16

2

VELIKE SEOBE SRBA I UČVRŠĆIVANJE

OSMANLIJSKE VLADAVINE

Osmanlijsko osvajanje Balkana dovelo je do

značajnih, ali pojedinačnih pokreta stanovništva, jer

se lokalno stanovništvo selilo ili na sever ili na

jug, a nove etničke skupine dolazile su sa istoka.

Osmanlijsku vojsku su na Kosovu pratili i pripadnici

tursko-tatarskih plemena koji su se najčešće

nastanjivali po gradovima. Njima su se kasnije

pridružili Cigani i Čerkezi, koje su osmanlijske

vlasti podsticale da se naseljavaju na

novokolonizovanom prostoru Balkana. To je uzrok

stvaranja relativno kosmopolitskog okruženja u

gradovima kao što je Prizren, koji je sačuvao svoju

bogatu mešavinu stanovništva sve do povlačenja Turaka,

pedesetih godina devetnaestog veka. Krajem šesnaestog

veka, čobani su počeli da silaze sa severnih albanskih

planina u kosovske ravnice i da polako osnivaju male

naseobine. Većina je došla iz surovog Dukađin

područja, bežeći od krvne osvete ili nestašice zemlje

za ispašu. Taj stalni priliv albanskih porodica na

Kosovo svakako nije izazvalo dramatičnu demografsku

promenu etničkog sastava kosovskog stanovništva,

uprkos tome što se u savremenoj srpskoj istoriografiji

koriste fraze kao što je "pljačkaška plemena sa

albanskih planina",1 što stvara utisak da su se horde

albanskih razbojnika, rešenih da siluju i pljačkaju,

prosto izlile na Kosovo.Oko 1610. godine, na Kosovu je

još uvek bilo deset puta više katolika nego

muslimana.Centri rimokatoličanstva na Kosovu bili su

Gnjilane, Peć, Đakovica i Prizren, a mnogi tamošnji

katolici bili su potomci Dubrovčana koji su se

doselili u srednjem veku. Katoličko stanovništvo

povremeno je dopunjavano pridošlicama iz albanskih

planina. Crkveni izveštaji iz tog vremena daju korisne

statističke podatke o rasporedjenosti pripadnika

raznih vera u nekima od većih gradova tadašnjeg

Kosova. Priština, na primer, iako nije bila parohija,

imala je dvadeset katoličkih domaćinstava (činjenica

1 D.Bataković, The Kosovo Chronicles, Beograd, 1992, str. 44.

17

navedena u izveštaju katoličkog sveštenika, Pjetra

Mazrekua koji je 1623. godine propovedao veru u

jugozapadnom Kosovu). Pored brojnih "Turaka", naročito

spahija (istaknutih ratnika kojima je davan zemljišni

posed, timar/spahiluk bez gašenja njihove vojne

obaveze) tu su živeli i mnogi Srbi. Prizrenska

domaćinstva su se, 1638. godine, delila na dvadeset

dva katolička, trideset četiri pravoslavna i 3.000

muslimanskih. Te iste, 1638. godine, u Đakovici je

bilo dvadeset katoličkih, dvadeset pravoslavnih i 320

muslimanskih domaćinstava. Ovi izveštaji, kao što se i

moglo očekivati, sadrže i podatke o ekspanziji i

naseljavanju Albanaca, prvenstveno katolika. Mazreku,

1623.-24. godine, zapisuje da se deset katoličkih

porodica nedavno preselilo u Prištinu, a deset se iz

Pulata preselilo u Prokuplje. Šest porodica se, 1638.

godine, iselilo iz Pulata u Prizren. Petnaest

albanskih porodica iz Dukađina - ukupno 120 lica -

naselilo se u Suvoj Reci, selu kraj Prizrena. Bardi

(Bardhi) je 1638. pronašao dve porodice sa ukupno

trideset šest članova, koje su nešto pre toga

napustile Dukadjin i doselile se u Dobruš. Svi

katolici u Kratovu bili su albanski doseljenici iz

Debra.2 Tako se, sredinom sedamnaestog veka, više

stotina katoličkih albanskih porodica preselilo iz

prenaseljenih oblasti, kao što je bio Debar, na Kosovo

gde su prihvatili srpski, a povremeno i turski jezik,

ali su one, izgleda, postepeno više islamizovane

nego posrbljene. U Novom Brdu i Trepči je,po svemu

sudeći, prestanak obimnih iskopavanja u rudnicima

doveo do jenjavanja katoličanstva. Mazreku je, 1623.

godine, naveo da su, trideset godina pre toga, ovi

gradovi bili bogata nalazišta zlata i srebra, {to je

privuklo katolike iz Albanije, Bosne i sa drugih

mesta. Ipak, oko 1633. godine, katolici iz Trepče više

nisu mogli čak ni da izdržavaju sveštenika3 jer ih je

sve više preobraćano u islam. Broj preobraženih

povećavao se najpre zbog naglog povećanja glavarine za

hrišćane u strateški značajnim oblastima na zapadnim

granicama carstva. Porta je katolike smatrala

2 A. Pipa and S. Repishti, Studies on Kosovo, Columbia University Press,

New York, 1984, str. 30.

3 Ibid., str. 26. "Policies in Kosova", Kosova Historical Review (Tirana),

broj 3, 1994, str. 16.

18

neprijateljima, pa je povećanje glavarine u područjima

naseljenim hrišćanima, po svemu sudeći, namerno

uvođeno kako bi se podstaklo brzo preobraćanje

albanskih katolika u islam. Osmanlijsko carstvo je

katolicizam smatralo protivnikom sa kojim se ne

pregovara. Zapadne sile, s obzirom na to da su bile

bliske papskom Rimu, mogle su da napadnu u ime

katoličanstva, a kada je, 1645. godine, izbio

osmanlijsko-mletački rat, albanski katolici, ohrabreni

od visokog sveštenstva, stali su na stranu Mletačke

Republike. Zbog toga su protiv njih preduzete oštre

mere, tako da su mnogi među njima prevedeni u islam

ili su, u nekim slučajevima, prišli pravoslavnoj crkvi

i na taj način ostali odani Osmanlijskom carstvu.

Osmanlije su, 1649. godine, ugušile još jedan

promletački ustanak, što je izazvalo novi talas

odmetanja od katoličke vere. Progon je bio dovoljno

surov da primora misionare da napuste Albaniju.4 Posle

poraza Osmanlija pred Bečom, 1683. godine, i

Peloponeskog rata, 1684., u kome su njihove snage

pretrpele težak poraz od Mlečana, nastupilo je

razdoblje prinudnog preobraćanja, tokom kojeg je pećki

paša proterao stotine stanovnika, pretežno katolika,

iz severne Albanije u srpsku ravnicu, gde je većina

bila prinuđena da primi islam. To je obeležilo početak

rata koji je Osmanlijsko carstvo, na raznim

frontovima, vodilo sa habsburškim carstvom, Mletačkom

Republikom, Poljskom i Rusijom, a čiji vrhunac je bio

ponižavajući Karlovački ugovor iz 1699. godine. Njime

se predvidjalo pravo Beča da radi u prilog katoličke

crkve, i time ga učinio zaštitnikom jezika i kulturnog

nasleđa Albanaca katolika u severnoj Albaniji i na

Kosovu. Pre toga, tu nije bilo velike potrebe za

prinudnom islamizacijom, jer je većina područja u

niziji bila pod kontrolom novodošavših turskih

naseljenika i vojnih garnizona. Ipak, tada je sve više

Albanaca katoličke vere prelazilo u islam, naročito u

gradovima. Deo srpskog stanovništva je, takođe,

promenio veru da bi izbegao sve veće dažbine

nametnute hrišćanima. I Srbi i Albanci bili su pod

stalnim pritiskom da pređu u islam, ne samo da bi

izbegli novčane namete, već i sve veće vojne dažbine

4 S. Skendi, Religion in Albania during Ottoman Rule, Balkan Cultural

Studies, Boulder, Co., 1980, str. 155.

