- pli ekologie kaj pli sane -

Eblas vivi sen suferigi! La elekto estas via!1

Veganisma nutropiramido: tagaj porcioj

vitamino B12 k.a.

kalcio-riaj nutraoj (6-8 porcioj)

fabacoj(2-3 porcioj)

legomoj (3 a pli)

fruktoj(2 a pli)

grenoj

Atoro: Lodjo, 2010. lodchjoyahoo.com ISBN: ne Kopirajto: jes (Vi do rajtas kopii! :) 2

Enhavo 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. Citaoj pri veganismo kaj vegetarismo Antavorto Kial ne sufias esti vegetarano? Industrio kaj mono La problemo pri lakto(produktoj) La problemo pri ovoj La problemo pri mielo La problemo pri ledo, lano k.c. La problemo pri fikaptado La problemo pri kosmetiko, farmacia industrio kaj detergentoj Aliaj problemoj (sen kategorio) La ekologia problemo La sano-problemo Veganismo kaj ekstremismo Kiel alfronti antajuojn kaj stultajn rimarkojn? Kiel transiri al veganismo? Pri kio atenti? (Vitamino B12 k.c.)

Pao 4 5 7 9 13 16 18 19 23 24 29 32 35 38 39 40

3

Citaoj rilate veganismon:

Se buejoj havus vitrajn murojn, iuj homoj estus veganistoj. (Paul McCartney) Bestoj estas miaj amikoj kaj mi ne manas miajn amikojn. (George Bernard Shaw) Mi ne fariis vegetarana por mia sano, sed por la sano de la kokinoj. (Isaac Bashevis Singer) Ni iuj amas bestojn. Kial ni nomas iujn "dombestoj" kaj aliajn "luno"? (k.d. Lang) Vi us finmanis, kaj kiom ajn skrupule la buejo estas kaita pro la gracia distanco de mejloj, restas la kunkulpeco. (Ralph Waldo Emerson)

Bonvolu noti: la enhavo de tiu i libreto NE estas fikcio!

4

Antavorto Simile kiel multaj esperantistoj nur hazarde malkovras ke ekzistas la lingvo Esperanto (ja malmultaj homoj lernas pri i en la lernejo), ni anka ne lernas pri la suferoj kiuj kaias malanta la sterilaj viando-pakaetoj, laktoboteloj kaj ovoskatoloj en vendejo. Tiu i libreto malkaas la informojn kiuj komplete mankas en la enerala edukado kiun (preska) iuj el ni ricevis, ricevas kaj ricevos. Informoj kiujn la industrio bone kaas por la sentemaj okuloj de ne(kon)sciaj konsumantoj. Malkovru nun alian parton de la mondo en kiu ni vivas: nome tiun de la bio-industrio kaj besto-ekspluatado. En neniu senco mi strebas esti ekstremisma, mi anka ne volas dikti al iu ajn kiel vivi sian vivon. Mi nur volas informi vin pri la realeco, por ke vi povu vivi pli konscie. Por ke vi - bone informita - povu fari la por vi (kaj por la bestoj) ustajn kaj justajn elektojn. Estas tempo ke la fi-industrio kaj niaj mankutimoj aniu. La 'modernaj', 'evoluintaj' homoj sukcesis anta longe esigi la oferon al dio(j) de virgulinoj kaj bestoj, la homoj plejparte forigis la sklavecon el tiu i mondo. Kiam finfine ili respektos la aliajn vivoformojn kaj la ekologion de nia hejmo, de nia planedo? 5

Fine de la libreto mi ne mencias fontindikojn ar mi uzis plej diversajn fontojn en plej diversaj lingvoj; mi anka ne tro detaligas iujn temojn ar mia intenco ne estas verki 500-paan libron. Se vi volas scii pli, simple kontaktu min, TEVA-n, a vian lokan (a nacian) vegetaran/veganan asocion. Ili ojos helpi vin! Lode

6

Kial ne sufias esti vegetarano? Farii vegetarano estas kutime la unua pao survoje al veganismo. Oni adas pri tio de geamikoj a legas pri tio en revuo kaj oni decidas malmultigi a e tute esigi viando-konsumadon. Multaj unue esas mani ruan viandon, poste ili rifuzas anka kokao-similajn viandojn kaj fine fion. Oni seras kiamaniere anstataigi la 'mankantan' parton de la iutaga mano kaj bone-malbone elturnias. Aliaj pro sanaj kialoj devas esigi la viando-konsumadon. iel ajn, la transiro al vegetarismo jam estas tre ladinda pao: oni rekte evitas la mortigon, do suferigon de bestoj. Tamen, kiel vi legos en postaj apitroj, ekzistas anka la nerekta suferigo de bestoj. Koncize (ar poste venos pli da detaloj): naskias same multe da virkokoj kiel kokinoj, virbovoj kiel bovinoj. SED: virkokoj ne demetas ovojn, virbovoj ne 'donas' lakton. Ili estas kvaza "kromproduktoj" de la ovorespektive lakto-industrio kaj do amase mortigataj. Ne iu ledo devenas de bestoj kiujn oni iukaze mortigus por la viando! En iuj landoj oni fortranas la felon a forplukas la plumojn dum la bestoj ankora vivas! 7

