-
103
– —VÝDÝN
Bulgaristan’da tarihî bir þehir.˜ ™
Bulgaristan’ýn kuzeybatý köþesinin enucunda Tuna nehrinin sað
kýyýsý üzerindeküçük bir sanayi ve liman þehridir. Þehrintarihi
dolaylý biçimde Roma dönemine ka-dar iner ve erken Ortaçað’da
Slav-Avar iþ-gali esnasýnda yýkýlan, 600 yýlý civarýnda daortadan
kalkan küçük Roman þehri Bono-nia ile irtibatlandýrýlýr. 1960’larda
gerçek-leþtirilen arkeolojik çalýþmalar X. yüzyýlda,Romalýlar
zamanýndaki temeller üzerindeBulgarlar’ýn yeni ve saðlam bir kale
inþaettiklerini ortaya koymuþtur. Geç antik dö-neme ait arkeolojik
bulgular VI. yüzyýla ka-dar gitmekte, erken Ortaçað dönemine aitilk
bulgular ise X. yüzyýldan baþlamakta-dýr. Roma þehrinden geriye
sadece Bdinþeklinde Slavlaþmýþ adý kalmýþtýr, bu da da-ha sonra
Türkçe’ye Vidin olarak geçmiþ-tir. Vidin Kalesi 70 × 72 m. ebadýnda
biralaný kaplayan, nisbeten küçük fakat elegeçirilmesini son derece
zorlaþtýran, Tunasularýyla doldurulmuþ geniþ ve derin birhendekle
çevriliydi. Bulgar Çarý Simeon ida-resindeki Vidin’in piskoposluk
merkezi ol-duðu zikredilir. Simeon’un ölümü ve I. Bul-gar
Ýmparatorluðu’nun çöküþünün (968)ardýndan þehir 1003 yýlýna kadar
Bizansgüçlerine karþý direndiyse de sekiz aylýk birkuþatmadan sonra
ele geçirildi. Vidin’dekiBizans hâkimiyeti tekrar Bulgarlar’ýn
elinegeçtiði 1185 yýlýna kadar sürdü.
Ortaçað’larda Vidin þiddetli çatýþmala-rýn meydana geldiði bir
sýnýr þehri olup çe-þitli Macar saldýrýlarý ve iþgallerine uðra-dý.
1257’de Macar kralýnýn üvey oðlu Rotis-lav, Vidin’i zaptederek
Bulgar çarý unvanýnýaldý. 1260’ta Kuman / Türk soyundan ge-len
Konstantin Tih, Bulgaristan’ýn yeni ça-rý oldu ve Vidin’i zaptetti,
ancak bir süresonra tekrar Macarlar’a terketti. 1263 ve1265
yýllarýnda Vidin ve topraklarý bir Rusolan Jakov Svetoslav’ýn
kontrolü altýnday-
dý. 1266 Haziranýnda Macar ordusu Vidin’iele geçirip bölgeyi
yerle bir etti. Jakov, Bul-gar çarý unvanýyla Macaristan’ýn vasalý
ha-line geldi ve 1272’ye kadar idarede kaldý.XIII. yüzyýlýn son
çeyreðinde Kuman asil-zadesi Þiþman, Vidin Prensliði’nde yöne-timi
eline aldý, Kumanlar ve Tatar asker-leriyle birlikte Sýrbistan’a
saldýrdý, fakatSýrp Kralý Milutin tarafýndan geri püskür-tüldü.
Milutin, Vidin ve civarýný tahrip et-ti. 1323’te Þiþman’ýn oðlu
Vidinli MichaelBulgar tahtýna oturdu. Ondan sonra ye-rine Ývan
Aleksandr (1331-1371) geçti.Ývan Aleksandr 1360’tan kýsa bir süre
ön-ce Vidin’i ve çevresini oðlu Ývan Sratsi-mir’e (Stratsimir /
Sracimir) vererek böl-geyi yarý baðýmsýz bir prenslik haline
ge-tirdi. Ývan Alexsandr ve oðlu Sratsimir deKuman soyundandýr.
1365’te Macarlar tekrar Bulgar toprak-larýna saldýrdý, Vidin’i
ve bütün bölgeyi elegeçirdi, Kral Büyük Lajos þehri bir
Macarvilâyeti (Banat) haline getirdi. Macarlar,Ortodoks Bulgarlarý
Katolikliðe geçmeyezorlamak için Fransisken keþiþlerini davetedince
rivayete göre 200.000 kiþi mezhepdeðiþtirdi. 1369 yýlýnda Ývan
Aleksandr, Ma-carlar’ý Tuna nehrinin öte yanýna atmakiçin
Türkler’den yardým aldý, böylece Os-manlýlar’ýn Vidin’le ilk
temaslarý gerçekleþ-ti. Ardýndan Eflaklýlar Vidin’e saldýrdýysada
iyi korunan kaleyi zaptedemediler. Ma-carlar onlarý bölgeden
çýkardý ve Ývan Sra-cimir’i Vidin Prensliði’nin idareciliðine
ta-yin etti. 1371’deki Çirmen savaþýnda Os-manlýlar, Sýrplar’ýn
gücünü kýrýnca Sraci-mir Osmanlý vasalý oldu, Balkanlar’da
veAnadolu’daki çeþitli savaþlarda Osmanlý-lar’a yardým etti.
