1

Verslag Conferentie ICDAD/DEMHIST

10 – 14 oktober 2018, Republiek Azerbeidzjan in Bakoe

Decorative arts and interiors.

Textiles in interiors, interior design and defining identity, interiors and authenticity as well as

metalwork and jewelry.

Doorn, December 2018

Frank Louhenapessy

Treasurer ICOM IC-DEMHIST

2

Organiserende Comités

Voor de organisatie van de gezamenlijke internationale conferentie tekenden het Internationale

Comité voor ‘Collecties van decoratieve kunst en ontwerp (IC-ICDAD)’ en het Internationale Comité

voor ‘Historische Huis Musea (IC-DEMHIST)’ in samenwerking met het Nationaal Comité van ICOM-

Azerbeidzjan. De conferentie in Baku kon op brede hulp en financiële support van het zeer betrokken

ministerie van Cultuur van de Republiek van Azerbeidzjan.

Azerbeidzjan is een jonge republiek die na de val van de Sovjetrepubliek begin jaren negentig van de

vorige eeuw op eigen benen is gaan staan. Azerbeidzjan (of Azerbaycan) betekent letterlijk vertaald

het land van de eeuwige vlammen oftewel het land van vuur. Dit verwijst naar plekken waar gas uit

het gesteente ontsnapt en soms spontaan ontbrandt. Naast gasvelden beschikt Azerbeidzjan ook

over olievelden die de bronnen vormen voor de rijkdom en welvaart van het land. Een land dat sinds

2003 strak en dictatoriaal geregeerd wordt door de ‘Aliyev-dynastie’. Van 1993 tot 2003 voerde

vader Heydar de scepter, na zijn dood is zoon Ilham de sterke man en president van het land. Hun

beeltenissen beeldbepalend binnen en buiten Bakoe tot in de musea aan toe.

Vader en President Heydar Aliyev in het museum voor moderne kunst. Vader en Zoon in het straatbeeld.

Azerbeidzjan wil zich aan de wereld tonen als een welvarend en breed ontwikkeld land. Op het

gebied van bijvoorbeeld sport werden de afgelopen jaren diverse wereldkampioenschappen

georganiseerd. Vanaf 2016 vinden ook de prestigieuze Formule I races plaats in Baku. Het land heeft

niet alleen de wens maar ook de middelen om op een positieve manier in de internationale aandacht

te staan. Het land heeft zich weten te ontworstelen aan het juk van het Sovjetregime en ontwikkelt

zich heel autonoom en zelfbewust. De trots voor de eigen cultuur en het land is zeer voelbaar en

wordt sterk uitgedragen. In deze politieke en maatschappelijke context spelen de staatsmusea van

Azerbeidzjan een belangrijke rol.

In dit verslag ga ik uiteraard in op de inhoud van de conferentie, maar deel ik ook mijn observaties

van de politieke en maatschappelijke achtergrond waartegen het dagelijkse leven zich afspeelt. Ik

realiseerde mij in Baku pas echt goed dat het kompas van Azerbeidzjan jarenlang op Moskou was

gericht. In het huidige straatbeeld getuigen de troosteloze wijken met blokflats nog aan deze

Oostblok periode.

Maar ook het oude Europa van de 19eeuw is terug te vinden in Baku. De Zweedse broers Ludwig en

Robert Nobel exploiteerden vanaf 1875 al olievelden rondom Baku. Dankzij de winsten uit de olie-

industrie werden ondermeer Franse architecten uitgenodigd om de stad te ontwikkelen. Zo waan je

3

op 3.600 kilometer afstand van Frankrijk, je wandelend en winkelend op een Parijse boulevard. In de

19e -eeuwse woonpanden zijn nu dure merkwinkels gevestigd.

Parijse architectuur met op de achtergrond de Flame Towers waarop ’s avonds lichtprojecties plaats vinden.

Sinds de onafhankelijkheid van het land zijn er iconische en architectonische gebouwen gerealiseerd

waarmee het land zich onderscheid. Hierin zijn belangrijke musea gehuisvest, zij zijn de landmarks

en culturele visitekaartjes van Azerbeidzjan.

National Carpet Museum Moderne Kunst Heydar-Aliyev met op de achtergrond SU-flats.