En la lernejo, ni lernas ke kokino 'donas' ovojn kaj bovino 'donas' lakton. Tiu klarigo tagas por 5-jaraj infanoj. Sed adoleskantoj kaj plenkreskuloj sciu la veron! La industrio prisilentas kaj e kaas la iutagan ekspluatadon kaj amasmortigon de bestoj. u tio ne pensigas vin pri aferoj kiuj okazis en la dua mondmilito? Se oni ne agas kontra tio, oni estas kunkulpa. Konsumi lakton kaj ovojn nerekte kazas la mortigon de bestoj!

8

Industrio kaj mono uisto faras uojn. Pro sukceso, li dungas homojn kaj fondas fabrikon por povi produkti pli. La uisto devas pagi salajrojn kaj konkurenci kun aliaj uistoj, do li produktu pli kaj faru iam pli da profito! Ekzistas 3 manieroj gajni iam pli kaj pli kaj pli da mono: malaltigi la kostojn altigi la produktadon amba supraj kune La industrio rilate bestoproduktojn (viando, lakto, ovoj, ledo, lanugo, ) ne faras escepton! La bestoj estas traktataj kiel nuraj objektoj, simile kiel karbopecoj: sen sentoj, faritaj nur por 1 celo: akiri profiton. Kiamaniere do la besto-industrio strebas altigi la profiton? pligrandigi la kapaciton de la bredejoj = pli da bestoj en la sama spaco, do en malpli grandaj kaoj doni hormonojn, tro grasan furaon, ... por laeble plej rapide dikigi la bestojn nutri la bestojn per rubo el la buejo (ofte kanibalisma nutrao!) 9

ar la bestoj vivas en malsanigaj kondioj (manko da frea aero, spaco, nenaturaj kaj nevariaj manaoj, ), ili aldone preventive jam ricevas medikamentojn (kiel antibiotikoj k.a.) kontra malsanio dum tagoj kaj noktoj transporti buotajn bestojn en teruraj kondioj per piedbatoj kaj vipobatoj antaenigi la kompatindajn, timantajn bestojn al buejo kie ili jam flaras la morton kaj produktas timohormonojn kiuj eniras la viandon per maino atomate mortigi kaj/a distrani la bestojn, ofte sen antaa narkoto oni miksas en la viandon por konsumado (speciale kolbasojn k.s.) plej diversajn rubo-aferojn (organojn, intestojn, ...) oni injekcias akvon kun proteinoj en viandon por altigi la pezon kaj tiel plu kaj tiel pli.

Vi ne povas imagi kion alian la homoj jam elpensis; ion eblan ili faras por plialtigi la profiton. En la nomo de mono, profito kaj kapitalismo. Iu kiu amas bestojn, ne

iuj vivantaj estaoj rajtas je digna vivo: sunlumo, frea aero, spaco por libere movii... kaj natura morto.10

povas akcepti tian konduton! Plia ekonomia afero estas la prezoj. Se estas tro da lakto, butero a io ajn en la merkato, la valoro kaj do la prezoj malaltias kaj la farmistoj kaj industrio riskas gajni malpli da mono, ar la konsumata kvanto restas pli-malpli la sama. Kion oni do faras por altigi la prezojn? Oni foretas (!) bonan lakton, buteron, por kiuj tiuj kompatindaj bestoj do tute vane (!!) suferis kaj mortis! ion tion oni faras dum en aliaj partoj de la mondo iutage mortas homoj pro soifo, malsato kaj malsano! u vi povas kredi tion?? Plie, la lakto-industrio e ne hezitas altrudi multekostan laktopulvoron al patrinoj en malriaj landoj. La patrinoj havas naturan kaj senpagan lakton, idealan por la beboj, sed anstatae, oni trudas al ili la malpli bonan laktopulvoron, en kiu mankas diversaj nutraj elementoj, antikorpoj, ktp., kazante la morton de multaj beboj! Beboj mortas pro malsanoj anka ar ne ie haveblas pura akvo! Nestl estas unu el tiaj fi-firmaoj kiu e trejnas flegistinojn kaj akuistinojn konsili al patrinoj tian fiprodukton anstata la naturan vojon.

11

Por pari monon, iuj produktistoj aetas malaltkvalitajn bazajn materialojn. Do por fari ekzemple kolbasojn, la fabrikoj ne aetas altkvalitan viandon de bone flegataj bestoj, sed ili aetas malvalorajn organojn, bu-rubon, flankproduktojn, miksas diversajn aojn en la viando kaj vendas tion senskrupule. Laste, pluraj epidemioj ligitaj al tro intensa bestobredado kazis malsanojn danerajn anka al homoj: porka pesto, brida gripo, bovofrenezio, afta febro. Kiam finfine la homoj lernos el siaj eraroj???