1396’da Macar Kralý Zsi-gismund kumandasýnda büyük bir
Haçlýordusunun Vidin önlerine gelmesi üzeri-ne Sracimir zor durumda
kaldý. YýldýrýmBayezid, Niðbolu’da Haçlý ordularýný boz-guna
uðratýnca Sracimir’i Bursa’ya götür-dü, Vidin Prensliði’ni de kendi
imparator-luðuna kattý. Sracimir’in ordusunun bü-
süre Ahmed Aða adlý bir kiþinin kâtibi ol-du, ayný zamanda
medresede hocalýk yap-tý. 1749’da Ahmed Aða öldürülünce mad-dî
sýkýntý içine düþtü. 1756’da dostu Mol-la Penâh Vâkýf’la birlikte
Karabað’ýn Gü-listan hanlýðýna göç ettiyse de birkaç yýlsonra
tekrar Þýhlý’ya döndü. Ýki oðlu Vâ-kýf’ýn iki kýzýyla evlendiðinden
onunla iliþ-kilerini bazan mektuplaþarak, bazan mü-þâare yoluyla
devam ettirdi. Þýhlý’da biryandan medresede ders verirken bir
yan-dan da çiftçilikle geçimini saðlamaya ça-lýþtý. Hayatýnýn son
yýllarýnda görme duyu-sunu yitirdi. Þýhlý’da öldü.
Azerbaycan edebiyatýnda klasik þiirlehalk þiiri geleneklerinin
iç içe geçmesi,aruz yanýnda hece vezninin de kullanýl-masý özelliði
Vidâdî’nin þiirlerinde de gö-rülür. Koþmalarýnda klasik þiirin
ifadeleri-ne, mazmunlarýna yer verse de bu tür þi-irleri daha çok
halk þiirine, âþýk þiiri gele-neklerine baðlýdýr. Klasik tarzdaki
gazel-lerinde Fuzûlî’nin etkisi altýnda kalmýþtýr.Gençliðinde
yazdýðý þiirlerde iyimserlik, ha-yattan zevk alma, coþkun sevgi
dikkati çe-ker. Olgunluk yaþlarýndan itibaren Azer-baycan
hanlarýnýn birbiriyle savaþmasý, oð-lunun kaza eseri kendi
tüfeðinden çýkankurþunla ölmesi, Vâkýf’ýn ve dostu Þeki Ha-ný
Hüseyin Müþtak’ýn haksýz yere katledil-mesi gibi üzücü olaylar
sebebiyle bu duy-gular yerini kötümserliðe ve zamandan þi-kâyete
býrakmýþtýr. Nitekim Müþtak’ýn kat-li dolayýsýyla 1780’de kaleme
aldýðý “Musî-betnâme” adlý muhammesi dönemin iç-timaî ve siyasî
hayatýný acý bir dille eleþti-rir. Vidâdî’nin þiirleri, Vâkýf ve
çaðdaþla-rýndan Akkýzoðlu Piri ile müþâareleri halkarasýnda
yaygýndýr. Þiirlerinin büyük birkýsmý ve bilhassa “Turnalar”
âþýklarýn ça-lýp söylediði eserler arasýnda yer alýr. Sadebir dille
yazdýðý canlý ve etkileyici þiirleri,sanatkârane ifadeler
bakýmýndan zengin-dir. Vidâdî’nin üstün eðitimi ve saðlam di-nî
bilgileri þiirlerine yansýmýþ, döneminde-ki haksýzlýklara ve
adaletsizliklere sessizkalmamýþtýr. Þiirleri Hamit Araslý
tarafýn-dan neþredilmiþ (bk. bibl.) olup hakkýnda-ki araþtýrmalar
arasýnda Araz Dadaþzade’-nin Molla Veli Vidadi adlý eserinin (Ba-kü
1987) özel bir yeri vardýr.
BÝBLÝYOGRAFYA :Molla Velî Vidâdî, Þeirler (haz. Selman Müm-
taz), Bakü 1936; a.mlf., Þeirler (haz. Hamit Aras-lý), Bakü
1939; Molla Veli Vidâdî: Eserleri (haz.Hamit Araslý), Bakü 1957;
Firidun Bey Köçerli,Azerbaycan Edebiyatý Tarihi, Bakü 1978, I,
192-214; Hamit Araslý, Azerbaycan Edebiyatý: Tari-hi ve
Problemleri, Bakü 1998, s. 602-609.
ÿYavuz Akpýnar
VÝDÝN
Vidin’den bir görünüþ
-
104
VÝDÝN
köþesindeki kule ile kapý kulesi üzerindegünümüze kötü durumda
gelen iki Arap-ça kitâbe Çelebi Sultan Mehmed (1413-1421)
tarafýndan yaptýrýlan onarýmý bildi-rir. Kitâbeleri tam okuyamayan
Evliya Çe-lebi, Mehmed b. Bayezid Han adýyla sul-tanýn ismini
zikreder.