19

koje su morali da plaćaju muškarci hrišćanske vere.

Istovremeno, žene su i dalje ispovedale hrišćansku

veru. Takva preobraćanja opisuju mnogi putnici iz tog

vremena, kao što je Gregori Masareki, katolički

misionar iz Prizrena, koji je u izveštaju iz 1651.

godine napisao da je u selu Suva Reka, na levoj obali

Belog Drima, gde je nekad bilo 150 hrišćanskih kuća,

pronašao jedva nekih 36 žena hrišćanske vere, jer su

svi muškarci bili prešli u islam.5 Ta pojava, poznata

kao kriptohrišćanstvo, bila je česta u to vreme na

čitavom Balkanu.Kriptohrišćani su živeli u oblastima

koje su se nalazile blizu onih u kojima su živeli

muslimani i ispovedali su islam, ali su umirivali

savest time {to su privatno ispovedali hrišćanstvo i

slovili kao muslimani samo za vreme izliva

antihrišćanskog fanatizma. Na Kosovu je

kriptohrišćana, koje su nazivali laramani (Šareni),

bilo najviše u Prizrenskom pašaluku i živeli su

uglavnom oko Peći i u kosovskoj ravnici.

Kriptokatolici ukazuju da preobraćanje u islam nije

bilo dobrovoljno, i dugo pošto su svi članovi porodice

bili preobraćeni, bili su poštovani mnogi hrišćanski

običaji. Ta dvojakost je preovladavala do početka

osamnaestog veka, kada je osmanlijska verska

trpeljivost opala. Jer, Albanci su sopstveni verski

status videli kao nešto maglovito i prolazno, veomo

dobro iskazano njihovom izrekom "Ku eshte shpata eshte

feja" - "Gde je mač tu je i vera". Jedan albanski

naučnik je, 1994. godine, pravilno ocenio albanski

stav prema veri: "Albanci nikada nisu bili dobri

vernici ni jedne crkve. Njihova vera je sadržana u

tradicionalnom, visokom moralu, a ne u verskim

dogmama".6

Verske podele na Kosovu

Pre nacionalizma, verske razlike su bile te koje

su obeležile najoštriju i najvažniju liniju podele

između Srba i Albanaca. Značaj verske pripadnosti

odražavao se, isto tako, i kroz društvenu stvarnost:

5 H. Baerlin, A Difficult Frontier, Leonard Parsons, London, 1992, str.

19.

6 M. Krasniqi, "The Role of the Serbian Orthodox Church in Anti-Albanian

Policies in Kosova", Kosova Historical Review (Tirana), br. 3, 1994, str. 16.

20

mnogi Albanci na Kosovu gledali su na islam kao na

veru slobodnih ljudi, dok je hrišćanstvo - posebno

pravoslavlje - bilo vera robova.i Što se srpskog stava

o toj verskoj dilemi tiče, sva je prilika da njih

pravoslavni kaludjeri i sveštenici nisu podvrgavali

previše istančanom negovanju moralne svesti. Uporedo

sa nacionalnom politikom koju je vodila pravoslavna

crkva u tradicionalno patrijarhalnim društvima,

narodne priče su postepeno prerasle u usmene epske

hronike. One su pevane uz gusle, slavile su narodne

heroje i vladare, negovale duh nepokoravanja, nadu u

oslobađanje od osmanlijskog jarma. Narodne pesme o

Kosovskom boju, o tragičnoj sudbini poslednjih

Nemanjića, o junaštvu kneza Lazara i njegovog viteza

Miloša Obilića, a naročito o plemenitom i neustrašivom

Kraljeviću Marku, koji je uvek pobeđivao Turke i

spasavao Srbe, izražavale su poseban moralni kodeks

koji se vremenom oblikovao kao zajednički stav prema

životu, definisan tokom prvih vekova osmanlijske

vladavine.7

Stalno rastući broj Albanaca preobraćenih u islam,

kao i sve veća moć koju su oni prelaskom u islam imali

u odnosu na svoje hrišćanske susede, bili su prvi

koraci duž odvojenih puteva Albanca i Srba. Crkveni

izveštaji iz druge polovine sedamnaestog veka govore o

užasnim socijalnim uslovima na Kosovu. Misionari i

druga sveštena lica morali su da putuju u vreme

surovih zima i snegova kako bi izbegli epidemije kuge

koje su se javljale gotovo svakog leta. Bili su, isto

tako, dobro naoružani i kretali su se pod okriljem

noći, da bi izbegli napade razbojnika. U to vreme,

mnoge albanske porodice prilično su se obogatile

sakupivši ratni plen tokom osmanlijskih vojnih

pljačkaških pohoda na daleki Kurdistan i Arabiju. Ti

Albanaci, koji su bili u službi osmanlijske vojske,

vratili su se sa dragocenostima kao što su zlato,

srebrom optočeno oružje i vanredni arapski konji, čiji

se potomci i danas mogu videti Kosovu, upregnuti u

plugove ili kola.. Netrpeljivost prema hrišćanima

povećala se posle rusko-osmanlijskih ratova vodjenih

krajem osamnaestog veka. Osmanlije su pravoslavne

hrišćane sa Kosova smatrale saveznicima Rusa i zbog

toga su vršili pritisak na njih da se preobrate u

7 Batakovi}, Kosovo Chronicles, str. 46.

21

islam. Zbog ukidanja Pe}ke patrijaršije, 1766. godine,

Srbi sa Kosova su bili pod jurisdikcijom Grčke

patrijaršije u Carigradu, što je samo doprinelo

povećanju broja onih koji su prevedeni u islam. S

obzirom na to da više nije bilo Pećke patrijaršije, a

time ni pobornika svesti o srpskoj državnosti, Srbi

su, donekle opravdano, verovali da je temelj njihove

nacije ozbiljno ugrožen. Početkom devetnaestog veka,

prisilno preobraćanje u islam postalo je veoma

rasprostranjeno. U izveštaju koji je katolički

nadbiskup, Mateo Krasnići, poslao u Propaganda Fide u

Rimu, kaže se da je stanovništvo u Rugovskoj oblasti

(iznad Peći) silom prevođeno u islam 1815. godine. Tri

porodice su pokušale da se odupru tako što su glave

tih porodica prihvatile muslimanska imena, ali su i

dalje odlazili na misu u gradskoj crkvi. Njima je

suđeno i javno su pogubljeni, 13. novembra 1817.

godine.8

Istočni delovi Kosova, sa svojim kompaktnim

srpskim naseljima, poslednji su bili izloženi

islamizaciji. Prva generacija islamizovanih Srba tajno

je negovala i sačuvala svoj jezik i običaje, ali su

naredna pokolenja, koja su živela u sredini u kojoj

je bivalo sve više Albanaca, postepeno počela da

prihvataju albanski način odevanja i, osim u uskom

krugu svoje porodice, da govore albanski jezik. Do

početka devetnaestog veka, čitavo srpsko pravoslavno

selo Gora, u blizini Prizrena, prevedeno je u islam.