12

La problemo pri lakto(produktoj) e la homoj naskias pli-malpli same multe da knabinoj kiel knaboj. Kaj, plenkreskaj, nur virinoj povas doni lakton. Ne la viroj. Sed: virino devas unue farii patrino, do i devas naski bebon anta ol povi doni lakton. Same e bestoj: nur hundino, bovino, kaprino, faras lakton nur post gravedio kaj akuo. En la lakto-industrio naskias same multe da virbovidoj kiel bovidinoj. La usnaskitaj virbovidoj estas preska tuj mortigataj, ar ne-utilaj. La kadavron oni uzas ekz. por fari gelatinon (el la ostoj kaj hato) kaj bestonutraojn (el la karno kaj organoj). La bovidinoj restas nur kelkajn tagojn e la patrino kaj poste estas metataj en apartajn kaojn, por ke ili ne trinku tro da lakto, kiu estas forprenata por la homoj anstatae. La patrina bovino do apena vidas siajn proprajn idojn. Por ke la patrina bovino produktu laeble plej multe da lakto, iam denove oni artefarite gravedigas in, kiu devas iam denove akui, subiri la fortelon de siaj idoj kaj denove produkti lakton is la 13

momento kiam la bovino produktas ne plu sufie da lakto; tiam oni portas in al buejo. Fino de ia 5-jara vivo! Sed: normala bovino povas vivi 30 jarojn!! Imagu ke eksterteranoj venus al planedo Tero. Ili kaptas la virinojn kaj metas ilin en stalojn. Poste ili gravedigas la virinojn kiuj post 9 monatoj akuas (doloriga afero!). La filojn oni tuj mortigas ar ili ne kapablas fari lakton. La filinojn oni lasas nur kelkajn tagojn e la patrino. Poste oni metas la knabinetojn en apartajn kaojn kaj fortelas la lakton de la patrinoj per maino. Tio ripetias iam denove, is la momento kiam la patrino produktas iom malpli da lakto; tiam oni mortigas in. Intertempe, iuj iaj filinoj siavice fariis laktofabrikoj Estus terure, u ne?

u estas nature, ke infanoj trinkas bovinan lakton?14

Sufias la scienc-fikcio, ni reiru al la normala vivo: la patrina (homa) lakto servas al infanoj kaj enhavas iujn elementojn necesajn por la kreskigo de la infanoj. La lakto de la bovinoj estas adaptita por nutri bovidojn, ne por homaj beboj kaj infanoj kaj certe ne por plenkreskuloj! Plie, studoj montras ke tro da laktokonsumo povas kazi osteoporozon, gravigi atismon kaj povas ekzisti rilato inter laktokonsumado kaj kancero!

15

La problemo pri ovoj Same kiel e bovinoj, nur la kokinoj demetas ovojn. La virkokoj estas do neutilaj. En kokinofabrikoj, oni kovas la ovojn por ke la kokidoj eloviu. ar nur la kokidinoj interesas la produktistojn, la viraj kokidoj estas tuj mortigataj. Por tio, oni havas 2 procedojn: a oni metas ilin en gasambrojn por mortigi ilin, a oni metas ilin (vive!) en specialan mainon kiu dishakas la kokidojn. La industrio ja por iu problemo trovas solvojn. Supozeble diversaj inenieroj kiuj faris altajn studojn pristudis tiajn mainojn por ke ili estu laeble plej efikaj kaj altkapacitaj. Pri la vivo de tiaj kokinoj en kaoj: ili estas plurope en tro etaj spacoj (ja spaco estas mono!) kaj do apena povas movii, e ne stari tute rekte; ar kokinoj per siaj bekoj emas piki aliajn kokinojn (en la naturo, ili ofte pikas la grundon) en la tro eta kao (kion alian ili faru dum tagoj, semajnoj, monatoj?), la farmistoj fortondas a bruligas parton de ilia beko, sen narkoto kompreneble; pro troa ovo-demetado, multaj kokinoj suferas, e tiagrade ke organo eliras la korpon kune kun la ovo; pro nesufie da movio, la kokinoj suferas 16

osteoporozon kaj do facile rompas ostojn. En Eropo tiaj etaj kaoj estos malpermesitaj ekde 2012; tiam oni uzos "riigitajn kaojn". Tio signifas: 5 cm pli altaj, iom pli da surfaco, bastoneto por ke la kokino povu sidi, anstata simpla metala krado sube. En landoj kun malpli da kontrolo, bedarinde io ajn estas farata por la profito

17

La problemo pri mielo Veraj veganistoj anka rifuzas mielon. Tre bona anstataao estas acera siropo. Abeloj faras mielon por povi travivi la vintron. La mielo enhavas vitaminojn, mineralojn kaj enzimojn kiujn abeloj bezonas. Anstata mielo, la abelbredisto donas sukersiropon kiu ne enhavas iujn necesajn nutraojn, sekve multaj abeloj malfortias kaj mortas dum la vintro. Por 'rikolti' la mielon, la abelisto devas forigi la abelojn de la abelujo. Dum tiu forigo de la abeloj kaj rikolto, abeloj ofte mortas a vundias. E pli terure: por abelbredistoj foje estas pli malmultekoste aeti novajn abelojn anstata travintrigi la 'malnovajn' abelojn. Sekve, ili simple mortigas iujn abelojn!