1442-1443 kýþýnda Erdel Voyvodasý Já-nos Hunyadi, Vidin’i
kuþattýysa da alama-dý. Vladislav’ýn kâtibi Andreas de Palacio’-ya
ve Hans Mehrgast’a göre kendilerininde içinde bulunduðu büyük Haçlý
ordusu1444’te altý günlük bir çatýþmanýn ardýn-dan Vidin’e hâkim
olarak Türk nüfusunhepsi kýlýçtan geçirildi, hýristiyan
Bulgar-lar’a ise dokunulmadý, þehir tamamýyla ya-kýlýp yýkýldý.
Sýrp asýllý yeniçerinin yazdýðýbir diðer çaðdaþ kaynakta da ayný
bilgi yeralýr. Bu darbeden sonra Vidin’in tekrar to-parlanmasý uzun
zaman aldý. 859 (1455)tarihli Osmanlý kayýtlarýnda 154 müslü-man ve
187 hýristiyan hânesinden, % 45’imüslüman toplam 1500-1600 kiþilik
birnüfustan söz edilir. J. Nemeth’in ayrýntýlýlengüistik
araþtýrmasý Vidin’deki Osmanlýnüfusunun nüvesini Kuzeydoðu
Anadolu’-dan gelenlerin teþkil ettiðini ortaya koy-maktadýr.
Bunlarýn konuþtuðu lehçe, fark-lý dönemlerde bölgeye gelen diðer
Türkyerleþimcilerle Ýslâm’ý seçen Bulgarlar üze-rinde de etkili
oldu. Fâtih Sultan Mehmedzamanýndan kalma bir deftere göre
Vidingarnizonu hepsi müslümanlardan meyda-na gelen 74 muhafýz ile
192 müsellem-den ibaretti (BA, MAD, nr. 18). Vidin san-caðýnýn
toplam askerî gücü 107 timarlýmüstahfiz ve müsellem yanýnda
hýristiyanmartolos ve voynuk diye kayýtlý 478 kiþi-den meydana
geliyordu. Böylece sancakta837 kiþilik önemli bir Osmanlý gücü
mev-cuttu ve bunun % 56’sýný hýristiyan Bul-garlar teþkil
ediyordu.
1502’de Vidin þehri Macar saldýrýlarý ne-ticesinde yeniden
tahribata mâruz kaldý.Daha sonra II. Bayezid devrinde kale ta-mir
edildi. Sekiz köþeli geniþ kulesinin ku-zeybatý tarafýnda bulunan
908 (1502-1503)tarihli büyük kitâbe Sultan Bayezid b. Meh-med Han
adýnadýr. Kalenin ana giriþi yine
ayný döneme ait bir Osmanlý yapýsýdýr. II.Bayezid’in isminin
geçtiði bir kitâbe -ka-leyi daha fazla Bulgarlaþtýrmak için
olsagerek- elli yýl önce yerinden çýkarýlmýþtýrve kitâbenin yer
aldýðý dikdörtgenimsi oyukhâlâ görülebilmektedir. 1530’da
Vidin’de308 müslüman, 246 hýristiyan, yedi yahu-di ve beþ Latin
(Dubrovnikli) toplam 561hâne (% 55’i müslüman 3700-3900 kiþi)
tes-bit edilmiþtir (BA, TD, nr. 370, s. 567). Bukayýtta ayrýca
þehirde iki cami, yedi mes-cid, iki hamam, dört zâviye ve yirmi
do-kuz mahallenin yer aldýðý zikredilir. XVI.yüzyýlýn ortalarýnda
Sofyalý Bâlî Efendi’ninmüntesiplerinden Halepli Þeyh A‘mâ
Bâlî,Vidin ve çevresinde Halvetiyye tarikatýnýyaymaya baþladý.
Þeyhin nüfuzu o derece-ye vardý ki Eflak Voyvodasý Mircea Cioba-nul
(veya Petru cel Tanar) sýk sýk ona danýþýrve mükâfat olarak
kendisine pahalý hedi-yeler verirdi. Barýþ içinde geçen XVI.
yüz-yýlda Vidin hýzlý bir ilerleme kaydetti. 1585tarihli tahrir
defteri Vidin’de 669 müslü-man, 269 hýristiyan, otuz bir yahudi,
yir-mi yedi Roman (Çingene) toplam 996 hâ-nenin bulunduðunu
gösterir. Bu rakam-lara göre garnizonla birlikte % 67’si müs-lüman
olan 5-6000 civarýnda nüfus mev-cuttu. Todorov ve Stojanovi@,
Vidin’in XVI.yüzyýlýn sonundaki nüfusunu yerine ve za-manýna göre
oldukça büyük nisbette 9000olarak tahmin ederler.
