Pojam historije

Pojam historije sagledava se od njegovog značenja u antici, u staro-grčkim tekstovima pojavljuje se pojam histor–svjedok. Iz ovog je proizišao Herodotov pojam „historija“ kao izvještaj o vlastitom viđenju događaja. Aristotel je uveo pojam historiografeo pod kojim podrazumijeva pisanje o historiji, a za istraživača koristi pojam historikos.

U srednjem vijeku formulacija pojma historija data je kroz gledišta Isidora iz Sevilje, po kojem historija mora biti izvještaj svjedoka o samom događaju. Ona je znanje o pojedinim područjima ljudskog života, o onome što se vidjelo i znalo kao istina. Po tome historičar je kreativan samo da piše iz vlastitog iskustva.

Na zapadu hrišćanstvo je proglašeno religijom historičara, a historija kršćanskim načinom mišljenja. Sve do 18. st. historija je znanje o pojedinim historijama, da bi u 18. st. pojam historije obuhvatao historijske događaje u cjelini. To je moderno shvatanje historije koje obuhvata stvarne događaje, znanje o njima i pripovijedanje. I Hegelova filozofija historiju smatra kao izvještaj o događajima i stvarnim događajima. On je tvorac termina „res gesta“ (prošli događaj) i „historia rerum gestarum“ (pričanje o prošlim događajima).

Savremeno značenje historije sagledava se kroz opće stvaranje škola. Mirjana Gross u svom prvom udžbeniku polazi od ovih Hegelovih termina: res gesta - prošli događaji, odnosno povijest i historia rerum gestarum - pričanje o prošlim događajima. Historiografija je pismeno izlaganje rezultata istraživanja, a historija znanost koja te podatke rekonstruiše.

Branislav Đurđev polazi od tumačenja historije od njenog značenja u antici kada je ona označavala pričanje o događajima, ali ne i same događaje. U drugoj fazi ona označava i jedno i drugo, da bi dobili, po Đurđevu, cjelokupni razvitak čovječanstva, a historija je po Đurđevu posebna priroda historijska nauka koja se bavi najkonkretnijim stranama razvitka ljudskog roda, naroda i zemalja. Historija je po njemu jedna strana prirodnog razvitka čovječanstva.

Stupnjevi razvitka historije

Razvitak historiografije bio je neravnomjeran i protivrječan, ali u isto vrijeme postojala je i linija i njenom narastanju od literarne, odnosno, književne vrste, kakva je ona bila u antici, do današnje savremene samostalne naučne discipline. Postoje stupnjevi u njenom razvoju, a u vezi s tim različite vrste historiografije koje se razlikuju po svom karakteru, ali i metodu.

U antici historiografija se razvija u okvirima književnosti i to u dva pravca: narativnom i pragmatičkom pravcu. Zadaća prvog usmjerena je da se prepričaju događaji, a zadaća drugog je

1

pouka. U kasnijem razvoju historiografije ova pragmatična nit biće ona linija koja vodi historiografiju ka samostalnoj historijskoj nauci. Sve do 18. st. historiografija je smatrana granom literature, a da bi sa prosvjetiteljima prešla u filozofski stupanj razvoja, mada su je pojedini historiografi 19. st. i dalje smatrali literaturom, odnosno umjetnošću, a naukom samo dok je utvrđivala činjenice (Drojzen). Zanimljiva je Hegelova podjela koji u svojim predavanjima filozofije historiografiju dijeli u 3 vrste:

1.) iskonska ili prvobitna2.) refleksivna, koja se dijeli na: opštu, pragmatičku, kritičku i specijalnu3.) filozofska

Ova njegova podjela odgovara razvitku historiografije zaključno sa racionalistima 18. stoljeća.

Bernhajm također dijeli u razvitku historiografije tri stupnja: narativna, poučno-pragmatička i razvojna ili genetička. Ova podjela vrlo brzo je postala školska, osobito u zemljama gdje se osjećao jak uticaj njemačke historiografije.

Marx i Engels su podvlačili razliku između idealističkog i materijalističkog shvatanja historije i u skladu s tim razvoj historiografije do njihovog vremena sagledavaju kroz sljedeće faze: objektivna, subjektivna i filozofska.

U 19. st. iz filozofskog stupnja razvoja pod uticajem pozitivista, historiografija prelazi u sociološki stupanj razvoja. Izrazito sociološka gledišta na historiju ugrađuju u sebe sociologiju kako nauku o društvu i ljudski razvitak pokušavaju objasniti opštim društvenim zakonima razvitka. Ova stupanj razvoja započinje polovinom 19. st. sa pozitivizmom, a svoj najizraženiji oblik dobiva u modernom strukturalizmu. Međutim, u drugoj polovini 19. st. i prvim decenijama 20. st. historiografija prelazi u stupanj koji je dovodi u samostalnu naučnu disciplinu. Osnove za to dao je Đurđev u svoja tri članka koja se odnose na stupnjeve razvoja historiografije u historijsku nauku.

Periodizacija historije

Prve periodizacije se drže dinastija i vadara, pa je prva prihvaćena periodizacija u starom vijeku periodizacija Sv. Jeronima, koji je historiju dijelio na četiri velika svjetska carstva, a to su:

- asirsko-babilonsko- medijsko-perzijsko- grčko-makedonsko- rimsko

2

Hrišćanstvu nije odgovarala ovakva podjela, jer su iz nje izostali narodi koje su Grci i Rimljani nazivali barbarima. Isto tao ova periodizacija završava sa propaćšću Rimsokg carstva, pa im ni zbog toga nije odgovarala. Nastaje nova periodizacija na 6 perioda, tzv. biblijska periodizacija koju je sačinio Sv. Augustin u 5. st., što se poklapa sa životnim dobima razvoja čovječanstva u skladu sa božijim stvaranjem svijeta za 6 dana. Ova periodizacija dijeli historiju na sljedećih šest perioda:

1.) od Adama do Noa2.) od Noa do Avrama3.) od Avrama do Davida4.) od Davida do babilonskog ropstva5.) od babilonskog ropstva do Hristovog rođenja6.) od Hristovog rođenja do smaka svijeta

Humanisti daju novu periodizaciju koja je općeprihvaćena i danas, a to je periodizacija koju daje Kristofer Keler (Cellarius), njemački filolog, profesor, humanista koji historiju dijeli na stari, srednji i novi vijek, odnosno:

1.) historija antike, koja obuhvata period do Konstantina Velikog2.) historia medii aevi, koja obuhvata period od osnutka Carigrada 330. g. do njegovog pada

u ruke Turaka 1453. g. 3.) historia nova

Ova periodizacija je općeprihvaćena, ali su se granice pomjerale, pa je tako kod nekih za početak srednjeg vijeka uzeta 476. g., a za kraj srednjeg vijeka pronalazak Amerike 1492. g.

Marx nikada nije izričito razmatrao probleme periodizacije, međutim njegovo uočavanje postojanja 5 ekonomskih formacija društva (prvobtina zajednica, robovlasništvo, feudalizam, kapitalizam i komunističko društvo) u kojima način proizvodnje sa proizvodnim odnosima, društvenim strukturama i drugim pojavama čine jednu cjelinu, bilo je osnov za pravljenje kasnijih periodizacija. Jedna takva je i Staljinova koja se striktno drži ove podjele u razvoju čovječanstva. On i njegovi saradnici su ovu podjelu pretvorili u opću zakonitost razvoja historijskih društveno-ekonomskih formacija.

Za Đurđeva periodizacija historije je jedan od prvorazrednih teorijskih problema i treba je sagledati na osnovu svestranog razvitka čovječanstva, koji se, osim u predhistoriji u prirodno-historijskoj povezanosti, odigrava na socijal-ekonomskoj osnovi, a u kulturnom razvoju izražava. Po njemu stadiji u razvoju ljuskog roda su:

1.) predhistorija (život u zajednicama zasnovanim na prirodnim vezama)2.) prahistorija (u kojoj se rađaju društveni odnosi)

3

3.) regionalna historija (obuhvata period starih i srednjovjekovnih civilizacija4.) svjetska historija (period savremene moderne civilizacije)

Mirjana Gross pod periodizacijom smatra hronološko-predmetnu organizovanost složenih povijesnih pojava i njihovo raspoređivanje u pregledne vremenske cjeline, a historiju dijeli na 4 perioda: antika (stari vijek), srednji vijek, rani novi vijek i novi vijek.

Antička historiografija

Počeci historiografije leže u epu i mitu, odnosno od momenta njihovog zapisivanja. Postoje i zapisi o pojedinim događajima, ličnostima koji saopštavaju stvarne događaje, ali zbog svoje fragmentiranosti nisu mogli predstavljati početak historiografije. Ipak, sami po sebi epovi i mitovi još uvijek nisu historiografija, jer su oni stvarne događaje davali sa mitsko-ljudskog aspekta, dakle tendencija im nije bila historiografska. Ipak, na ovim osnovama će izrasti historiografija kao posebna književna vrsta kod naroda starog vijeka sa osobenostima koje se razlikuju među sobom.

Grčka historiografija je nastala kao književna vrsta pod uticajem epskog pjesništva i tradicije, a pojavila se u Atini u 5. st. p.n.e. Ona je učiteljica života kojoj se stavlja u zadatak da služi obrazovanom građaninu i državniku. Ovaj zadatak, a to je pripovijedanje o pojedinim događajima - historijama, uslovila je politička rascijepljenost Grčke na polise.

Rimska historiografija razvila se pod uticajem iz grčke historiografije, ali nije dostigla njen stepen razvoja, ni u pogledu objašnjenja historijskih zbivanja, ni u pogledu kritike izvora. Zadatak rimske historiografije bio je da opravda uspon Rima i sva njegova osvajanja pisanjem legendi o postanku Rima, te slavljenjem njegovog državnom i društvenog uređenja.

Pojam historije u antici ograničavao se na prikazivanje događaja, a pojam istine se svodio na nepristrasnost prema osobama o kojima se pripovijeda. Razvoj historiografije u antici odvijao se u dva smjera: narativnom i pragmatičkom. Razlikuju se po tome kako izlažu i čemu to izlagajne služi. Narativni pravac započinje sa Herodotom, za kojeg je osnovni zadatak historije da događaje prepričava i sačuva ih od zaborava. On putuje Grčkom, južnom Italijom i Srednjim Istokom gdje zapaža uticaj geografske sredine, pa je njegovo pripovijedanje slikovito i puno etnografskih i geografskih opisa. On je historičar svog vremena.

Drugi pravac je pragmatički pravac koji ima za cilj da čitalac nešto nauči iz povijesti u praktične svrhe. Historija je trebala biti uzor za političko djelovanje. Pragmatično-poučno historiju čovjeka i njegovu prirodu stavlja u osnov historijskog zbivanja. Upravo priroda čovjeka, koja je vječna i ista po tom shvatanju, uslovljava da se historija ponavlja. Stoga ona može služiti za pouku. Predstavnik ovog pravca je Tukidid koji u historiju unosi pojam da je historijsko zbivanje

4

prirodan proces koji objašnjava vječnom prirodom ljudi. Tukidid se smatra osnivačem antičke kritike izvora koju je proširio u odnosu na Herodota.

Pored njega ovom pravcu pripada i Polibije koji je prvi upotrijebio izraz pragmatička, a koji u sebi obuhvata sljedeće dijelove:

- sastoji se u temeljnom istraživaju izvora i iz njih obradom podataka dobivenog materijala- odnosi se na gradove i krajeve, rijeke i pristaništa i uopšte osobenosti razdaljina na vodi i

zemlji- bavi se političkim događajima

I grčka i rimska historiografija u nekim fazma svog razvoja skreću ka retorici. Ciceron je razradio retoriku pisanja o historiji, odnosno historiografiji. Po njemu historija kao književna vrsta je grana govorništva sa visokom književnim zathjevima, pa se, stoga, historijsko prikazivanje moralo držati pravila retorike.

Grčka historiografija

Na početku grčke historiografije stoje logografi. Oni nisu historičari, međutim sa njima započinje pisana historija u prozi. Kod njih se javlja težnja za realnim prikazivanjem događaja bez mitske ljuske, te kritički odnos prema mitovima. Oni pišu o onome što se pripovijeda, a to su uglavnom priče o nastanku gradova, lokalne legende, genealogije i sl.

Hekatej iz Mileta ( kraj 6. i početak 5. st. p.n.e.) je stariji logograf, autor djela „Genealogija“ u kojem piše da će pisati onako kako se njemu čini da je istina. Unošenjem načela racionalnog traženja istine u zanimanju za prošlost, Hekatej je stvorio uvjete za mogućnost početka racionalnog pristupa historiji. Mlađi logograf je Helanik iz Mitilene (kraj 5. i početak 4. st. p.n.e.), zbog sistematizovanja predavanja hronološkim redom smatra se začetnikom hronologije.

