê parola va, naye ser o Osman Qazî ez veradaya.Ez flîyo mi Mela Mihemedê Paloyî dî. Mela Mihemedî, Seîd komîteyamehellîya Zaxoyî di zîyaret kerdo. Seîd hîrê rojî tîya mêman bîyo. Dima pîkabêk wenayo û a pîkabi heta Batufan û kampa Dr. fiivanî ra flîya.Hîrê seetî ra pey pîkabi ageyraya.“ Melumat endi yo. No beyntar diEhmedê Hisoyî Gilale ra ageyra ame, ma Qamifllo di yewbînî dîy.Ehmed, Dîyarbekir ra Bismil ra yo. Seîdê rehmetî o zî xo reyra berdo.Semedo ke paseportê Ehmedî bîyo o berê Musulî ra vîyarto. Seîdorehmetî û Mihemedê Begê bêpasaport bîy, coka mecburî raya Zaxoyîra flîy. Ez vana qey ma û Ehmedî nezdîyê 18ê hezîrane di yewbînî dîy.Çimkî ez wefl zana ke ez û Derwêfl ma 20ê hezîrane di viyartî flîy Baflûr.Seîd Elçî 23yê gulane di flono Zaxo û 25ê gulane di Çeko û Brûsk eyZaxo ra benî. Ehmed û Seîd qala xo kenî yew ke Musul di pê biveynî.Ehmed 15 rojî pabeyê Seîdî vindeno. Nê rojan di zaf ey geyreno.

Aw deme serekê îstîxbaratê PDK-Î fiekîb Eqrawî yo. Bi ardimê fiekîbî,Ehmed xo Gilale resneno. Gilale di zî sereyê ey dekeweno bela, reynafiekîb ey xelisneno. Ehmedê Hisoyî, fiekîbî ra zî reca keno ke o ey rêSeîdî ca biko. Çi heyf ke serekê îstîxbaratî zî nêflîyayo bimuso. Çîyêdobalkêfl no yo ke Ehmedî û Zîya fierefxanî, Navpirdan (cayê polîtburoyî)di yewbînî dîyo. Ehmedî aw deme hedîseyêk vatinî ke ez wazena neqilbika. O zî fiekîbî ra pêhesîyabi. Ehmed da-des rojî bibi mêmanê fiekîbî.

No demeyo ke ez nika behsê ey keno, demeyê îdareyê orfîyê 12ê adara

67

Vate

1971î yo. Aflma hezîrane di muddetê îdareyê orfî ame dergkerdifl. ÎsmailArarî sebebê dergkerdiflî wina va “Çar mîlyonî kurdî bîy çekdarî, donezdî ra dest bi floriflî bikî.“ Dinya bi nê beyanatî floke bîy. Radyo,televîzyon û rojnameyan di na xeberi bîy xebera verêni. Tam ay rojandi, ez vana qey 20ê hezîrane bi, heyetêko eskerî flono Serek Barzanîîqaz keno û vano: “Tayê kesî Tirkîya ra amey mintiqaya to ya otonomdi bîy wayirê cayî û kampan, tedarikê xo veynenî ke bi çekan hêriflê mabikî.“ Serekî ra wazenî ke çîyê enasarênî ganî nêbî û ganî aw hereketorte ra wedarîyo.

Sereko rehmetî înan ra vano “Mi musade nêdayo çi kesan ke bêrîtîya bibî wayîrê cayî û kampan, xo perwerde bikî û vera flima herb bikî.Çîyêdo enasarên çin o, bibo zî ez nêverdana ke flaflîye bikî. Qet taket-naket mekê. Labelê flima zî hinî zilm û neheqîye kurdan mekê. fiimareyna gelekî kurdî tepîfltî dekerdî hepisxane.“ Serek wina vano, heyetageyreno yeno. Goreyê fikrê min ê aw çaxî, gama ke heyet ageyra ameTirkîya, tayê kurdî hepisxane ra veradayî, sey gruba Tetwanî15 .

Hinî gama ke Mela Unis ame û Ehmedê Hisoyî zî ay hewadîsî ardî,ma bawer kerd ke Seîd tepêflîyayo. Ganî ma ey dim a biflînî. Raflta ci miÎsa Suwarî ra flik kerdinî labelê mi kesî ra nêvatinî. La Derwêflî, Dr.fiivanî ra flik kerdinî. Ma flîy Qiyadeya Muweqeti16 ke serekê aye

15. Embazê Dr. fiivanî, Osman Aydın vateyê vernîyê kitabê Dr. fiivanî, KürtMillet Hareketleri ve Irak’ta Kürdistan Ihtilali di derheqê polîtîkaya Tirkîyaû kiflîyayîflê her di Seîdan di nînan nuseno : “… Heta bîni ra îdareyê Tirkîyanêflaynî tehemmulê qezencê Kurdîstanê Baflûrî biko. Demeyêko kilm di bikanalanê xo yê dîplomatîkan û bi gurênayîflê medyaya xo, tirkê Kerkukîkerdî problemêk. Nê wezîyetî îdareyê Kurdîstanê Baflûrî îllehîm zî MelaMistefa Barzanî zaf dejnaynî.

“… Labelê merdim ganî têkilîyanê beyntarê vîndbîyayîflê serekanê her dipartîyan (Kifltiflê Seîd Elçî û Dr. fiivanî qest keno. J.Î.Espar), tepêflîyayîflêzafaneyê kadroyan yan zî welat ra vejîyayîflê înan û niflka ra derheqê problemêtirkanê Kerkukî di bêvengbîyayîflî ser o bifikirîyo.“ (B. Dr. fiivan, Kürt MilletHareketleri ve Irak’ta Kürdistan Ihtilali, Apec, Stockholm, 1997, r. 9)

16. Beno ke na Qiyadeya Miweqeti nê la Qiyada Merhalî ba. Çimkî NecmeddînBuyukkaya yew ca di gama ke behsê Dehamê Mîroyî keno, wina nuseno: “Nikaçar kesî Qiyada Merhalî ra (Dehamê Mîro û di embazê xo)….“ (B. NecmettinBüyükkaya, Kalemimden Sayfalar, Apec-Tryck & Förlag, 1992, r. 184)

68

Vate

Dehamê Mîroyî bi. Deham nîno mi vîrî la Kenanê Egîdî, ez, Derwêfl ûMela Unis cîpa xo wenayî û ma ardî Tilefrîn, uca ra ma bi wasitayêkflîy Musul. Musul di raya ma û Derwêflî yewbînan ra aqetîya. Derwêfl fliGilale û ez zî do biflînî kampa Dr. fiivanî. Gama ke ma yewbînan raxatir waflt, Derwêflî mi ra va “Meflo, bi nameyê Hûmayî, ti flêrî do Dr.fiivan to zî bikiflo.“ Mi Derwêflî ra va “Lawo, bi nameyê Hûmayî mivatinî qey ti biaqil î.“ Derwêflî cewabi mi wina da “Do nika belî bibo keka ez bêaqil a yan ti.“

Ma ke Derwêflî ra aqetîyayî, ez û Mela Unis ma amey Zaxo. Ma flîyMela Mihemedê Paloyî heti. Raflta zî niyetê mi endi pak bi ke mi vatinîgama ke ez Dr. fiivanî biveyna, do Dr. fiivan hewayêko lezkanî Seîdîbigeyro û ma do pîya roniflî mabênê xo di yewîye û birayîye virazî. Awsemed ra mi wafltinî ke ez seetêk aver Dr. fiivanî resa.

Mi Mela Mihemedî ra pers kerd veynî ez xo senê Dr. fiivanî biresna.Mela Mihemedî va:

-Zanayîflo ke ez zana Dr. fiivan Gilale di yo.-Bafl o, ez do senê biflîya flêra Gilale?-Eke Osman Qazî desturname nêdo to ti nêflînî flêrî Gilale, ti tena bi

desturnameyê ey flênî flêrî.Mi Mela Unis ca verda, ez flîya komîteya mehellî ya Zaxoyî. Osman

Qazî uca nêbi. Keyê ey mi musna, ez flîya keyê ey. Mi da berî ro, mi rava ke “hewn di yo“. Mi va “zaf muhîm o“, flîy o werezna, ez flîya heti. Miey ra reca kerd ke hema senê keno wa biko la rew min û Dr. fiivanîbiyaro tê heti û mi ey rê meselaya Seîd Elçîyî va.

Ey mi ra va “Ti xelet î, Seîd nêameyo komîte. Eke biameynî ezpêhesîyaynî, ez Seîdî nas kena. Çîyo enasarên mumkun nîyo.“ Mi va“Nika ti xeyrê xo flênî mi bierflawî Gilale. fiima vanî ‘Dr. fiivan do hetanîyew hewte ageyro’, yew hewte demeyêko derg o. Ez tersena ke rûmetêSeîdî biflikîyo yan zî xeletî bibî aw deme yewîya ma û Dr. fiivanî mumkunnêbena. Ti zî zanî, yew deme ra ver ez û Çeko ma amey tîya, mi flimazîyaret kerdî. Ez embazê Seîdî ya. Semedê yewbîyayîflî ma û Dr. fiivanîyewbînan dîyo, ma gelekî nezdîyê pê bîy. Ez reyna hêvî kena ke flimalezi mi Dr. fiivanî resnî.“ Osman Qazî Seîdî persa, va “Tirkîya di Seîdîra zaf hes kenî.“ Mi va “Tirkîya di dar û ber zî Seîdî ra hes kenî.“ Naye

69

Vate

ser o Osmanî mi ra va “Bi sereyê Kurdîstanî hayîya mi ey ra çin a. Manika nêflînî desturname bidî. Rayî bafl nîyî û mabênê ma û baasîjanhewl nîyo. Ez to bierflawa kampa Dr. fiivanî, o do hetanî hîrê-çar rojanbêro.“

Ez rast ameya Mela Mihemedî heti, mi va “Ez do senê xo DerwêflêSedoy biresna?“ Mela Mihemedî kîseyê mi ra kuryeyêk peyda kerd ûmi mektubêk Derwêflî rê ray kerd. Mi va “Ez ha flona kampa Dr. fiivanî.Osman Qazî bi nameyê Kurdîstanî sond waneno ke Seîd Elçî nêdîyo.Wa hayîya to to ra bibo û eleyhê Dr. fiivanî di çîyê mevaji.“

Ez û Mela Unis ma pîkabêk wenîfltî, ma verê xo da kampa namedariDûflêflê17 . Mela Unis zaf fla bibi, fîrarîya serran ra xelasîyabi û amebicayêdo azad. Ma flîy kampi ke Mela Evdilkerîm û embazê bînî ha ucayî. Ez Seyday ra persaya labelê Seydayî mi ra raflti nêvati. Va “Willahîhayîya mi Seîd Elçî ra çin a. Beno ke ageyrayo flîyo Tirkîya.“

Rojê-di rojî ra pey Dr. fiivan ame. Dr. fiivanî ez berda cayêdo xewle,persa va “fiima çi geyrenî? fiima Sûrîye di Cîgerxwînî reyra kom benî,gamêka flima Gilale di ya ya bîni Zaxo di.“ Mi va “Birayê mi, de vindi ezbipersa. Ma vindbîyayîflê Seîd Elçîyî Sûrîye di pey hesîyay. Ma tesbîtkerdo ke hîrê rojî komîteya mehellîya Zaxoyî di mendo, uca ra o pîkabiwenayo, pîkabi heta kampa to ra ameya û hîrê seetan ra pey ageyraya.Nika çîyê ke ez to ra vana, tena ez û Derwêflê Sadoy nêzanî, hemeorganîzasyon û sîyasetzanayoxê Sûrîye zanî.“ Dr. fiivan zaf hêrs bi, va“Bafl o, flima çîyê Seîdî dim a geyrenî? Aw merdim merdimêdo nêmceto, nêwefl o, xelasîya Kurdîstanî rê nêbeno, na dewa nêweflan reyraneflona serî, ez nêzana flima nê merdimê nêmcetî heti çi dîyo ke flimaheme omida xo pa girê daya?“ Ez hiwaya, mi va “Doktor, ti çi rê hêrsbenî? Ma organîzasyonêko sîyasî yî, Seîd Elçî sekreterê partîya ma yo,sekreterê ma vînd bîyo û ma ey geyrenî. Gelo no gure di çîyêdo eyb esto

17. Necmeddîn Buyukkayayo rehmetî derheqê na kampi di tayê malumat dano:“Kampa ma dewa Tiflêflê di bîy Tiflêflê, mintiqaya Behdînan di mabênê koyêMetîna û sînorê Tirkîya di ya. Rojawanê Tiflêflê di kampa Eshed Xoflewîyakeyena namedari Qumrî estbî. Qelaya Qumrî qelaya keyena namedar a. Kampama ra heyanî sînorê Tirkîya kesî flîyaynî flefl-heflt seetî di flêro.“ (B. ç c)

70

Vate

ke ti hêrs benî? Biewnîre Doktor, ma Tetwan di hema-hema ke pêkerd,labelê gama ke hinda misqalî zî rûmetê Seîdî biflikîyo, ma heyanî qiyamizî yew nêbenî.“ Dr. fiivan nerm bi (….)18 . Bi merdimo helîm û selîm. Va“Bafl o, heqê to esto, nika ez tena xo ser, bê qerarê embazanê xo nêflînabikewa na mesela dim. Des-pancês rojî ra pey embazê min ê komîteyamerkezî do bêrî û kom bibî. Ez zana ke flima nika nêflînî ageyrî flêrîwelat. Ti wendiflî ra zaf hes kenî. Tayê kitabê kurmanckî tîya estî.Heme hûmarê Hawar a Celadetî zî estî. Heyanî to ke ti wazenî biwaniû biarisi. Heyanî ke embazî bêrî ma qerar bigîrî û Seîdî bigeyrî.“

Ez 20 roj kampi di menda. No beyntar di embazê fiivanî yê merkezîû yê mintiqayan heme amey. Semînerî day, konferansî virafltî, xebitîyayîû herkes vila bi fli ca û wareyanê xo. Ez vengê xo nêkena, pabeyê Dr.fiivanî ya veynî key dora mi yena. fiewêk, pêflmergeyêk ke newbetigirewtinî, flarê Sûrîye bi, ame ez hewn ra wereznaya û va “Dr. fiivanvenga to dano.“ Ez û Mela Unis ma odeyêk di rakewtinî. Ez werîfltaflîya ke Dr.fiivan bi heyetê xo roniflto. Çeko, Soro, Zendo, Kurdo19 û Dr.fiivan ronifltbî. Dr. fiivanî mi ra va “Mi embazan reyra qerar dayo kema teklîf bikî ke ti partîya ma di bixebitî. Embazî vanî ke mintiqayanêBidlîs û Sêrtî di rolê to gelekî vêflî yo. De vaji, ti se vanî?“ Ez mat menda.Tikê vinderta, fikirîyaya û mi vera xo ta day Dr. fiivanî û va: “Doktor,ez ne dîplomat û ne zî wayîrê karîyerêk berzî ya; ez ne pêtêko(dewlemendêko) bêemsal ne zî flêx û axa ya; nika seke flima vanî ekeraflta zî tayî mintiqayanê Kurdîstanî di rolê mi esto, aw rol zî pabesteyêfedakarîya min o; mi bi kesanê bînan caran menfeetê xo yo flexsî nêdayopawitifl, pay rûmetê kesî nênayo û mi kes nêkerdo nardîwani. No vîstroj o ez tîya pabe ya ke nê embazê to bêrî, ti înan biveynî û venga mibidî, persê (problemê) Seîd Elçîyî hal bikî. Seîd Elçî sekreterê partîyamin o, vîndbîyaye yo. Ez ey dim a ameya. Nika ez ey ca verda û dekewa

18. Tîya di yew çeku mi fam nêkerd. Nufltoxî no cumle kurmanckî wina nuflto:“Mêkmêkê wî sekinîn.“

19. Çeko nameyê Hikmet Buluttekînî, Soro yê Nazmî Balkaflî, Zendo yê Evdul-kerîm Ceylanî yo.

