1

eLece DeOeee : emleeJevee

mce=efle Meyo kee DeLe&, ee%eJeukee-mce=efle kee heefjee,

mce=eflekeej ee%eJeukee, ee%eJeukee-mce=efle keer

meceeeJeefOe, ee%eJeukee-mce=efle kee cenlJe~

2

Yeejleere mebmke=efle Ske DeefJejue SJeb JewefJeOe hetCe& hejcheje nw~ en meceepe,

keuee, jepeveerefle, Meemeve, meeefnle, Oece&, oMe&ve leLee efJe%eeve Deeefo kes #es$eeW ceW Ske

ceneve Deewj Det eeeme nw~ Fmekee pees efJeMeeue

3

ueskej mce=efle-keeueerve meeefnle leke keer meYelee keer meceer#ee kejves hej en mhe neslee

nw, efke Fme DeJeefOe ceW DeJeCe&veere heefjJele&ve ngS Deewj met$e-keeue kee mecee Deeles-Deeles

Ske veJeerve egie kee DeeefJeYee&Je Yeejleere mebmke=efle ceW efiele neslee nw, pees mce=efle-keeue

ceW DeleerJe meg{lee eehle kejlee nw~

mce=efleeeB Yeejleere meceepe SJeb peerJeve Oeeje keer DeeOeejefMeuee jneR nw~ Fvekee cee$e

Oeee|ceke SJeb DeeOeeeflceke ef mes DevegMeerueve Skeebieer nw~ FveceW meeceeefpeke, jepeveefeke

Deewj DeLe& efevleve kes cetue lelJe mece=lee mes efJeeceeve nw, pees Dehes#eeke=le Ghesef#ele SJeb

De

4

leeefuekee 1.1

$e+iJeso keer heeBe MeeKeeSB

Meekeue Jee

5

mecemle Jewefoke Jeecee eej YeeieeW ceW efJekeefmele ngDee nw- mebefnlee, yeeeCe,

DeejCeke SJeb Gheefve

6

leeefuekee 1.8

DeLeJe&Jeso

ieesheLe yeeeCe

yeeeCeeW4 kes heMeeled DeejCekeeW5 kee cenlJe Deelee nQ~ yeeeCeeW Deewj Gheefve

7

Deueie-Deueie Gheefve

8

JeCe eje efoes iees Deheves heg$e kee GheosMe nw~ cew$eeeCeer Gheefve

9

ejCe), ef$eghe (11 De#ejeW kes eej ejCe) leLee peieleer (12 De#ejeW kes eej ejCe)

FvneR voeW mes ueewefkeke voeW kee efJekeeme ngDee nw~ e%e mecheeove kejveW kes efueS

efJeefMe mecee keer peevekeejer peesefle

10

Deehemlecye Oece&met$e ceW eeleg&JeCe&, efJeheefe keeue ceW yeeeCe keer Je=efe, efhelee kes peerles peer

mecheefe kee efJeYeepeve, oC[ eeJeOeeve Fleeefo keer eee& nw~ en ebLe Deefle mebef#ehle SJeb

megieef"le Yeer nw~ efnjCekesMeer Oece&met$e kee mecyevOe lewefejere MeeKee kes KeeefC[kese Yeeie

kes ejCe mes nw~ Deepe Yeer jlveeefiejer kes yengle mes yeeeCe Deheves kees efnjCekesMeer kenleW

nw~ en Oece&met$e mJeleb$e jevee veneR nw~ JeefMe Oece&met$e ceW Deve efJe

11

mece=ef eoeve kejves Jeeues Deewj meceepe kees mebele jKeves Jeeues Oeee|ceke, Deee|Leke,

jepevewefleke, meeceeefpeke eeflkebefele meJees$eere DeeoMeeX kee megvoj mecevJee nw, Deewj GvemeW

Ske JewOeeefveke Deeeej mebefnlee leweej keer pee mekeleer nw~ ee%eJeukee-mce=efle ceW eefleheeefole

DeeoMeeX kee heefjheeueve ve kesJeue lelkeeueerve mecee ceW ueeYeeo Lee, Deefheleg Deepe Yeer

keg heefjJele&veeW kes meeLe meceepe ceW megKe Meeefvle, efveeceve Deewj mebeceve kes efueS leLee

Jeef Deewj meceef kes meJees$eere GVeefle kes efueS meceeve he mes Gheeesieer nw~ emlegle