U ovom periodu najviše se pišu: genealogije, predanja o osnutku gradova, hronološke tablice, dok pravih historiografskih djela nema sve do pojave prvih grčkih historičara. Herodot iz Halikarnasa (484. p.n.e.-420. p.n.e.) je prvi pravi historičar Grčke kod kojeg se prvi put pojavljuje pojam historija u značenju: znanje, ispitivanje, pripovijedanje i opisivanje. To je historičar koji putuje puno i njegovi opisi sadrže brojne podatke o predjelima Grčke, južne Italije i Srednjeg Istoka, pa su njegova pripovijedanja slikovita i puna podataka o običajima naroda koje upoznaje. On također želi realno prikazivanje događaja, a u traženju istine služi se sljedećim izvorima: od ljudi koji znaju ono što je čuo od njih, ono što je sam vidio, ono što je doznao ispitivanjem. Iz tih razloga on je historičar svog vremena, odnosno piše historiju svoga vremena-historia sui temporis. On piše o Grčko-perzijskim ratovima pokušavajući naći uzroke događaja.

5

U antici ga je još Ciceron proglasio ocem historije, međutim uzorom antičke historije ne smatra se on nego Tukidid.

Tukidid (460.-400. p.n.e.) za razliku od Herodota bavi se samo vojnim i političkim događajima, pa je mnogo jasnije i sistematičnije prikazao pojedine događaje. Njemu se pripisuje da je začetnik pisanja političke historije. Napisao je historiju Peloponeskih ratova u 8 tomova, držeći se strogo hronološkog reda. Njegovo gledanje na historijska zbivanja je strogo realističko, pri čemu traži uzoke ratovima, pa čak zapaža i neke od ekonomskih uzroka. Područje ispitivanja svodi samo na ono što je čuo i vidio, ali je zato postavio stroga mjerila vjerodostojnosti izvora, bilo da se radi o svjedočenju neposrednih učesnika događaja, ili o dokumentima prošlosti.

Ksenofont (430.-355. p.n.e.) je napisao helensku historiju, a kao Tukididov sljedbenik nastavlja sa opisima događaja tamo gdje je on stao.

Aristotel (4. st. p.n.e.) dao je definiciju pisanja o historijama pod pojmom historiografeo, a za istraživača pojam historik. Prihvativši pojam historija od Herodota, smatrao je da pod tim pojmom treba obuhvatiti političke i vojne događaje u određenom vremenu. U svojoj „Poetici“ on pravi razliku između historije i filozofije, gdje se filozofija, po njemu, bavi zakonitošću, pa je stoga ona bitna za spoznaju života uopće, dok se historija ograničava na ispitivanje pojedinačnog. Čak je i poezija za njega važnija od historije, jer i ona govori o općem kao i filozofija.

Polibije (2. st. p.n.e.) je shvatao pojam historije u značenju međusobno povezanih cjelina koje obuhvataju ljudsku djelatnost i događaje u različitim dijelovima svijeta. Jedini je pisac antike koji sistematski pristupa historijskom istraživanju. On smatra da se samo pažljivim ispitivanjem povezanosti činjenica i njihovim uspoređivanjem može postići poučna zadaća historije. On je, ustvari, prvi upotrijebio termin pragmatična historija i precizno ga definisao. Napisao je djelo „Historija Sredozemlja od 264. do 144. p.n.e.“ , tj. opisao je period učvršćivanja rimske vlasti nad Grčkom. Ovo djelo se smatra prvom općom historijom. Polibije putuje puno Španijom, Galijom, sjevernom Afrikom, želeći objasniti razloge uspjeha rimskih osvajanja. On pokušava naći zakonitosti u razvitku naroda i shvata ih prirodnim, ističući uticaj geografskih faktora i klime.

Rimska historiografija

Na početku rimske historiografije stoje analisti (ljetopisci). Anali su nastali hronološkim zapisivanjem važnih državnih događaja iz godine u godinu. Međutim oni nisu šturi, nego pišu o pojedinim pričama koje, pored političkih događaja, imaju podatke i o vjerskim obredima, epidemijama, ratovima i sl. Rimskoj analistici temelje je udario Fabije Piktor (3. st. p.n.e.). On

6

piše prvo poznato djelo posvećeno rimskoj prošlosti. Pod uticajem je grčke historiografije i piše na grčkom. Napisao je djelo „Historija prvog i drugog Punskog rata“ koje nije sačuvano.

Marko Porcije Katon (3./2. st. p.n.e.) prvi je pisac historgrafskog djela na latinskom jeziku pod nazivom „Origines“ ili „Postanak Rima“. On piše o događajima koji počinju sa postankom Rima, a koje on smatra važnim iz prošlosti rimskog naroda. Smatra se da je analistiku podigao na viši nivo.

Tit Livije (64.-17. p.n.e.) pisac je djela „Ab urbe condita“ (Od osnutka grada). Ovo djelo sačuvano je samo djelimično. Smatra se da je analistika s njim doživjela puni vrhunac.

Kornelije Tacit (55.-117. g. n.e.) pripada najvećim književnicima antike, ali budući da izlaže u stilu analista i da je ugled stekao djelom „Anali“, ubrajamo ga u analiste. Prvo djelo mu je, međutim, „Biografija Gaja Julija Agrikole“, a značajno djelo mu je etnografski spis „Germanija“ koji piše s ciljem da Rimljane upozna sa njihovim neprijateljima. Pored Cezara, on je nabolji izvor za historiju germanskih naroda.

Od prvih rimskih historiografa treba napomenuti Gaja Julija Cezara (101.-44. p.n.e.), autora djela „Komentari o Galskom ratu“, djela koje je primjer kratkog, ali tačnog i jasnog prikazivanja događaja, pa se stoga smatra značajnim za vojnu historiju.

Salustije Krips (86.-35. p.n.e.) autor je djela „Katalinina zavjera“ i „Jogurtin rat“. Napisao je historiju koja nije sačuvana. Kao ni Cezar, ni on se ne povodi za grčkim uzorima.

Josip Flavije (37.-95. n.e.) mada pripada rimskoj historiografiji, piše na grčkom, a ustvari je jevrejski pisac koji piše o rimskom, grčkom i jevrejskom svijetu. Značajno mu je djelo u 7 knjiga o jevrejskom ratu, te o jevrejskim starinama u 20 knjiga, što je ustvari jevrejska historija. Međutim, dva najznačajnija historiografa Rima su Apijan iz Aleksandrije (90.-165. n.e.) koji je napisao historiju Rima u 24 knjige, od kojih je samo 11 sačuvano. Vrijednost ovog djela je u tome što je u njega unosio ranije izvore, pa su se na taj način sačuvali. Amijan Marsel (330.-400. n.e.) je Grk iz sirijske Antiohije i posljednji je veliki historiograf Rima. Rim čiju je prošlost veličao, Amijan naziva „Urbs Aeterna“ (Vječni grad). Pisao je na latinskom, a kao oficir rimske vojske bio je u prilici da prati događaje vezane za prodiranje Perzijanaca i Germana preko rimskih granica, pa stoga njegovo djelo sadrži vrijedne podatke o carstvu za vrijeme njegovog propadanja.

Lukijan (120.-180. n.e.) je iz Sirije, poznat po tome što je napisao jedino sačuvano djelo sistematskog razmišljanja o historiji, pod nazivom „Kako se piše historija“. Tu on razrađuje Tukididova shvatanja o smislu historije kao pouke za budućnost.

Na kraju u rimskoj historiji imamo biografe koji su se bavili pisanjem biografija poznatih ličnosti. Kornelije Nepot (1. st. n.e.) je najstariji biograf čije su se biogrfije brojnih istaknutih ličnosti sačuvale. Tu je i Plutarh (45.-125. n.e.), autor uporednih biografija istaknutih ličnosti

7

Grčke i Rima. Za njega su biografije i historije dvije književne vrste različitog sadržaja. Historija daje opis događaja, dok biografija pripovijeda o značajnim pojedincima. Napisao je etički zbornik „Moralia“, gdje nisu važne činjenice o pojedinim ličnostima, jer mu one služe samo kao primjeri za etička načela koja tu izlaže.

Gaj Svetonije Trankvil (70.-122. n.e.) je napisao biografije 12 careva, pa se smatra dvorskim historičarem.

Historiografija srednjeg vijeka

Pojam srednjeg vijeka kao mračnog perioda, kako su ga definisali humanisti, Mirjana Gross ne prihvata. Ona smatra da je savremeni pojam srednjeg vijeka lišen tih ideoloških pretpostavki, te prostor njegove upotrebe ograničava na prostor Srednje i Zapadne Evrope, a vremenski na period od 5. do 15. st. Ovaj pojam vezuje za latinsko kršćanstvo, pa se, po njoj, on ne može vezivati za veći dio Bizantskog carstva, niti za islamsko područje, a pogotovo ne za ostali svijet. Ona karatkteriše ovaj period kao period religijskog i jezičko-kulturnog jedinstva koje se zasniva na pismenosti na latinskom jeziku, sličnosti u društvenom razvoju i hrišćanskom pogledu na svijet.

Za razliku od M. Gross, Đurđev smatra da su u srednjem vijeku jasno prepoznatljiva 3 usmjerenja: historiografija latinskog zapada, historiografija grčkog Bizanta i arapska historiografija.

Historiografija latinskog zapada

Srednjovjekovna hrišćanska historiografija, po M. Gross, temelji se na dvjema baštinama:

1.) od Rimljana je baštinila upute za pisanje historije o njihovom vlastitom vremenu, odnosno baštinili su formu i pravila pisanja

2.) od hrišćana su baštinili usmjerenje ka univerzalnoj historiji čovječanstva, te sadrži cilj pisanja.

Za M. Gross ova historiografija predstavlja kontinuitet razvoja spoznaje od prošlosti, odnosno antike, ka humanizmu. Shvatanje pojma historije u srednjem vijeku M. Gross daje kroz gledišta Isidora iz Sevilje (560.-635. g.), historičara, pjesnika, filozofa autora „Etimologije“, djela koje obuhvata sva znanja svog vremena iz pojedinih područja ljudskog života. Historija mora biti izvještaj svjedoka o samom događaju, a historičar je kreativan samo da piše iz vlastitog iskustva. Stoga je ova historija, historija svoga vremena. Pojam istinitosti ovisi od religijskog uvjerenja ili

8

društvenog položaja pisca. Historija je proglašena hrišćanskim načinom razmišljanja, a hrišćanstvo religijom historičara.

Đurđev ima suprotna mišljenja vezano za razvoj historiografije srednjeg vijeka i historiografije uopće. On smatra da se historiografija tog vremena, osobito u Evropi, vraća na narativni pravac i nekritički odnos prema izvorima, dok se u Bizantu donekle sačuvao pragmatički pravac, a kod arapskih historičara, u isto vrijeme, razvio smisao za realnim prikazivanjem događaja. Osnovne karakteristike zapadnoevropske historiografije po Đurđevu su:

- dualizam - pogleda na svijet po kome se vodi borba između nebeskog i zemaljskog carstva, gledište koje proizilazi iz kršćanske filozofije Aurelija Augustina

- providencijalizam – gledište po kojem se čitav historijski razvoj shvata kao ostvaranje Božijeg plana

- predestinacija – mišljenje po kojem je Bog od početka predodredio jedne ljude za spasenje, a druge za propast

- periodizacija – podjela na 6 razdoblja koju je dao Sv. Augustin u skladu sa Božijim stvaranjem svijeta za 6 dana

Đurđev, međutim, ističe da je hrišćanska filozofija unijela kao pozitivno u historiografsku misao mišljenje o jedinstvu ljudskog roda, jer su svi ljudi braća. Međutim, njegova opća ocjena je da je ovaj period u razvoju historiografije pao u odnosu na antiku, jer je primjetno odsustvo kritičkog stava prema izvorima i događajima. Osim toga u ovom periodu nastaju brojni falsifikati, nastali u crkvenim ustanovama, a sačinjeni u korist crkve. U ovom periodu pišu se sljedeća djela: hronike, svjetske i lokalne, koje pišu poznati autori; zatim anali nastali iz kratkih obavijesti o nekom događaju; životopisi svetaca, te djela, odnosno lokalne historije, koje daju podatke o djelima značajnih ljudi, biskupa, opata, članova vladarskih porodica i sl. Pišu se historije gradova, ali i genealogije, autobiografije, memoari i sl.