Kurdo, nameyê Ömer Çetinî yo. (B. Necmettin Büyükkaya, KalemimdenSayfalar, Apec-Tryck & Förlag, 1992, r. 172)

71

Vate

xebata partîya to… Biewnîre Doktor, ti na Duflêfl ra heyanî Gilale çîyanzanî. Hewayo ke to mi ra va, Derwêflê Sedoy Mela Mistefayî reyra çardeqîqeyî qisey kerdo. Bafl o, tîyo ke ti tîya ra hetanî Gilale flênîdeqîqeyanê Derwêflî bihûmarî, Seîd Elçî yeno Zaxo, embazê to Çeko ûBrûsk yenî uca ra ey gênî anî heta kampa to ra û ti nêzanî ke çi SeîdElçî serî ser di ameyo? Nika ez qiseya peyeni vaja: eke Seîd Elçî binêerdî di zî bibo ti zanî.“ Mi vera xo tadayî Mela Evdilkerîmî [Zendoyî]:“Bafl o, Zendo, Eshed Xoflewî mi ver di to ra pers nêkerd ke veynî SeîdElçî kotî yo û to ra nêva Çeko û Brûskî o komîteya ra girewto berdo?“Zendoyî va “Belê willahî, rast a, Eshedî wina va.“ Mi va “Bafl o Seyda,Çeko hanî yo to heti ronîflto, qe nêame to vîrî ke ti ey ra Seîdî bipersî?Qey Seîd pisîngêk bi, vînd bibo?“ Gama ke Evdilkerîm Ceylanî vateyêEshed Xoflewî tekrar kerdî, nê Soroyî ke hema wefl o, qisaya Evdilkerîmîbirnay û bi tirkî wina va: “E_er Eshed bu lafları söylemifl ise, burayabir nokta koymak lazım.“ (Eke Eshedî wina vato ganî merdim nuqteyêktîya rono.)

Aw embazê komîteya merkezî bêveng bîyî, gofldarenî. Dr. fiivanî veraxo tadayî Çekoyî û va: “Wa bo, madem ke ti endi îsrar kenî ma do toberî Seîdî heti. Wa embazî Musul ra ageyrî, ma do flima biyarî tê ri.“Gama ke Dr. fiivan wina va, Çekoyî ra ewnîrîya, mi zî vera xo ta dayÇekoyî. Mi dî ke Çeko vatiflê Dr. fiivanî qebul keno, tesdîq keno. Ez zaffla bîya, keyfan ver hema hema ke ez bifiraynî. Mi pers kerd veynî nêembazî key flonî Musul û key ageyrenî. Çeko û Elîflêr do biflînî û rojêdiyin do biageyraynî. Mi seetê xo da Çekoyî ke Musul di tamîr biko ûmi xatir waflt, ez flîya odeya rakewtiflî. A flewi ez mirdî rakewta.

Rojo bîn, tefltare ra pey gama ke seya Koyê Duflêflê amey kampi ser,Dr. fiivanî û embazan voleybol kay kerdi. Kaykerdiflê înan di-hîrê seetîdewam kerd. Ez zî temaflekerdoxan ra yew bîya. Kayê înan qedîya, Dr.fiivan ame mi heti va “Ti wazenî mi tikê bigeyrî?“ Ez û o ma vejîyay flîyverardêk dar û berinî mîyan û ko ro qayme flîy. Ma seetêk geyray, apeyamey. Na seeti mîyan di Dr. fiivanî tayê çîy mi ra vatî ez hema zîfikirîyêna gelo çi rê, kesî vatinî qey wesîya xo keno, tayê meseleyan diseke mi hêflyar biko yan zî hêflê mi têmîyan fîno; behsê partîya xo,felsefeya partîye, yewîya ma, sebebê yewnêbîyayîflê ma û kemaneyanê

72

Vate

Seîdî kerd. Behsê karakterê çend sermîyanan û serekhêzanê floriflêBaflûrî ra yê Mela Mistefayî, Îdrîsî, Mesudî, Eshedî, Selîmî, Îsayî ûsewbîna çend sermîyanan kerd. Vera (qarflî) înan nêbi. Zaf wesfê înanû yê floriflî daynî20 . Serekî, Mesudî û Eshedî ra zaf razî bi. Mesela ameyyewîya ma ser. Mi çîyê va: “Ma kurdî ganî heme bigeyrî ke biresî amacaxo, biresî netîceyêk. Çîyo muhîm o yo ke kurdî bixelisî, organîzasyonîsemedê amaci wasite yî.“ Ey xeberdayîflê min ê na mesela ser o birna ûva: “Aha. Iflte Sait bunu anlayamadı.“ (Hah, Seîdî na fam nêkerdi.) Ezabiqîyaya. Ez bêhemdê xo qîraya: “Senê, qey Seîd wefl nîyo?“ Eyxeberdayîflê xo vurna va “To flafl fam kerd. Seîd wefl o. Wa embazî bêrî,ma do pêveynayîflê flima temîn bikî.“

Dr. fiivanî koyêk dar û berino girr durî ra musna mi. No ko peyQumrîyi di bi. Behsê serdinîya aw û zergûnîya ucayî kerd û va “Ma dorojêk flêrî uca, pesêk sere bibirnî û rojê xo uca vîyarnî.“ No mabên diyewerî durî ra venga Dr. fiivanî da, o lezi ray mend, ez zî ey dim a, maseracêr bî ameyî kampi. Kampi di pêflmergeyêk pabeyê ey bi. Pêflmergeyîmektubê Eshed Xoflewî da ci, ey mektub wend, vera xo taday embazanêxo, hina vêflî zî Zendoyî ra ewnîrîya û va “Tornê keko Eshedî nêwefl o.Ez ganî flêra.“ Hacetê xo yê tibbî girewtî, qantirê xo wenîflt, xatir wafltû ray mend fli. Beyntarê Bamernê û Duflêflê, bi qantirî eke kesî lezibiramitinî hîrê seetan ra tayê nêbi. Heyanî ke ê Bamernê biresaynîtarî bînî.

Kifltiflê Seîd Elçîyî yeno îlankerdifl

Rojo bîn germê tefltarî di çend pêflmergeyî ameyî mektubêk daZendoyî (Evdilkerîm Ceylanî). Zendoyî mektub wend, reng pa nêmend.Mektub Dr. fiivanî ra amebi. Dr. fiivanî mektub di vatbi ke cayê maameyo tesbîtkerdifl, ganî kes uca nêmano; çîyekî ca ra têw medî(mehewelnî) û heme bê çek bêrê Bamernê. Ma heme ray mendî. Yew-di

20. “Kirmizitoprakî ge-ge mesulê PDK yê Zaxoyî heti vatinî ke Barzanîyîmihafezakar î, modern nîyî. Heme çîyê ke Dr. fiivanî derheqê înan di bibêtedbîrîye vatinî Barzanî ra vajîyaynî.“ Nê vateyî, vateyê embazê Dr. fiivanîSoroy î. (B. Nacî Kutlay, Anılarım, Avesta Yayınları, Îstanbul, 1998, r. 202)

73

Vate

lengayeyê sey Zendoyîû Dijwarî estbîy, ganîçîyê biwenîfltînî.Cenîya Brûskî ûBrûsk zî ma ra peyamey. Fikrêko xirabnêame ma ra kesî vîrî.Ma seke flêrî veyve,ma qerajê koyêMetîna ro vejîyay ûkoyî ser kewtî. Makoyî ser ra seracêrêBamernê bîy. Nêqayme û serecêrî çendseetî ancenî.

Pêflmergeyêk kema reyra bîy, ma berdîbînayêk, banêko biheybet bi. Keyê fiêxEvdilayê Bamernî bi.No keye kerdbi malêfloriflî. Aw deme wefl bi Dr. fiivan

ma zî flînî ke keyeyê fiêxî bîyo malê floriflî. Ma bi keyf û bi teraqi a flewiuca mendî. Serê sibhay germê tînci di Mela Hemdî û çend embazê Dr.fiivanî yê ke qerargeha Eshedî di mendinî pîya amey, ma vetî banekêverê berê tekya û Mela Hemdîyî bi vengêk berz û heyacaninî dest pakerdqalê xebera dijwari kerd û meseleya keyexeripnayîflê Dr. fiivanî akerdi.Operasyon ser kewtbi. Sucdar tesbît kerdbi. fiadeyanê hadîseyî fladeyîyekerdibî. Sucdaran sucê xo îtîraf û qebul kerdbi. Gorrî ameybî akerdifl ûkifltoxî ameybî tesbîtkerdifl. Qet flik û fluphe nê keyexerepnayîflî dinêmendbi.

Îcab nêkeno ke kes vajo ke na menzera çendi qilêrini, pîs û çepel ûzori bîy.

74

Vate

Mela Hemdî xeberdayîflê xo ra pey fli. Pêflmergeyêk ame mi dim aEshed Hoflewî venga mi dabi. Ez flîya ke keko Eshed û Mela Hemdîtena ronîflte yî, pabeyê min î. Eshedî va “fiima embazê Seîd Elçî yî, Dr.fiivan hanî yo vano ‘Seîd casusê tirkan o’, ti se vanî?“ Mi va “Ez famkena ke Dr. fiivanî çi rê Seîd kiflt, wafltinî ke reqîbê ey çinê bî, la ez matmanena ke camêrdî camêrdan kiflenî la bi kifltifl zî rehet nêbenî;bêbextîye bi yewbînan kenî.“

Mi meselaya Dr. fiivanî û Seîdî vîyarnayîflê înan meseleya Dr. fiivanîEshed Xoflewî û Mela Hemdîyî rê vati. Tesbîtê mi o bi ke Dr. fiivanmerdimêko muhterîs bi, xo ser ra kes nêwafltinî û kifltiflê Seîd Elçîyî rapey xoser mendînî û bînî lîderêko bêreqîb. “Eke reqîbê merdimî xayîn ûcasus bo gelo îcab keno ke merdim sucêdo enasarên biko? Xora miletêkurdî do cezaya Seîd Elçîyî bidaynî. Reqabetê beyntarê (mabênê)partîyan, ganî bi “xiyanet“ û “casusîye“ nêro tabîrkerdifl (namekerdifl).No yo ez embazê Seîd Elçî ya û ez vana ke eke Dr. fiivanî no gure kerdo,mucrîm o, qatil o labelê ne casus o û ne zî xayînê milet û welatê kur-dan o.“ Keyfê Eshedî xeberdayîflê mi rê ame, bi mi fla bi. Mi ra waflt keez têkilîyanê verînan ê partîya ma û ya Dr. fiivanî ser o yew raporêkbinusa. Va “Xeyrê xo ti vaji wa katibê mi binusî.“ Mi tayê qaxit zî girewtû flan di qonaxo ke ma te de mendinî di mi nuflt, da keko Eshedî.