18

La problemo pri ledo, silko, lano, lanugo, ... Ne iu ledo devenas de bestoj kiujn oni iukaze mortigus por la viando! La ledo-industrio estas tiel profitdona, ke oni anka bredas bestojn nur pro la felo. En iuj landoj (inio, ...) oni fortranas la felon dum la bestoj ankora vivas! En multaj landoj tute ne ekzistas regularo, a, ja ekzistas reguloj sed mankas kontrolo. La rezulto estas la sama: bestoj suferegas! Poste, oni devas prilabori la haton per kemiaoj, kiuj bedarinde estas tre venenaj kaj por la laboristoj en la fabrikoj, kaj por la medio. Silko estas farita el la fadenoj de la silkrapo (bombikso). Normale, la rapoj farius papilioj, sed neniu 'silkrapo' en tia fabriko iam atingos tiun stadion. Kiam oni ne plu bezonas la rapojn, oni vive boligas ilin, a submetas ilin al vaporo, kun la sama rezulto: tro frua kaj kruela morto. Lano estas la haroj de (efe) afoj. Plej multaj homoj regule tondigas siajn harojn por ke ili havu la deziratan longecon kaj tio tute ne doloras. Normale, anka e afoj tio ne doloras. i-sube mi pritraktas kelkajn 'metodojn' el Astralio kaj Nov-Zelando, la 19

landoj kun la plej granda lano-produktado. La lano-produktantoj rapide volas multan profiton. Rezulte, oni tamen severe suferigas la bestojn! e la afidoj oni fortondas la vostojn sen narkoto kaj anka kastras la virajn same, sen narkoto. La afoj estas selektitaj por produkti pli da lano, do oni bredas la afojn kun pli da hatfaldoj. La problemo estas ke en tiujn faldojn eniras larvoj kiuj povus trairi la haton. Pro tio, oni simple fortranas sen narkoto (!!) haton e la postao (angle nomata 'mulesing'). La afrazistoj estas ofte pagataj la la kvanto da afoj kiujn ili razas. Ili do tre hastas kaj de tempo al tempo akcidente fortranas orelojn, vostojn a vundas aliajn lokojn por enspezi pli da mono. Kiam la afoj ne plu estas utilaj, ili amase eniras ipojn en plena aero, tra vento, pluvo, suno al la MezOriento. Miloj da afoj survoje mortas pro malsato, surtretado, malsanoj kaj manko de flegado. Malsanajn afojn oni vive enmetas en grandajn hak-muelilojn a etas en la maron por la arkoj. afoj kiuj ja travivas la longan vojaon, trovas la morton tute konsciaj, pro sennarkota tratrano de la 20

goro. Amen. Lanugo estas la molaj plumetoj de kokidoj, anasidoj a anseridoj. Kompreneble la bredistoj vivtenas la birdidojn laeble multnombre en laeble malgranda spaco, kun la rezultaj malsanoj, doloroj kaj aliaj enoj. La plumojn de anseroj oni kutime plukas dum la ansero ankora vivas! Imagu ke oni eltiras al vi la harojn?! En multaj eropaj landoj estas kontralee, sed malmultaj anka efektive kontrolas. io i okazadas iutage. Homoj simple tute ne respektas la bestojn. Por vesti sin, ekzistas tre multaj kaj foje e pli bonaj alternativoj. Tamen, bedarinde, en nia kulturo, kiam oni aetas ekzemple uojn, oni kontrolas en uvendejo u ja estas "vera ledo", ar kompreneble tio estas "la plej bona". Sed ne la plej bona por la kompatindaj bestoj! Ekzistas bonaj, naturaj alternativoj: kotono kaj fibroj el aliaj plantoj kiaj kanabo unuflanke, kaj multaj sintezaj materialoj (imit-ledo, poliestero, ) tiel ke ne plu necesas uzi silkon, lanon a lanugon de vivantaj bestoj. Nun ke vi scias la veron pri tiuj produktoj, mi esperas ke vi provos eviti ilin!

21

La problemo pri fikaptado Sufie pri mamuloj, ni parolu nun pri la kaptado de fioj. Multaj ignoras tion, sed fioj multe suferas dum kaj post la kaptado: ili vivante (!) sufokias, sekias, frostias, kunpremias. Oni e fortranas la organojn a trempas ilin en salbanon. io i dum la fioj estas konsciaj kaj tre malrapide mortas. La taksoj, en Eropo 88% de la fio-specioj elerpias. Tio signifas ke la fiistoj kaptas pli rapide ol la fiospecio povas reproduktii. Ne malpli ol 30% de la fiospecioj malsuperas la biologie sekurajn limojn kaj do riskas malaperi en la koncerna loko. Kroma problemo estas la maniero la kiu oni fikaptas: multaj marmamuloj kaj birdoj mortas pro la samaj fikaptaj retoj.

