VEZE ME U NAMA MA Dru atveni kapital NA - hdr.undp.orghdr.undp.org/sites/default/files/bosnia_nhdr_2009_bih.pdf · lacija društvenih mreža te funkcioniranja uobičajenih društvenih

...................................................................

VEZE MEĐU NAMA

Društveni kapital u Bosni i Hercegovini

Izvještaj o humanom razvoju za Bosnu i Hercegovinu 2009....................................................................

Veze medju nama 11:Layout 1 11.11.2009 14:41 Page 1

UNDP je globalna mreža za razvoj Ujedinjenih nacija, koja zagovara promjene i povezivanje zemalja kroz znanje, iskustvoi resurse u cilju pomaganja ljudima da izgrade bolji život. UNDP postoji u 166 zemalja, radi sa njima na njihovim vlastitimodgovorima na globalne i nacionalne razvojne izazove. Razvijajući lokalne kapacitete oni se oslanjaju na ljude iz UNDP-jai na našu široku mrežu partnera.

Copyright © 2009Razvojni program Ujedinjenih nacija (UNDP) u Bosni i Hercegovini, Maršala Tita 48, 71000, Sarajevo.

Supervizor: Armin SirčoVoditelj tima autora i glavni autor: Nicola Nixon Glavni konsultant: Anthony HeathAutor poglavlja: Stephanie RoelsSaradnici: (abecednim redom): Lucia Desigis, Miroslav Divčić, Hans Fridberg, Marija Ignjatović, Karla Koutkova

Stručna recenzija: Alma Dedić, Marina Dimova, Amie Gaye, Maja Marjanović, Christine McNab, Paola Pagliani, Mirela Ibra-himagić, Marija Ignjatović, Susanne Milcher, Sara Nikolić, Renata Radeka, Arlett Stojanović

Štampa: Arch Design doo

ISBN: 978-92-95042-98-8

Stajališta iznesena u ovom dokumentu su stajališta autora i ne odražavaju nužno mišljenje Razvojnog programa Ujedinjenih nacija (UNDP).


Izuzetno mi je zadovoljstvo predstaviti vam UNDP-ovu reprezentativnu publikaciju – Izvještaj o huma-nom razvoju za Bosnu i Hercegovinu za 2009. godi-nu. Ovaj izvještaj ulazi u jedno novo područje istra-žujući, po prvi put, odnos između društvenog kapi-tala, socijalne uključenosti i humanog razvoja u Bosnii Hercegovini (BiH).

Uprkos napretku postignutom od završetka sukobakoji su u BiH trajali od 1992. do 1995. godine, dru-štveno tkivo ove zemlje je još uvijek nejako i naru-šeno. Nivo društvenog povjerenja je izrazito nizak.Suprotno onome što bi se moglo pretpostaviti – daće, s proticanjem vremena od završetka sukoba, ste-pen povjerenja i društvene kohezije rasti – činjeniceukazuju da se tokom nekoliko proteklih godina ste-pen povjerenja smanjuje. Ovakvo nizak nivo društve-nog povjerenja u BiH se manifestira kao značajanizazov u razvoju, posebno u odnosu na nastojanjazemlje da se u skorijoj budućnosti pridruži EU.

Društveno povjerenje je nešto što društva vezuje ipomaže njihovom funkcioniranju. Ovo čini međuso-bne i interakcije ljudi s institucijama i pružaocimausluga jednostavnijim i efikasnijim. Nedostatak po-vjerenja, s druge strane, čini ove procese daleko te-žima. Povjerenje je, skupa s građanskim sudjelova-njem i normama reciprociteta ključna komponentadruštvenog kapitala te skupa predstavljaju one ka-rakteristike društva koje olakšavaju saradnju međuljudima koja rezultira uzajamnom dobrobiti. Pojamdruštvenog kapitala stoga izrasta iz pretpostavke ovažnosti veza: da je razumijevanje različitih konsta-lacija društvenih mreža te funkcioniranja uobičajenihdruštvenih veza od izuzetne važnosti za tumačenje– te u konačnici interveniranje u svrhu promjene –širih društvenih procesa.