Iako su hrišćani gledali na preobraćanje kao na nužno

i privremeno zlo, mnogi su se već u trećoj, a neki čak

i u drugoj generaciji, oženili muslimankama -

Albankama. Na Golom Brdu, "Bald brdima", trideset

sela i zaselaka bilo je nastanjeno islamizovanim

Srbima, koji su, s retkim izuzecima, govorili samo

srpski jezik. Do njihovog preobraćanja u islam došlo

je uglavnom zbog toga što je Grčka pravoslavna crkva,

sredinom devetnaestog veka, ostavila ovo područje bez

ijednog jedinog sveštenika, tako da su deca ostajala

nekrštena, a ogorčeno stanovništvo je prelazilo u

islam. I konačno, ti islamizovani Srbi počeli su da

sklapaju brakove sa članovima albanskih porodica i

stopili su se sa u albanskom zajednicom. Po mnogim

srpskim svedočenjima, sami Albanci su štitili

8 Pipa and Repishti, Studies on Kosovo, str. 33.

22

pravoslavna groblja od skrnavljenja jer su znali da na

njima možda počivaju i njihovi preci.9

Pokreti hrišćanskog stanovništva

U vreme austrijsko-osmanlijskih ratova, vodjenih u

drugoj polovini sedamnaestog i početkom devetnaestog

veka, odigrali su se događaji koji su naveli veliki

deo slovenskog stanovništva da napusti Kosovo.

Austrijska vojska je, 1690. godine, napredovala kroz

Srbiju i Kosovo, sve do Skoplja, gde su ih Osmanlije

konačno zaustavile. Strah od okrutne odmazde Porte

doveo je do velikih socijalnih poremećaja. Pošto nisu

bili u stanju da se bore protiv Osmanlija, veći deo

Srba nastanjenih u unutrašnjosti prihvatio je ponudu

austrijskog cara Leopolda I da se skloni na habsburške

teritorije. I tako je, 1690. godine, 37.000 srpskih

porodica sa Kosova, pod vođstvom patrijarha, Arsenija

Čarnojevića III, krenulo u izbeglištvo u Mađarsku,

pošto su dobili uveravanja da će Srbima tamo biti dat

poseban politički i verski status. Drugi su se

naselili u oblasti Srema, Slavonije, Banata i Bačke.

Bio je to početak premeštanja srpskog verskog,

kulturnog i političkog centra okupljanja na sever i,

na kraju, u Beograd. Mnogi Albanci katoličke vere, iz

bratstva Klementi preselili su se, takodje, na sever,

zajedno sa Srbima, i naselili se u Sremu, u zapadnom

delu Vojvodine, u Hrtkovcima i Nikincima. Oni su se

stopili sa hrvatskim stanovništvom, ali su sačuvali

sećanje na svoje albansko poreklo.ii Deo preostalog

albanskog stanovništva katoličke vere sa Kosova

odselilo se na jug, u oblast Berata i Valone, u

južnoj Albaniji. Kao i mnogi drugi Srbi koji su se u

to vreme selili, i oni su verovali da je to samo

privremeno i da će uskoro moći da se vrate svojim

napuštenim kućama. Tako su pokrenute snage koje su

težile da razdvoje ova dva naroda koja su, skoro 900

godina, živela zajedno u relativnom skladu i slozi.

Verske razlike su izazvale trvenja tek pošto su

mileti izgubili svoju prvobitnu strukturu u dubokim

promena koje su se odigrale u osamnestom i

devetnaestom veku, u vreme uspona nove trgovačke elite

9 Za detaljnija obja{njenja ovih događaja videti D.T. Bataković (ed.),

Savremenici o Kosovu i Metohiji, 1852-1912, Beograd, 1988.

23

u gradovima, kao i razvoja svetovne inteligencije. Ove

dve grupe postale su politički značajne jer su se

prve, među nemuslimanima, zajedno sa hrišćanskim

trgovcima, založile za reformu mileta. Isticanje

jezika,umesto vere, kao sredstva koje zajednicu čini

jedinstvenom, bilo je oprečno samoj suštini mileta.

Tako je to nasatojanje da se naglasak prenese na jezik

i etničku pripadnost otvorilo put svetovnjaštvu i

nacionalizmu.

Kada se srpsko stanovništvo sklonilo u relativnu

bezbednost Mađarske, na Kosovu su stotine sela ostala

pusta, a Pećka patrijaršija je ostala bez vrhovnog

sveštenstva. Demografski poremećaji do kojih je došlo

zbog masovnog iseljavanja Srba, kasnije poznatog kao

Velike seobe, otvorili su prostor za ponovno

naseljavanje Kosova Albancima, koje je sa njihovih

planina mamila plodna zemlja, a uz to su ih i

Osmanlije podsticale. Oni su naselili Kosovo, Novi

Pazar i Niš - pa i Peć, gde je šest vekova bilo

sedište Srpske crkve, a sada je, kao i Đakovica, to

postao pretežno albanski grad. Od osamnaestog veka

učestale su i seobe Albanaca u Makedoniju, posle kojih

je veliki broj Slovena , koji su ostali na Kosovu,

prešao u islam.10 Oni Albanci koji su se na Kosovo

doselili u sedamnaestom i osamnaestom veku bili su

rasuti, u malim porodičnim grupama, po prostranoj

oblasti, zbog čega su izgubili osećaj sigurnosti koju

im je pružao život unutar čvrsto povezanih bratstava,

kakav su vodili u severnoj Albaniji iz koje su

potekli, ali su oni to nadoknadili prihvatanjem

patrijarhalnog sistema porodičnih zadruga, koje su

često imale i do pedeset članova, što je bilo

uobičajeno među Južnim Slovenima.

U međuvremenu su Osmanlije na svim frontovima

bivale izložene sve većim pritiscima. Tek što se,

1711. godine, završio rat sa Rusijom, Osmanlije su već

obnovile neprijateljstva sa Mletačkom Republikom,

1715. godine, a godinu dana kasnije, ponovo su

ratovali i sa Austrijom. Posle rata između Porte i

Austrije, 1739. godine, srpsko stanovništvo je ponovo

bilo izloženo pritisku preobraćanja u islam. To je

dovelo do novog velikog iseljavanja, pod vodjstvom

10 Za podatke o procesu islamizacije Srba na Kosovu pogledati: Atanasije

Urošević, "Gornja Morava i Izmornik" u Srpskom etnografskom zborniku, Naselje,

tom. 28, Beograd, 1935.

24

patrijarha Arsenija IV Šakabente. Nekoliko stotina

srpskih porodica iselilo se iz rudarskih naselja u

okolini Janjeva, Prištine, Novog Brda i Kopaonika. I

Albanci su se selili kako bi izbegli osmanlijsku

vlast. Albanski doseljenici su osnivali nove

zajednice, i to uglavnom u Italiji, Grčkoj i na

dalmatinskoj obali, kao što je to bio slučaj u selu

Arbanasi koje su, 1726. godine, osnovali albanski

doseljenici iz Briska i Šestana, zapadno od Skadarskog

jezera.11 Izbor između preobraćanja u islam i

potčinjavanja moćnom gospodaru koji bi ih štitio naveo

je i Srbe i Albance da se isele van domašaja

osmanlijske vlasti, da bi im život bio podnošljiviji.