22

La problemo pri kosmetiko, farmacia industrio kaj detergentoj Krom la poluado kiun kazas tiuj tri gigantaj industrioj, la granda malbono estas la eksperimentado je bestoj. Iuj iom pli konscienc-havaj fabrikoj preferus NE fari tiajn testojn, sed estas devigataj fari tion la la regantaj leoj en la lando. Milionoj da bestoj trovias en laboratorioj kaj devas sperti plej diversajn eksperimentojn. En 2008 en Nederlando oni uzis 578.123 bestojn (la VWA = Voedsel en Waren Autoriteit, Nutro- kaj VarojAtoritato). Pri bestoj en zoologiaj ardenoj ekzistas iomete da leoj kaj kontrolo, sed malmultaj. Pri la sorto de laboratoriaj bestoj ekzistas ankora malpli da leoj, certe en malpli evoluintaj landoj. Kvankam oni ofte "en la nomo de la scienco" faras eksperimentojn, anka ekzistas sciencistoj kiuj kontraas tiajn testojn kaj kiuj asertas ke "92% el la testoj ne sukcesas e homoj pro la tro granda diferenco inter la specioj" kaj ili pledas por alternativoj. Alia malbono de la 3 gigantoj estas la kreskanta nombro de alergioj. Alergion oni povas esigi simple forigante la kazon. SED: oni ne iam konas la kazon, 23

do ofte restadas en kontakto kun la alergiiga produkto kaj de la kuracistoj oni ricevas plej diversajn kremojn kaj pilolojn por subpremi la simptomojn kiuj kompreneble neniel forprenas la kazon, kiu do dare efikas. Konkreta ekzemplo: mia baptofilo kiel bebo havis ekzemon je la gluteoj. La gepatroj iam aetis "kontra-alergiajn" vindotukojn de tre granda marko. La kuracisto preskribis kelkajn kremojn, fine e kun kortizonoj! (Al bebo!) Bonance anta ol apliki tiun kremon, la gepatroj eksciis ke la kazo de la ekzemo estis uste la kontra-alergiaj vindotukoj! Aliaj ekzemploj: alergio kontra kemiaj komponentoj de parfumo kaj aero-bonodorigiloj en publikaj lokoj; alergio kontra gustigilo (glutamato) kiu kazas materialanojn en la cerbo (!!); alergio kontra kemiaj koloriloj kaj kontra formaldehido, uzata por ke tofoj ifiu malpli (ekzistas takso de 2-3% de la popolo en Nederlando) io i estas plejparte nenecesa. Por preska iu celo eblas trovi naturan rimedon, sed homoj malpli kaj 24

malpli lernas tion, dum la potenca industrio pli kaj pli influas la cerbojn de la homoj, por ke tiuj aetu iliajn produktojn. La potenculoj e strebas malpermesigi iujn naturajn produktojn! En multaj ampuoj kaj sapoj trovias e venenaj substancoj. Tio tamen ne malhelpas la industrion uzi tiujn substancojn kaj nesciantaj gepatroj uzas tiujn sapojn kaj ampuojn por lavi siajn bebojn kaj junajn infanojn, kiuj ofte e trinkas de la banakvo, kaj do trinkas la venenajn kemiaojn!! Ni ne miru ke estias pli kaj pli da kazoj de kancero kaj 'novtempaj malsanoj' kiaj atismo, hiperaktiveco, koncentrioproblemoj, disleksio, afazio kaj tiel plu. Mi scias ke supozeble estas nepruvita aserto, sed iuokaze: tia kemia koktelo ne povas efiki sane al beboj. Kaj eble post 10 jaroj oni malkovros tion kion oni malfrue malkovris pri asbesto, dioksino, poliklorbifenilo, plumbo en farbo e por infanludiloj, kaj tiel plu. [Cetere, kiam oni malpermesis tiajn ludilojn en Eropo pro la plumbo, la fabrikoj simple vendis la samajn produktojn en Afriko! Nur pro mono, oni perfortas la konscion kaj justecon, iam denove!] En plejmultaj subbrakaj senodorigiloj trovias aluminio, kancerkaza elemento kiu povas eniri la haton, speciale e virinoj kiuj razas sin kazante etajn vundojn e la akselo, tra kiuj la aluminio povas 25

eniri la sangon kaj kazi mamkanceron! La fabrikistoj scias, sed nenion faras! Oni suspektas anka ke fluoro en dentopasto povas kazi kanceron kaj malpliigas inteligentecon de infanoj. Evitenda do! Jen kelkaj alternativoj: ekzistas naturaj sapoj (ekz. de la urboj Marseille, Francio a Aleppo, Sirio); anka por la haroj, mi uzas naturan sapon; likva ampuo ofte vere ne necesas!; por senodorigi subbrake, ekzistas la minerala (aluno)tono, a miksaoj de tiu mineralo kun natura, bonodora volatila oleo (bona marko estas Urtekram - ili anka havas naturan dentopaston!); por purigi la plankon: verda sapo; sodo (Na2CO3) por forigi grason; salo por skrap-purigi; vinagro por iaj malpuraoj; bakpulvoro (NaHCO3) por iaj malpuraoj; citronsuko: purigas kaj bonodorigas!; Per interreto vi certe trovos multajn bonajn receptojn kaj konsilojn vialingve!