Izvještaj nalazi da društveno tkivo BiH, umjesto ko-hezije i solidarnosti – karakteriziraju podijeljenost irascjepkanost. U BiH je prisutna mreža lokaliziranih,snažnih veza koja se zasniva na snažnim porodičnimodnosima. Takve snažne veze imaju i svojih prednosti– u teškim vremenima npr. mogu osigurati potrebnupodršku. U tom je smislu očito da ljudi u BiH unutarovih bliskih mreža paze na i brinu jedni o drugima.

Mreže koje oko sebe imaju ljudi s višim stepenomobrazovanja su raznolikije, što naglašava važnost ja-čanja sistema obrazovanja u BiH i povećanja stoperetencije stanovništva u BiH. Pa ipak, za dobrobit ješireg društva potrebno uraditi puno više kako bi seizgradile šire, u većoj mjeri integrirajuće i dalekosež-nije veze koje uključuju pripadnike drugih zajednica,nacionalnosti, društvenih klasa i obaju spolova.

Prilično optimistično i u suprotnosti s uobičajenompredodžbom o BiH – u izvještaju se uočava i to daljudi kao najznačajnije tenzije u zemlji doživljavajutenzije između bogatih i siromašnih, a ne one iz-među različitih etničkih skupina, što se pak nadove-zuje na nalaz da su danas ratna dešavanja ljudimadaleko manje značajna nego prije tri godine, te dasada većina ljudi jednostavno nastoji nastaviti sa svo-jim životima.

Jako je malo ljudi koji nemaju mreže podrške –premda problemi ljudi bez ovakvih veza u društvukakvo je BiH koje je uveliko organizirano oko uskoisprepletenih i povezanih zajednica mogu biti pose-bno teški. U društvu u kojem u takvoj mjeri domini-raju porodične i bliske neposredne veze, nedostatakistih može život učiniti izuzetno teškim. U izvještajuse analizira stepen nedostatka društvenih veza i sazabrinutošću konstatira da među starijim osobamau BiH postoji daleko veći rizik od društvene izolacije.Takvu vrstu izolacija treba posebno imati na umu kodocjenjivanja oblika društvene isključenosti.

I konačno, izvještaj se bavi i pozitivnim i negativnimefektima društvenog kapitala na šire procese demo-kratizacije i društvenu koheziju. Istraživanje ispituječlanstvo u klubovima, društvima, organizacijama iudruženjima u BiH ili „članstvo i rad u udruženjima“.Na pozitivnoj strani, civilno se društvo percipira kaonešto što osigurava osnovu za u većoj mjeri premo-šćujuće i raznolike društvene veze, te je kao takvo uvećoj mjeri inkluzivno. Jačanje društvenog života uBiH bi pomoglo prevazilaženju nekih od značajnijihdruštvenih podjela. Nasuprot tome, izvještaj istražujei slabosti odnosno negativne strane društva koje jeu tolikoj mjeri zasnovano na porodičnim vezama tepotencijal takvih veza u smislu stvaranja i reproduci-

Predgovor Izvještaj o humanom razvoju za Bosnu i Hercegovinu 2009.Društveni kapital u Bosni i Hercegovini VEZE MEĐU NAMA

3

Predgovor


ranja neravnopravnosti i nejednakosti kroz nepoti-zam, klijentelizam i kronizam.

Istraživanje društvenog kapitala – kako pokazujeovaj izvještaj – može unaprijediti razumijevanje pre-preka koje isključuju i marginaliziraju različite dru-štvene skupine. Državne i entitetske vlasti u BiH većkroz različite strategije nastoje rješavati pitanje dru-štvene isključenosti u BiH, a kroz rezultate prezenti-rane u ovome izvještaju nastoji se dati doprinostakvim nastojanjima. Nadamo se da će ovaj izvještajpodstaknuti debatu o načinima putem kojih je mo-guće ojačati članstvo i rad u udruženjima te smanjitidruštvenu isključenost u BiH.