Vidin Osmanlý-Habsburg savaþlarý sýra-sýnda uzun bir aradan
sonra yeniden sal-dýrýlara uðradý. 1595’te Eflak Voyvodasý Mi-hai
Viteazul þehri kuþattý, ancak baþarýlýolamadý. 1596’da Erdel
kumandaný Far-kas da ayný âkýbete uðradý. 1598’de Mi-hai, Vidin
yakýnlarýndaki Osmanlý ordusu-nu yenilgiye uðratýp þehre girdi ve
bura-daki 12.000 evin tamamýný yakýp tahripetti, fakat kale
Türkler’in elinde kaldý. Bufelâketten sonra Vidin tekrar inþa
edildi vebüyüdü. 1659’da Niðbolu Katolik Piskopo-su Philip
Stanislavov burayý, beþ kilisesibulunan 1500 hânelik Ortodoks
Bulgar ya-nýnda dört büyük camisi olan 2000 Türkhânesinden ibaret
bir yer diye tanýtýr. Ev-lerin sayýsý yüksek görünmekle birlikte
nü-fusta müslüman kesimin hâkim rolü dik-kati çeker. 1662’de
Vidin’i ziyaret eden Ev-liya Çelebi burada on dokuzu müslüman-lara,
dördü hýristiyanlara, biri de yahudi-lere ait yirmi dört mahalle,
4700 ev, yir-mi dört cami ve mescid, yedi medrese, onbir mektep,
yedi tekke, üç han, iki hamambulunduðunu yazar. Vidin halký çok
zen-gindi ve sofralarýndan misafir eksik olmaz-dý. Evliya
Çelebi’nin verdiði ev sayýsý abar-týlý görünmekle birlikte kalenin
tasviri veboyutlarýyla ilgili bilgileri doðrudur.
yük bölümü Osmanlý hizmetine girereksipahi, martolos ya da
voynuk olarak gö-rev yaptý. Bunlar ibadetlerini yerine getir-me
hususunda bir baský görmediler. Fâ-tih Sultan Mehmed dönemine ait
kayýtlar,Vidin sancaðýnýn Osmanlý Devleti’ne ilha-kýndan yaklaþýk
seksen yýl sonra bile san-caktaki askerler içinde hýristiyan
Bulgar-lar’ýn yer aldýðýný gösterir (BA, MAD, nr.18). Bu dönemlerle
ilgili Ortaçað kaynak-larýnda Bodino / Bidino diye anýlan
Vidinbüyük ve güçlü bir þehir diye tanýmlanýr.Ancak kalesi nisbeten
küçüktü. Güneyiaçýk bir yerleþim birimi olup muhtemelen6 hektarlýk
bir alandan ibaretti. Buradaduvarlarý 1633 yýlýna tarihlenen
resimler-le kaplý, Ortaçað’a ait iki küçük kilise, Sv.Petka ve Sv.
Panteleimon bulunmaktay-dý. Ortaçað Vidin Prensliði
topraklarýndaoldukça küçük birkaç kilise ve manastýr(Dolna
Kamenitsa, Dobridolski, Koroglas-ki vb.) mahallî Bulgar beyleri ve
Kumanprenslerince himaye edilmiþ ve günümü-ze kadar gelmiþtir.
Bunlarýn boyutlarý bey-lerin sahip olduðu son derece sýnýrlý
kay-naklara iþaret etmekte ve o devrin çetinve yýkýcý tarihini
yansýtmaktadýr.
Osmanlý idaresinde Vidin, Tuna nehriboyunca gelecek olan
saldýrýlarý karþýla-mak için bir üs ve Osmanlýlar’ýn kuzey
sý-nýrýný muhafaza etmek için bir kale iþlevigörmekteydi. Vidin
þehri, Doðu Anadolu’-dan gelen Türk göçmenlerle iskân edilmek-le
birlikte bölge hemen hemen tamamenhýristiyan yerleþmesi olarak
kaldý. SadeceFethülislâm (Kladovo) ve Banya / Sokoban-ya’da (bugün
ikisi de Sýrbistan’dadýr) müs-lüman nüfus vardý; müslümanlara ait
bir-kaç cami, tekke ve hamam mevcuttu. Gü-nümüzde bunlarýn hepsi
yok olmuþ du-rumdadýr. Vidin þehri ise önemli bir Ýslâ-mî merkez
haline geldi, ancak savaþlar veyýkýmlar büyümesini ve geniþlemesini
sýksýk kesintiye uðrattý. 1408’de Çar Ývan Þiþ-man’ýn oðlu
Konstantin, Osmanlýlar’a kar-þý bir isyan hareketi baþlattý.
1413’te Mû-sâ Çelebi’nin Vidin’i geri alma teþebbüsüo sýrada
Konstantin’in Vidin’i ele geçirdi-ðini gösterir. Vidin Kalesi’nin
güneydoðu
Vidin Kalesi
(fotoðraf:
Angel
Yordanov)
-
105
da mevcut iki Osmanlý kitâbesi bu istihkâ-mýn 1132-1136
(1720-1724) yýllarýnda in-þa edildiðini göstermektedir. Aðýr
iþlerinçoðu, kendilerine saðlanan bazý vergi ko-laylýklarý
karþýlýðýnda kýrsal kesimdeki halk-tan tutulan iþçilere yaptýrýldý.
Bu zor iþle-rin acý hâtýralarý mahallî dilde söylenen “Vi-din’e taþ
taþýmak” deyiminde yaþar. 1738’-de Habsburglar’la yapýlan ikinci
savaþta Vi-din yeni gücünü gösterdi ve ayakta kaldý.Ertesi yýl,
Belgrad Antlaþmasý’yla Habs-burglar Sýrbistan ve Oltenia’yý
boþaltma-ya zorlandý, böylece Vidin üzerindeki baskýkalkmýþ oldu.