U tom razdoblju, stanovništvo Kosova je desetkovano

kugom, pa je zato, kao i zbog seoba, koje su joj

prethodile, stotine sela ostalo pusto, a veliki deo

zemljišta je zaparložen. Uporedo sa demografskim

poremećajem izazvanim seobom Srba, odvijalo se i

pristizanje novih doseljenika iz siromašnih planinskih

predela severne Albanije na praznu, bogatu, plodnu

zemlju, opustošenu ratom. Položaj pravoslavaca na

Kosovu počeo je da se poboljšava negde posle rusko-

osmanlijskog Ugovora u Kučuk-Kajnardži (1774), kada je

Rusija zatražila zaštitu za sultanove pravoslavne

podanike. Uticaj malobrojne, ali snažne srpske

inteligencije u Mađarskoj, njeni rodoljubivi spisi i

borba za književni jezik, prenošen je na sve Srbe,

najviše zahvaljujući crkvi, koja je, i pored toga što

je još uvek bila oruđe osmanlijskog feudalizma i

ugnjetavanja, još uvek negovala i čuvala srpsku

tradiciju, a ova je, opet, nadahnjivala srpsku

nacionalnu svest u nastajanju. Neprekinuti razvoj

srpske narodne književnosti bio je, u ovom razdoblju,

značajan za razvoj te nacionalne svesti i ona je u

nju, osim duha osvete Turcima, unosila idealizovano

sećanje na srpsku prošlost. Narodni pesnici su,

medjutim, uglavnom bili nepismeni i nisu se razumeli u

privredna i politička pitanja, tako da nisu mogli

neposredno da podstaknu neki intelektualni ili

politički pokret.12 To je ostalo tako sve do srpske

11 R. Elsie, The History of Albanian Literature, tom. II, Njujork, 1995, str.

65.

12 Zanimljive podatke o srpskim narodnim pesmama videti u H. Rootham, Kossovo:

Heroic Songs of the Serbs, Oxford, 1920.

25

pobune protiv elitnih osmanlijskih jedinica, janičara,

u Beogradskom pašaluku (oblast pod vlašću paše ili

bega), 1804. godine, pod vođstvom Karađorđa (Crni

Đorđe).13 Neposredno posle srpske pobune, od 1804.-15.

godine, Kosovo je dobilo poseban politički značaj za

albanske paše koji su se tada, donekle opravdano,

bojali da bi se plamen pobune mogao proširiti i na

druge oblasti u kojima žive Srbi. Stoga je Porta

podsticala muslimanske paše da, u oblastima pod svojom

vlašću, suzbijaju svaki pobunjenički pokušaj Srba.

Ali, sve veća politička nezavisnost Srbije, koja je,

1833. godine, imala jednu autonomnu kneževinu unutar

otomanskih suverenih oblasti, probudila je nade Srba

na Kosovu, od kojih su se mnogi, za vreme prve

vladavine kneza Miloša (1830-39), upustili u potragu

za zemljom u toj kneževini. Oni su se nadali da će se

tamo nastaniti i naći izvesnu sigurnost koja je

nedostajala gotovo svima koji su živeli pod vladavinom

Osmanlija. Knez Miloš je nastojao da poboljša položaj

svojih sunarodnika uspostavljanjem veza sa porodicom

Mahmud paše Rotulovića iz Prizrena i porodicom Mahmud

Begovića iz Peći, a uz to je pokušavao i da poboljša

stanje medju kosovskim pravoslavnim sveštenstvom, koje

je bilo prilično klonulo duhom, tako što je davao

poklone siromašnim kalu|erima i dopuštao im da

sakupljaju priloge za svoje manastire u Srbiji.

Njegovom zaslugom su obnavljeni Visoki Dečani, 1836.

godine.14

Zbog rasula nastalg zahvaljujući skoro neprekidnom

ratovanju i previranjima Kosovo je gotovo opustelo, a

velika manastirska imanja počela su da zarastaju u

travu i korov jer nije bilo nikog da ih održava i

obrađuje - a takvo stanje je vladalo u čitavom tom

području. Život običnog seljaka, već pritisnutog

visokim porezama, bio je veoma težak i u mnogo čemu

nepodnošljiv. Tokom devetnaestog veka, kosovski

drumovi nisu bili bezbedni jer su po njima harale

odmetničke bande. Moglo se putovati samo uz dobro

naoružanu pratnju, ali to je mnogima bilo preskupo,

13 Janičari, koji su se bojali da će izgubiti svoj povlašćeni status,

suprotstavili su se programu reforme sultana Selima III koji je pokušao da

stvori novu vojsku i sa njom i nov finansijski sistem. Potpuni izveštaj o

srpskoj revoluciji videti u M.B. Petrović, A History of Modern Serbia, 1804-

1918, Njujork, 1976.

14 D. Bataković, The Kosovo Chronicles, str. 92.

26

tako da su i muslimani i hrišćani iz tog kraja molili

Portu da im pruži zaštitu. Pokazalo se, medjutim, da

su kaznene ekspedicije koje su Osmanlije slale da se

obračunaju sa tim buntovničkim bezakonjem potpuno

nedelotvorne, tako da se Kosovo izrodilo u područje u

kojem je carevalo bezakonje i razbojništvo. Među ovim

razbojnicima, koji su na čitavom Balkanu bili poznati

kao hajduci, ili "odmetnici od društva" ("social

bandits"), bili su, ne samo begunci od zakona,

dužnici i pustolovi, već i oni koji su bežali od krvne

osvete. Njihovo pojavljivanje bilo je posledica opšte

nebezbednosti života i imovine, posledica strane

vladavine, kao i terena i načina privredjivanja koji

su pogodovali bezakonju uopšte, a posebno

razbojništvu. Te razbojničke bande su nudile

pristupačno dodatno pribežište svakom pojedincu koji

je bio izložen pritisku svog gospodara, države ili

opasnosti od krvne osvete. Oni su delovali kao tesno

povezane družine, često uz punu saradnju lokalnog

stanovništva. Po lepom vremenu živeli su po šumama i

brdima, ali pošto je razbojništvo uglavnom bilo

sezonski posao, oni su se zimi često vraćali

uobičajenom seoskom životu.

U takvom okruženju stalnog ratovanja na obodima

carstva, tužno su propadali pokušaji vlasti da primene

odlučne mere protiv odmetnika kojima su na meti bili,

pre svega, turski skupljači poreza za koje se pouzdano

znalo da sa sobom nose prilično velike sume novca. Tek

je trebalo ustanoviti mnoge slučajeve razbojničkih

napada na njih čiji su počinioci bili i hrišćani i

muslimani. Kako se osmanlijski feudalni sistem

postepeno raspadao, razbojnički napadi, iako

nekoordinirani, izazivali su trajne sukobe između

vlasti i velikih delova stanovništva, i hrišćanskog i

muslimanskog. Uz to, troškovi koje su iziskivale mere

kojima se pokušavalo izaći na kraj sa razbojnicima na

Balkanu, bile su jedan od činilaca koji je, na kraju,

doprineo bankrotstvu osmanlijske blagajne.15 Da bi

zaustavila pogoršanje prilika izazvano seobama, koje

su znatno umanjile prihod od poreza, Porta je smanjila

ograničenja nametnuta hrišćanima.

15 Više podataka o ulozi banditizma u balkanskom društvu videti J.

Koliopoulos, Brigands with A Cause, Clarendon Press, Oxford, 1987.