Jasno je da izgradnja veza između podijeljenih i ho-mogenih mreža za zemlju predstavlja ogroman iza-zov, posebno uzimajući u obzir kontekst tekućepolitičke i utjecaj globalne finansijske krize. Unapre-đenje društvene kohezije, dijelom i kroz izgradnju in-kluzivnog društvenog kapitala je pak od životnevažnosti za buduću stabilnost i prosperitet zemlje.

Christine McNabRezidentna predstavnica UNDP-a

PredgovorIzvještaj o humanom razvoju za Bosnu i Hercegovinu 2009.Društveni kapital u Bosni i HercegoviniVEZE MEĐU NAMA

4


Zahvala Izvještaj o humanom razvoju za Bosnu i Hercegovinu 2009.Društveni kapital u Bosni i Hercegovini VEZE MEĐU NAMA

5

Duboko smo zahvalni brojnim osobama koje suna različite načine doprinijele realizaciji ovogizvještaja. Imali smo izuzetnu sreću da potrebneulazne podatke dobijemo od predstavnikavlasti u BiH, njenih institucija, organizacijacivilnog društva i akademske zajednice u samojzemlji i izvan nje. Odbor zadužen za izradu ovogizvještaja, koji se tokom cijele njegove pripremeredovito sastajao činili su predstavnici Direkcijeza ekonomsko planiranje, Federalnog zavoda zastatistiku FBiH, Republičkog zavoda za statistikuRS, Centra za ljudska prava Univerziteta u Sara-jevu i Asocijacije Alumni Centra za postdiplom-ske studije na Univerzitetu u Sarajevu.

Izuzetno smo zahvalni i što smo tokom cijelogprocesa izrade izvještaja imali mogućnost da seoslonimo na smjernice i savjete profesora An-thonyja Heatha sa Katedre za sociologiju naUniverzitetu u Oksfordu. Profesor Heath je us-mjeravao i vodio izradu upitnika i analizu po-dataka, a istovremeno je i autor dijelova izvje-štaja.

Željeli bismo također zahvaliti brojnim drugimosobama i organizacijama koje su pružile vri-jedne ulazne podatke za potrebe ovog izvješ-taja.

Sve greške su isključivo naše.

Tim UNDP-a BiH za izradu NHDR-a: (abeced-nim redom) Klelija Balta, Asja Čengić, MersihaĆurčić, Lucia Desigis, Gyongyver Jakab, DženanKapetanović, Karla Koutkova (UNV), ChristineMcNab, Amna Muharemović, Nicola Nixon,Stephanie Roels (UNV), Peter van Ruysseveldt,Eldar Sarajlić, Armin Sirčo, Tarik Zaimović.

Upravni odbor: (abecednim redom) EminaAjkunić, Federalni zavod za statistiku FBiH; Ivan

Barbalić, ACIPS; Faris Čengić, Federalni zavod zastatistiku FBiH; Envesa Hadžić-Kovač, Ured UNRC; Enes Hadžiefendić, Federalni zavod za sta-tistiku FBiH; Aida Hasić-Karabegović, DEP; SanelHuskić, ACIPS; Mirela Ibrahimagić, DEP; Ra-doslav Latinčić, Republički zavod za statistikuRS; Tatjana Ljubić, ACIPS; Ljerka Marić, DEP;Milka Miholjčić, Republički zavod za statistikuRS; Sara Nikolić, ACIPS; Bogdana Radić, Repub-lički zavod za statistiku RS; Mediha Skulić, Fed-eralni zavod za statistiku FBiH; Dejan Vanjek,ACIPS; Stela Vasić, Ured predsjedavajućeg Vijećaministara BiH; Selma Zahirović, DEP; Lajla Za-imović, ACIPS; Miroslav Živanović, Centar zaljudska prava, Univerzitet u Sarajevu.