De Conferentie

De ICDAD DEMHIST conferentie was ondergebracht in het National Carpet Museum in Baku. Een

voorbeeld van een gebouw, in de vorm van een opgerold tapijt, van iconische architectuur. Vijftig

deelnemers uit alle windstreken namen deel aan de conferentie. Als eregast van de conferentie was

aanwezig de President van de International Council of Museums (ICOM) mevrouw dr. Suay Aksoy. De

beide IC-besturen en de ICOM-president werden aan de vooravond van de conferentie onthaald met

een welkomstdiner.

Het bestuur van DEMHIST had, geheel in lijn met het ICOM-beleid, financieel mogelijk gemaakt om

met de toekenning van de ‘Jane Watson Scholarship’ (reisbeurs) de studente Mousruti Das uit

Calcutta/India en Walaa eldin Badawy uit Cairo/Egypte deel te laten nemen aan de conferentie.

De opening van de conferentie vond plaats in aanwezigheid van de minister van Cultuur. In haar

kielzog was ook de nationale omroep meegekomen die televisie opnamen maakten en interviews

afnamen met de aanwezige directeuren van Azerbeidjaanse musea en President Aksoy. Daarmee

werd ook goed duidelijk gemaakt hoeveel belang er door het ministerie van Cultuur en ICOM-

Azerbeidzjan gehecht wordt aan ICOM. De aanwezigheid van de President van ICOM en de

internationale bestuurders van IC-ICDAD en IC-DEMHIST vormden een mooie entourage en

legitimatie voor de propaganda ten behoeve van met name binnenlandse consumptie. Voor de

medewerkers die bij de organisatie van de conferentie betrokken waren en de Azerbeidjaanse

4

deelnemers was het een erkenning en waardering van hun museale activiteiten. Een bijzondere

ervaring om als IC-bestuurslid zo onderdeel te zijn van museale staatspropaganda.

Mediaspektakel bij de opening die door de minister van Cultuur werd bijgewoond luisterend naar ICOM-President Aksoy.

Omdat de oudere generatie Azerbeidzjanen op de middelbare school niet met Engels maar met

Russisch zijn opgeleid, moesten voor de buitenlandse deelnemers de lezingen in het Engels vertaald

worden. Een groot deel van de aanwezigen zat dan ook met een headset op in de zaal.

Nadat de nationale hoogwaardigheidsbekleders en de media waren vertrokken kon het eigenlijke

programma van dag één beginnen. De presidenten van ICOM-Azerbeidjan, IC-ICDAD, IC-DEMHIST

hielden ieder hun welkomstwoord waarmee zij hun organisaties konden profileren. President Aksoy

had een mooie speech waarin zij het belang van de culturele en educatieve functies van musea

toelichtte. Maar ook wees zij erop dat musea ethische waarden moeten naleven en meer hun

maatschappelijk verantwoordelijkheid moeten nemen. Voor musea is hierbij een belangrijke

voorbeeldrol weggelegd. Zij moeten de interculturele dialoog en sociale harmonie stimuleren omdat

deze bijdraagt tot de instandhouding van vrede.

Keynote spreker mr. Anis Chaaya uit Libanon gaf een indrukwekkende lezing over de

maatschappelijke rol en invulling die ‘historic houses’ geven in zijn land. Een land sterk beïnvloed

door oorlog en – botsende - westerse en oosterse cultuur. Tegen deze achtergrond ziet hij de

instandhouding van cultureel erfgoed als een instrument om vertrouwen op te bouwen tussen de

verschillende rivaliserende bevolkingsgroepen. Als voorbeeld noemde hij het voor het publiek

openstellen van monumenten in particulier bezit. Zo worden in Beyruth particuliere monumenten

door bewoners opengesteld en bezoekers rondgeleid en uitgenodigd om een gezamenlijke maaltijd

te nuttigen. Deze afwijkende conceptuele benadering onthulde een geheel nieuwe kijk op het begrip

‘historische huismusea’. En de rol die erfgoedhuizen kunnen spelen in conflictgebieden.