Savaþýn ardýndan Osmanlý-lar, kuzeyden ve güneyden þehrin ana
gi-riþlerini korumak için birbirinden ayrý Kum-kale ve Gazibayýr
Kalesi’ni inþa ederek Vi-din surlarýný daha da güçlendirdi.
1795-1807 yýllarý arasýnda Vidin Pazvan-doðlu Osman tarafýndan
yönetildi. Bu güç-lü derebeyi kendini müslümanlara ve ma-hallî
Bulgar halkýna sevdirmeyi baþardý.Her iki grup onu dürüst, âdil ve
koruyucuolarak telakki etti. III. Selim Osman Bey’inkendi baþýna
hareketleri karþýsýnda üzeri-ne asker yolladý. 1798’de 80.000’in
üstün-de bir Osmanlý ordusu Vidin’i sekiz ay bo-yunca kuþattý,
ancak istihkâmýn dýþ hatla-rýný ve önündeki bataklýðý aþamadý.
Paz-vandoðlu daha sonra devlete baðlýlýðýnýbildirdi ve 1807’deki
ölümüne kadar ida-resini devam ettirdi. Vidin’de birkaç mek-tep,
çeþme, cami, barakalar, bir Bektaþîtekkesi, zengin bir halk
kütüphanesi veözellikle yazýn çok sýcak aylarda halka so-ðuk içme
suyu ve þerbet temin eden birvakýf býraktý.
1828’de Maximilian Thielen, Vidin’i Av-rupa Türkiyesi’nin en
güçlü kalelerindenbiri ve Ortodoks piskoposunun oturduðuyer olarak
tasvir eder. Þehrin birkaç ca-misi, pek çok kilisesi ve müstahkem
þehir
içinde bir kalesi vardýr. Bu dönemde Vi-din’de el sanatlarý,
ticaret ve balýkçýlýktangeçinen 25.000 kiþi yaþamaktadýr. 1854’-te
Osmanlý Valisi Sâmî Paþa, Vidin’de zen-gin bir tarihî silâh
koleksiyonunu barýndý-ran Bulgaristan’ýn en eski müzesini kur-du.
1286 (1869) tarihli Salnâme’de þehir-de yirmi dört cami, beþ
kilise, bir sinagog,beþ hamam ve 1598 dükkânýn mevcudiye-ti
bildirilir. 1876’da Aubaret ince gümüþve altýn iþlemeciliðinin
þehrin önde gelenözelliði olduðuna, Bulgarlar’ýn ve yahudi-lerin
kontrolündeki ticaretin ilerlediðineiþaret eder. 1290 (1873)
tarihli Tuna Vilâ-yeti Salnâmesi (s. 166-167), Vidin’in
2129müslüman ve yahudileri de içine alan 1399hýristiyan hânesi
bulunduðunu gösterir.Böylece þehirde % 55-60’ý müslüman
olan16-17.000 nüfusun yaþadýðý anlaþýlýr.
1873 salnâmesinde Kýrým savaþýndan(1853-1855) önce Vidin
kazasýnýn altmýþdört köyü kapsadýðý, Türkçe konuþan müs-lüman
ahalinin sadece Vidin þehrinde veAkçar ile Florentin köylerinde
olduðu zik-redilir. Akçar bir palankaya sahiptir, Flo-rentin’in ise
Ortaçað’dan kalma küçük birkalesi vardýr. Kýrým savaþýnýn ardýndan
300kiþilik Kýrým Tatar nüfusu Akçar’da ve üçköyde yerleþti. 1864’te
yaklaþýk 200 Çer-kez ailesi Vidin kazasýnda yeni inþa edilenMidhat
Paþa ve Sabri Paþa köylerine is-kân edildi. 1873’te Vidin kazasýnýn
bütünnüfusu % 36’sý müslüman olan 7900 hâ-ne kadardý. 1877-1878
Osmanlý-Rus sava-þýnda Vidin, Rus ordusuna karþý sekiz ayboyunca
direndi, aðýr bombardýmandanbüyük hasar gördü. Kale Ayastefanos
Ant-laþmasý’ndan sonra teslim oldu ve yeni ku-rulan Bulgar
Prensliði’ne baðlandý. Müs-lüman nüfusun büyük bölümü Türkiye’yegöç
etti. Þehir ise ciddi bir gerileme yaþa-dý. Savaþýn ardýndan
istihkâmlarýn güneytarafýnýn yarýsý imha edildi, derin hendekmoloz
ve toprakla dolduruldu. 1885’te ce-reyan eden Sýrp-Bulgar savaþý
esnasýndadaha önce Pazvandoðlu tarafýndan yaptý-rýlan istihkâmlarýn
dýþ hattý yenilendi vebugünkü görünümünü aldý. 1885-1886 sa-vaþýnda
Sýrp hücumlarýna karþý önemli birengel teþkil etti.