Jedan od najplodnijih pisaca koji su ikada postojali je pisac srednjeg vijeka Aurelije Augustin (Sv. Augustin, 354.-430. g). On je napisao više od 230 knjiga i preko 90 ostalih radova. Njegova teološka rasprava o historiji „De civitate deus“ („O Božijoj državi“) se smatra vrhuncem srednjovjekovnog tumačenja historije i duhovnim početkom srednjeg vijeka. On je prvi poznati filozof koji svoju filozofiju unosi u historiju. On podučava o jedinstvu ljudskog roda, jer je u svakom vremenu prisutan duh Božiji i svaka epoha ima od Boga datu zadaću. On je tvorac učenja o dualizmu, predestinaciji, te tvorac srednjovjekovne periodizacije na 6 razdoblja.

Najboljim historiografom srednjeg vijeka i jednim od najobrazovanijih ljudi svoga vremena smatra se Beda Venerabilis (673.-735. g). On je učitelj u jednom manastiru gdje predaje grčki, latinski i hebrejski. Njegov spis je dugo u srednjem vijeku služio kao udžbenik za matematiku i astronomiju. On je njime obuhvatio sva znanja svog vremena.

Opat Ajnhart (Einhart, 770.-840. g.) bio je lični sekretar i biograf Karla Velikog. Napisao je djelo „Život Karla Velikog“ i smatra se da ponovo uvodi dvorsku historiografiju. Do 10. st.

9

historija ima religijski karakter, u 11. st. rađa se skolastika koja nastoji povezati crkveno učenje sa antičkom filozofijom, posebno sa Aristotelom. U 12. st. latinski jezik i sveštenstvo gube monopol, pa se djela pišu na narodnom jeziku. Ovo je period u kojem imamo pojavu udžbenika opće i nacionalne historije. U drugoj plovini 12. st. javlja se učenje Joakima Flerskog (1130.-1201. g.) koji daje novu periodizaciju na tri perioda: carstvo Boga Oca (ropstvo), carstvo Boga Sina ( disciplina) i carstvo Duha Svetoga (sloboda duha). Dvanaesto stoljeće je period kada se javljaju nove teme pisanja, kao što su: krstaški ratovi, historije gradova, genealogije velikaških porodica i sl. Najbolju historiju krstaških ratova napisao je Viljem iz Tira (1130.-1184. g.) Protiv učenja Joakima Flerskog ustaje Toma Akvinski (1225.-1274. g.), najznačajniji folozof, ali i teolog tog vremena, koji pokušava Aristotelovu filozofiju pomiriti sa hrišćanstvom. Po njemu postoje samo dvije epohe, a to su Stari i Novi zavjet. U 14. st. nastaju promjene u razviju historiografije, a pod uticajem humanizma. Uz sveštenike koji i dalje pišu hronike i djela, pojavljuju se autori koji pišu na narodnom jeziku, a ne pripadaju kleru. Takav je Đovani Vilani (1270.-1345. g.), krupni firentinski trgovac, kojeg zanima nastanak građanskog sloja i uspon gradova. On realno prikazuje događaje i, u prvom redu, izlaže pisanja iz ekonomskog i socijalnog života gradova.

Bizantska historiografija

Po Đurđevu ona se odlikuje kritičkim duhom, realističkim prikazivanjem događaja, te pažljivom upotrebom izvora, što je stavlja izvan zapadnoevropske historiografije. Po Đurđevu, bizantski historičari bili su bolje upoznati sa antičkom historiografijom, a nadahnuti rimskom imperijom, helenističkom kulturom i hrišćanstvom, dok su se na zapadu historijom bavili samo sveštenici. U Bizantu historiju pišu i sami učesnici događaja, odnosno bizantski carevi, vojskovođe i sl.

Najznačajniji historiograf na početku biznatske historiografije je Prokopije iz Cezareje u Palestini. Živi i piše u doba cara Justinijana, pa je dobar izvor za taj period. Poznata su mu djela „Historije ratova“, gdje u 8 knjiga opisuje ratove Bizanta protiv Perzijanaca, Vandala i Gota, u kojima i sam učestvuje. Autor je i tajne historije koja se objavljuje nakon njegove smrti, u kojoj kritički piše o događajima tog perioda, a o kojima nije mogao pisati za života učesnika tih događaja.

Ivan Malava (5/6. st.) je pisac prve svjetske hronike od nastanka svijeta do 6. st. Nakon historiografskih djela Justinijanovog doba, period 7. i 8. st. se smatra periodom stagnacije u bizantijskoj historiografiji. U ovom periodu piše Teofor Konfesor (760.-818. g.), autor hronografije koja je primjer historijske neobjektivnosti i netačnosti srednjovjekovne hronike. Za proučavanje bizantskog dijela Balkana i historije Slavena pod Bizantijom koristi nam kratka historija carigradskog patrijarha Nićifora, a za historiju Slavena i Avara značajan izvor su „Mirakula Sv. Demetrija I i II“. Smatra se da je prvu zbirku čuda sastavio solunski mitropolit Jovan u drugoj polovini 7.st. Sadrži 13 poglavlja, odnosno pohvala u čast solunskog čudotvorca

10

Sv. Dimitrija. U njemu se iznose čudesni događaji koji imaju historijsku pouku. One nam daju podatke o Solunu, Slavenima i bizantskoj Makedoniji. Druga knjiga sadrži 6 čuda i svako čudo opisuje poseban događaj. Uglavnom se podaci odnose na slavenska plemena u Makedoniji i Heladi, te o njihovim pokušajima osvajanja Soluna.

Najbolju hroniku srednjeg vijeka piše dvorski dostojanstvenik Ivan Zonaris sredinom 12. st. Hroniku odlikuje kritički odnos prema izvorima. Ona je jedini izvor za historiju ratova Bizanta protiv Arapa.

Ivan Kinam bio je lični sekretar bizantskog cara Manojla Komnena kojeg prati u svim vojnim pohodima po Evropi i Aziji. Poznato mu je djelo „Priručnik“ u sedam knjiga, u kojem govori o sukobu Biznata sa Srbima, a usput spominje i Bosnu. U periodu kasnog sr. vijeka do pada Carigrada 1453. u ruke Osmanlija više autora bavi se ovim periodom bizantskog carstva. Među njima su Nićifor Gregor, pisac rimske bizantske historije, te Laonik Halkohondil koji piše svjetsku hroniku u kojoj on, ustvari, opisuje uspon i širenje Osmanskog carstva, a ne Bizanta kao njegovog prethodnika.

Arapska historiografija

Arapski geografi i historiografi su dobri poznavaoci grčko-rimske kulture i kao takvi odlikuju se boljim poznavanjem svijeta, širinom pogleda i realističkim prikazivanjem događaja. Prepoznatljiva su dva perioda u razvoju ove historiografije: prvi se bavi prorokom Muhamedom i osvajanjima Arapa, a drugi se bavi historijom drugih naroda. Arapska historiografija počinje da se razvija u 8. st. Do tada, a poslije smrti Muhameda (632. g.) tokom dva naredna stoljeća prikupljaju se njegova predanja i hadisi i prave zbirke korisne pravnicima i zakonodavcima (hadise-Muhamedove izreke, usmena tradicija o proroku Muhamedu). Na početku ove historiografije dominiraju biografije proroka Muhameda, među kojima prvu piše Ibn Ishak, a potom su tu i djela koja govore o prvim osvajanjima Arapa. O ovim osvajanjima najvažnije podatke daje Al Hakam (Al Hišam). On opisuje osvajanje Egipta, sjeverne Afrike i Španije. Najznačajniji historiografi u periodu od 8. do 12. st. su El Bahidi koji se bavi Muhamedom, te El Jakubi koji je napisao historiju svih do tada poznatih naroda. Tu spada i Al Taberi poznat po svjetskoj hronici u kojoj je sakupio sva do tada poznata djela, odnosno prezentira izvore koje koristi. Napisao je dva značajna djela: „Anali apostola i kraljeva“ i „Komentari Kur'ana“. Najbolji poznavalac antičkih pisaca, te veliki putnik je El Masudi, kojeg kasnji historičari nazivaju „Herodotom Arapa“. Napisao je veliko geografsko-historiografsko djelo u 31 tomu, od kojih je sačuvana samo jedna sveska pod nazivom „Ispiranje zlata i majdani dragulja“. Dva najznačajnija historiografa Arapa koja se odlikuju sistematičnošću su: Al Hatib (14. st.) porijeklom iz Sirije, napisao preko 60 djela, od kojih je najznačajnije „Historija Granade“, te Ibn Haldun, rođen u Tunisu u 14. st., koji je imao značajnu ulogu u politici sjeverne Afrike i Španije. Napisao je „Historiju svijeta“ poznatu po svom uvodu (mukadini). Tu je pokušao da

11

stvori opšte zakone o postanku, razvoju i propadanju naroda, te prvi put u historiji izložio teoriju o razvitku naroda koja se zasniva na spoju prirodnih uslova (klime i geografije) i društvenih uslova, odnosno, moralnih i duhovnih snaga naroda. On traži uzroke historijskih događaja i pokušava ih objasniti. Njegovo djelo je podijeljeno u 3 dijela:

- u prvom govori o društvu i njegovim karakteristikama, o vladarskoj vlasti i upravi, o dohotku i sredstvima za život, o zanatima, naukama i uzrocima svega toga

- druga knjiga sadrži historiju Arapa i nekih njima poznatih savremenih naroda i država kao što su Kopti, Grci, Bizantinci i Turci

- treća knjiga je posvećena historiji Berbera

Djelo je značajno i po tome što sadrži uputstva o poukama koje mogu biti izvedene iz proučavanja prošlosti.

Historiografija ranog novog vijeka

Ovaj period Mirjana Gross izdvaja iz historije novog vijeka kao poseban period, kojeg opet vezuje za dio Evrope. To je period od 15.-18. st., a tematski ga karakteriše nadahnuće antikom, te prvi koraci ka znanosti. Možemo ga nazvati periodom „od humanizma do neohumanizma“, a obuhvata historiografiju humanizma od 14.-16.st., zatim historiografiju reformacije-protestantsku historiografiju 16. st., historiografiju erudicije 17. st., te historiografiju racionalizma (prosvjetiteljska historiografija) koja se javlja u 18.st.

Humanistička historiografija

Humanizam se javlja od sredine 14. st. i traje sve do 16. st., a pojavio se kao posljedica jačanja gradova i građanskog sloja. Pod uticajem humanista i njihovog traženja uzora u antici stvorila se nova kultura, renesansa (preporod) na temeljima antičke kulture. U vezi s humanizmom je i reformacija koja počinje sa Martinom Luterom i predstavlja pobunu protiv crkvenih normi i propagira vraćanje izvornom kršćanstvu. U 18. st. rađa se prosvjetiteljski humanizam, pa stoga ovaj period zovemo „od humanizma do neohumanizma“. Osnovna obilježja novog shvatanja historije kod humanista su:

1. uočavaju razliku između prošlosti i sadašnjosti2. odlikuju ga individualizam, shvatanje čovjeka kao pokretača vlastite historije3. ideal humanista je obrazovan čovjek4. shvatanje prirode kao stvarnosti i njeno povezivanje sa čovjekom5. novi odnos perma Bogu, koji karakteriše odnos čovjeka prema bogu, a ne prema Crkvi

12

6. u potrazi za umjetničkim djelima antike javlja se arheologija, odnosno, oživljavanje antičkih vrijednosti

Doprinos u razvoju historiografije humanisti su dali kroz:

1.) težnju za realnim prikazivanjem historijskih procesa iz čega proizilazi zahtjev da se historiografska djela odlikuju jasnoćom i razumljivošću

2.) prva kritika izvora se javlja upravo kod njih, oni smatraju da tekstove izvora najprije treba sistematski prikupiti, pregledati, učiniti ih pristupačnim, a potom tražiti njihovo izvorno značenje i komentarisati i

3.) humanisti su uveli navođenje izvora i primjedbe u tekst, što označava začetke naučnog aparata

4.) ovo je period kada se javljaju prvi radovi iz područja koja čemo kasnije nazvati pomoćnim historijskim naukama

5.) humanisti raskidaju sa srednjovjekovnom periodizacijom, protiv koje prvi istupa Žan Boden (Jean Bodin), pisac djela „Metode za lako razumijevanje historije“