De presentaties van de Azerbeidjaanse collega’s, mevrouw Sevil Sadikova (Kunstacademie), mevrouw

Shirin Melikova (Karpetmuseum) mevrouw Alla Bayramova (Staats Muziekmuseum) maakten op een

andere manier indruk. De lezingen kenmerkten zich door monotone voorleesbeurten waarbij niet of

nauwelijks op- of omgekeken werd van de vol geschreven A4-pagina’s. Na drie dagen confereren is

mijn conclusie dat dit de standaard van het presenteren in de voormalige Sovjetunie moet zijn

geweest. Veelal gedegen presentaties maar saai. Gelukkig waren er ook lezingen om wel op het

puntje van je stoel te zitten.

De eerste dag van de conferentie stond vooral in het teken van ICDAD onderwerpen. De rol en

betekenis van borduursels en patronen in tapijten voor het traditionele Azerbeidjaanse interieur. In

Azerbeidzjan worden tapijten gebruikt op allerlei plaatsen: op de vloer, aan de wand, op meubelen

en zelfs aan het plafond. Een lezing over historische verhalen en betekenissen die worden

5

weergegeven op tapijten door Raiya Amenzade, professor Architectuur en Kunst aan de Academie

van Wetenschappen in Azerbeidzjan. De presentatie van Alla Bayramova, directeur van het

Staatsmuseum voor Muziekcultuur, ging in op de betekenis van muzikale afbeeldingen op historisch

textiel.

De eerste dag werd afgesloten met een cultureel programma waarbij een bezoek werd gebracht aan

het marionetten theater met een voorstelling. Het eerste moment waarop alle conferentiegangers

zich konden ontspannen.

Bezoek aan het poppentheater gevold door met muziek en dans.

Op dag twee mocht ik het DEMHIST gedeelte van de conferentie in goede banen leiden: het

introduceren van de sprekers, interactie met de zaal en de tijdsbewaking. Iedere spreker had ca. 15

minuten spreektijd, maar daar hield niet iedereen zich aan. Onze enthousiaste beursstudente uit

India ving geen enkele hint op en moest na 45 minuten dringend verzocht worden haar verhaal af te

ronden. Maar met haar lezing over ‘socital sustainability’ gaf zij aan hoe een historische

Huismuseum in Calcutta een voorbeeldfunctie heeft verworven voor politieke, sociale en

economische duurzaamheid. De conservering en inrichting van deze voormalige woning van

onafhankelijksheidsstrijder Subhas Chandra Bose (bijnaam Netaji) inspireert de lokale bevolking in de

volharding van hun bestaan en wordt door vele duizenden Indiërs maar ook buitenlandse bezoekers

bezocht.

Ontwerper en architect Ayman Kassem, eveneens uit Libanon, hield een interessante keynote speech

getiteld: ‘residential “white cubes” and the performance of objects’. Een kritische beschouwing op de

hedendaagse museale presentaties in minimalistisch ingerichte witte tentoonstellingszalen. In een

tijd van globalisering, migratie en nomadisch bestaan van de moderne mens ontbreekt het in de

architectuur en het interieur aan identiteit. Architecten leveren ontwerpen “white cubes’ aan hun

klanten die zijn ontleend aan moderne museale presentaties. Als reactie signaleert hij een trend bij

kunstenaars en ontwerpers die hun objecten uitgesproken eclectische etnische motieven, Boheemse

patronen, nomadische decoraties etc. meegeven. Zeer interessant om het mechanisme achter trends

in architectuur en interieur te zien die de belangstelling voor identiteit en bewustzijn aanwakkert.

Op het culturele programma van de tweede conferentiedag stonden bezoeken aan de Huismusea

van drie belangrijke personen uit de Azerbeidjaanse geschiedenis gepland. Een aantal vertrekken in

het voormalige appartement van (opera-) zanger en toneelspeler Bulbul (1897 – 1961) is nog

authentiek ingericht en vormt het herinneringsmuseum ‘Bulbul’. In hetzelfde apartementencomplex

is ook het conservatorium gevestigd waarin kinderen, geïnspireerd door de geest van Bulbul die

rondwaart, muziekles krijgen. De deelnemers aan de conferentie werden getrakteerd op optredens.

6

Ook het appartement waar schrijver Gara Garayev van 1918 tot en met 1946 woonde met zijn familie

is als huismuseum ingericht. Dit huis is niet alleen als museum in gebruik maar dient ook als

educatiecentrum en kamerconcertruimte.

Huismuseum van Bulbul met een optreden van leerling van de muziekschool.