Pêveynayîflê min û Dr. fiivanî

Lajê Eshed Xoflewî, Selîm Xoflewî ame goflê mi di va “Dr. fiivanwazeno to veyno, eke ti wazenî ez to bena ey heti.“ Ez tikê fikirîyaya ûmi qebul kerd. Merdim ganî rojo xirab di zerrhîra bo. Tirkî vanî “so_ukkanlı“. Ez û Selîm ma flîy aw keyeyo ke Dr. fiivan û embazê xo te dehepsî bîy. Odeya ke te de bîy odeyêka werdêk bî. Raviste bi. Dr. fiivan,embazê ey ê komîteya merkezî û tayê embazê bînî zî uca bîy. SelîmîXoflewî selam da û fli zerre, ê heme ey ver ra werîfltî pay. Selîm vîyart flisendoqêk ser o roniflt, ez zî kiflta ey di yew diki ser o roniflta. Dr. fiivanîbi tirkî -semedo ke Selîm fam nêko ma se vanî- wina dest bi xeberdayîflîkerd: “Ez zana ke nika ti mi zaf sert rexne kenî.“ Mi va “Doktor, ezqîreqîr, welwele û qîrrî nêkeno, nika gama ke ez nê berî ra ameya zerre

75

Vate

çi ameyo mi vîrî ez do bi kilmîye ey vaja bes o. Nika ke ez nê berî raameya zerre mi xobixo va ’Werrekîna aw rojo ke Seîd Elçî û embazê eykiflîyay ez zî înan reyra bibîynî, bikiflîyaynî û nika binê herra serdini dibibîynî la mi flima no hal di nêdîynî.’ Çimkî Doktor, ti zanî ke to sekerd? To Seîd Elçî tena nêkiflt, to xobixo zî kiflt û orte ra wedarit. To bikifltiflê Seîd Elçîyî, xo û Seîd tena nêwedaritî, to di hereketê sîyasîfetisnay. To partîya xo zî ya ma zî fetisnay. Nika ez do senê bika û sevaja ke meywe bido?“ Raflta zî mi naye ra vîflêr Dr. fiivanî ra çîyekînêva û mi reyna munaqefle nêkerdi. Dr. fiivanî va: “Ez wazena to rêtayê çîyan vaja. Ez nêvana ke çîyo ke mi kerdo rast o. Îddîaya minaenasarêni çin a. Ez zî nika nê gurî xelet vînena. Ez na munaqefle nêkena.Rojo ke Seîd Elçî, Ehmedê Hisoyî û Mihemedê Begê ameyî berê Musulîver ke bêrî Îraq, aw roj û a seeti di Zîya fierefxan Beyrûd ra bi teyaraame Bexdad di peye bi. Goreyê îstîxbarat û tesbîtê ke mi kerdî, EhmedêHisoyî flîyo Beyrûd, Zîya dîyo, qalê înan bî yew. Zîya û Seîd do Gilale diyewbînan biresaynî. Seîd Elçîyî, Zîya dekerdbi dewre ke pîya flêrî MelaMistefayî heti gerreyê ma bikî, û ma tîya ra wekî, hereketê ma vilabikî.“

“Semedo ke paseportê Seîd Elçîyî û Mihemedê Begê çinê bi, ê mecburêraya Zaxoyî bîy. Zîya fierefxan rojê randewuya xo di ame Bexdad û fliGilale. Seîd Zaxo di bi, mêmanê komîteya mehellî ya PDK-Î. bi. Mabênêma û teflkîlatê Zaxoyî di protokolêk esto. Goreyê nê protokolî, merdimêke Tirkîya ra vêrî no pol, heyanî ke teflkîlatê Zaxoyî xeberi nêdo ma,nêflîno înan bierflawo cayêk. Mektubêk mi rê ame ke Seîd Elçî ha Zaxodi yo. Ez û embazê xo ma kom bîy, ma qerar da ke ma do flêrî ey bîyarîkampi û nêverdî flêro Gilale. Ez, Çeko û Brûsk ma pîya flîy Zaxo. Eznêflîya komîte la Çeko û Brûsk flîy Seîd dîy. Dim a înan Seîd komîte ragirewt ez zî resaya înan. Ma na mesele derg û dila munaqefle kerdi. Ezzaf lebîyaya û ver o geyraya ke o nêflêro Gilale gerreyê ma nêko, minêflîya ey bîyara raye ser, sewbîna çare nêmend.“

“Rast yan zî xelet, goreyê bawerîya ma ma tîya darêki ronaybîy, nadari do zergûn bibîynî û meywe bidaynî. Ma vatinî ke ma do Kurdîstanîazad bikî. Seîdî zî projeyê ma serûbin kerdinî. Ma mecbur mendî, minû Çekoyî ma qerarê kifltiflê înan da û da înfazkerdifl. Çimkî ez sekreterê

76

Vate

polîtburoyî û Çeko zî endam o. Ma her di xoser flînî qerarê enasarênîbidî. Ez çîyna zî vaja, eke bawkê mi bi xo Seîd Elçîyî dim a biameynî,mi do bawkê xo zî bikifltînî, rast yan zî xelet. Hinî tîri kemanî ravejiyaybî.“ Yanî bi tirkî “Artık ok yaydan çıkmıfltı.“-fi. E. (O zî ez bîya,o yo ke bikiflîyaynî. fiewa ke va ‘ma do to berî Seîdî heti’ û vera xo tadayÇekoyî, Çekoyî zî tesdîq kerd, o qerarê kifltiflê mi bi.-fiakir Epozdemîr)

Dr. fiivanî gama ke derg û dila behsê nê senaryoyî kerd, mi winafam kerd ke hetî ra wazeno guneyanê xo biriflno heta bîni ra zî wazenoma ver di awi lêl biko. Ageyra embazanê xo ser di û înan ra tayê çîyêvatî. Sey: “Qala ke fiakir vano ke beno ke nê partîyî orte ra wedarîyî waflima gofl di bo! Ganî bin di nêbo flima çar serrî sîyaset nêkî. Mi zanaynîdo rojê ma bivindarnî la nê endi rew. Fikrê mi gore do yewdê sey DihamêMîroyî ma rê zî peyda bikî.“ Gama ke qisey kerdinî xusûsî vera xo daybiSoroyî. Di-hîrê reyî tekrar kerd û Soroyî ra pers kerd: “Îsa se keno?“Reya peyeni ke persa Soroyî va “Ez çi zana ke se keno!“

Tepêflîyayîflê Dr. fiivanî û embazanê ey

Selîm Xoflewî werîflt pay, ez zî werîflta û ez odeya hepsîyanêserdoflekan ra vejîyaya. A flewi mi hewt ripelî raporêk nuflt. Werrekînanika aw rapor arflîvanê PDK-Î ra bivejîyaynî. Mi gore ez aw rojan dihinî sîyasetzanayox bîya. Serê sibhay ez flîya mi raporê xo da kekoEshedê rehmetî. Mi rê sipas kerd û waflt ke ez Dr. fiivanî û embazanêey reyra flêra Gilale. Hîrê hebî “landrower“î amey. Mela Hemdîyî, bi di“landrower“anê ke ê pirr pêflmergey bîy, heyanî Dihoki ma takîb kerdî.Dihoki di Mela Hemdî ma ra aqitîya. Ez, Dr. fiivan, Çeko, Soro, SelîmXoflewî û mihafizê ey, ma yew “landrower“i reyra kewtî rayaasfaltkerdeya Hemîltonî ser û ma vera xo taday Gilale. Ma berdîHacîumran di otêla Kak Evdillahê Sorî di kerdî mêmanî. Ez zafbetilîyaye û bêhewn bîya. Ma fieqlawa di werd werdbi. Mi hema bikincan ra xo eflt qaryola ser û ez xow di flîya. Mi çimê xo akerdî ke tînciakewta. Ez û Soro ma tena mendî. Ez persaya mi va “Dr. fiivan û Çekokotî yî?“ Soroyî va “fiewi amey va ‘mektebê sîyasî di venga flima danî û

77

Vate

ê berdî, fliyayîfl di Dr. fiivanîqaryola to têflanay, ti xo nêhesîyay.“A ra pey mi Dr. fiivan û Çeko nêdîy.Ê efltî hepisxaneyê Rayetî21 . Nohepisxane îngîlîzan virafltbi. Fekêraya Hemîltonî ser o bi. Zaf girdnêbi. Beyntarê Navpirdan ûHecîumranî di bi.

Hedîse 15ê temmuze di cirîya, 16di ma ardî Bamernê, rojê 17in diMela Hemdîyî na mesela ma rêvati. 18ê temmuze di ma flîyHacîumran û a flewi Dr. fiivan ûÇeko dekerdî hepisxaneyê Rayetî.18ê temmuze ra hetanî sereyê aflmaêlule, 40-50 roj ez û Soro ma tê hetiotêli di mendî. Di reyî min û Dr.Mehmûd Osmanî û di reyî zî min ûbirêz Îdris Barzanîyê rehmetî mayewbînan dîy. Her di reyanî ke

21. “Hepisxaneyo ke fiivan yê tede bî bin emrê Mesudî di bi. Mektebê Sîyasînêflaynî mudaxele biko. Çend reyî mi waflt ke ez flêra fiivanî veyna, ezveranêdaya. fiefl aflmî zîndan di mendî, dim a kifltî. Goreyê fikrê mi, MelaMistefayî fiivan û Seîd Elçî se casusî dîynî. Goreyê ey, kamî biwafltinî keTirkîya di bixebitîyo casus bi. Mela Mistefa vera (qarflî) her diyîni bi. Awwext têkilîyê Eshet û Îs [Îsa Suwar] û Tirkîya estbî. Kifltiflê fiivanî bi emrêBarzanî bi. Eshedî mi ra va“.

Nê qiseyanê corênan Necmeddîn Buyukkaya Dr. Mehmûd Osmanî ra neqilkeno. (Biewnîre Necmettin Büyükkaya, Kalemimden Sayfalar, Apec-Tryck& Förlag, 1992, r. 283.)

Îdrîsî ez qebul kerda, Soro zî mi reyra bi. Ez nika zî nêzana çi rê maher di pîya qebul kerdinî. Reya verîna ke mi Mehmûd Osman zî dî Soromi reyra bi. Ez Hecîumran di flafl ameya famkerdifl. Raflta embazê mizî kewtî dijî (qarflî) mi.

Mi wafltinî ke na mesela wefl bêra aflanayîfl û tehlîlkerdifl, ma veynî

Seîd Elçî

78

Vate

Dr. fiivanî no cesaret kotî ra girewto û çi rê na flaflîya girdi kerda.Rehmetîyê Îdrîsî nêwaflt ke biyaro heyetan teflkîl biko û komîsyonî namesela biaflanî tetqîq bikî û derg bikî. Ey vatinî “Mesela eflkara ya,fiivanî komunîstîya xo casusîye û bi peran no kerd.“ Mi zî nê red kerdinî.Tena eke rehmetîyê Îdrîsî hawayê mi, hawayê erznameyo ke mi nuflt ûteqdîmê ey kerd bikerdinî nika derheqê înan di tayê rexneyê (krîtîkî)nêbîyayey (rexneyê bêesil û bêestarî) nêbîynî û ziwanê gelekî kesankilm bînî.

Eke arflîvê floriflê pîrozî vînd nêbîyî wa xeyrê xo erznameyê mi vejîbiveynî ke mi serra 1971 di wezîyetê prosesê sîyasetê kurdan senê dîyoû mi se vato. Ez di çîyan ser o vinderta. A yewini, semedê organîzekerdiflêkurdanê Tirkîya rê ez înan ra pifltîdayîflêko xurt wazena û ez vanaheya ma qirpiçika tirkan nêtepflî, tirkî nêverdanî flima tîya bibî dewleti.A dîyini, ez vana eke no hedîseyê Dr. fiivanî nêro analîzkerdifl û rafltîyenêvejîya meydan, meflti do kurdî vajî: “Yew bi destê yewî da kifltifl û obînî zî înan kiflt.“ Vateyê mi ne vêflî ne kemî wina bi. Vate û wafltiflêmin ê aw rojî no bi. Ez aw dem 33 serre bîya, beno ke gonîya mi germinibîy. Ez nika vana eke PDK-T xurt bibînî, bi rayêka pasîf Tirkîya mecburêdemokrasî bikerdinî, na gonî nêriflaynî, peymana Cezayîrî zî niflîyaynîotonomîya kurdan serûbin bika, gelo hina rind nêbînî?

Belê, ez nika veynena ke hereketî besît nîyî û cayê dînya di xosernîyî. Ma ganî xeddarîye nêkî, yewbînan gunekar nêkî û ganî mayewbînan rê merhemtin bî. Zilmê diflmenan ma rê bes o. Ma zilm biyewbînan nêkî. Zerra mi di zî qandê kurdan azadîye, serfîrazîye ûheyatêko merdimane esto, sereyê heme organîzasyonan, însîyatîfan ûwelatperweranê kurdan di zî nê estî. Çîyê ma kewto têmîyan? Ma çi rêendi pê kewenî?

Kurmanckî ra tadayox:

J. Îhsan ESPAR

79

Vate

GULA MI

Hawar, hawar, hawar!Gula mi, hawar a!Usar amo, gul û sosinû kerdo raGula mi deflt û kowonê ma ra.Serra 81ye de, Gula miDewleta Tirkî reyna nayî ve ma raGulana 81’ye de gina ro fiukrî, Gula miXorto vîst û panc serre, çê ma ra.

Gula mi Seterî persenaWertê dewû ra nas û bêlu yoEskerî esto Seterî serPersê xo “fiukrî kata flîyo?“fiukrî qolê xo guretoWarê koyî ro flîyo.

Muxbîrî dûrbin ve têlsizî ra guretêKoyê Kurrî ser o hazir oXevere dano qomutanîVano “fiukrî ve qolê xo raHa wo Qurze ser de flîyo“.

fiukrî vano “Xayîn, bêbextênî meke!Talanê to mi ver nîyoHata roza ewroyêneZerarêde ma ve to nêbîyoNo karo nîyanêNe karê cîranênî, ne kî karê mordemî yo!“

fiukrî vano “Bira, zalimû flopa virêneZeke nay ve ma ra, hermê mino zu flîyoHeval Heyder hem dirvetin oHem kî hêsîr cêrîyoEz danû pêro, mi nêzona keHurdî hevalê mi remêKes pêyê mi de çîn o.

80

Vate

Gula mi, derdo ke mi weno86îne de nê apê minê kokimî raO kî qirvanê perî yoBaha apê minê kokimî, Gula mi18 mîlyonî de birrîyo.

Ma Seter de qonax virafltoGula mi, sano serê fluyeÎsonê ma gerronê ma kenêEve nêbîyayî û bêbextîye.

Gula mi, karê îsonê teresî persenaTim kî bênamus û bêbextîyeGula mi roza ke çekî gîrê dêHona vêyvika hîrê asmîye.Qomo, çêna mi çekî gîrê dêSeva xelasa welatê Kirmancîye!

Dewleta Tirkî nêverdana ve mirodê xo fla bêXort û veyvikê KirmancîyeVana “Bawo, ma mirodê xo fla beme rozêRoza ke bindestîya welatê ma qêdîye“.

De wayî, wayî, wayî, Gula mi wayî!Zalimû reyna bonê ma riznayîGula mi, dewê ma vêsnayîNa derdonê giranû ser o, Gula miPîyê to na çor qesey neqeflnayîKokimênî çêver ro mi gureto, Gula miTersa mi ke na derdû ra tayîneTey berî binê hardê flîyayî.