MeesOe-eyevOe kee eefleheee efJe

12

keee& efkees nQ, leLee e$e-le$e emebieJeMe ner ee%eJeukee mce=efle kes meebmke=efleke leLeeW hej

ekeeMe [euee nw, pees Delevle mebef#ehle Deewj eee: efJeJejCeelceke nw~ eeeerve Yeejle kes

meebmke=efleke he#eeW hej GheueyOe ke=efleeeW leLee mce=efleeeW ceW ee%eJeukee-mce=efle hej ngS MeesOe

kes heefjJes#eCe mes Ssmee eleerle neslee nw, efke en he#e meJe&Lee Detlee nw, peyeefke

ee%eJeukee mce=efle ceW eefleheeefole DeeoMeeX kee eefleheeueve ve kesJeue Gme egie ceW cenveere

Lee, Deefheleg Deepe Yeer keg heefjJele&veeW kes meeLe Gheeesieer nw~ cesje efJeMJeeme nw, efke emlegle

MeesOe-eyevOe ee%eJeukee mce=efle keer mechetCe& meeceeefpeke JeJemLee hej meebieesheebie DeOeeve

kee eLece eeeme nw~

eeeerve keeue ceW peye uesKeve-hejcheje kee eerieCesMe vener ngDee Lee; Gme mecee

$e+ef

13

mce=efle meerOes mcejCe Meefkele hej eYeeJe [eueleer nw, Deewj Fmekes efueS efkemeer efJeMes

14

efueefKele, mebJee&, ieewlece, Meeleelehe neefjle, ee%eJeukee, eeesleme- es meye Oece&eJele&ke

$e+ef

15

mce=efle ceW nw~34 ceveg ves Fvekee GuuesKe veneR efkeee nw~ ee%eJeukee ves yeewcele kee

KeC[ve efkeee nw~35 Mejerj jevee SJeb efeefkelmee mecyevOeer meeceeer leLee keF& Deve yeeleeW

ceW ceveg SJeb ee%eJeukee ceW Yeso nw~36

en ceveg mes DeefOeke efJekeefmele Deewj vetleve heefjefmLeefleeeW ceW efueKes peeves kes eesleke

nQ~ ceveg SJeb ee%eJeukee-mce=efle keer efJeMes

16

keer eee& nw~ ee%eJeukee-mce=efle keeflehee emebiees ceW ceveg mce=efle mes peeoe heefj

17

efcelee#eje kes Fme keLeve kes DeeOeej hej efJele heer. Jeer. keeCes Yeer ee%eJeukee-mce=efle

kees ee%eJeukee eje eCeerle veneR ceeveleW~ Gvekes Devegmeej en ieseb eejCekeced Deeefo

Mueeske Yeer jeefelee kee kehe eyevOe cee$e eleerle neslee nw~ en ee%eJeukee-mce=efle kees

ieewjJe eoeve kejves kes efueS ceneve eeeerve $e+ef

18

yeeo Deewj veJeeR Meleeyoer kes hetJee&& keer jevee ceevee pee mekelee nw~ efJeMJehe keer erkee

ceW Deveske mLeueeW hej Ssmeer DeefYeJeefkele nw, efpememes DeefYe%eele neslee nw, efke Gmekes hetJe&

Yeer ee%eJeukee-mce=efle hej erkeeSb efueKeer ieeeR nQ~47 cevegmce=efle keer Jeeheke efJe

19

efkeee nw~54 hejvleg en cele Yeer meceereerve eleerle veneR neslee~ Fme cele ceW "esme leLeeW kee

DeYeeJe nw~ Jemlegle: ee%eJeukee-mce=efle keer efleefLe kes efJe

20

eeefuele jner~ efnvot efJeOeeve kee en cetueeOeej lees yevee ner, cegieueeW Deewj DebespeeW ves Yeer

Fmekee DevegmejCe efkeee~ 1956 ceW heeefjle efnvot-GejeefOekeej DeefOeefveece kee Yeer en

GhepeerJe ebLe jne~

cegmeueceeveeW Deewj DebespeeW kes Meemeve-keeue ceW Yeer efnvot meceepe kes oee-Yeeie

mecyevOeer DeefYeeesieeW kee efveCe&e Fmeer kes Devegmeej neslee Lee, Deewj Fmekes efueS Fmekeer

efcelee#eje erkee'' DeefOeke eceeefCeke ceeveeR peeleer Leer~ eeeerve Yeejleere meYelee kes

efJekeeme ceW ceveg SJeb ee%eJeukee-mce=efleeeW leLee ceneYeejle Deeefo kee cenlJehetCe& mLeeve

nw~58 efkemeer mce=efle keer cenee Fme yeele hej efveYe&j kejleer nw, efke Jen ceveg mes keneB leke

mecee|Lele nw; keeeWefke cevegmce=efle meJeexheefj mce=efle nw~59 ee%eJeukee-mce=efle Fme ef mes