Bulgarlar’ýn 1887’de yaptýklarý sayýmagöre Vidin’de nüfus
daðýlýmý þöyleydi: 8020Bulgar, 3487 Türk, 1323 yahudi, 329 Çin-gene
ve 1613 diðerleri. Baðýmsýzlýktan iti-baren Türkler’in oraný %
60’tan % 24’edüþtü ve onlarýn boþalttýðý yerleri köyler-den gelen
Bulgarlar doldurdu. 1934’te þe-hir büyüse de nüfus karýþýmý tam
anla-mýyla deðiþti. Bulgarlar sayýlarýný iki mis-line çýkardý, buna
karþýlýk Türkler ve yahu-
XVII. yüzyýlýn ikinci yarýsýnda bir Rus esirVidin’in çok büyük
bir kalesinin bulunma-dýðýný, kalenin eski zamanlarda inþa
edil-diðini ve civarýndaki varoþta sur olmadý-ðýný belirtir. 1689
Ekiminde hýristiyan bir-liðiyle yapýlan savaþlarda Margrave Lud-wig
von Baden, Fethülislâm ve Florentinile birlikte Vidin’i savaþmadan
ele geçirdi.Fakat bir yýl geçmeden Karaman muta-sarrýfý Dursun
Mehmed Paþa kumanda-sýndaki Osmanlý kara ordusuyla Mezemor-ta
Hüseyin Paþa kumandasýndaki Tunadonanmasý Vidin’i geri almayý
baþardý. Kar-lofça Antlaþmasý’nda da (1699) Vidin Os-manlýlar’da
kaldý. 1138 (1726) tarihli Ciz-ye Defteri, XVII. yüzyýlda ve XVIII.
yüzyý-lýn ilk dönemlerinde þehrin hýristiyan nü-fusunun arttýðýný
gösterir. Beþ hýristiyanmahallesinde 1008 yetiþkin erkek
nüfusmevcuttur. Bunun yanýnda 564 kiþi ya ka-yýptýr ya da geçici
ziyaretçilerdir. Yirmi ki-þilik bir yahudi erkek grubu da vardýr.
Burakamlara göre þehirde toplam gayri müs-lim erkek sayýsý 1119’a
ulaþmaktadýr, buda 3400-3900 kiþi demektir (BA, D. CMH,nr. 26738,
s. 22-29).
1718’de Pasarofça Antlaþmasý ile Vidinsancaðýnýn kuzeybatý
kýsmýný (Timok böl-gesi) içerecek þekilde bütün Kuzey Sýrbis-tan,
Osmanlý idaresinden Habsburg Ým-paratorluðu’na geçti. Ayný yýl
Eflak’ýn ba-tý kýsmý, Tuna’nýn hemen karþýsýndaki Ol-tenia da
Habsburglar’ýn idaresine girdi. Budeðiþiklikler Vidin’in stratejik
önemini bü-yük ölçüde arttýrdý. Eski kale topçu batar-yalarý ve
tabyalarla güçlendirildi. Ayný za-manda sivil yerleþme yeri
taþlarla destek-lenmiþ topraktan yapýlma güçlü bir istih-kâmla,
Tuna nehrinden alýnan su ile dol-durulmuþ hendeklerle ve sekiz
güçlü tab-ya ile çevrelendi. Biri kalede, diðeri etrafýyeni
çevrilmiþ bir alan olan Pazar Kapýsý’n-
VÝDÝN
Pazvandoðlu
Camii
ve Kütüphanesi –
Vidin
-
106
VÝDÝN
503; Acta Bulgariae Ecclesiastica 1565-1799(ed. E. Fermendÿiu),
Zagrabiae 1887, s. 259-266;P. Syrku, Opisanie Ture®koj Imperii,
sostavlenoerusskim biv{im v plenu u turok vo vtoroj polo-vine XVII
veke, St. Petersburg 1890, s. 32; D. Cuh-lev, Istorija na Grad
Vidin, Sofia 1932; Z. Cankov,Geografski Re®nik na Balgarija, Sofia
1939, s.77-78; D. Djonova, “Vidin, Historische Übersicht”,Antike
und Mittelalter in Bulgarien (ed. V. Be-ševliev – J. Irmscher),
Berlin 1960, s. 189-202; B.Nedkov, Balgarija i sasednite zemi prez
XII v.spored “Geografijata” na Idrisi, Sofia 1960, s.79; T. Zlatev,
Balgarskite gradove po reke Du-nav prez epohata na Vazra´daneto,
Sofia 1962,tür.yer.; E. R. Tappe, Documents Concerning Ru-manian
History (1427-1601), Collected from Bri-tish Archives, London 1964,
s. 79; J. Nemeth,Die Türken von Vidin, Sprache, Folklore, Regi-on,
Budapest 1965; D. Bojani@-Luka@, Vidin i Vi-dinskijat Sand´ak prez
15-16 vek, Sofia 1975;A. Kuzev – V. Gjuzelev, Balgarski
srednovekovnigradove i kreposti, Varna 1981, s. 98-115; J. V.A.
Fine, The Late Medieval Balkans, Ann Arbor1987, s. 171-184,
220-229, 366-368; I. Vásáry,Cumans and Tatars, Oriental Military in
thePre-Ottoman Balkans, 1185-1365, Cambridge2005, tür.yer.; R.
Gradeva, “Osman Pasvantoðluof Vidin: Between Old and New”, The
OttomanBalkans: 1750-1830 (ed. Frederick F. Anscombe),Princeton
2006, s. 115-161; a.mlf., “BetweenHinterland and Frontier: Ottoman
Vidin, Fifte-enth to Eighteenth Centuries”, The Frontiers ofthe
Ottoman World (ed. A. C. S. Peacock), Ox-ford 2009, s. 331-351;
a.mlf., “War and PeaceAlong the Danube: Vidin at the End of the
Se-venteenth Century”, OM, XX (LXXXI)/1 (2001),s. 149-175; V. H.