26

Aliaj problemoj (senkategorie) Veganistoj kondamnas iun ekspluatadon de bestoj, do anka la uzadon de bestoj en foiroj kaj cirkoj kaj la premiadon de bestoj en konkursoj. Foiraj kaj cirkaj bestoj multege estas survoje en kaoj en tro malgrandaj kamionoj anstata povi patii sur liberaera herbejo. En tiuj kaoj ili ne nur manas kaj trinkas, sed anka devas pisi kaj feki. Nur dum la cirka prezento mem, do maksimume 20 minutojn, ili eliras la kaon. La restantan tempon ili pasigas en sia malliberejo. Cirkaj bestoj devas lerni lertaojn. Evidente ne sufias ke la dresisto montru unufoje por ke la bestoj faru la altrudatajn lertaojn; la instruadon kutime akompanas batoj, elektraj okoj kaj alispecaj punoj. Cirkaj bestoj ofte estas enitaj je unu piedo (speciale elefantoj) kaj havas nenian movoliberecon. Tio frenezigas bestojn tiel ke ili ekmontras stereotipan konduton: konata ekzemplo estas elefantoj kiuj konstante svingas la kapon tien-reen. Tion ili ne faras pro amuzo, sed pro psika malsanio. Premiaj kaj loteriaj bestoj kiel orfietoj a paskaj kokidoj antae estis ofte donataj al infanoj. Sed ar multaj homoj ne scipovas bone prizorgi la bestojn kaj 27

anka ne disponas pri la necesa ekipao, multaj tiaj bestoj mortas. Malgra lalea malpermeso en ekzemple Belgio kaj Nederlando, dare okazas; sendube anka en multaj aliaj landoj. Orfioj ofte mortas en sia akvario pro malbona prizorgado, a estas etataj en la necesejo. Kontrolu la leon en via lando kaj informu la policon se vi vidas tion! Fuagraso (esperantigo de la franca Foie Gras) estas hipertrofia (trosatigita) hepato de anaso a ansero, konsiderata delikatao en gastronomio. Tamen, temas pri unu el la plej maldelikataj bestosuferigoj! Al la enkaigitaj kaj enitaj birdoj oni ovas tubon en la ezofagon kaj konstante plenigas in per manao por ke la hepato de la besto fariu laeble plej rapide laeble plej dika. Evidente, kiam la hepato estas sufie dika, oni mortigas la beston. Plenkreskajn anasojn oni perforte plennutras dum 2 semajnoj kaj anserojn dum 3 semajnoj per grasa maizo. 5 is 10% mortas jam anta la butempo. Ili devas vivi en kaoj de 30x30 cm en kiuj ili ne povas movii. Tiel oni povas tronutri po 600 is 900 birdojn hore. Pro tiu nutrado, ilia hepato farias is 10-foje pli granda ol normale. Sekve, la hepato premas kontra la pulmoj kaj la birdoj apena povas spiri. Anka stomakmalsanoj kaj gorovundoj ofte okazas.

28

29

La ekologia problemoBestoj devas mani kaj trinki por vivi, same kiel ni. Dum ia vivo, bovo manas kaj trinkas iutage, is i estas preta por buado. La troa konsumado de viando kaj laktoproduktoj havas jenajn negativajn sekvojn por la medio: por pati la bovojn, oni forhakas arbarojn kiuj faras oksigenon, malhelpas erodon kaj provizas lolokon por birdoj kaj aliaj bestoj; la viando-industrio la takso el 2006 kazas 18% de la forcejaj gasoj; sed la rekalkulo fare de 2 sciencistoj, povus esti e 51%. La vero supozeble trovias ie inter la du kaj iel ajn estas nepravigebla; por nutri la bestojn, oni amase kultivas grenon (maizo, sojo, ...) sur kampoj kiuj povus servi al kreskigo de pli bonaj manaoj, kiuj povus rekte nutri multe pli da homoj ol la unuopaj bovoj; la kampoj por bestonutrado postulas anka multege da akvumado, la bovaro devas trinki iutage; kaj por ia nutrao necesas akvo. iu tiu akvo povus sensoifigi multege da homoj kiuj nun suferas malsanojn kaj morton pro soifo kaj malpura akvo. La iuj kalkuloj por produkti 1 kilogramon da viando oni foruzus 100-foje pli da akvo ol por produkti 1 kilogramon da greno!; 30

la efikeco la energiomezuroj de la proteinoproduktado (nome viando, ovoj kaj lakto) trovias inter 1/4 kaj 1/50; alivorte: perdias 75% is 98% de la investita energio; la necesa agrikultura surfaco por nutri averaan viandomananton estas minimume 10-foje pli granda ol por veganisto.