27

Pritisak na muslimansko stanovništvo

U razdoblju od 1835. do 1836. godine, posle

rušenja s vlasti nepokornih bosanskih begova,

osmanlijska vojska je konačno uklonila nezavisne paše

sa Kosova - Mahmud pašu Rotulovića iz Prizrena, Arslan

pašu iz Peći, Sejfudin pašu iz Đakovice, kao i

naslednike bratstva Đinića iz Prištine, na čijoj su se

strani borili feudalni gospodari iz Peći, Debra i

Đakovice. Ukinut je zakon kojim su uvedeni spahiluci i

uprava je potom poverena vojnim zapovednicima, s tim

što su sprovedene mere kojima je cilj bio da se ona

centralizuje, kao i poreski sistem. Skadarski,

prizrenski i pećki sand`ak bili su stavljeni pod

kontrolu rumelijskog vilajeta čije je sedište bilo u

Bitolju (Monastir).iii

Što je devetnaesti vek više odmicao, to je

postajalo sve jasnije da je muslimansko "plemstvo" na

Balkanu osuđeno na propast, jer su centralne

osmanlijske vlasti nastavile da donose mere kojima je

cilj bio znatno smanjenje moći begova i paša u

centralnom delu Albanije i na Kosovu, a koje su išle

dotle da su neki medju njima bili deportovani u Malu

Aziju, a njihova utvrdjenja srušena. Naslednik Mahmuda

II - sultan Abdul Medžid (1839-61) - objavio je 1839.

godine čuveni hatišerif od Gilhane koji će kasnije

postati neka vrsta "povelje o slobodi" podanicima

osmanlijskog carstva. Hrišćani su tada i zvanično

izjednačeni sa muslimanima. Njime se predviđa uvođenje

redovne vojne obaveze, centralizacija vlasti i

reorganizacija poreskog sistema, kao i evropeizacija

pravosuđa i obrazovanja.16 Reforme su naišle na snažan

otpor medju Albancima, a naročito regrutovanje u

osmanlijsku vojsku.

Mnogi Albanci su odgovorili tako {to su počeli

ponovo da se preobraćaju u katolike kako bi izbegli

vojnu obavezu i uživali jednaka prava koja su imali

hrišćani. Oni su, isto tako, bili pod uticajem

evropskih sila, koje su se sve više mešale u balkanske

poslove. Tim ponovnim pokrštavanjima su se, medjutim,

suprotstavljali konzervativni osmanlijski krugovi i na

Kosovu i u Carigradu i 1846. godine, na podsticaj

lokalnog osmanlijskog paše, dvadeset četiri albanske

16 Ibid., str. 83.

28

porodice kriptokatolika, odnosno, laramana - preko 160

osoba - deportovano je iz kosovske parohije Letnice u

Anadoliju, pošto su odbacili svoje lažno muslimanstvo

i otkrili svoju pravu, ali prikrivanu odanost

katoličanstvu. Takve mere su preduzimane da bi se

zastrašili drugi muslimani, ili navodni muslimani i

tako odvratili od otvorenog ispovedanja katoličke

vere, kao i da bi se zaustavio proces reforme koji bi,

čega su se plašili konzervativci, mogao da ohrabri

nove slučajeve kolektivnog otpadništva od vere.17

To je bilo vreme kada su Osmanlije spale na niske

grane. Porta je sve manje bila u stanju da kontroliše

svoje službenike u provinciji i vidjenije lokalne

muslimane. Reforme, koje su uvedene 1839. godine,

imale su za cilj da ponovo ojačaju carstvo koje je

bilo izmučeno upravljačkim rasulom i vojnom slabošću,

ali je većina muslimana bila ogorčena zbog gubitka

apsolutne vlasti. Otpor je bio posebno jak među

Albancima i, 1844. godine, izbijaju pobune u Skoplju,

Prištini i Tetovu koje su ugušene tek posle žestokih

sukoba. S obzirom na to da su morali, kao i hrišćani,

da se povinuju novoj vojnoj obavezi i novim poreskim

zakonima, muslimani iz ovih oblasti su reforme

smatrali ozbiljnom pretnjom svojim povlasticama. Druga

faza reforme Hatt-i-Humayun (hatihumajun - hatišerif),

usvojen 1856. godine, posle snažnog pritiska velikih

sila, ističe jednakost svih građana. Očekivalo se da

će se, uvođenjem nekih evropskih organizacionih

standarda i svetovnijim zakonima i ustanovama,

sačuvati i ojačati carstvo. Što je još značajnije,

uvodjenjem jednakih prava za sve gradjane trebalo je

umiriti hrišćane u carstvu i na taj način sprečiti da

nacionalistička plima zapljusne čitav Balkan. Dobijeno

pravo na otvaranje sopstvenih crkava i škola ohrabrilo

je Srbe sa Kosova da počnu sa prikupljanjem priloga

kako bi osnovali sopstvene škole i održavali oronule

manastire i crkve. Prve srpske svetovne škole smele su

se otvoriti na Kosovu od sredine tridesetih godina

devetnaestog veka.

Kako je osmanlijska vlast slabila, tako su sve

češći bivali domaći nemiri. U međuvremenu, privredni

razvoj carstva sve više je zavisio od njegovih

podanika koji nisu bili Turci. Zbog gnušanja prema

17 G. Duijzings, "The Martyrs of Stubla...", str. 1.

29

trgovini većina Turaka ostala je u gradskim oblastima

gde su se bavili tradicionalnim zanatima. Reforme su

dovele do oživljavanja trgovine i zanatstva u

gradovima širom Kosova, a inače spora urbanizacija

napredovala je kada su ljudi počeli da se slivaju u

gradove gde su učili razne zanate ili počinjali da se

bave nekom trgovinom. "Turski" gradovi na Balkanu

počeli su da primaju sve veći broj slovenskih

stručnjaka. Hrišćanski trgovački sektori su

napredovali, dok je osmanlijska aristokratija sve više

propadala zbog postepenog gubitka materijalne baze.

Gradovi kao što su Skoplje, Prilep, Ohrid, Bitolj i

Solun privlačili su dinamične i preduzimljive

hrišćane, jevreje i jermene. U novom, otvorenom

društvu, privredna sreća se okrenula protiv Osmanlija

koji su gubili svoju zemlju, a u gradovima nisu umeli

da iskoriste mogućnosti za unosne poslove koje je

donosio novonastajući kapitalizam. Oni su sedeli,

gunđali, pušili čibuke, pili kafu i posmatrali kako

hrišćani preuzimaju inicijativu.18

Tokom Krimskog rata, 1853-56. godine,

antipravoslavno i antislovensko raspoloženje u

carevini dostiglo je vrhunac. Albanci na Kosovu bili

su vodiči engleskom konzulu koji je došao u pećki i

dečanski okrug u potrazi za regrutima kojima je, kao i

drugim muslimanima, ponuđena dobra naknada za posao

plaćenika. Srbima, kao hrišćanima, nije bilo

dozvoljeno da nose oružje i zato nisu imali mnogo čime

da se brane. Kaluđeri iz Dečana i Pećke patrijaršije

obratili su se vladi Srbije, tražeći zaštitu. Bilo

je, isto tako, više slučajeva ponovnog prelaska

Slovena u islam, ovog puta da bi se izbegli novi

progoni, ali, bilo je mnogo više onih koji su se, sred

ratnog rasula, radije opredelili za iseljavanje. U

nekim slučajevima su čitava sela prebegla u Srbiju

ili Crnu Goru. Srpska vlada je pokušala da pridobije

uticajne Albance za svoje ciljeve, ali se u tom

razdoblju, osim iz povremenih izveštaja kaluđera i

učitelja, malo toga moglo saznati o političkom

položaju Srba na Kosovu, koji su u to vreme gotovo

potpuno bili prepušteni sami sebi. Samo nekolicina

osmanlijskih službenika živela je u gradovima, a

većina najistaknutijih poglavara bili su Albanci.