Alîheyderê Alîyê Silemanê XERZÎ

81

Vate

QURBANÊ SELXVANAN

E. ERDOXAN

N aye ra 50-60 serre raverî, dewanê Gimgimî (Vartoyî) raGestemerde de flefl selxvanî benê. Nê selxvanî her roc bizêk û

varekan danê arê, benê çiraynenê. Nêzdîyê dewe de Çadir Baba vajînojîyarê esta. Domanî rocan ra rocê bizêk û varekan benê leyê a jîyare.Eke benê uca, selxvanan ra Alîyê Mexsî meredîno ra, hewn ra flono.Mîyan ra ke bi o tore xêlê waxt vêreno ra, heflar beno. Çitur ke heflarbeno kî cêreno ra hevalanê xo ser, vano:

-Lawo birayêne, mi hewnê dî.Domanê bînî vanê:-Xêr bo, hala vace, to çi hewn dî?Vano:-Xêrê Heqî ro flima bo. Hewn de peyayê ame leyê mi, tayê tomatêsî

dayî mi û terkit flî kewt kemer, tede bî vîndî.Domanî vanê:-Ma nêbo ke peyayo ke to hewnê xo de dîyo, melakeyê Çadir Babayî

bone?O vano:-Ma se vacîne, nêzanen. Beno ke o bone.Pênîye de bawer kenê ke o peya rastî kî melakeyê Çadir Babayî yo.Domanan ra nameyê juyê bînî Alî beno, o Alî naye ser o vano ke:-O yo ke to hewnê xo de melake dîyo, hewce yo ke ti qurbane sare

bibirnêne.Alî dot ra vano:-Ma qey teyna ez? Gere ma pêro sare bibirnîme.Tenê ke ser o qisey kenê, qerar danê ci ke herkes bizêkê ya kî varekê

sare bibirnone. Mîyan ra têyna Alîyê Mîrzalîyê Qemerî tersanê pîyê xora qebul nêkeno. Çi esto ke pênîya pêyene de domanî ey kî kenê razî ûdest kenê ci qurbanan sare birnenê. Her ju varekê sare birneno.

82

Vate

Nînan ra Haflîmê Çê Saferî qijkek beno, besenêkeno kardî biancone;Tekîno lacê Sadiqî kardî keno destê deyî, dest pê cêno, bi o tore pîyavarekî sare birnenê. Çi esto ke gucê xo ci nêflono, besenêkenê cêvezêne.Eke besenêkenê kî hen pîzepirr kenê pifltî, cênê flonê bi dewe.

Tawo ke kuwnê nêzdîyê çeyan, mîyan ra Alî Heyder venga veyva xodano, vano:

-Gulê, Gulê, çimvêjîyayîye! Ti nêvênena ke mi qurbana Çadir Babayîsare birrna, ez qurbane an?

Yanê bi o tore rew ra veng dano, xebere dano ci ke hona ke nêflîyêçeye, pîlê xo pêhesîyêne, tenê nermî bêne.

Tersê zerê Alîyê Mîrzalîyê Qemerî kî herçî ke flî beno zêde. Hamatawo ke kuwnê mîyanê çeyan, ê bi flarê dewe ra ênê tê rî, hesînê pê kebirayê Alî a roce esker ra amo. Aye de kêfê Alî êno hurendî. Çike zanenoke tawo ke birayê xo esker ra ame, pîyê xo çiturî bibo qurbane sarebirrneno. Nika endî qurbana deyî kuwna hurendîya qurbana pî,sarebirnayîflê qurbanêda bîne hewce nêkena.

Domanî bi kêf flonê çeyanê xo, pîlî qurbanan cêvezenê; goflt benodêyra, her kes goflt weno.

cêno: gênoçeye: keyedeyî: eydêyra: 1)dengiz, behr, derya 2)zafdoman: gede, qeç, qeçekendî: hinîêno: yenoguc: hêz, qewetHeq: Homa, Ellahona: hima, dehajîyare: zîyare

ju: yewkî: zîmelake: melaîke, milaketeselxvan: Domano (gedeyo) ke

fliwaneyê (fluyanê) bizêk û varekano.

taw: dem, wexttenê: tikê, bineytomatêse: firingî, flamiketore: tewir, hawa, fleklvarek: kavir

83

Vate

NUfiTOXÎYÊ KURDAN Û NEfiRKERDIfiÎ

KITABANÎ KURDKÎ

Memo DARRÊZ

M. Tayfun, Kurdiskt författarskap och kurdisk bokutgivning (Nufltoxîyê

Kurdan û Neflrkerdiflî Kitabanî Kurdkî), Apec förlag, Stockholm, 64 r.

“Mitt intresse riktas mot frågan om cencur, kurdisk litteratur ochspråkutveckling i exil“ (Entereseyî mi -yê ina xebate- derheqî persîsansurî û surgun di averflîyayîflî edebîyat û ziwanî kurdkî di yo.) (r. 7)

Rêzê corînî, temaya esasî ya ke nufltox wazeno eserê xo di balê(dîqqetî) wendoxan bianco ser îfade kenî: teberî Kurdîstanî diaverflîyayîflî edebîyat û ziwanî kurdkî. Teksto kilm -ke 61 ripelî yo- diTayfun dormarê (dormalê) na mesela re gêreno û agahdarîyêka (data)zaf a ke destek dana îddîayanê ey, xebitneno (gurêneno). Zafîyê agahdarîformî tabelan di amîya pêflkêflkerdifl. Na yew (ju) zengînîyêk a, çinkekîtabî rê bawerîyê ma xurt kena. Mesela materyalî agahdarîyan xo serdelîlêk o. Heto bîn re, bi westatî ca di flixulnayîflî nê materyalî ûbiserûbertîyê tekstî, kitabî çimanê wendoxan di hinîya berz kenî.

Herçend ke kitab panc qisman re ameyo meydan zî hecmî (volumî)înan sey (zê) yewbînî (yobîn) nîyo. Giranîyê xebate qismî dîyin û hîrêyinîser o ya. Qismî yewine di nufltox bi kilmî behsî mewzûyî xebatê xo kenoû metodo ke tetbîq keno pêflkêfl keno. Qismî dîyine di nufltox bi hîrayîrewflî (durumî) nufltoxanê kurdanê ke Kurdistanê Vakurî re amey ûSwêd (Îsveç) di ciwîyênî ser o vindeno: ê çend tenî yî, çi wext ameyî

Kitaban raKitaban raKitaban raKitaban raKitaban raKitaban ra

Kitaban raKitaban raKitaban raKitaban raKitaban raKitaban ra

84

Vate

Swêd, bi kancî (kamcîn) lehçeya kurdkî nusenî, qey (qê, semedê) nufltiflîkitabanê kurdkî yan zî projeyêk dewlete û dezgehanê kulturî re çiqasardim giroto? ûsn. Destpêkerdiflê nê qismî di Tayfun bi kilmî labelêxêlêk zelal resmêkê ay flertan ke ziwanî kurdkî qedexe kerdo û koçkerdiflkerdo qederê nufltoxan, vejeno meydan. Bi îlankerdiflî komara Tirkîyare îdeolojîya resmî ya dewlete vateyanê “kurd“ û “Kurdîstan“î qedexekena û nuflteyanê resmîyan di kurdan sey “tirkanê koyî“ teqdîm kena.Na, qey asîmîlasyonî kurdan rîyêka newî akerde. Kurdan ganî ewro retepîya kamîyê (îdentîteyî) xo înkar bikerdên, xo sey tirkan bidîn ûtirkbîyayenê xo re zî xirûr bigirotên. Zerrê vateyê “tirkî koyî“ di, esasîxo di na mena esta: flima bibî zî beno çini bî zî. “Ko“ ceyê tepîyamendiflîyo. Merdimo ke uca di (weyra) biciwîyo xebera ey medenîyet re çini ya.Madem hona (wina) ya lez bikerên, koyan re fek raverdên û xoflaristanan biresnên. Bi qebulkerdiflê “nîjadê tirkan“ ke dadeyê (daykê)hemi nîjadan o û bi “ziwanî tirkî“ ke bingeyê hemi ziwanan o (r. 12)flima eflken (flenê) bibî mexluqêko “newe“ û nîmetanê medenîyetî refayde bibînî (bivînî). Nufltox, na polîtîka ke hetî dewlete re vera (qarflî)ziwanî kurdkî amîya tetbîqkerdifl û hemo zî yena ramitifl sey polîtîkayêqirkerdiflî ziwanî vîneno: “Turkiets politik mot det kurdiska språketräknas som ett typiskt exempel på ... linguistic genocide.“ (PolîtîkayêTirkîya yê vera ziwanî kurdan sey mîsalêka tîpîk a qirkerdiflî ziwanîyena dîyayîfl.) (r. 12)

Qismî hîreyine di Tayfun flertanê weflananê (neflrîyatî) kurdkî yêwextî osmanîyan, Tirkîya û Swêdî nano têver re. Netîceya ke peynîyêwendiflî di heflê wendoxî di manena na ya: derheqî serbestîyê weflananêkurdkî di Tirkîya û Swêd di dinya yê ke qasî (henda) Koyî Araratî ûDefltê Muflî yewbîn re dur î. Tirkîya vateyê nuflteyî qedexe (yasaq) kenaû ceza dana înanê ke xo ver di nêvindenî û bi ziwanî kurdkî kitabanneflr kenî. Labelê Swêd qey (qandê) kitabnufltene flertan peyda keno û“xelate“ dano nufltoxanê ke bi kurdkî nusenî. Warê qedexe û cezakerdiflîdi Tirkîya osmanîyan zî xo dim a verdena û nêwazena rêza verîne bidotu (çi) kesî.

Derheqî kurdan û kitabxaneyanê Swêdî di qismî çarine agahdarîdano. Ripelanê peynîyan (qismî pancine) di, nufltox bi kilmîye ey

85

Vate

probleman ser o vindeno ke nufltoxî kurdan û weflanî (neflrîyatî) kurdkîrast yenî.

Kitabî Tayfunî eflkeno sey dokumentêkî kritîkî bêro wendifl. “Doku-ment“ re qestî mi no yo: nufltoxî ey teorî û metodî ke îlmî edebîyatî diyenî flixulnayîfl xebatê xo di nêflixulnê labelê herundê (helindê) înan diqîmê xo bi metodê ke sosyolojî re nizdî yê, ardo. Komkerdiflî materyalîagahdarîyan, roportaj û qaydeyê flixulnayîflî înan (mesela bi tabelanîspatkerdiflî îddîayêk) ê metod î ke sosyolojî flixulneno. Labelê reynaeflkeno bêro vatifl ke na xebate di tayê elementî estî ke elaqê yin bisosyolojîyî edebîyatî (litteratursociologi)1 ya esto. Sosyolojîyî edebîyatîmunasebetanê bênatê (beyntarê) cemat û edebîyatî aflaneno û nînanser o vindeno. Tekst di tîya di-haja di ma rafltî xusûsîyetanê enasarênan(winasîyan) yenî. Hîna zaf zî peynîyê kitabî di wexta ke nufltox behsîmuhîmtîyê kamîye (îdentîte) û flûûrê kollektîfî keno:

“Som andra kulturella produkter produceras litteratur som resultatav kollektivt handlande och bidrar i sin tur till kollektivt medvetande.“(Sey berhemanê kulturîyanê bînan edebîyat zî se netîceyê gureyanêkollektîfan peyda beno û no zî virafltiflî flûûrê kollektîfî di ardim keno.)(r. 60)

Nê fikrê ke satiranê corînan di nusîyayî, Tayfunî kitabî “Litteratur-sociologi : texter om litteratur och samhälle“ re neql kerdî labelê analîznêkerdî. fiixulnayîflêko no celeb (tewir) ramojneno (nawneno) ke nufltoxno ware di sey wayerî nê satiranê corînan fikirîyîno, yanî ey di hemfikiro. Ez bi xo tîya di bê ke na mesela ser bikewî (bikorî) cedel, ez rîyêmunaqefle akerde verdena. Yanî eceba peydakerdifl û virafltiflî edebîyatîkollektîf o? Û eceba no karo kollektîf o ke merdiman di yew flûûrokollektîf virazeno?

Qasî ke ez vînena nufltox bi zîhnîyetêko krîtîk çimeyanê (kaynaklar)

1 Teorîsyenî sey Adorno, Benjamin Walter, Georg Lukacsî eseranê hunerî(sen’etî) de xusûsîyetanê cematkî û formulasyanî nê xusûsîyetan (qîmetê înanoestetîk) de meflxul bîy. Labelê sosyolojîyî edebîyatî yo empîrîk bilî beno ketesîrê esera hunerî ser o bixebitîyo: Cemat di sey enstîtusyon ceyê edebîyatîçi yo? Kancî (kamcîn) xusûsîyetê hunerî produksîyonê edebîyatî tesbît kenî?Û hetê munasebatanê sosyal-tarîxî re nê bi çi celeb yenî tesbît û kontrolkerdifl?

86

Vate

M. Tayfun,Kurdiskt författar-

skap och kurdiskbokutgivning,

Apec förlag, 1998,64 r.

xo waneno. Rexneyê eyo tewr (en) muhîm -ke qey averberdiflî ziwanîesas o- derheqî karî flêwirmendan di yo. Kesê ke hetî dezgehanê Swêdîre qey (semedî) kontrolkerdiflî kalîteyî kitabanê kurdkî (kitabanê qijan

re bigerî hetanî romananê girdan) ameyê vîjnayîfl (weçînayîfl), zaf dorî(reyî) termînolojî zî flafl flixulnenî; çike ê pisporî (uzman) nê wazîfeyî kegiroto milî xo ser nîyê (r. 48). Tayfun na mesela sey meseleyêkatêmankewta vîneno û na mesela zî esasî xo qedexekerdiflî ziwanî kurdkîre gena. Yeno zanayîfl ke ziwanî kurdkî ewro merheleyêka nazik reravêreno û çi heyf ke mekanîzmayêka îlmî ya kurdan a ke gorê qalibanêrafltan eseranê kurdkîyan ê nuflteyan kontrol bikero çini ya. Nêkemaneyan re ewro ziwan eflkeno derbêka girane biwero (boro) ketelafîkerdiflî tesîrî aye zehmet bo.

87

Vate

Krîtîka ke Tayfun îfade keno raflte-raflt problemêk rofln kena ke seykoyêk asê vernîyê ma di vindete yo: Entellektuelê kurdan ewro muhtacîqabîlîyetan ê ke qewet û kapasîteyê înano îlmî (yan zî xeyrî îlmî) bi înanbidî zanayîfl. No kitab, derheqî îtîmad bi xebatê flêwirmendan kerdiflîdi heflê wendoxî/e di pers û flikan peyda keno: Çira hindêk îmkanê kehetî dewletêka xerîb re yenî dayîfl tarûmar benî?

Labelê xebatê Tayfunî heflê mi bi xo berd serî realîteyêka bîne, ke bigoreyê bawerîyê mi a zî mexsûsî kurdan a: Hema-hema bi qasî (henda)humarê nufltoxan Swêd di weflanxaneyê kurdan estî. Zaf nufltoxî bixowarî weflanxaneyan ê. Beno ke no dinya di rekorêko newe bo! Labelêpersêko ke qey ma bêcewab maneno no yo: Gelo bîyayîflî hinde (honde,ende) weflanxaneyan qey ziwanî kurdkî pêteyêk (zengînîyêk) a? Yansebebê bînî tesîr kenî ke “weflanxane“yê ma zaf benî?