Novu periodizaciju dao je Kristofer Keler na stari, srednji i novi vijek. Prvim historičarem humanizma smatra se Leonardo Bruni, kancelar Firence, napisao je djelo „Historija florentinskog naroda“, odnosno historiju Firence. U ovom djelu on traži razumno objašnjenje događaja bez uticaja bogova, te odbacuje srednjovjekovne legende o osnutku Firence. Međutim, u svom djelu se ograničava na političke i vojne događaje, a ne socijalne i ekonomske. Pored ovog djela napisao je i historiju Italije svog vremena, „Historiju gotskih ratova po Prokopiju“, te biografije Dantea i Petrarke. Za Đurđeva osnivač eruditskog pravca u historiografiji je Flavio Bjondo, sekretar papske kancelarije. Mirjana Gross ga, pak, smatra za prvog antikvara, arheologa i topografa starog Rima. On je autor nekoliko historijskih rječnika i udžbenika. Đurđev smatra da je slab prikazivač događaja, ali svestran sakupljač izvora. On je prvi od humanista uveo način citiranja, a njegova djela smatraju se začecima pomoćnih historijskih nauka. Sistematsku primjenu filološke kritike izvora, ne samo srednjeg vijeka nego i antičkih, preduzeo je Lorenco Vala. On je na zahtjev aragonskog kralja Napulja dobio zadatak da analizira Konstantinovu darovnicu, prema kojoj je on početkom 4. st. papi Silvestru I darovao Zapadno Rimsko carstvo sa središtem u Rimu. Na osnovu nje pape su pravdale svoju svjetovnu vlast. Vala je na osnovu terminologije dokazao da je ovo falsifikat iz 8.st. Pretečom savremenih političkih nauka, odnosno prvim politologom, smatra se Makijaveli, sekretar firentinske kancelarije. On sistematski posmatra dostignuća historijskih ličnosti, upoređujući ih sa vlastitim iskustvom. Po njemu politika se ne može shvatiti bez historije. Napisao je djelo „Vladalac“, koje treba da pouči one na vlasti, te smatra da je građanska klasa ta na koju treba da se oslanja vladalac, a ne na plemstvo. Poznat je i po djelu „Florentinske historije“ u 8 tomova, gdje opet raspravlja o obliku vladavine, društvenim sukobima i likovima pojedinaca. Frančesko Gvičardini (Francesco Guicciardini), ambasador firentinske republike, smatra da historija ima poseban zadatak. Po Đurđevu on ne znači niakav napredak u razvoju historijske misli, jer po svojoj koncepciji stoji niže od Makijavelija. Međutim, on se odlikuje vrlo širokim prikazivajnem

13

događaja, pa je tako započeo historiju Firence, ali kako nije mogao objasniti sva događanja odvojeno od onih u ostalim dijelovima Italije, on odustaje i piše historiju Italije koju Mirjana Gross smatra posljednjim velikim djelom humanističke historiografije kao književne vrste. Od humanista van Italije treba pomenuti Žana Bodena i u Njemačkoj Kristofera Kelera.

Historiografija u doba reformacije (Protestantska historiografija)

Početak reformacije vezuje se za Martina Lutera, preofesora teologije u Vitembergu i njegov istup 1517.g. sa 95 teza. Prema njegovom učejnu izvor vjerovanja je samo Sveto pismo, dok zaključci crkvenih sabora i vjerska tradicija ne obavezuju ako su u suprotnosti sa istim. Da bi se dokazala opravdanost borbe protiv pape, mora se proučavati historija, koja je, po Luteru, djelo i boga i čovjeka. Pristalice njegovog učenja, koje su protestvovale protiv sankcija preduzetih protiv Lutera, prozvane su protestantima. Njavećim poduhvatom protestantske historiografije smatra se prvi kolektivni rad kojim je papska vlast podvrgnuta kritici i kojim je dokazano da su mnogi dokumenti crkve falsifikati, je djelo „Magdeburške centurije“, čijim izdavanjem rukovodi Matija Vlačić, rodom iz Labina. On se smatra prvim autorom crkvene historije, odnosno organizatorom protestantske interpretacije crkvene historije. On je autor djela „Ključ Svetog pisma“ koje se uzima kao temelj hermeneutike, teorije interpretacije i pravila za izlaganje Bibilije. Povratkom izvornom Svetom Pismu i Novom Zavjetu on želi obnoviti izvorni smisao poruka iz Biblije koje su u suprotnosti sa crkvenom praksom. Zadatak od zvanične Crkve da opovrgne tvrdnje iz „Centurija“ dobio je kardinal Ćezare Baroni, budući je imao priliku da radi u vatikanskom arhivu, služi se brojnim izvorima koje prezentira u djelu „Crkveni anali“. Razotkriva jednostranost protestantskih historičara, ali se u isto vrijeme služi istim metodom korištenja samo onih dokumenata koji idu u prilog njegovim tvrdnjama.

Eruditska historiografija

U 17. st. historiografija stavlja sebi u zadatak istraživanje izvora, kritiku izvora i utvrđivanje činjenica, te publikovanje izvora. Historičari nisu više antikvari humanizma, nego su oni erudite koji se sistematski bave kritikom izvora i pronalaze pravila za taj postupak. Ovo je period kada se smatralo da pojedinac ne može dostići veliko znanje, pa je potreban kolektivni rad u okviru institucija. U skladu s tim, dva bogata crkvena reda Isusovci i Benediktinci počinju sistematsko bavljenje izvorima, odnosno eruditskim radom. Kako jeprikupljanje i kritička obrada, te objavljivanje dokumenata smatrano religijskom djelatnošću, ovim redovima stavljeni su na raspolaganje crkveni i državni arhivi. Jezuiti na čelu sa Žan Bolandom (Jean Bolland) pokreću jedan izuzetan poduhvat s namjerom da životopise svetaca očiste od legendi i tako se suprotstave kritici humanista i protestanata. Kritičkom analizom izvora nastoje ustanoviti najstarije izvore, te njihovu autentičnost i vjerodostojnost. Oni izdaju ediciju „Acta sanctorum“ s ciljem da se kritički sagledaju svi izvori i legende o životu svetaca kritikovani od humanista. Sljedbenici Žana

14

Bolanda su prozvani bolandistima. Jedan od njegovih saradnika je Daniel Papenbruk koji u predgovoru drugog sveska „Acta sanctorum“ analizira povelje, ali piše i studiju o kritičkoj analizi izvora. Tu je on podvrgao kritici mnoge povelje merovinških i karolinških kraljeva i utvrdio da su brojne od njih, izdate u korist francuskih benediktinskih samostana, falsifikati. U duhu bolandista piše i erudita sa južnoslovenskih prostora Ivan Lučić iz Trogira, koji se smatra prvim u oblasti hrvatske diplomatike. Piše djelo „Životopis Sv. Ivana Trogirskog“, gdje se kritički odnosi prema legendama o životu ovog sveca. Najznačajnije mu je djelo „De regno Dalmatiae et Croatiae“ koje je napisao po eruditskim principima, a odnosi se na političke i vojne dodgađaje u Dalmaciji i Hrvatskoj do 15. st. Treba naglasiti da eruditi 17. st. nisu dostigli stepen današnje historijske kritike, jer je njih, prije svega, zanimalo da li je dokument original. Oni su na osnovu toga, ustvari, provodili samo vanjsku kritiku izvora, što je, opet, napredak u odnosu na filološku kritiku koju su provodili humanisti. U odgovoru na Papenbrukove tvrdnje, francuski benediktinci odgovaraju djelom „De re diplomatica“, autora Žana Mabijona (Jean Mabillon). Ovim djelom on je utemeljio diplomatiku kao disciplinu koja se bavi analizom diploma i utvrđivanjem njihove autentičnosti. Najpoznatiji benediktinski samostan je San Germain de Pres, koji je posjedovao najbogatiju biblioteku kršćanskog svijeta. Tu je obavljen posao na kojem se temelji historijska nauka. Naime, erudite ovog samostana izgradili su neke od eruditskih disciplina kao što su diplomatika, paleografija, hronologija. U svom djelu Mabijon obrazlaže metod kojim se može razlikovati original od falsifikata, pa je time udario temelje historijskoj metodi, odnosno naučnoj historiografiji. Djelo se sastoji od 6 knjiga, od kojih tek u trećoj knjizi on pobija tvrdnje Papenbruka, dok u prve dvije raspravlja o elementima na osnovu kojih se utvrđuje falsifikat. U četvrtoj knjizi raspravlja o dvorovima franačkih vladara, u petoj knjizi daje uzorke pisama i njihova objašnjenja sa 58 tabli, a u šestoj daje preko 200 diploma izdatih od 5. do 12. stoljeća.

Historiografija racionalizma (18. st.)

Osamnaesto stoljeće u razvoju historijske nauke predstavlja prelazak iz književnog stupnja razvoja u filozofski stupanj. Racionalizam se javlja kao filozofski pravac po kojem je razum jedini izvor spoznaje i kriterij istine. Osnivači ovog pravca su Dekart, Spinoza i drugi, a u vezi s njima je i pojava šireg intelektualnog pokreta prozvanog prosvjetiteljstvo, pokreta koji u razumu i nauci vidi jedine mogućnosti društvenog napretka. Osnovna načela prosvjetitelja su jednakost ljudi na osnovu prirodnih prava, lična soboda i pravo na vlastito mišljenje o politici, vjeri i sl. Najznačajnije djelo prosvjetitelja je „Enciklopedija nauka i umjetnosti“ u 35 tomova. Sa prosvjetiteljima počinje prva faza u filozofskom stupnju razvoja historiografije, sam naziv filozofska historija potiče od Voltera, a kao posebno područje spoznaje javlja se sa Herderom i njegovim predavanjem, odnosno, djelom pod nazivom „Ideja za filozofiju historije čovječanstva“. Filozofski stupanj završava sa Hegelom u prvoj polovini 19. stoljeća. U filozofskom stupnju razvoja razlikuje se razvoj historiografije u 18. st. od prve polovine 19. st. u zadacima koje stavlja pred sebe. Filozofska historija 18. st. preuzima naučne zadatke koji su do

15

tada bili u domenu filozofije, ali ih rješava na filozofski način. Ova historiografija kritička i analitička, jer se bavi kritičkom analizom metodoloških postupaka historičara. Filozofska historija prve polovine 19. st. je istraživačka, jer je sebi stavila u zadatak da istraži činjenice, izvede zaključke iz njih i da protumači historijski razvoj. Osnovne karakteristike racionalističke historiografije su:

1. racionalisti su prvi evolucionisti koji svojom teorijom o napretku unose ideju o razvitku2. sa njima započinje razvoj historijskog prilaza u historiji, tzv. historizam3. racionalisti obraćaju pažnju na historijsku kritiku i koriste se rezultatima erudicije4. mijenja se pojam historije, do 18. st. pod tim pojmom podrazumijevalo se skupljeno

znanje o pojedinim historijama. Sa racionalistima pod pojmom historija podrazumijevaju se stvarni događaji, znanje i pripovijedanje o njima. Racionalisti su udarili temelje modernoj historijskoj nauci uvjerenjem da se prošlost može sistematski istražiti povezivanjem uzroka i posljedica

5. racionalisti u duhu kosmopolitizma imaju univerzalni pristup historiji i unose u nju pojam svjetske kulture

6. glavna tema kojom se bave je civilizacija

Od predstavnika racionalizma u Italiji treba spomenuti Đanbatista Vika (Giambattista Vico), autora djela „Scientia nuova“ u kojem, u duhu svog shvatanja o cikličnom razvoju, on pokušava uspostaviti zakone po kojima se narodi smjenjuju na historijskoj pozornici. Predmet spoznaje treba da bude kultura, jer ju je stvorio čovjek i njeni zakoni su poznati, za razliku od prirode koju je stvorio Bog. Kultura se može ispitivati samo u toku svoje epohe, jer su u svakom razdoblju pronađeni odgovori na pojedina pitanja o razvoju čovječanstva. On preporučuje da se treba okrenuti ispitivanju duha naroda.

Prvi predstavnik u Francuskoj je Monteskje (Montesquieu), teoretičar ustavnog uređenja na temelju ograničavanja kraljevske vlasti i podjele vlasti. Svoju teoriju o razvitku pravnih institucija vezuje za uticaj geografske sredine, osobito klime, čije je djelovanje omeđeno kulturom. Kao i Viko i on je pristalica cikičnog razvoja historije, pa u skladu s tim, po njemu, narodi u svom razvoju prolaze kružno, kao što se barbari uzdižu do civilizovanih naroda, civilizacija ih uzdiže do kulturnih naroda, kultura ih opet slabi i ponovo postaju barbari. On vrši podjelu naroda na južne i sjeverne i izvodi njihove fizičke i psihičke karakteristike, iz toga izvodi duh zakona kod njih. Napisao je djela „Persijska pisma“, „Razmatranje o razlozima veličine Rimljana i njihova propast“, te djelo „O duhu zakona“.