18 Dragnich and Todorovich, The Saga of Kosovo, str. 78.

30

Stiče se utisak da ni seljaci muslimanske vere nisu

bolje živeli od svojih hrišćanskih suseda. Hrišćanski

trgovci, zemljoposednici i više sveštenstvo počeli su

tesno da sarađuju sa osmanlijskim vlastima, kao i

njihove muslimanske kolege, prepuštajući seljacima, i

hrišćanima i muslimanima, da nose breme poreza i vojne

službe. Često se moglo videti kako osmanlijski pukovi

lenstvuju po malim kosovskim gradovima. Mnogi od njih

bili su Kozaci koji su dezertirali iz ruske vojske,

ili Poljaci (koji su mrzeli Srbe i Crnogorce,

smatrajući ih ruskim štićenicima) i Mađari.

Prizren

U međuvremenu, Prizren je ponovo postao

najznačajniji grad u ovom području. Smešten je na

obodu široke doline,a blizu planinama, tako da se

najmanje polovina ovog grada uspinjala po strmim

obroncima na čijem se vrhu nalazila ogromna siva

tvrđava Kaljaja. U centru grada, duž obe obale brze

reke, nizali su se prostrani haremi bogatih Turaka.

Trgovina i zanatstvo su cvetali, a sarači, zlatari i

krojači prodavali su svoju skupu robu na pijacama

Srbije, Crne Gore, Kosova i Makedonije. Ovaj

multietnički grad, smešten na značajnoj raskrsnici

puteva između Skadra i Soluna, naseljavali su Srbi,

Albanci, Turci, Jevreji, Cigani i Čerkezi, koji su

sebe nazivali Adigejcima, a poreklom su bili sa

severozapadnog Kavkaza, iz područja u blizini izvora

reke Terek. Njih su u trinaestom veku prvo preveli u

hrišćanstvo Gruzijci, a kasnije, u šesnaestom i

sedamnaestom veku, Tatari su ih preobratili u islam.

Oni su došli na Balkan preko Varne i nastanili se u

Drami i u ravnici oko Sera i u drugim oblastima

Egejske Makedonije. Kao i Albanci, bili više stočari

nego ratari. U drugoj polovini devetnaestog veka,

posle rusko-osmanlijskih ratova, naselili su se dalje

na zapadu, u području Balkana, u osetljivim

pograničnim oblastima, uglavnom u vojno utvrdjenom

Vučitrnu i Prištini.iv

Imajući u vidu prisustvo jedinica redovne vojske i

mešavine osmanlijskih porodica, kao i to da su sinovi

iz imućnijih porodica odlazili u Carigrad na

školovanje, Albanci iz Prizrena su manje prkosili

centralnoj vlasti i hrišćanskom stanovništvu nego oni

iz okoline Peći i Đakovice. Iako je u Peći i Djakovici

31

bio potisnut, turski jezik je bio u širokoj upotrebi u

Prizrenu zbog značajnog osmanlijskog prisustva. Iako

su Albanci, kako hrišćani tako i muslimani,u svojim

kućama i javno govorili albanski jezik, on u školama

nije bio dozvoljen, čak ni posle hatihumajun (Hatt-i-

Humayun) ukaza iz 1856. godine, kojim je obećana

ravnopravanost u obrazovanju svim narodima u carstvu.

Porti i Carigradskoj patrijaršiji odgovaralo je da se

održi verska podeljenost Albanaca19 nasuprot novim

srpskim školama koje su tada počele da se otvaraju.

Trgovci i zanatlije iz Prizrena, Prištine i Peći

novčano su pomagali njihovo osnivanje i opremanje, a

osim toga, podsticali su obrazovanije učitelje da dođu

u te zabiti. Prizren, srpski privredni centar u

južnom delu Kosova, bio je dom najstarijoj i

najpoznatijoj srpskoj crkvenoškolskoj zajednici,

osnovanoj 1836. godine sa ciljem da se suprotstavi

grćko-pravoslavnoj propagandi. Mnogi dobri učenici sa

Kosova mogli su da uče za nastavnike, zahvaljujući

stipendijama bogatog prizrenskog trgovca, Sime

Andrejevića Igumanova (1804-82).20

U Prizrenu je, 1871. godine, otvorena srpska

bogoslovija. Srpska vlada nije mogla da pruži nikakvu

političku pomoć, ali je sistematski pomagala crkve i

škole šaljući nastavnike i podstičući najbolje učenike

da nastave školovanje. U prizrenskoj bogosloviji

obrazovali su se nastavnici i sveštenici za službu u

svim srpskim zajednicama koje su bile pod osmanlijskom

vlašću i ona je postala središte delovanja vezanog za

nacionalna pitanja. Bez znanja vlasti, ova škola je

uspostavila redovne veze sa vladom u Beogradu od koje

je dobijala uputstva i sredstva za političko

delovanje. 21Ispostavilo se da je njeno otvaranje

predstavljalo sigurnu zaštitu od pokušaja Carigradske

patrijaršije da helenizuje srpsko stanovništvo na

Kosovu, kao i Bugarskog egzarhata (1870) da stvori

uporišta u oblasti Gnjilana. Sve do otvaranja srpskog

konzulata u Prištini, 1889. godine, ova bogoslovija je

bila jedino središte srpskog političkog života na

Kosovu, a iz Beograda su stizale knjige, časopisi i

19 Skendi, The Albanian National Awakening, str. 18.

20 D. Bataković, The Kosovo Chronicles, str. 98.

21 Ibid., str. 55.

32

novine sa ciljem da se učvrsti nacionalna samosvest.

Osmanlijske vlasti su, medjutim, od samog početka

bile sumnjičave prema radu bogoslovije, smatrajući je

središtem srpskog nacionalnog delovanja, pa su, iz

predostrožnosti, politički kontakti sa Beogradom

održavani preko ruskog konzulata u Prizrenu, koji je

obezbeđivao prenošenje poverljive prepiske.22

Prizrenska bogoslovija je ubrzo postala sedište

ukupnog duhovnog i obrazovnog života i uporište

političkog rada na nacionalnim poslovima. Ali, još

značajnije je bilo to što je prvi put je uspostavljen

kontakt sa vladom u Beogradu koja je, zahvaljujući

tome, mogla neposredno da utiče na nacionalno

delovanje među Srbima na Kosovu. Od osnivanja, 1871.

godine, do ponovnog srpskog zauzimanja Kosova, 1912.

godine, bogoslovija je radila u skladu sa uputstvima

srpske vlade. Njen rad je u početku bio u nadležnosti

Ministarstva za obrazovanje i verska pitanja, a

kasnije Ministarstva inostranih dela. Sve troškove je

plaćala srpska vlada, ali su sredstva za njeno

održavanje dolazila i od crkve, kao i iz zadužbine

Sime Igumanova.23 Tako je ova škola imala propagandni

zadatak da pobudjuje i neguje nacionalnu svest,

sprečava preobraćanje, i uopšte, da nastavi da radi na

nacionalnoj prosvećenosti. Ipak, iako nije bilo nekih

većih teškoća da se u uzavreli, kosmopolitski Prizren

privuku nastavnici, slovenska zajednica nikako nije

mogla da nađe učiteljice koje bi radile na Kosovu.

Prvu prepreku je predstavljalo to što bi žena

školovana u Beogradu zahtevala visoku platu da bi

došla da živi u takvoj divljini kao što je Kosovo.

Drugo, one su želele da se udaju, što je značilo da su

sve te mlade žene napuštale službu čim bi uštedele

dovoljno za miraz. Tako su, u većini srpskih škola,

jedini učitelji bili kaluđeri i kalu|erice.