No kitab tayê agahdarîyanê muhîman dano wendoxanê sey ma yêke hayîyê înan zaf xebatê kurdan ê ke Swêd di ciwîyenî ra çini ya.Bêguman tîya di behsî a xebatê ke ziwan û edebîyatî kurdkî ser o yabeno. Heto bîn re zî ma bênatê (mabênê) satiran re wanenî ke bi qedexeû kelemçeyan vernîyê vateyanê azadan nîna girotifl. Tirkîya di vateyênuflteyê kurdkî amey kelemçekerdifl labelê Swêd di nê kelemçeyî abî ûuca di kurdî qey raverberdiflî ziwanî xo resay tayê îmkanan.

Peynî di merdim eflkeno vajo ke Tayfunî xebatê xo di giranî dayaempîrî û analîzî xo di formulanê têmîyankewteyan -ê ke qey wendoxanzehmetî virazenî- re xo dûrî giroto. Bi flixulnayîflî formêk enasarênî(winasî), bawerîyê ma bi xebatê ey xurt bena. Labelê o roflnkerdiflîagahdarîyê ke eseranê ey nufltoxanê ke o kitabê xo di ca dano ci reremo, herçend ke nuflteyê nê nufltoxan giranîyê materyalî ey teflkîl kenîzî. Heto bîn re nufltoxî eflkênî (flînaynî) derheqî tesîrî neflrkerdiflîkitabanê kurdan ke prosesî fikirîyayîflî nufltoxan ser o peyda kerdo diagahdarî bido. Çinke na yew (ju) zî parçeyêk xebatê ey a.

88

Vate

Kitabêdo newe:

LEHÇEYA KURDKÎ GORANKÎ

Lehçeyanê kurdkî ra gorankî ser o kitabêde newe vejîya. Nameyêkitabî “Kurdskî Dialekt Goranî“ (Lehçeya Kurdkî Gorankî) yo,

nufltoxa kitabî Z. A. Yûsupova ya. No kitab rûskî yo û 1998 deflarîstananê Rûsya ra Petersburg de amo çapkerdifl.

Qismê destpêkerdiflî (introduction) ra pey kitab de nê hîrê qismêbingeyî (esasî) estê:

I. Fonetîkî ser oII. MorfolojîIII. Sentaks: strukturê cumle ser o.Nînan dim a, mîyanê (beyntarê, beynatey) ripelanê 135-153 de

ferhengêde qijkeko gorankî-rûskî kitab de ca gêno (cêno).Z. A. Yûsupova, nê kitabî ser o bi kilmekîye melumat dana, wina

(nîya) nusena:“No eser, lehçeya kurdkî gorankî ya ke bi seserran Kurdîstanê

Rojhelatî de bîya ziwano edebî, aye ser o îzehêde sîstematîk dano. Çeflît-çeflît flaheseranê dînîyan, destanan û lîrîkan edebîyatê gorankî yo pêt(zengîn) viraflt. fiîîra gorankî, demê Mîreyîya Erdelanî ya hêzdare(qewetine) de (seserra 12-19.) aver flîye.

fiaheserê tewr (en) berzê edebîyatê gorankî yê seserranê 18-19., tîyaseba (qandê) tehlîlkerdiflî amê weçînitene (vîjnayîfl): Dîwanê çar flaîranênamedaran -diwanê Welî Dêwane, Mewlewî, Rencûrî û Cefaî- û flîîraromantîke ya Xanay Qubadî “fiîrîn û Xusrew“.

Nufltoxe, qismê destpêkerdiflî de, behsê xebata ke Ewropa ûKurdîstan de gorankî ser o bîya kena; mîyanê lehçeyanê kurdkî de cayêgorankî ser o vindena. Z. A. Yûsupova gama ke na noqta peyene ser ovindena, vana “ ... zaf eflkera ya ke gorankî wayîrê strukturê ziwanêkurdkî ya“.

89

Vate

Yûsupova cayêde bîn de kî derheqa gorankî de wina nusena:“Xebata ma ard verê çiman ke teorîya ke awromankî [hewramankî]

sey varyantêde gorankî vînena, rast nîya. Herçiqas ke nê lehçeyî zafflonê ro yewbînan (yebînan manenê) kî mîyan de xêlê ferqê morfolojîkîasenê.

Melumat misneno (nawneno) ke awromankî û zazakî yew lehçehesibnayîfl kî rast nîyo. Xusûsîyetê gramatîkî yê bingeyî, awromankîlehçeyanê kurdkî yê baflûrî ra gîrê danê, labelê zazakî bêgumandîyalektêda vakurî ya.“

Z. A. Yûsupova, Kurdskî Dialekt Goranî, Nauka, St. Petersburg, 1998, 166 r.

90

Vate

RIPELÊ FIQRAYAN:

GELO NO HÛMAY HEMA ZÎ WEfi O?

Arêkerdox: Serdar BEDIRXAN

Hewayo ki flima zî zanî, edetê ma di cenî û camêrdî tê mîyan dinêroniflenî. Cematê camêrdan û cenîyan cîya-cîya ronifleno.

Cenîyê ciwanî nê la cenîyê kokimî gilangan cematê camêrdan di zîroniflenî. Inawa yew pêserameyîfl di qalê dînî, behsê Hûmay beno. Yewpîra hewtayserra ya ki cemat di hedra ya, vana:

-Gelo no Hûmay hema zî wefl o, hema nêmerdo? Mi vîrî yeno ez hemageda bîya qalê ey kerdinî.

HÛMAY Û PÊXEMBER ÇÎYÊ YEWBÎNAN Î?


Rojê yew cemat di behsê Hûmay û Pêxemberî beno, yew dapîrekivana:

-Gelo no Hûmay û Pêxember çîyê yewbînan î? Mêrdimê yewbînan îyan nê?

Vanê:-Çi rê?Vana:-Çimkî timûtim nameyê înan pîya vajîyêno, tim vanê “Hûmay û

Pêxember“.

Ê A DELE BERE YENÊ


Mela camî di waazan dano, vano: -Gelî cematî, cenî û keynandê xo rê wayîr vejîyê, înan bêwayîr

meverdê. fiima veynenê ki çarfli û sûke mîyan di tayê cenî nêmfetflalgeyrenî; no heram o, gune yo, dînê ma di naye rê cewaz çin o. Meverdê

91

Vate

keyneyê flima pantolanê tengan, kotan xo ra dê, kotî zî heram î.“Nimaj ra pey cemat ke vila beno, yew camêrd yeno melay hete, ti ra

perseno:-Mela, ti vanî kotî heram î, la keyna to zî xo ra dana.Mela vano:-Ê a deli bere yenê.

TO EBI MOZIK DA M‹, EBI GA MI RA BIGÎRE


Yew mêrdimo ocaxkor beno, eyelê ey çinê benê. Zaf wazeno ki wayîrêeyelan bo. Dêrsim di zîyara Munzur Babay esta, flar flono na zîyari

ser, Hûmay rê wafltiflanê xo vano, ey ra çî wazeno. No mêrdim zî yewmozikî gêno flono na zîyari ser, ey sere birneno. Gofltê ey vila keno.Duay keno, vano “Ya Rebbî, qandê na zîyari yew laj bidi mi!“

Dim a, nê mêrdimî rê yew laj beno. La lajek zaf fuzul beno, zaf kelbutkeno, cayê xo di nêvindeno. fiar destê ey ra (ey ver) “el-eman“ keno.Mêrdek ewnîno ke wina nêbeno, yew ga gêno flono zîyara Munzur Babayser, ey qurban keno û vano:

-Ya Rebbî, to no lajek ebi mozik da mi, ey ebi ga mi ra bigîre!

BÎZDE GAZ KOVIKÎ YOKTUR HAMA KOVIKÊ GAZÎ ESTO

Arêkerdox: Daîmî BEKTAfi

Dewêda Pilemurîye ra rozê tayê mordemî kuwnê ra raye, hetêErzinganî ser sonê. Eke sonê benê nezdîyê Erzinganî, dewijan ra

ju ayê bînî ra vano:-Mi rê kovikê gazî lazim o hama ez tirkî nêzanen, ez besenêken pers

bikerîne. Ti tirkî zanena, ma flîme dukanê, mi rê kovikê gazî biherînîme.Dewijo bîn vano:-Hala nîyade qise ke vano, ma tirkî ra qolay çi esto? Nika ke flîme

çarflî, to rê kovik herîneme.Ebe na tore sonê Çarflîyê Erzinganî. Tenê ke fetelîne, karê xo danê

92

Vate

arê; o ra dime kî kuwnê dukanê ke kovik bihêrînêne. Çiturî ke çêver dekuwnê zerre, dewijo ke tirkî zaneno, silam dano û pers keno, vano:

-Sîzde gaz kovikî vardir?Wayîrê dukanî dot ra cewab dano ci, vano:-Bîzde gaz kovikî yoktur hama kovikê gazî esto.

SEN KEÇÎ OLSAN!

Arêkerdox: Daîmî BEKTAfi

Hetê Pilemurîye de, naye ra 60-70 serre ravêr, Heso Qardafl vajînomordemê beno. Heso Qardafl, zaf mordemêde yarenîkerdox,

mordemêde hazircewab beno.Nara o sire de kî dewlete îlan kena, vana “Velgbirrnayifl yasaq o.

Naye ra tepîya gunî kes velg mebirrnone, birr xirave mekerone“.Çi esto ke waxto ke beno payîz, roza velgbirrnayîflî êna, Heso Qardafl

gos ro yasaqî nênano, darîya xo cêno sono birr, dest keno ci velg birneno.Eke hen keno, cîranan ra ju sono gerre keno, vano hal-mezal nîya

ro, “Heso Qardafl velg birrneno, birr keno xirave“.Naye ser o cendermeyî sonê dewe, xevere danê ci; Heso Qardafl urzeno

ra, terkneno sono Pilemurîye leyê qaymeqamê tirkan. Qaymeqam ci rapers keno, vano:

-Hesen, gerrê to bîyo. Vanê ti flîya birr ra to velg birrno. Ma qey henkena? Ti nêzanena ke velgbirrnayîfl yasaq o?

Heso Qardafl, çimanê xo çarneno ra qaymeqamî ser, tey nîyadano ûvano:

-Ma Qaymeqam Beg, flîmdî sen keçî olsan, kifl gelîp çatsa, karninaciksa, evde de velg olmasa, ne bok yersîn? Acindan ölmez mîsîn?

Qaymeqam ke nê qisan nîya hesneno, sifte sarê xo nano ro xo ver,fikirîno, o ra dime kî vano:

-Tamam Hesen, to rê yasaq çîn o, so xo rê velg bibirrne.Naye ser o Heso Qardafl beno tever, eve çêf terkneno sono çêyê xo.

93

Vate

bere ameyîfl: ero ci amayene, bede ameyîfl, bide hameyîfl, yaqiflmîflbîyayîfl

birr: daristançê: keye, kêçêf: keyf, kêfçêver: keyber, kêber, berdeli: dele, kutikeeve: bieyel: gede, doman, qeçek, qicik, qiç, putekfikirîyayene: duflunmîfl bîyayîflfuzul: nahs (na’s), gedeyo (domano) ke asan nêvindenogaz: qaz, qaz axî (tirkî de “gaz ya¤›“)geda: qeçeki, puteke; kênekegilangan: ge-ge, rey-reygos: goflgunî: ganî, gerekhal-mezal: hal-meselehedre: haz›rhedra: hazirehema: honahewayo ki: sekeinawa: winaju: yewkot: pontolê kotî, blûcînkovik: mastêro darin (mastêro ke dar ra virazîyayo)mêrdim: mordemmozik: goliko yew serrepantolî: pontolî, pontorrîtayê: tanî, tay, toy, tûytever: teberwina: inawaxirave: xirabe

94

Vate

WENDOXAN RA

Konya (Tirkîya), 27. 12. 1998

Wexto ke qal yena qali, ma vanî ferhengê ma de nêzana çend hezarkelîmey estî. Ma vanî “Ziwanê ma ziwanêko kewn o. Ma miletêko

qedîm î. Ma zemanê Hezretê Nuhî ra nê cayan de heyatê xo dewmnenî,ma wayîrê tarîx, kultur û sewbîna gelek çîyan î.“

Labelê gama ke yewer (çew) ma ra vajo “De ma rê ney îspat bikî.Tarîxê flima kotî yo? Ma binawnî, flima hetana nika çi ardo meydan?Çimeyê flima yê nuflteyî estî?“

Eya ma kurdan mîyan de nufltifl û wendifl zaf çin o, zaf nê hemahema qet çin o. Ma bi xo tarîxê xo nênuflto. Tarîx de çîyê ke derheqê made nusîyayî zî bi destê flarî ameyî nufltifl. Tabîî yo ke diflmenê kê [kesî]derheqê kê [kesî] de çîyo raflt nênusenî. Seke yew vatiflê afrîkayijan devajîyayo, “Hetana ke flêrî tarîxê xo nênusî, tarîxê seydwarey wesfanêseydkaran dano“.

Ey la se no gure enewa yo, ma wesfanê xoyê corînan senî danî? Eya,ma delîlê qedîmbîyayîflê miletê xo, ziwanê xo ra anê; çimkî delîlê ma yogird ziwanê ma yo. Kulturê ma bi nufltifl nê, bi vatifl ameyo hetananika.

Miletê zorkerî zî bêdewletbîyayîflê ma ra îstîfade kerdo, kulturê ma,hunerê ma ma ra girewtî, sey malê xo înan rê wayîr vejîyayî û ê xohesibnayî: deyrê ma tadayî ziwanê xo, vato “deyrê ma“; welatê ma îflxalkerdo, eseranê ma ra vato “eserê ma“ û çîyo ke elametê ma kurdan bo,înan xerepnayo, waflto ke ma werte ra wedarê.

Yew qewm bi ziwan beno milet. Ziwanê ma estbîyayîflê ma yo. Ma biziwanê xo, kulturê xo xo pawito. Coka dewletê kolonyalîstî biqedexekerdiflê ziwanê ma wazenî ke ma werte ra wedarî, ziwanê mabidî ma vîrkerdifl û ma xo mîyan de vilêflnî.