Najznačajniji filozof historije, književnik i filozof ovog perioda je Volter (Voltaire). Po njemu historičar mora pisati kao filozof, u isto vrijeme se historija mora temeljiti na činjenicama, a ne na pričama. Poseban doprinos u razvoju historije dao je u tome što se bavio svim velikim problemima koji su zaokupljali historiografe 18. st. Udario je temelje svjetskoj historiji obuhvatajući sve narode u svim vremenima. Uveo je pojam filozofija historije za opštu historiju koja daje opšti pogled na historijska zbivanja. Za njega je ljudska priroda uvijek ista i zavisi od

16

prirodnih uslova, države i religije. Poznat je kao autor članka „Historija“ kojeg je objavio u petom svesku francuske „Enciklopedije“, gdje nastoji definisati način i metod pisanja o historiji. On želi pisati o životu i duhu pojedinih naroda, pa mu stoga vojni i politički odgađaji nisu bitni. Najpoznatije djelo mu je „Stoljeće Luja XIV“, gdje ističe da je to najprosvjećeniji period u kom se razvija građansko društvo. On sistematski prikuplja izvore i arhivsku građu. Bavi se historijskom kritikom od koje nisu izuzeti ni antički izvori. Drugo djelo mju je „Esej o običajima i duhu naroda“, koje se smatra prvim pokušajem pisanja historije svjetske civilizacije. Ovo djelo sadrži prvi pregled srednjeg vijeka u historiografiji sa kritičkim prikazom crkve kao feudalne ustanove.

Racionalizam u Engleskoj je nadahnut Volterovim djelom. Među racionalistima treba spomenuti one koji koriste rezultate erudicije, te bave se kulturnom historijom sa kritičkom upotrebom izvora.Prvi je predtavnik Dejvid Hjum (David Hume), pisac i filozof, autor djela „Rasprava o ljudskoj prirodi“ u 8 knjiga. Po njemu zadatak historičara je da daje opšte poruke iz historije na temelju sistematskog istraživanja. Drugi predstavnik je Viljem Robertson (William Robertson) anglikanski sveštenik, u čijim djelima se vidljive osnovne karakteristike historiografije racionalizma, a to su pristup univerzalnoj historiji koja nastoji cjelovito obuhvatiti kulturu nekog razdoblja. U svojim djelima se bavi proučavanjem razvoja evropske civilizacije. Po Đurđevu najpoznatiji racionalista u Engleskoj je Edvard Gibon (Edward Gibbon), učenik Hjuma, Robertsona i Voltera. Kod njega nema sistematske kritike izvora, on ih dobro poznaje i kortisti ih, te ih prezentira, što se smatra začecima naučnog aparata. Napisao je djelo „Historija opadanja i pada Rimskog Carstva“, djela oje obuhvata period od 2. st. do 1453. godine i pada Carigrada. Poznat je po izreci „Pošto filozofi nisu uvijek bili historičari, neka bar historičari budu filozofi“.

Racionalizam u Njemačkoj ide u sasvim drugom pravcu razvoja historiografije. Historičari u Njemačkoj ne pišu velika historijska djela, nego se bave razmišljanjima o historijskoj nauci, usavršavajući kritičku metodu idući dalje od filološke kritike izvora, te proširujući sam pojam izvora. Historija postaje novi problem kojim se bave istraživači, a historijsko djelo postaje izvještaj o rezultatima istraživanja. U skladu s tim historijska istina se shvata kao izvjesnost postignuta na osnovu kritike izvora. U ovom periodu u Njemačkoj se razvija hermeneutika koja postaje teorija interpretacije tekstova uopšte. Potrebno je navesti i Fridriha Šilera (Friedrich Schiller), preteču romantizma, profesora historije, koji se istakao predavanjem na Univerzitetu u Jeni pod nazivom „Šta je i u koju svrhu se proučava svjetska historija?“

17

Historiografija 19. st.

Između filozofije historije 18. st. i filozofije historije 19. st. stoji Emanuel Kant (Immanuel Kant). Po M. Gross on pripada misliocima prosvijećenosti, ali se po nekim karakteristikama ubraja u filozofe historije 19. st. Po njemu pokretačka snaga historije leži u suprotnosti između ljudske prirode i potrebe za društvenim uređenjem njihovog života. Za njega predmet istraživanja treba da bude država kao sredstvo za razvoj čovječanstva. Volterovom pojmu filozofija historije, kojeg je vezao za opštu historiju, Herder daje značenje posebnog područja spoznaje. On filozofiju historije smatra posebnom disciplinom. Historijske pojave se moraju u svojoj posebnosti sagledavati kao cjeline i tumačiti iz njihovog kretanja. Historija se sastoji od mnoštva pojedinosti, a jedinstvo ljudskog roda se sastoji od mnoštva pojedinih neponovljivih oblika. Historija se po njemu može shvatiti samo uživljavanjem, a ne razumijevanjem prošlosti, a pokretačka snaga historije je u prirodi i čovjekovim osobinama. Sa Herderom se narodi pojavljuju na historijskoj pozornici kao subjekti historije. Svi narodi imaju od Boga dato šta trebaju učiniti i zato su pokretačka snaga historije. Slaveni su po njemu pokretačka snaga budućeg razvoja. Hegel zaokružuje Kantova gledišta, zapažajući stvarni rezultat kojeg ideološki tumači. Historija je opredmećenje ideje, ostvarenje idealnog cilja u okvirima države u kojoj ideja o slobodi dolazi do izražaja. Hegelova filozofija historije je dala sebi zadatak da objasni razvoj čovječantsva sa filozofskih pozicija. Razvoj države je osnovni cilj historije, izuzimajući sve narode koji nisu stvorili državu, pa prema tome izbacuje sve slavenske narode. U ovom periodu djeluje i Vilhelm Humbolt (Wilhelm Von Humboldt) filolog i antropolog, osnivač Berlinskog univerziteta na kojem drži predavanja „O zadaći historije“, u kojima formuliše osnovne pretpostavke njemačke historiografije 19. st. Po njemu da bi historičar mogao shvatiti život, mora uz pomoć kritičke metode i vladajuće ideje u razdoblju koje istražuje povezati čijnenice u jednu cjelinu. Ipak, srž događaja se ne može sagledati utvrđivanjem historijskih činjenica, one su samo građa za historiju a ne i ona sama. Historičar mora da izvrši kritičko filološko historijsko istraživanje i da posjeduje kreativnu maštu pomoću koje će se uživitiu duh društva i kulturu koju istražuje. proces proučavanja prošlosti se odvija u 3 faze: skupljanje izvora, istraživanje istine i pronalaženje istine uz pomoć ideje. Formulisao je historijsko učenje o idejama, u kojem se istražuje ideja kao pokretačka snaga historijskog razvoja, pa je i po njemu, kao i po Hegelu, historija ostvarenje ideja. Za njega kao i za Hegela presudan je značaj države u historiji, sagledava historijsku zakonitost koju ne izvodi iz historijskog razvoja. Za njega je hermeneutika metodološki pristup, spoznajna operacija koja ne uzima u obzir objašnjenje tipologijom.

18

Romantizam u Njemačkoj

Kao pravac prvih decenija 19. st. javlja se u književnosti, umjetnosti, filozofiji i historiografiji. On se javlja kao reakcija na racionalizam, pa će u nekim zemljama historiografi potpuno negirati dostignuća racionalista, dok će u drugim neke od ovih tekovina biti prihvatljive. Romantizam je naročito prihvaćen u Njemačkoj što je u vezi sa jačanjem nacionalizma u njoj. U Engleskoj i Francuskoj nacionalno ujedinjenje je bilo završeno, dok su u Njemačkoj historiografi zaokupljeni tim problemom. Kao što je humanizam oživio antiku, tako je romantizam oživio tekovine srednjovjekovne historiografije. Francuska revolucija izazvala je promjene u shvatanju historije i njenim zadacima, pa je njemački romantizam odgovor na Francusku revoluciju. Osnovne karakteristike romantizma u Njemačkoj su:

1. općoj historiji suprotstavljaju pojedinačni razvitak naroda2. duhu naroda racionalista suprotstavljaju narodni duh i nacionalnu državu3. gubi se historijska perspektiva i nestaje kritički duh4. stvara se teorija o vodećim narodima5. osim toga jačaju historizam, konkretni prilaz historijskim zbivanjima ( historizam je nov

način istraživanja historijskih događaja i nov pristup historiji uopšte)

Njemački romantičari u potpunosti odbacuju ideje racionalista i suprotstavljaju im idealizam. Romantičari su općenito pisali historije o pojedinim narodima. Na razvoj romantizma u historiji pored uticaja iz književnosti i filozofije, veliki uticaj imale su 2 škole:

historijska škola prava Ajhorna i Savinija, osnivač škole je Fridrih Karl Savini (Friedrich Carl von Savigny), a školi pripada i Karl Fridrih Ajhorn (Karl Friedrich Eichhorn). Kao svi romantičari i oni su se bavili srednjim vijekom, ali sa pravnog aspekta. Iako su pripadali istoj školi, ipak im se mišljenja razlikuju vezano za razvoj srednjovjekovnog prava. Savini je dokazivao da je srednjovjekovno pravo nastalo kao produkt narodnog duha, odnosno, on je smatrao da pravni oblici nisu djelo zakonodavca, nego izraz narodnog duha koji zakonodavac provodi u djelo. Ajhorn je, pak, dokazivao da je njemačko pravo nastalo preobražajem rimskog prava. Obojica su zastupali tezu da se pravo ne zasniva na prirodnom pravu i razumu, nego da je ono prozivod historijskog razvoja.

filološko-folklorna škola Jakoba Grimma koja je bitno uticala na razvoj njemačke romantičarske historiografije. Nastala je sa jačanjem filologije, posvetiće se filološkoj kritici izvora. Karakteristično za njih je da podvrgavaju kritici antičke izvore, mitove i epove, tražeći u njima historijsku jezgru. Vidjeli smo su se racionalisti prema ovoj vrsti izvora odnosili nekritički. Treba reći da je pozitivno u romantičarskoj historiografiji to što sa jačanjem historizma, odnosno konkretnog prilaza historijskom zbivanju, jača

19

sistematsko istraživanje izvora, kritika izvora i njihovo objavljivanje, u čemu je Njemačka vodeća. Tu započinje izdavanje izvora pod nazivom „Monumenta Germaniae historica“, a prvi tom izašao je 1826. g. Ova edicija dijeli se na 5 odjeljenja:

1. scriptores (prepiske)2. leges (ugovori)3. diplomata (povelje)4. epistolae (poslanice i pisma)5. antiquitates (starine)

Sa izdavanjem izvora unaprijeđena je historijska kritika, ali i tehnika ispitivanja izvora.