Prvenstveni cilj tadašnje srpske spoljne politike bilo

je potpuno uklanjanje osmanlijskog prisustva u zemlji.

To je, pre svega, značilo uzeti od Turaka nekoliko

utvrdjenja. Po ostvarenju tog cilja, moglo se

razmišljati o načinu preuzimanja susednih srpskih

oblasti, uključujući Kosovo. Da bi se pripremio za ove

poduhvate, srpski vladar, knez Mihajlo Obrenović,

22 Ibid., str. 98-100.

23 Ibid., str. 99.

33

nastojao je da sklopi saveze sa drugim hrišćanskim

narodima na Balkanu, kao front protiv Osmanlija.24

Tokom šezdesetih godina devetnaestog veka, srpski

ministar inostranih poslova, Ilija Garašanin,

podozrevajući da su Rusija i Austrija u to vreme

sklopile tajne sporazume sa Portom, kao i da Albanci u

svemu tome imaju negativnu ulogu, odlučio je da

uspostavi prijateljske odnose sa raznim albanskim

vođama u severnoj Albaniji, naročito sa onima koji su

bili katoličke vere. Zbog toga su beogradska

diplomatija i srpski novac postali veoma učestala

pojava u bratstvima Mirdita, a cilj im je bio da ih

pridobiju na svoju stranu i tako umanje italijanski i

austrijski uticaj. Zato je najmanje pet poglavara

albanskih bratstava posetilo Garašanina u Beogradu

tokom samo jedne godine.25 Njegova politika

pridobijanja Albanaca naglo je, medjutim, prekinuta

ubistvom kneza Mihajla Obrenovića, 1868. godine.

Slabljenje carstava

Što se vek više primicao kraju, to je bivala sve

uočljivija ranjivost oba carstva, i Osmanlijskog i

Austrijskog. Nacionalističke revolucije iz 1848-49. i

1866-67. godine ukazale su habsburškim vladarima na

osnovne slabosti sopstvenih režima. Postepeno

sužavanje teritorija Osmanlijskog carstva, koje je

počelo 1699. godine, ubrzalo se u devetnaestom veku

uprkos brojnim naporima njegovih vođa da, njegovim

osavremenjivanjem i unutrašnjim reformama, povrate

njegovu nekadašnju moć. Da bi učvrstila svoj sve

slabiji položaj na zapadnim granicama Balkana, Porta

je, 1865. godine, sprovela zakon o organizovanju svoje

uprave pod koju je nameravala da podvede značajnu i

kompaktnu grupu muslimana u provincijama Bitolj,

Janjina, Skadar i Kosovo u kojima su živeli Albanci.

Nadali su se da bi one tako, ideološki, politički i

socijalno bile privržene suštinskim interesima

carstva i da bi predstavljale izvor za regrutovanje

snaga koje bi obezbeđivale mir na njenim sve

ranjivijim granicama. Područja naseljena Albancima,

24 Charles and Barbara Jelavich, The Establishment of the Balkan National

States, 1804-1920, University of Washington Press, Seattle, 1977, str. 64.

25 Dragnić and Todorović, The Saga of Kosovo, str. 82.

34

kao i brojno stanovništvo drugih nacionalnosti,26

podeljena su, 1866. godine na tri vilajeta - Skadar,

Bitolj i Janjinu, s tim {to im je četvrti - Kosovo -

dodat 1878. godine. Svaki je imao svog upravitelja i

svoj garnizon. Namera je bila da se spreči da Albanci

u doglednoj budućnosti uspostave sopstveni poredak. S

obzirom na to da su Albanci zauzimali tako značajan

strateški položaj na Balkanu, Porta je želela da

izbegne uspostavljanje konačnih graničnih odrednica

još uvek neodredjenog geografskog pojma "Albanija".

U to vreme, kada je u svetu raslo zanimanje za

sudbinu Osmanlijskog carstva, dve Britanke, gospođice

Irbi i Mekenzi, upustile su se u otkrivanje i

beleženje činjenica o životu u evropskim provincijama

Osmanlijskog carstva. One su, 1867. godine, objavile

jedan, više nego povoljan prikaz svojih putovanja u

kojem se govori o"čistom, vrednom, poštenom

hrišćanskom stanovništvu", oštro se kude "lenji,

tromi, nemarni, besposleni muslimani", među koje su

uvršteni i Albanci sa Kosova. One su smatrale, a to

mišljenje je bilo veoma rasprostranjeno u to vreme, da

je u pitanju civilizovanost nasuprot varvarstvu.

Evropa je za ove dve putnice predstavljala sve što se

tada smatralo civilizovanim, pa ih je to navelo da

istaknu: "Pošto smo sada videle kako je Stara Srbija

izgubila svoje hrišćanske i već skoro civilizovane

stanovnike, ispitaćemo kako se dogodilo da je sada

drže varvari i islam". 27Strani posetioci su uvek

smatrali hrišćane najprosvećenijinm i civilizovanim

članovima kosovske zajednice, dok su stereotipne

predstave o Albancima dopunjavali ljudi kao što je bio

novinar Henri Berlejn (Henry Baerlein): "Primitivan

narod, kao što su Albanci, najviše veliča ratničke

odlike".28

S obzirom na to da je Kosovo šezdesetih i

sedamdesetih godina devetnaestog veka bilo poznato,

pre svega, po propadanju i bezakonju, Irbi i Mekenzi

26 Teško je odrediti stanovništvo Kosova u devetnaestom veku. Osmanlijski

godišnji popisi su uglavnom nepouzdani, pošto se pravi broj članova porodice

krio da bi se izbegli neki porezi. Posebno su muslimani odbijali da im se

popišu žene i deca.

27 G.M. Mackenzie, and A.P. Irby, Travels in the Slavonic Provinces of Turkey-

in-Europe, tom. 1, London, 1877, str. 217.

28 H. Baerlein, A Difficult Frontier, Leonard Parsons, London, 1922. str. 35.

35

su poredile bedu kosovskih Srba sa relativnim

napretkom onih Srba koji su živeli u slobodnoj srpskoj

državi. Ove dve engleske dame bile šokirane kada su

im, u Peći, srpski djaci bukvalno ničice padali pred

noge, na šta su one gledale s gnušanjem: "Upitale smo

kako im je, za ime boga, uopšte palo na pamet da mi

želimo da nas tako dočekaju? Njihov učitelj je

odgovorio: 'Turci su nas tome naučili, njihovi

velikodostojnici zahtevaju od nas hrišćana da im se

ničice prostremo pred noge'."29 Velika prepreka

napretku srpske zajednice u Prizrenu bio je odlazak

njenih najsposobnijih članova koji su je napuštali da

bi okušali sreću u slobodnoj Srbiji. Zbog čega, onda,

nisu svi otišli da tamo žive? Razlog tome je što su se

neki Srbi, mada su već bili otišli u Srbiju, često

vraćali jer im je sva porodična imovina, bilo da je

reč o komadu zemlje ili radnji, ostajala na Kosovu, u

vlasti Osmanlija. Uz to, njih su Srbi iz slobodne

Srbije smatrali lenjima i nepouzdanima, možda zbog

toga što su tako dugo živeli uz muslimane. Što je još

značajnije, vlada Srbije je odlučno odvraćala Srbe sa

Kosova od preseljavanja u Srbiju, jer bi to značilo

potpuno prepuštanje Kosova muslimanima.