Eke ma nêwazenî sey çermsûran (kizilderîlîyan) bibî, eke manêwazenî bibî bêtarîx, ganî ma ziwanê xo rê wayîr vejîyî. Ma ganî binusî,

95

Vate

biwanî; biwanî, binusî. Gureyê ma yo yewin ganî eno bo! Ma çendi zafbiwanî û binusî, ma endina flînî ziwanê xo aver berî û standard bikî. Kêwendifl û nufltiflî reydi kemaneyê xo veynenî û werte ra wedarenî.Bênufltifl û bêwendifl tena kelîman ser o yew bi yew fikirîyayîflî reydikê nêflînî ziwanêko standard virazî. Kelîme, cumle mîyan de maneyaxo ya esasini gêna. Eke ma nêwazenî ziwanê ma bibo tena ziwanêestanekan, ma ganî zaf binusî. Coka ez wazena ke flima kovara ma“Vate“yî mengi de hewê (reyê) vejî. Çimkî seke mi verî zî nufltbi, sixintiyami a ya ke ez pîyase de kitabanê kirmanckîyan nêveynena ke ez biwana.

Ez flima ra wazena ke flima tercumekerdiflê kitaban ser o vindirê,eseranê hewlan tadê ziwanê ma. fiima zî teqdîr kenî ke tercumekerdiflaverberdiflê ziwanan de cayo gird gêno. La enî tercumeyî zî ganî ziwanêke gruba ziwanê ma de yî, înan ra bibê, bitaybetî fariskî ra.

Ez bi xo enî rojan de îngilîzkî musena. Mi yew novela (hîkayeya)îngîlizkî taday kirmanckî û ez aye flima rê erflawena.

Serdar Bedirxan

* * *

Konya, 20. 02. 1999Merheba!Mi verî zî vatbi; ebi ziwanê xo nufltifl zewq dano mi. Nufltifl rehet

nîyo. Sebebê zorbîyayîflê ey flima zî zanî. La ez gina (reyna) zî sereyê xopa dejnena. Ez wazena ki heme çî ser o binusa û kovara ma rê ray ka.Nuflteyê mi ki teshîhbîyayîflî dim a kovare di ca gênî, ez înan zaf rayîwanena ki ez hetê rastnufltiflî ra xetayanê xo veyna û înan orte rawedara.

Çiqas ki ez rafltê embazanê kirmancan (zazayan) yena, ez wazena kiînan reydi kirmanckî qalî bika, ey la ekserîyetê înan vanî “Ma kirmanckîfam kenî la ma nêflnî qalî bikî“. Seke yew ziwano xerîb bo, ziwanêmaya xo fam kenî la nêflnî qalî bikî.

Musayîflê ziwanan di qalîkerdifl (pratîk), wendifl û nufltiflî ra muhîmêro. Wexto ki mi mektebê îmam-xetîbî (imam-hatip okulu) di wendînî, mi

96

Vate

erebkî wefl fam kerdinî la qalîkerdifl mi rê zor bi. Cêko mi wendifl ra fekverra dayo, ez ewnîna ki ez bira fam zî nêkena.

Çiqas ki kurdkî ziwanê ma yê dayke bibo zî eke ma ey reydi qalînêkî û ekserî ma nêwanî, ma nê ziwanî xo vîrî kenî. Kesê ki teberêwelatî di manenî, no hal înan mîyan di hîna rew yeno meydan.

Rebbîl alemîn Quran di behsê tewir-tewir bîyayîflê reng û ziwananêmerdiman keno. Heme ziwanî û însanî Hûmay xelq kerdî. Quran divano “Mi flima milet-milet, qebîle-qebîle xelq kerdî ki flima yewbînannas bikî“, ne ki flima yewbînan înkar bikî û yewbînan di duflmeneybikî.

Bisilmaney di yew qeyde esto: ganî (gerek) bisilmaneyî ayetanêQuranê Kerîmî têdînî ra bawer bikî. Eke tede yew zî înkar bikî, dîn ravejiyênî.

La ma bisilmanan ra ewnînê -baxuxûs ay bisilmaneyê ki Kurdîstanxo mîyan di bare kerdo, înan mîyan di zî tirkî- vanî “Dinya di kurdî çinê, ziwanê kurdkî çin o“ ûêb. Ebi inawa nê ayetanê Hûmay qebul nêkenîû gina zî vanî “Ma ra bisilmaneyêr dinya di kes çin o“. Qey nêzanî ebina bawerîya xo dînbetal benê? Zanê la qandê (semedê) dewleta xo, qandêmileta xo, qandê dinya rê dînê xo zî xo rê kenê alet.

Welatperwerê ma vanî “Dînî mileta ma hetê azadbîyayîflî ra tepaverdaya“. Ma wir (her) ray hetê dînî ra xapîyay. Eke wina ya, qey dînîmiletê bînî tepa nêverday? Tirkî, farisî, erebî qey ebi dîn bêdewletnêmendî? Qey kurdî tena ebi dîn apey mendî? Na bedbexteya ma dînra nîya, ma ra ya. Nezaneya ma, feqîreya ma û yewnêbîyayîflê ma raya. Ma tena ebi dîn nê, ebi sewbîna çîyan zî xapîyay û ma hema zîxapîyênî. Ma xora nêflnî dîn ra fek verra dî, ma ey nêmusenî zî. Seyheme çîyan, dîn di zî nezaneya ma dewam kena û ma qandê musayîflîzî çîyekî nêkenî.

Serdar Bedirxan

97

Vate

DICTIONNAIRE KURDE (KURMANDJI)-

FRANÇAIS* -VII

Ferhenga Kurdî (Kurmancî)-Frensî-VII

Celadet Alî BEDIRXAN

*Abréviations

cf. (confér.): comparezetc. : et caetera (et cetera)f. : fémininintr. : intransitifm. : masculinpl. : plurieltr. : transitif

Suffixes

-ce : suffixe féminin (ex. doux, douce)-che : suffixe féminin (ex. frais, fraîche)-e : suffixe féminin (ex. court, courte)

-eille : suffixe féminin (ex. vieux, vieille)

-ère : suffixe féminin (ex. prisonnier, prison-nière)

-euse : suffixe féminin (ex. joueur, joueuse)-ève : suffixe féminin (ex. bref, brève)-le : suffixe féminin (ex. corporel, corporelle)-ne : suffixe féminin (ex. bon, bonne)-se : suffixe féminin (ex. délicieux, délicieuse)-te : suffixe féminin (ex. muet, muette)-ve : suffixe féminin (ex. hâtif, hâtive)-trice : suffixe féminin (ex.

interrogateur, interrogatrice)

98

Vate

Rriayet, f. : respect, m.

riayet kirin : respecterrib, f. : 1) usure, f. 2) quart, m.ribab, f. : violon monocorderibanek, f. : arbre isoléribase (1) :ribat, m. : perdrix employée comme

appelantribat, f. : endroit découvert où le bétail

passe la nuitribês, f. : végétalribk, f. : geste, m.ricifandin (biricifîne) : cf.

recifandinricifîn (biricife) : cf. recifînricim (2) :ricricandin (biricîne) : écraserricricîn (biricrice) : s‘écraserridê, m. : trame, f.rift, f. : canne, f.rift : svelterih, f. : barbe, f.rihan, f. : basilic, m.rihber, m. : être animérihel, f. : trousseau, m.rihin : liquiderihistîn : l‘ange de la mortrihkose : qui n‘a de barbe qu‘au

mentonrihnî, f. : cf. ronîrihtin (birihte) : cf. rîtinrijan (birije) : se répandre, verser,

fuirrijandin (birijîne) : répandre, ver-

serser de rijandin : faire déborder

rijik, m. : 1) graine, f. 2) figue sauvagerijiyan : cf. rijan

rijî : 1) maigre 2) faderijîtî, f. : 1) maigreur, f. 2) faiblesserik, f. : obstination, f.

rika ... hilanîn : courroucerrik kirin : s‘obstinerxwe li rikê girêdan : même sensji rika ... ve : malgré

rikan : obstiné, -erike, f. : cage, f.rikeh, f. : cf. rikerikel, m. : cage thoraciquerikerik, f. : cf. rikrikew, f. : cf. rikehrikêb, m. : étrier, m.

rikêba te dirêj be : souhait deprospérité

rikhet, f. : partie de la prièremusulmane (rakas)

rikin, m. : pierre angulaireriko : cf. rikanrikoyî : cf. rikanrikrikandin (birikrikîne) : faire

greloterrikrikîn (birikrike) : greloterrikû, f. : flexion du tronc; inclination,

f.rim, f. : lance, f.rimbaz, m. : habile à l‘escrime à la

lancerimbazî, f. : escrime à la lancerimbêj, f. : poêle, f.rimbêz, f. : végétalrimêlk, f. : oiseaurimên, f. : bruit, m.rimî, f. : flamme, f.rimpêflk : cf. rimbêjrimrim, f. : cf. rimênrind : bon, -ne; bienrinde, f. : cf. rindek

1. Celadet Bedirxanî menaya na kelîme nênuflta.

2. Biewnîre (nîyade) notê 1.

99

Vate

rindek, f. : rabot, m.rindefle, f. : cf. rindekrindî, f. : bonté, f.rindo : cf. rindring : cf. rengringaring, f. : cliquetis, m.riparip, f. : bruit de sabotsripin, m. : racines, f. pl.

ripin dan : s‘enracinerriqarik, f. : cf. riparikriqriqok, f. : cf. riparipriqriqok : craquant, -e; dur, -e; sec,

sècherisandin (birisîne) : collerrisas, m. : plomb, m.; balle, f.

risas kirin : plomberrisiyan (birise) : se collerrist, f. : décoration, f.; teinture, f.

rist kirin : décorer, ornerrist : qui pousse

rist bûn : pousser, croîtreristik, m. : collier, m.ristin (birêse) : 1) filer 2) prandre

de l‘élanriswa : malhonnêteriflk, m. : atome, m.riflme, f.: pendendif, m.; frange, f.;

pompon, m.riflke, f. : macaroni, m.ritam, f. : poussière, f.; cendre, f.ritamî : poussiéreux, -seritil, f. : cf. lîtirritimandin (biritimîne) : comblerritimîn (biritime) : se comblerrivîn, f. : flamme, f.rivînc, f. : lueur, f.riwês (3) :riwî : flammèche, f.rixan, m. : marbre, m.riya, f. : hypocrisie, f.

riyakar : hypocriterizandin (birizîne) : corrompre,

pourrirrizda : bienfaiteur, -ricerizde, f. : 1) charnière, f. 2) dallage,

m.rizgarî, f. : liberté, f.; délivrance, f.riziyan (birize) : cf. rizînrizî : pourri, -erizîn (birize) : pourrir, se corromprerizq, m. : subsistance, f.; vivre, m.;

aubaine, f.rizyang, m. : végétalrizyanik : cf. rizyangrîçal, f. : confiture, f.rîcik, f. : gros intestinrîn (birî) : cf. rîtinrîp, f. : 1) ruse, f. 2) piège, m.rîpo : rusé, -erîpoker : cf. rîporîpokerî : cf. rîprîs, m. : fil, m.rîsî, f. : lien d‘herbe sècherîspî, m. : ancien, m.; notable, m.rîstin (birêse) : filerrîfl, f. : 1) blessure, f. 2) bouton d‘Aleprîfl, m. : 1) plume, f. 2) frange, f.

rîfl û refl mal : ornement, m.rîfle, f. : nerf, m.rîflik, f. : abcès, m.rîflî, m.: 1) frange, f. 2) corde, f. 3) prov-

ende, f.rîtal : vagabond, -erîtalî, f. : vagabondage, m.rîtin (birêje) : se soulagerrîx, f. : fiente, f.

rîx kirin : fienterro, m. : rivière, f.ro : aîné, –ero, f. : cf. roj


100

Vate

roava, m. : cf. rojavarobar, m. : ruisseau, m.11roda, f. : présage, m.rodan, f. : fenêtre, f.rodî, m. : intestin grêle, m.rohayî, f. : danse kurderohelat, m. : lever du jour; orient, m.rohelatî : oriental, -erohn : liquideroj, f. : soleil, m.; jour, m.

roja te xwefl : bonjourroj bi roj : de jour en jourrojekê berî rojekê : le plus tôt

possiblebi roj bûn : apparaître, se dévoilerbi roj kirin : dévoiler, révéler

rojanî, f. : salaire journalierrojava, m. : crépuscule, m.; couchant,

m.; occident, m.rojavayî : occidental, -erojen, f. : lucarne, f.rojhelat, f. : cf. rohelatrojî, m. : jeûne, m.

bi rojî bûn : jeûnerrojîn, f. : cf. rojenrojname, f. : journal, m.rojxwefl : bonjour, m.role, m. : cf. rojîrole : chéri, -eroman, f. : roman, m.romî : turc, turque.ron : liquideronahî, f. : lumière, f.

ronahî dan : éclairerronahî kirin : éclairer

ronak : lumineux, -serondar : cf. ronakrondik, f. : larme, f.ronenîfl, f. : végétal

ronî : assis, -eronî bûn : s‘asseoirronî kirin : faire asseoir

roris, f. : végétalrot, f. : perche, f.; tringle, f.rotik, f. : baguette, f.rov, m. : 1) haine, f. 2) cf. rovikrovik, m. : poils du pubisrovî, m. : renard, m.ruhn : cf. ronruxset, f. : permission, f.;

autorisation, f.ruxset dan : autoriser

rû, m. : cf. ro, m.rû, m. : face, f.; visage, m.

rû bi rû : vis à visrû bi hev : vis à visrû badan : détourner la têterû dan : favoriserdi rûyê xwe re dibînim : je suis

gênérû girtin : se recouvrir d‘une

pelliculerû guhartin : tourner la têtebi rû hatin (4) :rû li hev dîtin : être intimesli rûyê hev sekinandin : con-

fronterrû tehl kirin : faire la grimacerû ser zivirîn : tourner la têterû xistin erdê : se prosternerdan rû : reprocher

rûb, f. : arbrerûbalgeh, m. : oreillerrûbar, m. (5) :rûbar, m. : versant, m.; opposite, m.

birûbarê hev ketin : serencontrer

rûbarî, f. : opposite, m.