sed malgra io, oni obstine darigas kvaza neniu problemo ekzistus. iuj kiuj sciante a nesciante manas viandon, ovojn, trinkas lakton, kontribuas al tiu i malekvilibrigo en mondo kie homoj mortas pro malsato, soifo kaj malsano, same kiel nia Planedo malpurias kaj malsanias pli kaj pli.

31

La sano-problemo Preska iuj scias ke mani tro da viando estas malbone por la sano, tamen, malmultaj homoj anas sian mankutimon. Speciale la okcidenta mankulturo estas efe karnivora kaj la homoj simple fajfas pri la avertoj. Oni ja ne tuj vidas la malbonan efikon. Rompu vazon kaj tuj disfalas la pecoj. Manu stekon, kaj nenio okazas, krom agrabla gusto en la buo de viandemulo. La usona dieta asocio (American Dietetic Association) asertas ke vegetaranoj malpli ofte mortas pro malsano je la koro, havas malpli altan kolesterolonivelon, malpli altan sangopremon, malpli da hipertensio, malpli da tipo-2-diabeto, malpli da prostat- kaj kojlorektuma kancero, kaj vegetaranoj malpli ofte farias tro-dikaj. Ne iuj diferencoj estas rekte ligitaj al la esigo de viando, sed anka efikas la pli konscia kaj ekvilibra manmaniero kaj plia konsumado de biologie kultivitaj produktoj (do sen kemiaoj). Viando siavice enhavas ofte hormonojn (kiuj troviis en la nutraoj de la bestoj por ke ili kresku pli rapide) a antibiotikojn (por preventi malsanion de la bestoj en tiaj teruraj kondioj) a aliajn produktojn. 32

Malgra io, la viando-industrio dare reklamadas iajn fi-produktojn. Anka en Barato, pro la religio grandparte vegetara lando, la kutimoj anias pro la fi-reklamo kaj la alveno de la grandaj enoj kiel MacDonald's (anka kromnomata MakMurdo). Ilia viando estas ege malmultekosta; vi povas do dedukti la kvaliton de la viando unuflanke kaj la kvaliton de la vivo de la bestoj aliflanke. Oni diras ke mani fion estas bone por la sano, sed iuj fio-specioj enhavas multe tro da pezaj metaloj kaj venenaj kemiaoj (PKB, poliklorbifenilo). La kialo estas jena: planktono kaj etaj fioj vivas en akvo de la homo poluita kaj akumulas pezajn metalojn kaj venenojn, kiujn la fioj ne povas neniigi. Pli grandaj fioj manas la etajn kaj siavice akumulas la venenajn substancojn, speciale la pli grasaj fioj akumulas la fi-kemiaojn. Homoj kiuj do manas de tiuj fioj, ensorbas anka tiujn venenajn substancojn, el kiuj pluraj estas kancerkazaj! Rilate sanon, multege da gepatroj aetas tiajn metalajn prucbotelojn kontra insektoj, speciale kuloj. Estas pura veneno, kompreneble, kial alikaze la insektoj mortus? kaj tion ili uzas en ambroj kie 33

dormas beboj (!!) kaj junaj infanoj! E por plenkreskuloj tio estas venena kaj povas kazi cerbodamaon!

34

Veganismo kaj ekstremismoOni en plej multaj lokoj konsideras vegetaranojn strangaj kaj riproas veganistojn ke ili estas "ekstremaj". La la usona organizo NASS (Tutlanda Agrikultura Statistiko-Servo), 9.4 miliardoj = 9.400.000.000 da birdoj kaj mamuloj estis buitaj por nutrado, nur en Usono en 2005. iuj tiuj bestoj suferis dum sia vivo kaj dum sia morto. Nu, tion, m nomas ekstrema! Ke viandomanantoj kontribuas al malekvilibro en la mondo kaj grandskala poluado, dum aliaj homoj mortsuferas, tion mi nomas ekstrema! Bedarinde tian argumenton e ne askultas konvinkita viandomananto. Anstatae, ili elbuigas la plej stultajn rimarkojn. Vidu la postan apitron!

35

Kiel alfronti antajuojn kaj stultajn rimarkojn? Jam kiel vegetarano, mi ricevis plej stultajn rimarkojn. Estas bone havi kelkajn respondojn al tio, sen kolerii a ofendi la parolinton. Jen mi priskribas kelkajn respondojn. Kiam unu respondo ne efikas, foje estas pli bone rezigni pri la afero ar multaj homoj simple ne volas akcepti alian opinion kaj ne havas la kuraon konfesi ke ili malpravas.