Liberalni romantizam u Francuskoj (Historičari restauracije)

Na razvoj historiografije u Francuskoj veliki uticaj su imali događaji koje je izazavala Francuska revolucija, pa se može reći da je izazvala pojavu romantizma. Osim toga rezultat ove revolucije je shvatanje u Francuskoj da osnovnu snagu u historijskim zbivanjima ima društvo i da je treba tražiti u njegovim snagama, odnosno ukazala je na ulogu društvenih odnosa u historijskom zbivanju. Za razliku od njemačkih romantičara, francuski romantičari ne odbacuju u potpunosti ideje racionalista, pa tako i oni vjeruju u napredak čovječanstva razumnom djelatnošću ljudi. Međutim, za razliku od racionalista koji se zanimaju za svjetsku histroiju, oni svoje teme vežu za historiju Evrope. Za ove historičare historija je oružje u političkoj borbi. Tri su poznata predstavnika ove historiografije: Ogisten Tijeri (Augustin Thierry), za kojeg je Marx kazao da je otac klasne borbe, jer je prvi od francuskih historičara zastupao teoriju prema kojoj je klasna borba pokretačka snaga historijskog razvoja. Pristalica je književnog pristupa, odnosno pripovijedanja sa puno detalja i bez mnogo ulaženja u kritiku izvora. Kao pravi romantičar, on želi pisati historiju svoje nacije. drugi predstavnik je Fransoa Gizo (Francois Guizot), jedan od osnivača Katedre historije u Sorboni, gdje predaje kao profesor. Osim toga, kao diplomata, pojavljuje se kao ambasador Francuske u Engleskoj, a kasnije kao član vlade. Kao ministar obrazovanja osniva Društvo za historiju Francuske, te Odbor za historiju i naučni rad koji izdaje izvore iz francuske historije, te inicira formiranje Odbora za zaštitu spomenika. Za razliku od Tijerija ne obraća pažnju na estetsku stranu pisanja, nego na objašnjenje historijskih pojava analizom. Osim toga, dok Tijeri nije imao smisla za rješavanje historijskih problema, Gizo je sebi postavljao problem i rješavao ga. Dosta je plodan pisac, za kojeg je civilizacija glavni predmet istraživanja. Pored djela „Historija revolucije u Engleskoj“, napisao je djela „Historija civilizacije u Evropi“ i posebno „Historija civilizacije u Francuskoj“. I on se kao pravi romantičar zanima za nastanak nacionalnih država, ali u isto vrijeme on želi pisati općenito o ljudskom životu u

20

društvu u svim njegovim oblicima. Žil Mišle (Jules Michelet), profesor na Francuskom koledžu, arhivista u nacionalnom arhivu. M. Gross ga smatra jedinim pravim romantičarem, odnosno najvažnijim među francuskim liberalnim (umjerenim) historičarima koji pišu pod uticajem njemačkog romantizma i idealističke filozofije, odnosno Herdera. Za Mišlea je karakterisitično da prevodi djelo Đanbatista Vika, „Scientia nuova“, koje je do tada bilo nepoznato, što će imati za posljedicu da će biti uvjeren da je narod pokretačka snaga historijskih zbivanja. Za razliku od prethodne dvojice, poklanja veliku pažnju ispitivanju izvora, pa su njegove metode iznad do tada postignutih rezultata, a u skladu s tim on obraća pažnju na sve strane ljudskog života - želi dati sintetsku historiju. Međutim, kao pravi romantičar prihvata ideje o narodnom duhu, uvjeren da je narodni duh bio pokretačka snaga Francuske revolucije. Smatra se da je dobar pripovjedač, ali da je slab historičar. Poznato mu je djelo „Pregled moderne historije“.

Uporedo sa razvojem historije u Njemačkoj i Francuskoj se tokom 19. st. historiografija polako oblikuje u samostalnu naučnu disciplinu. Istraživanja se podvrgavaju strogim pravilima historijske metode, a postepeno, nakon pozitivista, krajem 19. st. iz sociološkog stupnja razvoja prelazi u samostalnu naučnu disciplinu. Veliki doprinos tome u Francuskoj dala su dva časopisa: „Revija za historijska pitanja“ i „Historijska revija“, koji definišu historijsku nauku kao samostalnu naučnu disciplinu.

Historijska škola Leopolda von Rankea

Smatra se zvaničnim historičarem Pruske države, jedan je od prvih historičara tradicionalne historiografije koji udara temelje historijskoj metodi i tehnici u istraživanju izvora, ali nažalost samo za političku historiju. Smatra se začetnikom i genetičke historije koja se bavi istraživanjem kako su historijske činjenice u određenom razdoblju postale ono što jesu, odnosno bavi se genezom nastanka historijske činjenice. Ranke je najpoznatiji predtavnik historizma. U konkretnom ispitivanju, po njemu, historiograf uzima konkretne ideje epohe i njima tumači historijski proces. Ranke je dao osnove kritici izvora kao metodološkom standardu. Usavršio je standarde kao glavne odlike profesionalne historije. On je usavršio tehniku ispitivanja izvora. Međutim, Rankea karakteriše europocentrični pogled na svijet umjesto univerzalne historije, pa tako u historiji romanskih i germanskih naroda vidi jedinstvo i jezgru moderne historije. On pod Evropom podrazumijeva samo romanske i germanske države koje su dostigle vrhunsku kulturu i tako Evropu učinile središtem svjetske historije. Kao i kod Hegela i po njemu slavenski narodi imaju drugorazredni značaj. Takođe, po njemu glavni predmet historijskog istraživanja treba da bude država, koja zajedno sa crkvom pomaže stvaranju nacionalne države. Zadatak historičara po Rankeu je da uoči pojedinosti, ali i njihovu povezanost. Isticao je princip objektivnosti, ali ga se sam nije

21

pridržavao. Prvi njegov sljedbenik je Johan Gustav Drojzen (Johann Gustav Droysen), metodolog i teoretičar koji je, po mišljenju M. Gross, utemeljio mjesto historije među naučnim disciplinama. Kao historičar Drojzen se bavi periodom helenizma, kojeg prvi opisuje kao historijsku cjelinu i na primjeru razjedinjenih grčkih polisa i makedonskog carstva Aleksandra Velikog , u „Historiji Aleksandra velikog“, pravda jačanje Pruske države. Ovo djelo je jednostran prikaz značaja djelatnosti velikih ličnosti. Napisao je djelo „Historija pruske politike“ u kojem opravdava težnje ka ujedinjenju Njemačke. Za Drojzena historija je zbir događaja koji se se desili u određenom vremenu, izuzimajući prirodu. Po njemu historija je nauka sa posebnim predmetom istraživanja i metodom i nema ništa zajedničko sa filozofijom. Drojzen je prvi njemački historičar 19. st. koji sistematski izlaže svoje poglede na metodologiju historijske nauke, a posebno o istraživačkom postupku, o čemu drži predavanja na Berlinskom univerzitetu. U svom djelu „Historik“ nastoji definisati načela istraživačkog postupka, odnosno definisati faze tog postupka, koji se odvija u 4 faze: heuristika, kritika izvora, interpretacija podataka, prezentiranje rezultata. Za Drojzena objektivnost nije najbolja strana historičara, nego razumijevanje prošlosti, a glavno načelo historijske metode je uživljavanje. On daje prvi definiciju historijske metode kao jedinstva pravila za istraživački postupak. Historijska metoda je uvjet naučnosti historije. Na osnovu nje historija postaje izlaganje o međusobno povezanim čijenicama utvrđenim kritikom izvora.

Drugi predstavnik Rankeove škole je Ernst Bernhajm (Ernst Bernheim), pisac je drugog udžbenika historijske metode „Udžbenik historijske metode i filozofije historije“. Jasno ističe da se oslanja na dostignuća Rankeove škole, pa u svom udžbeniku on dalje razrađuje historijske metode, odnosno, faze istzraživačkog postupka koje obuhvatamo pod pojmom historijske metode. Posebnu pažnju posvetio je tehnici istraživačkog rada, naročito u postupku sa srednjovjekovnim izvorima. Bernhajm je, ustvari, nastojao cjelovito prikazati metodu hsitorijske nauke, od osnovnih pojmova do konkretnih tehničkih pojedinosti, pa je s njim historijska metoda dostigla klasični vrhunac. Kao pripadnik tradicionalne historiografije on opravdava njena osnovna gledišta, a to su da je ona nauka o kretanju pojedinačnih događaja, nauka koja ne prati ono što je tipično i što se ponavlja, nego određuje kvalitetne razlike historijske individualnosti. Nastavljajući tamo gdje je stao Drojzen, proširuje istraživački postupak na 5 faza i to: heursitika, kritika izvora, kritika materijala, interpretacija podataka i prezentiranje rezultata. On osuđuje svođenje predmeta istraživanja na politiku i državu, ali u isto vrijeme njegovo učenje o kritici izvora prilagođeno je isključivo političkoj historiji.

22

Pozitivistička historiografija

Razvoj tradicionakne historiografije koji je počeo u 18. st. svoj puni razvitak doživljava u njemačkoj romantičartskoj i francuskoj pozitivističkoj historiografiji. Sa historiografijom pozitivizma počinje sociološki stupanj u razvoju historiografije. Sada se javlja potreba da se u objašnjenju historijskih procesa napuste filozofske pretpostavke, te da se razvitak čovječanstva naučno objasni. Na razvoj pozitivističke historiografije utječe pojam pozitivizma Ogista Konta (Auguste Comte), međutim ova historiografija ne preuzima Kontovu teoriju u njenom izvornom obliku pa se, stoga, pozitivizam razvija u više pravaca. Ogist Kont, osnivač pozitivističkog pravca u filozofiji, osnivač je i nove nauke o društvu-sociologije. On istupa protiv objašnjenja historijskih pojava idejama velikih ličnosti i pukog iznošenja pojedinačnih činjenica. On želi racionalnu pozitivnu historiju koja će proučavati historijsko zbivanje kao izraz historijsko-prirodnih nauka, pa će tako pokušati da metode prirodnih nauka unese u historijsko istraživanje. Po njemu se društvo razvija po svojim specifičnim zakonima koji se trebaju shvatiti kao prirodni zakoni. Historija je po njemu dio sociologije i svodi je na prosto odvijanje zakonitog procesa. Historija je, ustvari, sociologija u prošlosti. Stoga, umjesto filozofske šeme, daje sociološku šemu razvitka po kojoj je razvoj čovječanstva shvaćen kako društveni proces. Pozitivizam je u nauci o društvu uveo empirizam kao osnovni metodološki princip, unio je u svoje učenje opšte pojmove i filozofske pretpotavke, koje ne odgovaraju stvarnom razvitku. Jedna od njih je i izjednačavanje pojma čovječantsva i ljudskog društva. Čovječanstvo je shvaćeno kao društveni organizam koji se razvija kao društveni proces. Pozitiviste odlikuje i eklekticizam - nedosljednost u teorijama, koji se iskazuje u učenju o faktorima. Društvo je određeno psiho-socijalnim faktorima koji u određenom vremenu postaju jedinstvo. U skladu s tim pozitivisti smatraju ljudsko društvo kao skup psiho-socijalnih odlika ljudi. Teorija faktora govori o tome da su sve strane društvenog života jednako uticale na društveni razvoj (ekonomija, politika, religija, i sl.). Pozitivistička historiografija se najizraženije razvila u Francuskoj, ali ne u dosljednoj primjeni Kontove teorije. Historičari u Francuskoj se odriču Kontove metafizičke teorije, te svoja istraživanja ograničavaju na kraća razdoblja i pojedinačne činjenice. Pozitivisti se, stoga, bave samo političkom historijom. S druge strane, bave se izdavanjem izvora, vraćajući se na erudiciju koja se bavila kritikom izvora. Najpoznatiji historiografi pozitivističkog smjera u Francuskoj su Šarl Senjobos (Charles Seignobos) koji je napisao djelo „O suvremenoj političkoj historijii Evrope“ i Šarl Langloa (Charles Langlois). Oni su autori klasičnog priručnika iz historijske metodologije pod nazivom „Uvod u historijske studije“, koji je zbog svoje vrijednosti i preciznosti postao udžbenik za historičare. Oni se u njemu bave fazama istraživačkog postupka, pa će tako tehnike ispitivanja izvora dostići visok stepen. U ovom su udžbeniku sinteteizirana sva dotadašnja dostignuća tradicionalne historiografije u metodu historijskog ispitivanja. U Engleskoj pod Kontovim uticajem bio je Ipolit Ten (Hippolyte Taine), profesor estetike i historije umjetnosti. M. Gross za njega kaže da je imao uticaja u ovim oblastima, ali ne i u historiografiji, dok je po Đurđevu imao uticaj i na historiografiju svojim shvatanjem o uticaju

23

sredine na historijski razvoj. U djelu „Historija engleske književnosti“ on izlaže teoriju da su različita područja društvenog života međusobno povezana i ovisna, što je ustvari Kontova teorija faktora. Pod direktnim uticajem Kontovog pozitivzma bio je i engleski historičar Henri Tomas Bekl (Henry Thomas Buckle), utemeljitelj prirodno-naučne historije u Engleskoj. Smatrao je historiju društva kao produžetak prirode. Napisao je „Historiju civilizacije u Engleskoj“ gdje je iznio mišljenje o tome da je dužnost historičara da traže zakonitosti ljudskog djelovanja, te da na taj način historija može postati naukom. Ovo djelo piše u duhu Kontove filozofije, tj. pod uticajem učenja da u historiji djeluju isti zakoni kao u prirodi, čime je izazvao interes za historijsku nauku. Služio se statističkom metodom smatrajući da statistika od historije može stvoriti pozitivnu nauku. Za Bekla historičar treba da se bavi izučavanjem socijalne sredine. Treba reći da da sa pozitivistima počinje uska specijalizacija u historiografiji, što će biti obilježje savremene historiografije. Uz to primjetan je i razvoj pomoćnih historijskih nauka, antropologije, arheologije, etnografije i lingvistike, što će bitno uticati na usvajanje novih metodoloćkih pristupa u historiografiji. Pozitivizam je u historiografiju unio sljedeće pretpostavke:

1. historijsko zbivanje postoji i može se spoznati2. u njemu vladaju zakoni uzročnosti i red u historiji3. redovi u historiji vezani uzročnošću daju historijski proces4. historija ima zadatak da spozna prošlost i ništa više