101

Vate

rûbarî kirin : retourner; mettreface à face

rûbaz : hypocriterûbês (6) :rûbixurî : marqué de petite vérolerûbûke : timiderûbûn (7):rûçik, m. : visage, m.rûçikandin (birûçikîne) : 1) épiler

2) dévisagerrûçikîn : être épilérûdên : allure, f.rûdî, f. : vieille femme servant

d‘intermédiare pour la conclusiond‘un mariage

rûgirtî : timiderûh, m. : âme, f.; esprit, m.rûje, m. : diamant, m.rûmal, f. : serviette, f.rûmalk, f. : alcove, f.rûman, m. (8) :rûmet, f. : réputatuion, f.

xwediyê rûmet : réputérûn, m. : beurre fondurûnandin (rûnîne) : faire asseoirrûnifltandin (rûnifltîne) : cf.

rûnandinrûnifltek, f. : siège, m.rûnifltgeh, f. : résidence, f.rûnifltin (rûne) : s‘asseoir, s‘installerrûniflteman, m. : habitant, m.rûnifltî : cf. rûnifltemanrûnpêj, f. : pôêle, f.rûpel, m. : page, f.rûper, m. : cf. rûpelrûperî : bellerûpiflt, f. : doublure, f.

rûqal, m. : cf. rûbarrûrefl : honteux, -se; déshonoré, -erûreflî, f. : honte, f.; deshonneur, m.rûs : nu, -erûs : russerûsar : cf. rûreflrûserîn : taie d‘oreillerrûsîtî, f. : nudité, f.rûspanî, f. : honneur, m.rûspî : honnête; dont l‘honneur est

sans tâcherûspîtî, f. : cf. rûspanîrûflwifltî : malhonnêterût : cf. rûsrûte : 1) cf. rûs 2) dénudé, -erûtirfl : maussaderûtî, f. : nudité, f.rûvî, f. : cf. rûdî

rûviya ebandî : saucisse, f.; tripesfarcies, f. pl.rûviya tijîkirî : saucisse, f.; tripes

farcies, f. pl.rûvîrefl, f. : gros intestinrûvîsor, f. : intestin grêlerûxanîn (birûxîne) : détruirerûxist, m. : tapis de prièrerûxistgeh, f. : mihrab, m.rûxurî : marque de petite vérolerûxurok : cf. rûxurîrûyal : dénudé, -e

Ssabûn, f. : savon, m.

sabûna bezî : savon de suifsabûna qizbanan (9) :sabûna reqî : savon à base d‘huile

sabûnxane, f. : savonnerie, f.





102

Vate

sabxor (10) :sabxûl, m. (11) :sad, f. : parcelle, f.sade : simple, uni, -esadiq : fidèlesadir, f. : hachette, f.sadîl, m. : bouture, f.saet, f. : heure, f.; moment, m.; mon-

tre, f.saeta daliqandî : pendule, m.

saetçî, m. : horloger, m.safî : pur, -e

safî bûn : se purifiersafî kirin : régler

safo, f. : 1) vase de cuivre 2) amas deneige

sahî : froide et claire (nuit)sahîk : briquette de bouse séchée ser-

vant de combustiblesak, m. : buffle d‘un ansakûl : profond, -esal, f. : année, f.

sala gonê : l‘an derniersalek ji pê re : dans un an

salix, f. : nouvelle, f.;recommandation, f.

salos, f. : adulateur, -rice, hypocritesalûx, f. : cf. salixsam, f. : cf. sehûsamîr, f. : mets kurdesamîtîl (12) :sanehî, f. : facilité, f.sango, m. : taurillon de deux anssango : si, comme sisaniye, f. : seconde, f.sanî f. : flamme, f.

sap, m. : 1) plant de riz 2) manche, m.saq, m. : tige, f.

saqê cizmê : tige de bottesaqûl, f. : bille, f.sar : froid, -e

sar bûn : se refroidirsar û germ : tiède, tempéré, -e

sarçim, m. : plomb, m.sarik (13) :sarî, f. : 1) froid, m. 2) gond, m.sarînc, f. : citerne, f.sarme, m. : rayure, f.; nervure, f.sarme, f. : fusil rayésatandin (bisatîne) : dépiquer le rizsatar, f. : clairière, f.satê, f. : rassi, -esatil, f. : seau, m.satin (bisate) : battre, fouler, pres-

sersatûl : misérable, vil, -esatûlî, f. : vilenie, f.satûr, f. : hachette, f.sav, f. : rhume, m.sava, m. : bébé, m.savar, m. : blé cassésaw, f. : peur, f.

saw kirin : effrayersawar, f. : blé cassé cuitsawirme, f. : sorte de carabinesawirî (14) :sawî : droit, -e; plat, -esax : sain, -e; en bonne santé

sax bûn : guérirsax kirin : guérir,

saxelem : sain, -e; salubresaxî, f. : santé, f.saxlem : cf. saxelem






103

Vate

sax (15) : cf. saxsax, f. (16) : rive, f.; bord, m.saye, f. : ombre, f.

bi saya ... : grâce àsayis, m. : bouc de deux anssayî, m. : tunique, f.sayî, f. : nuit clairesaz, f. : musique, f.saz, m. : guitare, f.saz : en ordre; arrangé, -e

saz bûn : s‘arrangersaz kirin : arranger, préparer

sazax, f. : brise humidesazbend, m. : musicien, m.sazbendî, f. : art musicalse, m. : chien

seyê avê : loutre, f.seb : pour, à cause de

seba te : pour toi, à cause de toiseb jînê : pour vivre

sebeb, f. : cause, f.sebir, f. : patience, f.; consolation, f.

sebra xwe anîn : se consolerbenda sebra xwe sekinîn : ne

pas avoir la patiencelê sebir kirin : attendrepê sebra min tê : cela me consolesebrê bi xwe dan : patienter

sebîl, f. : pipe, f.sebrîn : patient, -esebt, f. : samedi, m.sebûr : cf. sebrînsed, f. : barrière, f.; digue, f.sed, m. : cent, m.

sedî deh : diz por centsedef, f. : écaille, f.; nacre, f.

sedef kirin : incrustersedem, f. : cf. sebebsedeqe, f. : aumône. f.sedmêr, m. : compagnie, f.sedsal, f. : siècle, m.sef, f. : ligne, f.; rangée, f.

sef girtin : s‘alignersef danîn : aligner

sefa, f. : amusement, m.; distraction,f.

sefan, f. : chaîne de montagnesefandin (bisefîne) : purifier; filtrersefane (17) :sefaret, f. : ambassade, f.sefaretxane, f. : cf. sefaretsefbendî : cf. sefsefer, f. : voyage, m.sefik, f. : plat, m.sefîh, m. : débauché, m.sefîhane : à la manière des débauchéssefîl : misérable, pauvre

sefîlê xwedê : malheureuxsefîlî, f. : misère, f.sefîltî, f. : cf. sefîlîsefîr, m. : ambassadeur, m.sefîr, f. : suie, f.sefre, f. : table, f.seft (18) :segban, m. : cf. segmanseglawî : race de chevauxsegman, m. : fantassin, m.; tireur, m.segsege, m. : vagabond, m.segsegîtî, f. : vagabondage, m.segur, f. : entre chien et loup;

crépuscule du matinsegvan, m. : cf. segman

15. “X“yê kelîmeya “sax“ a ke tîya de nusiyaya, sey “xeyn“a erebkî vajiyêno (sey “x“yêkelîmeyanê “xerîb“ û “xurbet“î). Celadet Bedirxanî na herfa “x“ ser o di nuqteyîronayi.




104

Vate

seh, m. : cf. seseh : exact, -e

seh kirin : comprendresehen, f. : assiette, f.seher, f. : aube, f.sehgur, f. : cf. segursehim, f. : terreur, f.sehitî, f. : enquête, f.

sehitî kirin : enquêtersehnik, f. : cf. sehensehol, f. : glace, f.sehpa (19) :sehra. f. : plaine, f.; désert, m.sehrînc, f. : citerne, f.; réservoir, m.sehû, f. : terreur, f.seîr, f. : constellation, f.sejde, f. : prosternation, f.

sejde kirin : se prosternersekan (20) :sekar, f. : bât, m.sekav, f. : cf. seyavsekerat, f. : la dernière heureseket, f. : allure, f.; statue, f.sekihandin (bisekihîne) (21) :sekihîn (bisekihe) (22) :sekin, f. : arrêt, m.; repos, m.sekinahî, f. : 1) cf. sekin 2) paresse,

f.sekinandin (bisekinîne) : arrêter,

calmer, faire tenir deboutsekinîn (bisekine) : s‘arrêter, se

tenir debout, se calmerlê sekinîn : être à la disposition

deli hev sekinîn : s‘entraiderli ser ... de sekinîn : insister sur

...sekitîn (bisekite) : creversekman, m. : cf. segmansekre (23) :sektedar : entraversekû, m. : estrade, f.sel, m. : rocher lisseselav, m. : salut, m.

selav lê dan : saluerselav lê kirin : saluer

selbend, m. : vannier, m.sele, f. : paiement en natureseleb, f. : canalisation, f.seleb, m. : cf. selînselef, m. : escadronselende, m. : toit, m.selete, f. : salade, f.selpeke, m. : cf. selefselihandin (biselihîne) : réparer,

corriger, améliorerselihîn (biselihe) : s‘arranger,

s‘améliorerselik, f. : panier, m.selipandin (biselipîne) : salirselipîn (biselipe) : se salirselixandin (biselixîne) : écorcherselixîn (biselixe) : s‘écorcherselîl : élevé, -e; haut, -e

selîl bûn : monter, s‘éleverselîlank, f. : parc à bébéselîn, m. : stèle, f.seltenet, f. : royauté, f.; pompe, f.selû, f. : cyprès, m.selwa, f. : cf. selûselwî, f. : cf. selûsemanek, m. : oiseau






105

Vate

semasî, m. : requin, m.semax : tenacesemaxî, f. : tenacité, f.semer, m. : escadron, m.semitandin (bisemitîne) :

ébouillantersemitîn (bisemite) (24) :semt, f. : direction, f.

bi semt : convenablesemûr (25) :semx (26) :semyan, f. : altesse, f.senceq, f. : 1) bannière, f. 2) sandjak,

m.senceqdar, m. : porte-drapeau, m.sencol, m. : collier de chiensencûr, m. : cf. sencolsendel : santal, m.sendûq, f. : caisse, f.; coffre, m.sened, f. : reçu, m.; quittance, f.senem, f. : idole, f.senemparêz : idolâtresenew, f. : tuyau, m.senger, f. : 1) fossé, m. 2) rempart,

m.senger kirin : fortifier

sengerbestî, f. : forteresse, f.sengergeh, f. : cf. sengerbestîsenidandin (bisenidîne) (27) :

xwe pê senidandin : s‘appuyersur

senidîn (bisenide) : être appuyé,s‘appuyer

senifandin (bisenifîne) : classer,ranger

senifîn (bisenife) : être classé, rangé

senisandin (bisenisîne) (28) :senisîn (bisenise) (29) :sepelîk, f. : rate, f.sepet, f. : panier, m.seqa : aiguisé, -e

seqa kirin : aiguiserseqa, m. : porteur d‘eauseqem, f. : froid vifseqer, f. : cf. seqemseqet : estropié, -e; usé, -eseqetî, f. : infirmité, f.; usure, f.seqew, f. : maladie des chevauxseqle, f. : cachet, m.ser, m. : tête, f.; chef, m.; début, m.;

pointe, f.; extrémité, f.bi ser û ber : en ordrebê ser û ber : en désordreli serê ... gerandin : faire subir àser bi ser : d‘un bout à l‘autreser hilanîn : résister, se défendreser jê standin : dépasserser seran û ser çavan :

volontiers, à vos ordresser û ber kirin : préparerser winda kirin : prendre la têteserê çiçikê : la pointe des seinsserê çiya : le sommet de la

montagneserê memikê : la pointe des seinsserê xwe gerandin : se promeneryê ko hatiye serê min : ce qui

m‘est arrivéser : sur; pour

di ser ... re : sur, au dessous de,par-dessusji ser ... de : dessusli ser : sur







106

Vate

ser min : pour moisera, f. : palais, m.serac, m. : sellier, m.serad, m. : van, m.seraf, m. : changeur, m.serak, m. : cf. serekserane, m. : tribut. m.; redevance, f.seranser : d‘un bout à l‘autreserav, f. : rive , f.; bord, m.seray, f. : cf. seraseraza : libre, indépendant, -eserban, m. : terrasse, f.serbar, m. : surcharge, f.serbat, f. : baguette de fusilserbejêr : cf. serberjêrserbelg, m. : petite feuille de tabacserben, m. : lacet, m.; cordon, m.serberda : étourdi, -eserberdayî, f. : étourderie, f.serberjêr : descendant, -e

serberjêr bûn : descendreserberjêr kirin : retourner, faire

descendreserberjêrî, f. : descente, f.serberjor : ascendant, -e

serberjor bûn : monterserberjor kirin : redresser, faire

monterserberjorî, f. : montée, f.serbest : libreserbestî, f. : liberté, f.

serbestî lê kirin : tenir tête àserbidew, f. : plat de blé cassé et de

lait cailléserbihî, f. : anecdote, f.serbilind : élevé, -e; supérieur, -eserbilindahî, f. : supériorité, f.;

distinction, f.serbilindî, f. : cf. serbilindahîserbindo, f. : querelle, f.serbist, m. : baguette, f.serbizêr, f. : plat de lentilles et de blé

casséserbîhî, f. : aventure, f.serbînek, m. : cf. selendeserborî, f. : souvenir, m.serboz : grisonnant, -esercil, f. : couverture de chevalserçav, m. : partie du visage comprise

entre l‘extrémité du nez et le milieudu front

serçax, m. : bijoux de têteserçaxlî, f. : fibre, f.; filament, m.serçerm, m. : dépouille de la tête d’un

animalserçîçik, m. : pointe de seinserdan, f. : visite de cérémonieserdap, f. : cave, f; sous-sol, m.serdar, m. : commandement, m.serdarî, f. : commandement, m.serdawiyê : enfinserdelya, f. : sardine, f.serdem, f. : époque, f.serderî, f. : linteau, m.serdest : supérieur, -e

serdest kirin : faire triompherserdest, m. : chef

serdestê ... bûn : subjuguer, domi-ner, vaincre

serdestî, f. : supériorité, f.; victoire,f.

serdews : précis, -eserdewsî, f. : précision, f.serdil, m. : but, m.serdilkirî : décoré, -e; orné, -e; paré,