"Estas la naturo, anka leonoj manas bestojn."Jes, sed la leono kaj ia predo libere vivas en la naturo. La leono ne enkarcerigas milionojn da bestoj en povraj, senlumaj kontranaturaj kondioj dum jaroj simple por ilin bui poste."

"La bestoj estas speciale bredataj por mano."Jes, sed u tio pravigas la suferadon flanke de la bestoj, kiuj vivas en mizeraj kaj mortas en kruelaj kondioj?

"u vi ne kompatas tiun kompatindan tomaton?"Strange, u vi do kompatas la tomatojn kaj donas al ili nomon, eble promenas kun ili, sed tute ne interesias pri bestoj?

"u vi ne pensas ke ekzistas pli gravaj aferoj kiel infanmistrakto kaj pedofilio?"

36

Efektive tio estas gravaj aferoj kaj mi povas certigi al vi ke mi ne mistraktas infanojn. Mi e faras pli: mi anka defendas bestojn kontra mistraktado! Amba estas gravaj aferoj.

"Fioj ne sentas la hokon en sia beko." Ho jes. Kaj se vi havas hokon en la buo, anka mi nesentas tion.

"Estas nur bestoj"Kion vi dirus se mi manus vian katon a hundon? Ja estas "nur besto", u?

"Mani bestojn estas malbone, sed iomete ne tro gravas."Oni ne rajtas mortigi homojn, sed nur 2-3 ne tro gravas, u?

"Kion vi do ankora povas mani?"Mi manas ion kion mi volas mani, same kiel vi. u vi konas pastinakon, bataton, kinoon, fagopiron, kikerojn, akauajn nuksojn, sejtanon, miso-supon, ?

"Sed vi manas la nutraon de bestoj!"Se la homoj ne bredus tiom da bestoj, e la malsataj homoj en la tria mondo havus abundon por mani!

37

Kiel transiri al veganismo? Psikologie, en la komenco oni sentas mankon kiam ne trovias peco da viando a fio sur la telero. Klare, mani nur rizon a terpomojn kaj 1 specon de legomoj ne sufias. Tial, 'komencantoj' aetas viandosimilajn produktojn (surbaze de sojo, sejtano, tofuo, ). Tio certe tagas, sed ne estas la vera veganisma mano. Vera veganisma mano baze konsistas el jenaj partoj: krudaj legomoj (luzernaj ermoj, laktuko, ...) greno (rizo, tritiko, spelto, ) eventuale kuiritaj legomoj (terpomoj, batatoj, maizo, kukurbo, karotoj, ...) legumenacoj (pizoj, faboj, lentoj, kikeroj, ...) kaj/a nuksoj kaj semoj (akauaj nuksoj, migdaloj, sunfloraj semoj, pinsemoj, ...) Oni vere ne bezonas 100 gramojn da proteinoj iumane. Legumenacoj enhavas sufie multe da proteinoj kaj la korpo povas tre bone asimili. Plej grave estas ke viaj manaoj estu laeble plej variaj, laeble plej freaj, senkemie kultivitaj, prefere lokaj produktoj (vere ne necesas enporti legomojn kaj fruktojn de la alia flanko de la terglobo, kio estas tute malekologia afero!). 38

Certe en via lingvo troveblas kuirlibroj por kuiri vegetare. Por kuiri vegane, kutime eblas anstataigi multajn neveganajn ingrediencojn jene: ingredienco butero laktokremo lakto mielo ovo veganisma alternativo vegetaa oleo sojkremo soj'lakto', riz'lakto', kokos'lakto' acera, agava siropo simple ellasi, a ligi ingrediencojn per aroruto, agaragaro, banano a avenflokoj; por fermentveli, uzu giston a sodobikarbonaton.

Mani en veganismaj restoracioj (se haveblas) a e aktivecoj de veganistaj asocioj povas anka doni bonan ideon. Eblas trovi veganismajn restoraciojn per www.happycow.net (angle), a simple: kontaktu la lokan (nacian) veganisman asocion. Rilate vestaojn kaj specife uojn, sandalojn kaj jakojn, provu aeti senledajn kaj senlanajn produktojn. Evitu do produktojn kun jena simbolo por ledo: . Aliaj simboloj signifas: tekstilo: kaj aliaj materialoj: . Atentu tamen, striktaj veganistoj manu nepre tre varie kaj konsumu sufie da vitamino B12 (eventuale per piloloj) kaj foje havu sango-analizon. 39

Veganistoj strebas uzi nur produktojn kiuj NE suferigas bestojn. Ili evitas ne nur rektan suferon, nome buadon kaj fikaptadon, sed anka la kaitan suferon malanta la produktado de ovoj, lakto kaj laktoproduktoj, ledo, lano, mielo, Malkovru per tiu i libreto kial kaj kiel farii veganisto. ~ Eblas vivi sen suferigi! La elekto estas via!

40