Pod uticajem Kontovog pozitivizma razvija se i njemačka historiografija, ali za razliku od francuske, gledišta njemačke historiografije su se samo približila pozitivizmu, jer je u drugoj polivini 19. st. u Njemačkoj najviše uticaja u historiografiji imala škola Leopolda von Rankea. Na historiografiju u Njemačkoj najviše je imala uticaja kulturno-morfološka teorija Karla Lambrechta, koji u djelu „O tipovima kulturnih epoha“ obrazlaže da narodi prolaze u razviju kroz faze slične idejama Konta. Svojom teorijom je ušao u borbu za kulturnu historiju koju karakteriše tipično, protiv političke historije koju karakteriše individualno. Kulturna historija po njemu sadrži sva područja društvenog života, od ekonomije do umjetnosti. Zbog njegovog gledišta da interpretacija historijskog razvoja kao slijeda kolektivnog psihičkog stanja zahtjeva primjenu morfološke metode, ovaj pravac u njemačkoj historiografiji Đurđev naziva kulturno-morfološkom školom. Na primjeru njemačkog naroda i njegovog razvoja u djelu „Njemačka historija“ Lambrecht iznosi tezu da stanje duha jednog naroda uslovljava njegov društveni i ekonomski razvoj, što će reći da je po njemu privredna djelatnost proizvod kolektivnog psihičkog života. Iz Lamprehtove teorije u njemačkoj historiografiji razvila se ciklična teorija o kulturnoj historiji Kurta Brajziga (Kurt Breysig). To je teorija o kulturnim krugovima i cikličnom razvoju. Zatim na elementima njemačke idealističke filozofije Osvald Špengler (Oswald Spengler) je izgradio pesimističku cikličnu teoriju o izrastanju i propadanju kultura. Ovajh kulturni pesimizam karakterističan za Špenglera je rezultat stanja u Njemačkoj u drugoj polovini 19. st. i prvoj polovini 20.st. Po ovoj teoriji cijeli svijet, i društvo i priroda postoje samo u svijesti ljudi. Ta slika svijeta u svijesti ljudi temelji se za prirodu u njenim zakonima, a za društvo uživljavanjem. U skaldu s tim hsitorija ne treba d se istražuje naučnim metodama, nego

24

uživljavanjem. Po Špengleru kultura je poput biološkog organizma zatvorena u cjeline i kreće se u krugu od rođenja do starosti i izumiranja. Sve kulture, a prepoznaje ih 8, imaju prirodnu zakonitost izrastanja i propadanja. Vrhunac je doživjela evropska kultura koja, po njemu, ide ka propasti. Ovu teoriju iznio je u djelu „Propast zapada“. Špenglerovu pesimističku teoriju modifikovao je i pretvorio u spasonosnu engleski historiograf Arnold Tojnbi (Arnold Toynbee), koji novu teoriju izlaže u djelu „Studije o historiji“ u 12 tomova. Zadržavajući pesismistički odnos prema izrastanju i propadanju kultura on u svoju teoriju unosi misao da religija podiže kulturu na viši nivo, pa spas zaapadne civlilizacije vidi u vraćanju čovjeka bogu. Također iznosi zaključak da je konačni cilj historije novo religijsko društvo utemeljeno na univerzalnoj crkvi, u kojoj bi bili spojeni elementi velikih svjetskih religija. U isto vrijeme u njemačkoj historiografiji koja se počela razvijati kao samostalna naučna disciplina filozofi joj to osporavaju. Među prvim je bio Vilhelm Vindelband (Wilhelm Windelband), podijelio je nauke na prirodne (nomotetske), nauke koje mogu konstruisati zakone u procesu razvoja i duhovne (idiografske) koje mogu samo ustanoviti pojedinačno. Slična gledišta ima i Hajnrih Rikert (Heinrich Rickert) koji je naglašavao individualnost kulturno-historijskih pojava. Njemačka historiografija ovog perioda oživljava historizam kojeg suprotstavlja apsolutizovanom evolucionizmu.

Kritičari pozitivizma

Najznačajnijim misliocem u Njemačkoj krajem 19. st. bio je Max Weber, ekonomski historičar koji se bavio sociološkom historijom i sociologojiom, psihologijom religija, te metodologijom društvenih nauka. Po M. Gross, Weber je unio strukturalnu misao u historijsku nauku, a po Đurđevu misaona podudarnost između njegovih idealnih tipova i Brodelovih modela triju vremenskih razina je očigledna. On se smatra prvim kritičarem pozitivističke historiografije. On tim shvatanjima suprotstavlja zahtjev za potrebom provjere rezultata istraživanja i objašnjenja uzroka. ali i upoređivanjeprošlih epoha, kako bi se došlo do analogija i opštih pojmova. Po njemu predmet istraživanja mora biti ono što je važno za kulturni interes, pa stoga polazi od kulturne historije ka historijskoj sociologiji. Smatra se ne samo protivnikom pozitivizma, nego i historizma. Najviše ga zanimaju metode za istraživanje pojedinih kultura. Smatra se osnivačem moderne sociologije i za razliku od tradicionalnog historijskog istraživanja koje stvara zaključke na osnovu historijskih činjenica, Weber historijiski razvoj nastoji shvatiti na osnovu općih pojmova klasifikacije i tipologijom na temelju preciznih metoda. Na osnovu tipologije, nakon prikupljanja i odabira izvora, istraživač mora formulisati jasne historijske pojmove koje naziva idealnim tipovima. Oni su pomoćno sredstvo za spoznaju stvarnosti, oni su heuristička sredstva koja različite historijske pojave povezuju u logički povezanu zatvorenu sliku. Oni nisu odraz stvarnosti nego sredstvo njenog shvatanja. Dakle, Weber je u teoriji brisao pojam razvitka uopšte, u praksi ga je priznavao samo kada se može prilaziti samo jednostrano historijski, pa je

25

Đurđev podvrgao kritici njegovu teoriju, cijeneći njegovu misao o historijskim objektivnim mogućnostima, koja historijski tok dovodi do ostvarenja jednostranim historizmom.

Marksistička teorija

Uz Ogista Konta, Karl Marx se smatra utemeljiteljem sociologije kao ekonomske nauke koju suprotstavlja klasičnoj političkoj ekonomiji. Po Đurđevu i Kont i Marx su kritičari njemačke filozofije historije, prvi riječima, drugi djelom. Međutim, svoje učenje Marx temelji na klasičnoj njemačkoj flozofiji, prije svega na Hegelovim dijalektičkim stupnjevima samoostvarivanja apsolutnog duha, ali se njegovo objašnjenje historijskog procesa bitno razlikuje od Hegelovog. Kasnije mu se pridružuje Friedrich Engels. Oni su, prije svega, filozofi i sociolozi, ali su njihovi raadovi imali bitnog uticaja na razvoj historijske nauke. Materijalističko shvatanje historije je jezgra Marxovog učenja, njegova teorija je uspjela da objasni materijalistički i historijski razvoj čovjekove svijesti i njenu aktivnost pa je, stoga, mogla dati naučne postavke za historijsko objašnjenje promjena u ljudskoj prirodi i time objasniti čitav historijski razvoj. Pri tome ova teorija nije apsolutizovala ni čovjekovu prirodi u odnosu na društvo, niti je društvo oglasila samostalnim. Marksizam je proces razvitka čovječanstva shvatao kao prirodno-historijski proces, odnosno kao promjenu prirode čovječanstva koja se razvija shodno razvitku društva. Pokretačka snaga historijskog razvoja je klasna borba, ovu tezu je Marx preuzeo od Tijerija kojeg je sam prozvao ocem klasne borbe. Kod Marxa je novo uvjerenje da je klasna borba vezana za određene proizvodne odnose i njegovim uvjerenjem da će ona završiti besklasnim komunističkim društvom. Po ovoj teoriji, razvitak proizvodnih snaga prouzrokuje društvene promjene koje dovode do smjenjivanja jednog društva drugim. Po Đurđevu ova teorija odgovara stvarnom procesu, jer je u njoj sadržana misao o prirodnom jedinstvu ljudskog roda i o postupnom uspostavljanju njegovog društvenog bića. Značaj Marxove teorije je u sljedećem:

1. uspio je da objasni kako se materijalistička strana ljudske prirode u odnosu prema vanjskoj prirodi samo uklapa u historiju čovječanstva i u njoj razvija, a da u isto vrijeme nije istrgnuta iz okvira prirode u kojoj nalazi snagu za napredak materijalne i intelektualne strane u životu čovječanstva

2. uspio je objasniti ulogu društvenog razvitka u sveukupnom prirodno historijskom razvitku čovječanstva, tj. da ukaže na zakone djelovanja pojedinih načina proizvodnje. I Marx i Engels svoje zaključke temelje na historijskom iskustvu, pa oni u historiji ne traže samo primjene za određeni filozofski pristup, nego je za njih u traženju spoznaje historija samostalna naučna disciplina

3. Marx ne odvaja ljudsku prirodu od društvene prirode čovjeka, jer kako god društvo proizvodi čovjeka, tako on proizvodi društvo. Po Marxu ljudi su tvorci svoje historije.

26

4. izvorni marksizam, po Đurđevu, daje mogućnost da se u punom dijalektičkom jedinstvu shvati svestrani razvitak čovječantsva kao prirodni historijski proces.

Stvarni razvitak čovječanstva sastoji se od dvije strane procesa koje se u teoriji izražavaju kao historizam i evoulucionizam. Ove dvije strane historijskog procesa nalaze se u njegovom jedinstvu, ali se također pojavljuju kao suprotnost. Historizam je suprotan evolucionizmu kao strana procesa koja istražuje slučajnost, dok se evolucionizam izražava kao zakonitost u razvitku, odnosno, prvo se izražava kao pojedinačno, a drugo kao opće. Dosljedni dijalektički materijalizam, dakle, razvitak čovječanstva tumači djalektičkim prožimanjem slučajnosti i zakonitosti, pojedinačnog i općeg, odnosno individualnog i kolektivnog. Dijalektička zakonitost može doći do izražaja samo u toku stvarnog procesa. Po mišljenju M. Gross, marksizam je primijenio strukturalnu analizu u istraživanju društvenih procesa, pa je na osnovu toga zakjučila da je, historija prema Marxovom tumačenju historija društvenih struktura u razvoju.

Francuska historiografija 20. st.

Ova historiografija se razvija pod uticajem historiografije 19. st., a na njen daljnji razvoj uticala je pojava interdisciplinarnosti, odnosno pojava historijske demografije, antropologije i drugih pomoćnih disciplina. Najveći uticaj na razvoj savremene francuske historiografije imala je grupa historičara okupljena oko časopisa „Anali“, čija se djelatnost može sagledati u četiri generacije historičara okupljenih oko „Anala“, a to su:

1. osnivači „Anala“2. Braudelovo doba3. serijalna historija ili historija mrvica4. historija mentaliteta

Osnivači „Anala“ i Berrov krug

Prvoj generaciji historičara okupljenih oko „Anala“ kao i samoj pojavi časopisa podsticaj su dala dvojica historičara: Anri Piren (Henri Pirenne) i Anri Ber (Henri Berr). Pirenne je belgijski historičar koji je odigrao ulogu u oblikovanju genetičke historije koja prekida sa tradicionalnom, odnosno, događajnom historijom. Potiče iz Rankeove škole, ali na njega utiče i Lambrehtova kulturna historija. Izgradio je teoriju društvenih promjena u srednjem vijeku na osnovu historijskih činjenica, pri čemu se služio sociološkom metodom. Bavio se proučavanjem historije srednjovjekovnh evropskih gradova, čiji nastanak vezuje za za razvoj trgovine u 11. i 12. st. Pored Pirennea poseban uticaj na prve analiste imao je Henri Berr koji je svojom kritikom tradicionalne pozitivističke historije u Francuskoj doprinjeo razvoju tzv. socijalne historije. On