Stručna recenzija: (abecednim redom) AlmaDedić, UNDP; Marina Dimova, UNDP; AmieGaye, HDRO; Maja Marjanović, UNDP; ChristineMcNab, UNRC BiH; Paola Pagliani, HDRO; MirelaIbrahimagić, DEP; Marija Ignjatović, UNDP; Su-sanne Milcher, UNDP RBEC; Sara Nikolić, ACIPS;Renata Radeka, UNDP; Arlett Stojanović, UNDP.

Za njihovu pomoć i doprinos zahvalni smo i:(abecednim redom) Mehmedu Agiću, iz udruže-nja Obrazovanje gradi BiH; Damiru Ahmetoviću,iz UNDP-a, Jesse Bernstein, iz UNHCR-a BiH;Miodragu Bosiću, iz LAG-a Doboj; Dini Đipi, izPrism Researcha; Jasminki Džumhur, ombuds-menu za ljudska prava BiH; Jovanu Divjaku, izudruženja Obrazovanje gradi BiH, Anni Gue-orguievoj, iz Svjetske banke; Peteru Håkanssonu,sa Univerziteta u Lundu; Randyju Hodsonu, saDržavnog univerziteta u Ohaju; Jugoslavu Jevđi-ću, iz Omladinskog komunikativnog centra izBanjaluke; Nadi Jovanović, iz Udruženja obol-jelih od mišićne distrofije iz Doboja; HusnijiKamberoviću, iz Instituta za historiju; MariniKatnić-Bakaršić, sa Filozofskog fakulteta; Ner-mini Kodžaga, iz organizacije Vaša prava; Snježani

Zahvala


6

Kojić Hasanagić, iz Prism Research-a; MichaeliLednovoj, iz UNDP RBEC-a; Borislavu Mariću, izUdruženja gljivara i ljubitelja prirode; BranislavuMikuliću, iz Eurofounda; Adisi Pamuk, iz udruže-nja Oaza; Pauli Pickering, sa College of Williamand Mary koledža; Scottu Pohlu, iz UNHCR –a

BiH; Mariji Prskalo, iz Mostimuna; Robertu Put-namu, sa Univerziteta u Harvardu; Tomu Sanderu,sa Univerziteta u Harvardu; Andrewu Shipley, saUniverziteta u Oksfordu; Hjalmaru Sigmarssonu,iz UNIFEM-a BiH; Goranu Tinjiću, iz Svjetskebanke; Erwinu Tiongsenu, iz Svjetske banke.


Sadržaj Izvještaj o humanom razvoju za Bosnu i Hercegovinu 2009.Društveni kapital u Bosni i Hercegovini VEZE MEĐU NAMA

7

Sadržaj

11

23

33

47

61

PREDGOVOR

ZAHVALA

SKRA

UVOD I KONTEKST

DRU

INKLUZIVNI DRU

ŠTVENI KAPITAL, HUMANI RAZVOJ I SOCIJALNA UKLJU

ŠTVENEVEZE U BOSNI I HERCEGOVINI

ŽENOST I NEDOSTATAK DRUŠTVENIHVEZA

ŠTVENI KAPITAL: RAD I ŽENJIMA U BIH

.......................................... ...........................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................... ...

......................................................................................................................................................................................

T .......................................................................................................................................................

............................................................... ....................................................................................... 1

.................... .................................................................................

ISTRA .....................................................1

CILJ IZVJE ...............................................................................................................................................................................

OSNOVNI REZULTATI ......................................................................................................................................................................

NOST DRU ...............................................................................................................................................

MAKRO, MEZO I MIKRO DRU .................................... .........................................................................................

VRSTE DRU ................................................................................................................................................

DRU ............................................................................................

RANIJA ISTRA ............................. ....................................................................... ....

PRISTUP ............................................................................................................. ................................................................................

MRE A .............. ........................................

GENERALIZIRANO I PARTIKULARIZIRANO POVJERENJE ...................................................................... ..............................

GENERALIZIRANO I PARTIKULARIZIRANO POVJERENJE - TRENDOVI KROZ VRIJEME ..............................................

ZAKLJU ........................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

UTJECAJ NEDOSTATKA DRU .............................................................

ISKUSTVO S NEDOSTATKOM DRU .....................