Deve mce=efleeeW keer Dehes#ee ceveg kes heo efeeW kee DeefOeke DevegmejCe kejleer ngF& efoKeleer

nw~ Fmekes DeueeJee ee%eJeukee ves mce=efle hejcheje kees ceveg mes Deeies ye{eee nw, leLee

GvneWves keeflehee Ssmes efJe

21

Devegmeej kele&Je efveOee&jCe leLee cegefkele egkele mebkeuhe mes GlheVe Fe, en meYeer Oece& kes

DeeOeej nw~65

eesie-#esce keer DeefYeJe_pevee kejles ngS ceveg kee keLeve nw, efke jepee efyevee peerles

ngS Yetefce Deewj Oeve kees eehle kejves keer DeefYeuee

22

GuuesKe ngDee nw~75 peyeefke ee%eJeukee ceW heeBe ekeej keer efoJe hejer#eeDeeW kee GuuesKe

ngDee nw~76

keeflehee efJe

23

meboYe& evLe meteer

1 [e@. emeeo yesveer - efnvogmleeve keer hegjeveer meYelee'' ~

2 $e+iJeso - Yeeie - 5, ceC[ue-10, metkele-90, $e+ee-12 ~

3 heeC[se jepeyeefue - efnvot Oece&keesMe, he= - 597 ~

4 heeC[se jepeyeefue - Gheeg&kele - he= - 461 ~

5 heeC[se jepeyeefue - Gheeg&kele - he= - 86-87 ~

6 efvekeleced - (mecheeoke) GceeMebkej Mecee& $e+ef

24

19 ee%e., 1/4-5 ~

20 heer. Jeer.keeCes, Oece&Meem$e kee Fefleneme, Yeeie-1, he=. 41 ~

21 ceeke&C[se-mce=efle, mce=efle meboYe& (keuekeee) Yeeie-6, he=. 63 ~

22 hejeMej-mce=efle, 1/12-16 ~

23 ee%e. mce=efle, 1/4-5, leLee Jeer. efce., heefjYee

25

40 MeleheLe yeeeceCe, 14/9, 4/33 ~

41 YeeieJele, 10/6/61-74 ~

42 heer. Jeer. keeCeW, Oece&Meem$e kee Fefleneme, Yeeie-1, he=. 50 ~

43 %ese eejCekecenb eoeefoleeoJeehleJeeved ~ eesie-Meem$ebe celeeeskeleb eseb eesieceYeerhmelee~~ ee%e., 3/110 ~

44 ee%e. 1/1 hej efcelee#eje ~

45 heer. Jeer. keeCes, Oece&Meem$e kee Fefleneme, Yeeie-1, he=. 169 ~

46 Jener, Yeeie-1, he=. 183 ~

47 Jener, he=. 183 ~

48 Jener, he=. 46-47 ~

49 efMeJeepeer eEmen, FJeeuetMeve Dee@He o mce=efle uee@, he=. 40 ~

50 ee%e., 1/296 ~

51 pee@ueer hetJee&efueefKele ke=efle, he=. 43 ~

52 ekeesJeer, peerlmeefeHe [sj detlmesve ceepexve uesefv[esve iewmesume kewHe, he=. 136, SHe. SHe. ~

53 heer. Jeer. keeCes, Oece&Meem$e kee Fefleneme, Yeeie-1, he=. 187 ~

54 kes. heer. peeemeJeeue, ceveg SC[ ee%eJeukee, he=. 59-60 ~

55 heer. Jeer. keeCes, Oece&Meem$e kee Fefleneme, Yeeie-1, he=. 184 ~

56 [e@. jepeosJe otyes, mce=efle keeueerve Yeejleere meceepe SJeb mebmke=efle, he=. 8 ~

57 Jener, he=. 12 ~

58 et. Sve. Iees

26

61 Jener, 2/39 ~

62 ieYee&cesces Jeeyos yeeeCemeesheveeeveced~'' ee%e. 1/14-37 ~

63 Dele GOJe& helevlesles meJe&Oece& yeefn