Aksan, Ottoman Wars 1700-1870: An Empire Besieged, London 2007,
s.219-224; Hristiyan Atasanov, Hristiyani: Evreivav Vidinsko,
D´izie opisi na Vidinskiya sand´akot 20-te godini na XVIII vek,
Sofia 2010; P. Ni-kov, “Istorija na Vidinskoto Knjazestvo do
1323godina”, Godi{nik na Sofijskija Universitet,
Is-torisko-Filologi—eski Fakultet, XVIII/8, Sofia 1922,s. 3-124; P.
Miyatev, “Les monuments Osmanlisen Bulgarie”, RO, XXIII (1959), s.
7-28; Stamen Mi-hailov, “Arheologiceski proucvanija na
kreposttaBaba Vida”, Arheologija, III/3, Sofia 1961, s. 1-8; A.
Kuzev, “Die Beziehungen des Königs vonVidin Ivan Sracimir zu den
Osmanischen Herrs-chern”, EB, VII/3 (1971), s. 121-124;
a.mlf.,“Vosstanie Konstantina i Fruzina”, BulgarianHistorical
Review, II/3, Sofia 1974, s. 53-69; I.Bozilov, “Zur Geschichte des
Fürstentums Vidin”,Byzantinobulgarica, IV, Sofia 1973, s.
113-119;M. Stajnova, “Ottoman Libraries in Vidin”, EB,XV/2 (1979),
s. 54-69; M. Kiel, “The Date ofConstruction of the Library of Osman
Pasvan-toðlu in Vidin. A Note on the Chronogram of theOttoman
Inscription of the Library and the Iden-tity of its Poet”, a.e.,
XVI/3 (1980), s. 116-119; V.Gjuzelev, “Beiträge zur Geschichte des
Königreic-hes von Vidin im Jahre 1365”, Südost-Forschun-gen, XXXIX,
München 1980, s. 1-16; Y. D. Spisa-revska, “Novi Dokumenti za
Deynostta na Itali-anski Targovec vav Vidin v Nacalnoto na XVIvek”,
Izvestiya Narodna Biblioteka Kiril i Meto-dij, XVI, Sofia 1981, s.
623-636; R. Zens, “Pas-vanoðlu Osman Paþa and the Paþalýk of
Belgra-de, 1791-1807”, IJTS, VIII (2002), s. 89-104; Svet-lana
Ivanova, “Widin”, EI 2 (Ýng.), XI, 206-208.
ÿMachýel Kýel
– —VÝK…YETÜ’r-RÝVÂYE
������א���א�� ) )Burhânüþþerîa Mahmûd
b. Sadrüþþerîa el-Evvel Ubeydullahel-Mahbûbî
el-Buhârî’nin(VII-VIII./XIII-XIV. yüzyýl)
Hanefî mezhebinintemel metinlerinden biri olan eseri.
˜ ™
Kýsaca el-Višåye olarak bilinen Višåye-tü’-r-rivâye fî
mesâßili’l-Hidâye, Hanefîmezhebinde “mütûn-i erbaa” veya “mü-tûn-i
selâse” diye anýlan özlü fýkýh metin-leri (DÝA, XIII, 16) arasýnda
yer alýr. Eserinmüellifinin kimliði konusu, gerek günümü-ze ulaþan
nüshalarýnda gerekse biyogra-fik / bibliyografik kaynaklarda farklý
bilgi-lerin yer almasý sebebiyle çok tartýþýlmýþ-týr. el-Višåye’nin
Sadrüþþerîa es-Sânî ta-rafýndan yapýlan en-Nušåye adlý muhta-sarýný
þerheden Hanefî fakihi Kuhistânî ileKâtib Çelebi ve Leknevî
müellifin Burhâ-nüþþerîa Mahmûd b. Sadrüþþerîa el-Evvelolduðu
kanaatindedir (Câmi£u’r-rumûz, s.10; Keþfü’¾-¾unûn, II, 2020;
£Umdetü’r-ri£â-ye, I, 105-106). Diðer bazýlarý ise eseri
Bur-hânüþþerîa Mahmûd’un kardeþi, el-Hidâ-ye þârihlerinden
Tâcüþþerîa Ömer b. Sad-rüþþerîa el-Evvel’e nisbet etmektedir. Buiki
kardeþ biyografi eserlerinde genelliklekarýþtýrýlmýþ ve Tâcüþþerîa
lakabý Ömer’edeðil Mahmûd’a izâfe edilmiþtir (Mahmûdb. Süleyman
el-Kefevî, vr. 273a-b; Leknevî,I, 97-106). Tâcüþþerîa’nýn oðlu
Mes‘ûd b.Ömer Burhânüþþerîa’nýn kýzýyla evlenmiþve bu evlilikten
el-Višåye’nin kendisi içintelif edildiði Sadrüþþerîa es-Sânî
Ubeydul-lah b. Mes‘ûd dünyaya gelmiþtir. Dede Bur-hânüþþerîa
el-Višåye’nin mukaddimesin-de, torunu Sadrüþþerîa’nýn temel
eðitimiiçin ezberlediði metinlerin yanýnda fýkýh-ta da bir metin
ezberlemesini arzuladýðý-ný, fakat kendisini tatmin edecek bir
me-tin bulamadýðýndan bu eseri kaleme aldý-ðýný söyler
(Sadrüþþerîa, I, 4). Sadrüþþerîada Þer¼u’l-Višåye’nin
mukaddimesinde(I, 4) dedesi eseri telif ederken bir yandanda
kendisinin onu ezberlediðini, bir anlam-da ezberle telifin paralel
yürüdüðünü kay-deder. Sadrüþþerîa hem bu eseri hem el-Višåye’yi
özetlediði en-Nušåye’nin mu-kaddimesinde el-Višåye müellifini
“de-dem Burhânüþþerîa Mahmûd b. Sadrüþ-þerîa” þeklinde açýkça
yazmýþ, ayrýca ba-ba tarafýndan dedesinin lakabýný Tâcüþþe-rîa diye
kaydetmiþtir (Sadrüþþerîa, I, 3-4;Kuhistânî, I, 9-10; Ali el-Karî,
I, 37-38). Buda el-Višåye müellifinin, onun anne ta-rafýndan dedesi
Burhânüþþerîa Mahmûd
dilerin sayýsý yarýya indi. 1934’te 15.462Bulgar, 2167 müslüman
(üçte biri Çingene),599 yahudi ve 237 diðerleri vardý.