-eserdom, f. : chanson de danseserdûw, m. : coccyx, m.sere : adultesereb, m. : cf. selînserece, f. : 1) maladie 2) cercueil, m.seredor : alternatif, -ve

seredor kirin : alternerseregiha : souple, avelte

107

Vate

serejêr : cf. serbijêrserek, m. : chef, m.serekî, f. : cf. serekîtîserekîtî, f. : commandement, m.serelî, f. : étage supérieurserevraz, f. : montée, f.serêle, f. : chanson de printempsserêzavano, m. : chanson de mariageserf, f. : dépense, f.

serf kirin : dépenserserfiraz : élevé, -e; victorieux, -se

serfiraz bûn : vaincreserfirazî, f.: supériorité, f.; succès, m.;

victoire, f.serfitlînek, f. : vertige, m.

serfitlînek li min hat : j‘ai levertige

sergele : cf. serfirazsergerdan : cf. sergindansergem : plein d‘entrainsergemî, f. : entrain, m.sergêj : étourdi, -e; perplexe;

embarrassé, -e; sot, -tesergêjahî, f. : étourdissement, m.;

perplexité, f.; embarras, m. sottise,f.

sergêjî, f. : cf. sergêjahîsergindan : insouciant, -esergindanî, f. : insouciance, f.sergiran : coquet, -tesergiranî, f. : coquetterie, f.sergîn, m. : bouse sèche, f.sergo, m. : tas d‘orduressergofle, f. : cf. sergûserguh, m. : trousseau, m.sergum, f. : exil, m.sergum : exilé

sergum kirin : exilersergû, m. : têtière, f.sergûfl, m. : cf. sergû

serhed, m. : frontière, f.serhedan : frontièreSerhedan : Le Kurdistan

septentrionalserheng, m. : chef militaireserheflîn, m. : oiseauserhev : ordonné, -e

Eqlê wî ne serhev e. : Il n‘a passa tête à lui.serhev danîn : mettre en ordre

serheve : en tout, passé partoutserhiflk : têtu, -eserhiflkî, f. : entêtement, m.seridandin (biseridîne) : tamiserseridîn (biseride) : produire des

grainsserik, m. : bout, m.seriflme, f. : cf. sergûserî, m. : cf. ser

çûn serî : s’achever, se terminerserî dan : visiterserî jê hingaftin : faire une dé-

marche suprès de ...serî jê standin : dépasser, vaincreHespê min serî ji min stand. :

Mon cheval s’emballa.serî kirin : remplir à ras bord

serîn, m. : coussin, m.; oreiller, m.serîsang, f. : mai, m.serkanî, f. : bord d‘une source

ser kaniya çav : commissure del‘oeil

serkar, m. : haut fonctionnaireserkarî, f. : haute fonctionserkele, f. : cf. seriflmeserkene (30):serkefl : rebelle, têtu, -eserkeflî, f. : entêtement, m.serkêr, f. : extrémité, f.; pointe, f.serkil, f. : crottin, m.


108

Vate

serkot : nu têteserkum, m. : plumet, m.; cimier, m.serlêv, f. : commissure des lèvresserma, m. : froid, m.

serma hilanîn : prendre froidserma li min da : j‘ai pris froid

sermano : frileux, -sesermaye, f. : capital, m.sermayî : frileux, -sesermiyan, m. : chef, m.sermiyanî, m. : commandement, m.sername, f. : titre, m.sernan, m. : fricot, m.sernedî : eternel, -lesernexwîn : renversé, -eserniqab, f. : adresse, f.; début d‘une

lettresernisûv, m. : pente, f.serniviflt, f. : destinée, f.sernivek, f. : centre, m.serok, m. : cf. serekserpas : négligé, -eserpêhatî, f. : évènement, m.

serpêhatî kirin : mettre aucourant

serpê, m. (31) :serpêflî, m. : celui qui mène la danse,

chef de la fileserpilk, f. : chiquenaude, f.serpilkî : superficiel, -le; temporaire,

agréableserpînî : provisoireserpûfl, m. : coiffure, f.serqoq : chauveserqot : nu têteserqiyame, f. : montée, f.sersal, f. : 1) le jour de l‘an 2) offrande

faite en mémoire d‘un défunt un an

après sa mortserserî : vagabond, -e; fou, folleserserîtî, f. : vagabondage, m.; folie,

f.sersîng, f. (32) :sersot, m. : bois dont l‘extrémité est

brûléeserfleh, f. : peigne, m.serflo, f. : bain, m.serflok, f. : cf. serflosert : dur, -e; rétif, -veserta, m. : branche supérieuresertac, m. : couronne, f.serteflî, m. : insecte, m.sertig : pointu, -esertil, m. : capuchonsertilî, f. : cf. sertilîksertilîk, f. : dé, m.sertisme, f. (33) :sertîr, f. : pointe (de lance ou de

flèche)serûberî, f. : ordre, m.; discipline, f.serûk, f. : voile, m.serûseket : tenue, f.; costume, m.serwer : cf. serfirazserwerî, f. : cf. serfirazîserwext : averti, -e; informé, -e;

serwext kirin : avertir, informerserxwe : 1) indépendant, -e 2)

robuste, m.serxwefl, m. : ivreserxweflî, f. : ivresse, f.serxwînk, f. : rouge-gorge, m.serzelût : nu têteserzivirînek, f. : vertige, m.setil, f. : seau, m.setimandin (bisetimîne) : boucher




109

Vate

setimîn (bisetime) : être bouchésetirandin (bisetirîne) : cf. seti-

mandinsetirîn (bisetire) : cf. setimînsetme, f. : fièvre, f.setre, m. : gifle, f.

setre lê dan : giflersetre lê xistin : gifler

setrenc, f. : cf. fletrencsevî, f. : tombereau, m.sevorî, f. : écureuil, m.sewa : mûr, -esewal, m. : quadrupède domestiquesewander, m. : betterave, f.sewda, f. : amour, m.; mélancolie, f.sewdalî : amoureux, -sesewdeser, m. : tour de têtesewgirandin (bisewgirîne) :

assurersewgirîn : s‘assurersewgur, f. : cf. segursewgurî, f. : cf. segursewik, m. : 1) figue séchée 2) gâteau,

m.sewîl, m. : cruche, f.sewîlk, m. : cf. sewîlsewq, f. : conduite, f.; convoiement,

m.; déportation, f.sewqa ... kirin : conduire,

déportersewqiyat, f. : déportation, f.sews, f. : illusion, f.; mélancolie, f.sewzayî, f. : verdure, f.sewzgon : vert, -esexawet, f. : générosité, f.sexel, m. : enfant, m.

bi sexel bûn : être enceintesexî : généreux, -sesexme, f. : piquet, m.sextiyan, m. : sorte de cuirsey : cf. seseyandin (biseyîne) : crépir, enduire

seyar : nomade, vagabond, -e; mobileseyav, f. : loutre, f.seyd, f. : chasse, f.seyd, m. : gibier, m.seyda, m. : homme de science; maître,

m.seydadest : instruit, -e.seydadestî, f. : instruction, f.seydatî, f. : savoir, m.; science, f.;

qualite de “seyda“seydik, f. : la partie la plus froide de

l‘hiverseyr, f. : 1) marche, f. 2) spectacle, m.seydvan, m. : chasseur, m.seydvanî, f. : chasse, f.seyran, f. : promenade, f.seyrangeh, f. : lieu de promenadeseyvan, m. : cf. seydvanseyvanî, f. : cf. seydvanîsê, m. : trois, m.sêbare : triplesêbehran : en majoritésêbelgûk, f. : végétalsêbisk, f. : végétalsêcar : triplesêdar, f. : trépied, m.sêdeng, f. : trompette, f.sêfîl : cf. sefîlsêgavî, f. : danse kurdesêguh, m. : triangle, m.sêgûfle : triangulairesêhil, m. : bord, m.; rive, f.sêk, f. : cf. sihiksêkuh, f. : point de réunion de trois

valléessêl, f. : 1) plaque de tôle bombée ser-

vant à la cuisson du pain2) sêla avê : torrent, m.3) sable, m.

sêlak, f. : sable, m.sêlaq, f. : cf. sêlaksêlax, f. : cf. sêlak

110

Vate

sêlih, m. : cf. sêhilsêlik, f. : cf. sêlaksêlim, f. : échelle, f.sêlimî (34) :sêlînok, f. : seuil, m.sêlûn, f. : cf. sêlînoksêlxan (35) :sênc, f. : clôture, f.

sênc kirin : cloresênder, f. (36) :sênî, f. : plateau, m.sêp (37) :sêpek, f. : cf. sehpasêpê, f. : cf. sehpasêpik (38) :sêpil, f. : endroit où l‘on se tient

habituellementsêpî, f. : cf. sehpasêran, f. : cf. seyransêrangeh, f. : cf. seyrangehsêrinc, f. : citerne, f.; réservoir, m.sêriyan, f. : carrefour, m.sêrûje : affamé, -esêrûjeyî, f. : faim, f.sêrûn, f. : croquette de pâte soufflée

farciesêrûnî : gras, -sesêflem, f. : cf. sêflembsêflemb, f. : mardi, m.sêtil, f. : cf. setilsêtilk, f. : fourchette, f.sêv, f. : pomme, f.

sêva binerdê : topinambour, m.sêvayî, f. : nage, f.

sêvayî kirin : nager

sêvgurî, f. : végétalsêvik, f. : épiphyse, f.sêvok, f. : cf. sêviksêvsêvok (39) :sêvtirflk, f. : pomme sauvagesêw, f. : guêpe, f.sêwan, f. : ombrelle, f.; parasol, m.sêwanek, m. : chapelier, m.sêwelek, m. : voyou, m.sêwero : fait pour trois jours, ou pour

les trois jourssêwî, m. : orphelin, m.sêwîtî, f. : le fait d‘être orphelinsêzdeh, m. : treize, m.sêzgeh, m. : cf. sivniksibande, f. : rebord, m.sibat, f. : février, m.sibe : lendemain, m.; demain, m.;

matin, m.sibê zû : de bon matinqubara sibê : de bon matinzû destê sibê : de bon matin

sibeh, f. : matin, m.sibetir : après demainsibîl, f. : cf. sebîlsicade, f. : 1) prosternation, f.

sicade kirin : se prosterner2) tapis, m.

sidan, f. : enclume, f.sidandin (bisidîne) : 1) tendre 2)

bouchersidê, m. : ensemble des fils tendus sur

le métiersidê kirin : tendre

sif : seulement







111

Vate




sifarker, m. : rétameur, m.sifik, f. : auvent, m.

Devê wî bê sifik e. : Il est bavard.sifin, f. : matière, f.; essence, f.sifir, m. : étain, m.sifir, f. : zéro, m.sifirkel (40) :

sifirkel kirin (41) :sifirme, f. : cf. sifiksiforî, m. : écureuil, m.sifre, f. : table, f.sifrî : étamé, -esift : pourri, -e; gâté, -esiftik, m. : genre de raisinsifto : cf. siftsigûm, f. : maussaderie, f.

bi sigûm : maussadesih, f. : ombre, f.

siha mirinê : malédictionsih, f. : trentesihan, f. : plateau, m.sihbend, f. : visière, f.; rebord, m.sihbet, f. : conversation, f.; entretien,

m.sihet, f. : santé, f.

sihet xwefl (42) :sihik, f. : vinaigre, m.sihir : stérilesihir, f. : 1) magie, f. 2) terme, m.sihirbaz : magicien, -nesihirbazî, f. : cf. sihirsihnav, f. : parasol, m.sihre, f. : guidon, m.

sihre lê girtin : mettre en joue,viser

sihrik, f. : cf. sihresihurîn (bisihure) : veillersihûrok : de trente jours (mois)sik : laid, -e

sik bûn : enlaidirsik kirin : enlaidir, tr.

sikan, m. : bestingage, m.sikcês, f. : passoire, f.sike, f. : 1) monnaie, f. 2) crochet, m.sikir, f. : digue, f.; obstacle, m.sikum, m. : visage, m.sil : peureux, -se

sil bûn : se terrersilav, f. : cf. selav

112

Vate

ALFABEKirmanckî (Zazakî) Tirkî

A a ............... adir, asin, Almanya ................ adam, atB b ............... bira, ban, Bidlîs ...................... büyük, birC c ............... ca, cêr, cor ............................... can, caddeÇ ç ............... çim, Çewlîg, Çemiflgezek ........ çocuk, çöpD d ............... dest, Diyarbekir, Dêrsim........ dal, day›E e ............... ez, Erzingan, Erzirom ............ el, eldivenÊ ê ............... êrxat, êlçî, êqbal ...................... -F f ................ fek, fariskî, Fransa ................. fare, f›st›kG g ............... ga, giran, Gimgim ................... göl, güvenH h............... her, hefl, Hollanda .................. hemen, havaI i ................. bin, kirmanc, solin ................. ›s›rmak, ›fl›kÎ î ................. îsot, Îran, Îtalya ...................... ifl, itJ j ................. jêhat, jan, Japonya ................. jandarma, jimnastikK k ............... kitab, kar, Kurdîstan.............. kalkan, küçükL l ................ lal, lazut, Licê ......................... limon, lekeM m ............. ma, mase, Mûfl ........................ mavi, mayaN n ............... nan, newe ................................ ne, nedenO o ............... of, oda, ordu ............................ olmak, odunP p ............... payîz, Pîran, Pali .................... parmak, p›narQ q ............... qeleme, qumafl, Qibris ............ -R r ............... rind, radyo, Riha..................... resim, rüzgarS s ................ sipî, simer, Sêwregi ................ serin, sar›, süsfi fl ................ flima, flefl, flafl........................... fliflirmek, fliflmanT t ................ ti, tarîx, Tirkiya ...................... tatl›, tavflanUu ................ utî, uca, ucret .......................... ütü, ücretÛû ................ ûsul, Ûrris, Ûrrim .................. uzak, unutmakV v ............... verg, velg, vate ........................ var, verW w ............. wisar, wefl, welat .................... -X x ............... xirab, Xarpêt, xurbet .............. -Y y ............... yaban, yar, yadîgar................. yayla, yolZ z ................ zaf, zerd, zaza ......................... zeybek, zavall›

Documents

Vate - Zazaki.NET · Berpirsflyarflya her nußtfl y’ nußtoxfl/nußtoxe bi xo ya. 2 ... (saban demiri) heft, hewt, hot ... harar (saman “uvalÝ).. gale