U to vreme, gradovima na Kosovu upravljao je ili

osmanlijski službenik, ili, u mnogim slučajevima,

Albanac koji je služio u redovnoj vojsci. Prištinski

mudir, sedamdesetih godina devetnaestog veka, bio je

Albanac. Ti službenici su imali nekolicinu lokalnih

pomoćnika (kavasa) koji su često dopunjavali svoje

prihode pljačkanjem stanovništva. Poglavar hrišćanske

zajednice bio je često arhiepiskop ili rukopoloženi

starešina, čiji je turski naziv bio kodgia bashi. Osim

pomoći u odmeravanju poreza i donošenju presuda u

građanskim parnicama, takve hrišćanske starešine imale

su malu političku vlast, ali su bile dosta uticajne u

društvu. Gospođice Irbi i Mekenzi su zabeležile

sledeće: "Mudir, ili paša, počinje tako što kupuje

svoj položaj, a zatim mu se dozvoljava da ostane na na

tom položaju onoliko dugo koliko mu je potrebno da

ostvari svoj glavni cilj - da što pre nadoknadi svoj

novac. Svi su to znali, pa su ga i muslimani i

hrišćani podjednako obasipali mitom, ali, i pored toga

što je želeo sam da se obogati, on je morao da ubira i

29 Mackenzie and Irby, Travels in the Slavonic provinces..., str. 199.

36

porez za sultanovu kasu. Ukoliko muslimani ne bi

platili svoj deo, on je morao dvostruko da oporezuje

hrišćane; jer, sa muslimanima se nije bilo šaliti zbog

toga što bi oni, ukoliko ih uvredi, mogli da podmite

nekog višeg carskog službenika da ga ukloni sa

položaja. U Prištini se to stalno događalo; mudir koga

smo tamo zatekle, bio je već drugi za godinu dana, a

pre nego što smo napustile tu oblast, on je već bio

smenjen".30

Prilike u toj oblasti tada su već bile toliko

rdjave da je svo stanovništvo dovedeno do očajanja.

Albanci nisu hteli da pokore osmanlijskoj vlasti i

zbog toga je u tom području vladao nered. Osnovni cilj

Albanca, bilo da je bio bekd`i (bekji - seoski

stražar) u vreme primirja, ili bašibozuk (bashibazouk

- povremeni pomagač osmanlijskih trupa) u vreme

nemira, bio je da na silu zgrabi {to može u svetu koji

mu nije omogućavao da na drugi način zaradi za život.

U leto 1867. godine, Albanci su ubili pećkog

zapovednika dok je prikupljao danak za sultana.

Namučeni članovi srpske zajednice u Peći rekli su

gospođicama Irbi i Mekenzi sledeće: "Naše patnje se

rečima ne mogu iskazati, a naša tela to više ne mogu

podnositi; naši životi i imovina, naše žene i

deca,prepušteni su na milost i nemilost šačici

razbojnika. Naše starešine i medžlisi, naše sudije i

policija, svi su lopovi, razbojnici i ubice".31

Jedan srpski starešina je to ovako objasnio:

"Dobro bi nam došao konzul koji bi se založio za

hrišćane; ali, takvi konzuli, kakve sam video u

Prizrenu, nemaju vlast, te od njih nema koristi. Ne

kažem da se stvari ne mogu poboljšati, ali kažem da,

ukoliko se one u potpunosti ne izmene, mi Srbi iz Peći

moramo da učinimo ono što su učinili naši očevi -

moramo da odemo".32

Sve malobrojnijem slovenskom stanovništvu, nepoželjnom

u slobodnoj Srbiji i zastrašenom u svojoj sredini u

kojoj je vladalo sve veće bezakonje, preostalo je samo

30 Ibid., tom. 1, str. 223.

31 Ibid., tom. 2, str. 56

32 Ibid., tom. 2, str. 56

37

da se povuče u svoju zajednicu, da pogne glavu i da se

moli za međunarodnu intervenciju.

Iako znatno kasnije nego što je to bio slučaj sa

njihovim susedima, i nacionalna svest Albanaca je

počela da se budi uporedo sa otvaranjem takozvanog

istočnog pitanja. Albanski begovi su bili sve

razočaraniji osmanlijskom upravom. Porta nije želela

razbijanje islamskog jedinstva, niti da, u bilo kom

delu muslimanskog sveta, dodje do budjenja nacionalne

svesti koja bi bi vremenom odnela prevagu nad verskom

solidarnošću. Zbog toga je Porta, koja je bila dosta

popustljiva prema drugim nacionalnostima, za razliku

od najodanije i najomiljenije prema kojoj nije bila

tako trpeljiva, pa je zabranu upotrebe nacionalnog

jezika u školama proširila na Albance hrišćanske vere,

za razliku od drugih hrišćana za koje ova zabrana

nije važila. Porta je bila svesna bliskih odnosa

između Albanaca hrišćanske i onih koji su bili

muslimanske vere, kao i toga da će oni biti sve

bliskiji, zahvaljujući zajedničkom jeziku i

nacionalnom osećanju.33

Pre nego što je postavljeno istočno pitanje, Srbi

i Albanci, mada nikada nisu bili tako bliski, kao što

je bio slučaj sa raznim albanskim verskim zajednicama,

bili su, što se društvenog života tiče, veoma slični,

što je dolazilo do izražaja kroz brojne zajedničke

običaje i tradicije, kao kroz zajedničku borbu protiv

osmanlijskih vlasti, a kroz često krvno srodstvo.

Razmere tih bliskih veza na koje albanski narod

podseća, vide su u rečima upućenim Dositeju

Obradoviću, prvom srpskom ministru za obrazovanje,

prilikom njegove posete Albaniji: "Mi i Srbi smo

članovi iste porodice i bratstva".34 Na tromedji

između Kosova, Crne Gore i Sandžaka, stanovništvo je

uglavnom bilo dvojezično i imalo mnogo zajedničkog u

kulturni, kao, na primer, epske junačke pesme, poznate

u čitavoj ovoj oblasti, u kojima su opevani i Albanci

i Bosanci i Srbi. Nepoverenje između Srba i Albanaca

produbilo se kada su Balkan počeli da potresaju

nacionalni nemiri. Kako je srpska vlada nastojala da

podstakne nacionalno osvešćenje kosovskih Slovena,

33 S. Skendi, The Albanian National Awakening, Princeton University Press,

1967, str. 133.

34 D. Tuković, Srbija i Albanija, Beograd, 1914, str. 113.

38

tako je počinjalo i nacionalno buđenje albanskog

stanovništva. Proći će, medjutim, nekoliko decenija

pre nego što bude bio moguć bilo kakav, makar i

delimični, albanski nacionalni uspon.

i. .D. Bataković in Duijzings, Janjić and Maliqi (eds), Kosovo -

Kosova, str. 3.

ii. Duijzings, "The Martyrs of Stubla: Religion nad the Politics

of Identity in Kosovo", unpublished Ph.D. thesis, Univ. of

Nijmegen, str. 20.

iii. D. Bataković, The Kosovo Chronicles, str. 82-3.

iv. Kada su se Osmanlije povukle posle Balkanskih ratova 1913.

godine, Čerkezi su otišli s njima, izuzev malog broja koji je

ostao na Kosovu, uglavnom u Donjem Spasovcu. Njihova imena

sačuvana su u mnogim nazivima gradova i sela, na primer,

39

Čerkes, Tikve{, Novo Selo i Železnik, itd. Za dalje informacije

o Čerkezima videti G. Elezovi}, Glava o postanku i poreklu

naroda arnautskog, Beograd, 1936, str. 256-63, i T. Đorđević,

Čerkezi u našoj zemlji, Glasnik Skopskog naučnog društva,

Beograd, 1928, str. 143-53.