27

teži da historija, kao jedan od oblika traženja istine, postane prava nauka za istraživanje društvenih procesa. On želi novu historiju i za razliku od pozitivista koji su historiji suprotstavljali sociologiju i koji su odbacili filozofiju hsitorije, Berr je spajanjem historije, filozofije historije i sociologije želio stvoriti sintezu nauke o društvu, a sve u vezi sa razvojem čovjekovog znanja. Nastojao je, dakle, postići naučnu sintezu apstraktnim spajanjem ovih disciplina. Značajan je po djelu „Sinteza u historiji“ kojim nastoji učvrstiti naučnost historije uspostavljanjem historijske sinteze. Prepoznaje sintezu na stručnom i naučnom nivou. Na stručnom nivou sinteza (eruditska sinteza) po njemu samo reprodukuje događaje, pa on želi stvorti naučnu sintezu koja ih objašnjava. Mada Berr ističe da je sinteza u najužoj vezi sa analizom koja uslovljava sintezu na naučnom nivou, po mišljenju Đurđeva naučna sinteza nije uslovljena samo naučnom analizom. Berr ne unosi prirodnu komponentu u historijsku sintezu bez koje, po Đurđevu, nema naučne sinteze. Historičari oko ove dvojice historičara čine „Berrov krug“, čiji će uticaj biti vidljiv u pojavi prve generacije analista, odnosno samog časopisa. Osnivači „Anala“, Lusijen Fevr (Lucien Febvre) i Mark Blok (Marc Bloch), kreću u borbu za novi pristup historiji, što će dovesti do novog pristupa historijskom razvoju. Oni se susreću 1920. g. kao profesori na Univerzitetu u Strasbourgu, a već 1929. pokreću „Anale“. Osnivanjem časopisa udaren je temelj francuskoj modernoj historiografiji. Historičari okupljeni oko „Anala“ svojim gledištima oblikuju novu historiju, ukazujući pri tome na potrebu interdisciplinarnosti u okviru ukazivanja na probleme i domete sociologije, geografije, demografije, statistike, etnologije i psihologije. Svaka uzeta posebno predstavljaju samo odlomak kretanja ka opštoj spoznaji. Osnovna gledišta historičara okupljenih oko „prvobitnih Anala“ data su u Blochovom nedovršenom djelu „Apologija historije“ („Zanat historičara“) i Febvreovim člancima „Borba za historiju“. Bloch istražuje dugotrajne ekonomsko-socijalne strukture, a Febvre se bavi mentalitetima. Glavne smjernice historije mentaliteta izložio je u dva članka: „Psihologija i historija“ i „Osjećajnost u historiji“. Bloch je kao medievalist bio pod uticajem Pirennea i dao je prve sintetske priloge iz socijalne historije feudalnog doba, dok je područje istraživanja Febvrea bila historija religije i ideja. On je bio zaokupljen problemom primjene socijalne psihologije u historijskim istraživanjima, zbog čega je upravo struktura mentaliteta postala predmetom istraživanja njegovih sljedbenika. Već je Berr isticao problem odnosa između tradicionalne historije i historijske sinteze. U tom pravcu nastavljaju osnivači „Anala“. Oni, naime, političkoj historiji, kao historiji pripovijedanja o površnim događajima ispod kojih se ne vide duboke strukture, suprotstavljaju ekonomsku historiju koju stavljaju u centar istraživanja.

28

Braudelovo doba

Drugoj generaciji analista pripadaju Ernest Labrus (Labrousse) i Fernand Brodel (Braudel). Labrus je prvi historičar koji u historiografiju unio pojam strukture za dugo trajanje i konjukture za ciklično kretanje. Pod uticajem Labrusa ova generacija analista posebnu pažnju posvećuje ekonomskoj i socijalnoj historiji. Labrus koristi kvantitativne metode u ekonomskoj historiji, koje je prvi među analistima razradio u historijskom istraživanju. Ipak, centralna ličnost druge generacije analista je Fernand Brodel, za M. Gross najznačajniji historičar 20. st. za ovi generaciju karakteristično je da proširuju područje israživanja na sva područja materijalnog i duhovnog života, ali u isto vrijeme oni se bave i teorijskim pitajnima i njihovom primjenom u praksi. U ovom periodu javlja se ideja o totalnoj ili globalnoj historiji, koja društvo, ekonomiju, religiju, ideologiju, mentalitet i druge pojave sagledava u njihovoj povezanosti u jednom periodu i na jednom prostoru. Brodel je zagovornik totlane historije koja, po njemu, označava težnju da se određeni problem što iscrpnije obuhvati i objansi šire nego što to čine druge društvene nauke. Iz toga je proizišlo mišljenje da je historijska nauka jedina koja omogućava totalnu (globalnu) historij. Polazeći od Labrusovih konjuktura, odnosno cikličnog kretanja, Brodel ide ka strukturama koje razrađuje. U skladu s tim on razlikuje strukturalnu historiju od prirodne dugotrajnosti, a ovo razlikovanje počiva na shvatanju da pojedini „spratovi“ u historijskom zbivanju imaju različito vrijeme trajanja, odnosno prema shvatanju da se odnos čovjeka prema prirodi oblikuje dugtrajnošću, a historija, ona koja je bila predmet tradicionalne historije, kratkotrajnom događajnošću. Između prirodne dugotrajnosti i historijske događajnosti nalaze se spratovi koji se kreću usporenim vremenom, lagano ritmički i tu po Brodelu spada strukturalna historija. Osnov ovoj čitavoj „zgradi“ je čovjekov odnos prema prirodi koji se odlikuje polupokretljivošću, na kojoj počiva strukturalna historija, a na kojoj leži događajna historija. Ovo Brodelovo gledište izloženo je u predgovoru knjige „Sredozemlje i sredozemni svijet u doba Filipa II“, a potom i u članku pod nazivom „Historija i društvene nauke - dugo trajanje“. Kombinacijom ove tri razine dobiva se historijski ritam. Međutim, po Đurđevu, Brodel ipak nije uspio dati odgovor na osnovni metodološki problem koji je postavio u svojoj knjizi, a to je kako povezati historijske spratove, odnosno kako povezati strukture dugog trajanja sa događajima koji se brzo mijenjaju. U isto vrijeme i M. Gross, koja je u početku prihvatala u potpunosti Brodelova gledišta, kasnije konstatuje da nije uspio povezati vremenske razine, „štaviše, on u događajima vidi epizodne činjenice koje povezuje sa političkom historijom kao površnim nizom događaja, nevažnim za objašnjenje struktura“.

29

Serijalna historija (historija mrvica)

Brodelovi nasljednici u trećoj generaciji analista ne prihvataju u potpunsoti njegovo učenje. Oni ostaju pri njegovim vremenskim razinama, ali po njima strukture nisu gotovo nepokretne kao kod Brodela. Osim toga, njihovo usmjerenje ne odnosi se na Brodelovu totalnu historiju, nego na serijalnu historiju (historiju mrvica). Za Brodela strukture su geografske, ekološke, ekonomske, društvene i kulturne pojave koje ostaju dugotrajno iste, a razvijaju se gotovo neprimjetno. One su niz ekonomskih, geografskih, društvenih i mentalnih odnosa koji traju relativno dugo, povezuju skupine ljudi, te uglavnom, određuju one historijske događaje koje savremenici mogu sami uočiti. Dok je za Brodela struktura obuhvatala pojam gotovo nepokretne geografske historije povezane s konjukturama, pri čemu površni događaji nisu bitni, za historičare ovog pravca one nisu gotovo nepokretne, stoga predstavnici ovog pravca daju novu definiciju struktura u okviru serijalne historije. Definiciju je dao Pjer Šoni (Pierre Chaunu) po kojem su strukture sve ono što u jednom društvui jednoj ekonomiji traje dovoljno dugo da se može zašaziti običnim promatranjem. U njegovom radu pored uticaja Brodela vidljiv je i uticaj Labrusa po tome što se on najprije bavi ekonomskom historijom, a kasnije historijskom geografijom gdje ističe važnost protora i saobraćajnica na historijsko zbivanje. M. Gross ga smatra jednim od najznačajnijih historičara u Francuskoj, konstatujući da je njegova uloga neosporna u prenošenju serijalnog pristupa na treću razinu duhovnih kretanja, pa će mnogi radovi iz tog područja nastati pod njegovim uticajem. Serijalna historija je pristup istraživanju koji konstruiše historijske činjenice u vremenu u serijama homogenih jedinica koje se mogu porediti. One se ponavljaju u relativno dužem trajanju u pravilnim intervalima, pa tako serijalna historija neponovljivi događaj zamjenjuje pravilnim ponavljanjem. Serijalna historija se koristi kvantitativnom metodom na osnovu koje su obrađeni do tada neupotrijebljeni izvori, katastri, popisi stanovništva i sl. Prva serijalna historija je eoknomska, a kasnije se širi na demografsku i socijalnu, da bi u trećoj razini prešla na istraživanje mentaliteta i kultura.

Historija mentaliteta (mikrohistorija)

Početke historije mentaliteta nalazimo već kod Lusijena Fevra i njegovog shvaćanja „mentalnog oružja“, tj. načina mišljenja i osjećanja ljudi u određenoj društvenoj i kulturnoj sredini u nekom razdoblju. Dok se njegova historija mentaliteta oslanjala na društvene i ekonomske okvire, ova pod uticajem drugih disciplina dobiva nove sadržaje, posebno se istraživanja proširuju na oblast koja je do tada bila u domenu antropologije. Dakle, historija mentaliteta je dopunjena Fevrova historija mentaliteta koja se ne bavi prvenstveno ekonomskim i socijalnim problemima kao historičari prethodne generacije, nego da bi shvatili društvene fenomene iskustvo sa kvantitativnom metodom u ekonomskoj historiji primjenjuje na istraživanje kulturnih fenomena. Pojavljuje se shvatanje da ekonomska i socijalna historija nisu temelj kulturnih fenomena, nego da je to obrnuto. Serijalna hsitorija proizvela je historiju mentaliteta jer je posljednja generacija serijalnih hsitoričara demografska kretanja sve više tumačila kao bitnim kulturnim pojavama,

30

baveći se sve više kulturom i mentalitetima. Historija mentaliteta je danas najvažnije područje istraživanja u Francuskoj, a pod tim pojmom se u historijskim okvirima istražuju teme poput ljubavi, straha, nevjerovanja i sl. Ovo usmjerenje će imati uticaja na druge historiografije pod nazivima historijska psihologija, kulturna historija, historijska antropologija i sl. Historija mentaliteta je široko područje sitraživanja koje pokriva duhovne uz ekonomske i socijalne pojave, odnosno ukupnost i fizičkog i duhovnog života ljudi. Ona obuhavata cjelinu misli i osjećaja ljudi na određenom prostoru i u određenom vremenu. Ona je regionalna historija, ali sa kulturnog i antropološkog aspekta, a ne sa geografskog. Umjesto dugog trajanja i totalne historije, istražuje se jedan segment društva, istražuju se teme u vezi sa definicijom normi religije, kultura, običaji i sl. Najpoznatiji predstavnici su dvojica medievalista, Žorž Dibi (Georges Duby) i Žak Le Gof (Jacques Le Goff). Dibi polazi od Brodeove ekonomske i socijalne historije kaistraživanju mentaliteta. U svom najpoznatijem djelu „Tri reda u imaginarnom feudalizmu“ on istražuje odnos materijalnog i mentalnog u društvenim promjenama, na primjeru kolektivnog shvatanja društva kod tri reda: svećenika, vitezova i seljaka, pa je, po njemu, ljudima srednjeg vijeka ekonomska stvarnost bila nevažna u odnosu na duhovnu. Drugi predstavnik je Žak Le Gof, Brodelov nasljednik, ali i kritičar. Posebno kritikuje što je Brodel političku historiju sveo na puki dodatak, ali isto tako zapažada on nije uspio povezati dijelove historijskog ritma, stoga njemu pripada zalsuga u oživljavanju političke historije. Osim toga on proučava imaginarno jednog društva, jer to, po njemu, znači zaći u srž njegove svijesti i povijesnog razvoja. On smatra da mora biti povezanosti između „razmjerno nepokretnih struktura, pokretljivih konjuktura i brzog ritma događaja“. Poznata djela su mu dvije zbirke eseja, prva je „Za jedan drugi srednji vijek“, gdje se zanima za drugačiji pristup srednjem vijeku na temelju onog što su ljudi zamišljali i kako su doživljavali stvarnost. Teme koje su ga okupirale su: srednji vijek, civilizacija zapadne Evrope, srednjovjekovni gradovi, ali prije svega mentaliteti. Druga zbirka nosi naziv „Srednjovjekovni imaginarij“. Novi eseji proširuju i produbljuju potragu za obnovljenom vizijom srednjovjekovne historije. U njima on raspravlja o tri teme:

1. o vremenu kao povlaštenom predmetu historičara2. o odnosima visoke i narodne kulture3. o političkoj historiji i historijskoj antropologiji

Za njega historiju kao posebnu disciplinu oblikuje historijsko vrijeme i istraživanje ritmova historijskog razvoja ljudskog roda. Najbliža mu je historijska antropologija i to politička historijska antropologija, termin pod kojim se podrazumijeva nova politička historija koja uključuje dimenziju simboličkog i imaginarnog.

31

32