BöyleceRuslar’ýn eline geçmesinden yarým asýrsonra Vidin Osmanlý
döneminin son yýlla-rýndakinden daha küçük hale geldi.
1939’da Çankov Vidin’deki tekstil, por-selen, gýda üretimi ve
tütün gibi hafif sa-nayi ile terzilik, ayakkabýcýlýk ve
marangoz-luk gibi el sanatlarýnýn varlýðýndan sözeder. Vidin’deki
Osmanlý mimari eserleri-nin ortadan kaldýrýlmasý tedrîcî bir
seyirtakip etti ve 1908’de on iki cami hâlâ ayak-taydý. 1970’lere
kadar Vidin’de dört camibulunmaktaydý: XVIII. yüzyýldan
kalmaMustafa Paþa Camii, 1215’te (1800) Paz-vandoðlu’nun annesi
Rukiye Haným tara-fýndan tekrar inþa ettirilen Akcami, 1216(1801)
tarihli Pazvandoðlu Osman Camiive 1856 tarihli Yahyâ Bey Camii.
1970’li yýl-larda, 1724’teki sur inþaatýndan kalma Ýs-tanbul Kapýsý
restore edilerek ve Ortaçaðgörünümü verilerek XIV. yüzyýla ait
ÇarSratsimir Kalesi diye tanýmlandý. Günü-müzde ise sadece restore
edilen Pazvan-doðlu Camii ayaktadýr. Pazvandoðlu’nunkurduðu
kütüphanedeki kitaplar SofyaMillî Kütüphanesi’ne taþýndý, ancak
kub-beli orijinal kütüphane binasý caminin ya-nýnda varlýðýný
sürdürmektedir. 2001 Mar-týndaki nüfus sayýmýna göre bütün
Vidinbölgesinde Türkçe konuþan yalnýzca 139müslüman nüfus vardý.
Aðýrlýklý askerî ta-rihine karþýlýk Vidin bazý meþhur
Osmanlýâlimlerinin doðduðu yerdir. Bu silsile, II.Bayezid zamanýnda
tamir edilen Vidin Ka-lesi’ndeki bazý kitâbelerin metinlerini
ha-zýrlayan ve diðer bazý tarih beyitleri yazanZarîfî Çelebi ile
baþlar. Ayrýca XVII. yüzyý-lýn sonlarýnda yaþayan Çorbacýzâde
Meh-med, Kelile ve Dimne’yi Türkçe’ye çevi-ren, bunun yanýnda
Pazvandoðlu ya daVidinli Mustafa Efendi (ö. 1855) kütüpha-nesiyle
camisinin günümüzde de muhafa-za edilen kitâbelerini yazan þair
ÝbrâhimMâhir Efendi, devlet adamý ve matema-tikçi Hüseyin Tevfik
Paþa’nýn da anýlmasýgerekir. Velûd bir müellif olan
ÞeyhülislâmHasan Fehmi Efendi de Vidin’de çalýþmýþve Bulgaristan’ýn
baðýmsýzlýðýný kazandýðýyýl burada vefat etmiþtir (1881). Vidin
ida-rî biriminin merkezi olan þehirde 2011 yý-lýnda 48.071 nüfus
mevcuttu.
BÝBLÝYOGRAFYA :
Evliya Çelebi, Seyahatnâme, VI, 167-170; Def-terdar Sarý Mehmed
Paþa, Zübde-i Vekayiât (nþr.Abdülkadir Özcan), Ankara 1995, s. 336,
369; M.F. Thielen, Die europäische Türkey ein Handwör-terbuch für
Zeitungsleser, Wien 1828, s. 307-308; Zinkeisen, Geschichte, VII,
230-253; K. Jire-®ek, Geschichte der Bulgaren, Prag 1876, s.
486-