Het Nariman Narimanov Huismuseum is een historisch Huis met veel grandeur. Dit was voorheen het

huis van de bolsjewistische schrijver en staatsman Nariman Narimanov (1870 – 1925). Na de oktober

revolutie van 1917 werd Narimanov voorzitter van de sociaal democratische partij van Azerbeidzjan.

Villa Petrolea was 40 jaar de residentie van de Zweeds gebroeders Nobel (Alfred, Ludwig en Robert)

die aan het roer stonden van de Brothers Nobel Oil Company (Branobel), een van de grootste

oliemaatschappijen ter wereld. De rijkdom is terug te zien in het historische huis dat vandaag de dag

als exclusieve business club dienst doet. Evenals in de andere historische huizen hingen hier ook de

portretten aan de muur van de huidige heersers de Nagdynasty.

Bezoek aan Villa Petrolea en het huismuseum van Gara Garayev.

Op de derde en laatste conferentie dag vond een pecha cucha plaats waarin leden van DEMHIST en

ICDAD over hun actuele projecten konden vertellen. Portugese conservator Maria Jose Gaivao

Tavares vertelde over haar project bij het Nationaal Paleis Da Ajuda waar zij alle kamerschermen aan

het inventariseren is. Duitse Anika Reinke, conservator van het Stadsmuseum Berlijn, vertelde over

haar onderzoek naar het gebruik van 18e eeuwse Franse wandkleden aan het hof (gobelins).

Daarnaast was er ook een inbreng van de Nederlandse Iris Boersma, expert op het gebied van

historische interieurs en preventieve conservering, die een toelichting gaf op de transformatie van

het appartement van de Nederlandse kunstenares Gisele d’Ailly (1912 -2013) tot een Huismuseum.

7

Een bijzonder verhaal van een Nederlandse kunstenares die in de Tweede Wereldoorlog in haar huis

onderdak bood aan joodse onderduikers.

DEMHIST Bestuur

De conferentie werd bijgewoond door zes leden van het DEMHIST bestuur afkomstig uit: de

Verenigde Staten, Italië, Japan, Nederland (2x) en Portugal. Omdat de kernleden van het bestuur,

voorzitter, vice-voorzitter, penningmeester en secretaris aanwezig waren stond er ook een

bestuursvergadering gepland. Met zoveel verschillende nationaliteiten en culturele achtergronden

bleek efficiënt en effectief vergaderen geen eenvoudige opgave. Er is op de dagen van de conferentie

door het bestuur drie keer -uitgebreid – vergaderd, maar nog bleek dit onvoldoende om de

onderwerpen op de agenda naar ieders tevredenheid te behandelen. Voor een bestuur dat elkaar

maar een enkele keer in het jaar ontmoet is dit een handicap.

Het bestuur heeft besproken en/of besloten om o.a.:

- te investeren in een nieuwe en/of geactualiseerde DEMHIST website

- het Kyoto programma van de DEMHIST-conferentie i.s.m. International Committee -Museum

Security

- het ICOM Nederland initiatief voor een Japanese - Dutch connexion te ondersteunen.

- 7 projecten in 2019 te honoreren met een financiële bijdrage.

- in 2020 een DEMHIST conferentie in Nederland te organiseren.

Tour & Netwetwerken

Het 3 daagse programma van de conferentie met 22 sprekers en 13 musea bezoeken zat (over-) vol

en was stevig doorwerken. Maar gelukkig was er ook nog tijd voor ontspanning en veel gelegenheid

tot netwerken. Zelf heb ik nieuwe contacten gelegd met de collega’s uit Portugal en Duitsland die

ook met ‘royal collections’ actief zijn.

Afscheidsdiner en één van de vele groepsfoto’s die regeringsfotograaf heeft gemaakt’.

Bovendien namen veel deelnemers de gelegenheid te baat om Azerbeidzjan te verkennen. De

meesten namen dan ook deel aan de ‘post conference tours’ die twee dagen aansluitend op de

conferentie werden aangeboden. Buiten de welvarende en gepolijste hoofdstad Baku aan het toont

8

Azerbeidzjan zich een uitgestrekt bergachtig land. Maar ook dat het een islamitisch land is, aan de

zijderoute ligt en sterk verbonden is met de geschiedenis en het volk van het oude Perzië.

Een herberg voor mens en dier (Caravansary) in Sheki aan de zijderoute en de oudste moskee van het land.