ZAKLJU ........... .............................................................................................. .......................................................................

TRE ....................................................................................

VOLONTERSTVO .............................................................................................................................................................................

POLITI .........................................................................................................................................................

ZAKLJU .. .....................................................................................................................................................................................

. 3

.... 5

9

RAZVOJNI KONTEKS ............. 13

ŠTA JE DRUŠTVENI KAPITAL? . 7

ŽIVANJE DRUŠTVENOG KAPITALA ZA BIH? . 18

ŽIVANJE DRUŠTVENOG KAPITALA ZA 9

ŠTAJA 20

22

VRIJED ŠTVENIH VEZA 25

ŠTVENE VEZE . 25

ŠTVENIH VEZA ............ 27

ŠTVENI KAPITAL IZ PERSPEKTIVE HUMANOG RAZVOJA 28

ŽIVANJA O DRUŠTVENOM KAPITALU . .... 30

. 30

DRUŠTVENE ŽE:VEZE S PORODICOM, KOMŠIJAM I ŠIROM ZAJEDNICOM . . 35

. 39

42

45

UVOD 49

ŠTVENIH VEZA NA MATERIJALNU DEPRIVACIJU 53

ŠTVENIH VEZA: REZULTATI ISTRAŽIVANJA U FOKUS GRUPAMA 54

....... . 59

ŠTVO I NEVLADINE ORGANIZACIJE 64

69

72

74

ĆENICE

ČENOST

DRU

UGRO

ČLANSTVO U UDRU

ČEMU ISTRA

ČINJENIČNO ZASNOVANE POLITIKE

ČCI

ČCI

ĆI SEKTOR: CIVILNO DRU

ČKO SUDJELOVANJE

ČCI

PRVO POGLAVLJE:

DRUGO POGLAVLJE:

TRE

PETO POGLAVLJE:

ĆE POGLAVLJE:

ČETVRTO POGLAVLJE:


SadržajIzvještaj o humanom razvoju za Bosnu i Hercegovinu 2009.Društveni kapital u Bosni i HercegoviniVEZE MEĐU NAMA

8

143

101

77

93

ZAKLJU .......................................................................................................... .............................................................................

ISKLJU ŠTVENI KAPITAL: I LIČUJUĆI DRU ČNE VEZEŠTELA

PREDODŽBE O ....................................................................................................................................................................... 80

I PRISTUP USLUGAMA ........................................................................................................................................................ 84

, MITO, KORUPCIJA I ISKLJU .............................................................................................................................. 89

. 91

ŠTELI

TELA

TELA

Š

Š ČENOST

ČCI

ŠESTO POGLAVLJE:

SEDMO POGLAVLJE:

ANEKSI

ZAKLJU

STUDIJE SLU

LITERATURA

ČCI I PREPORUKE

ČAJA O INKLUZIVNOM DRU

P . 95

ŽENJIMA . 96

ŠAVANJU PROBLEMA DRUŠTVENE ISKLJU 97

..... 99

ŽIVANJA 107

. . 111

. 119

. 126

REPORUKE ......................................................................................................................................................................................

1. JA ...........................................................................................................

2. RAD NA RJE .............................................................................

ZAKLJU ....................................................................................................................................................................................

1. METODOLOGIJA ISTRA ......................................................................................................................................

2. INDEKSI HUMANOG RAZVOJA ZA BIH ZA 2008 /9 .....................................................................................................

3. LOGISTI ...............................................................................................................

4. UPITNIK ...................................................................................................................................................................................

ČANJE ČLANSTVA I RADA U UDRU

ČENOSTI

ČCI

ČKA REGRESIJA I DODATNE TABELE

ŠTVENOM KAPITALU

105


Skraćenice Izvještaj o humanom razvoju za Bosnu i Hercegovinu 2009.Društveni kapital u Bosni i Hercegovini VEZE MEĐU NAMA

9

SkraćeniceBAM Konvertibilna marka Bosne i Hercegovine, valuta BD Brčko distrikt BiHBDP Bruto domaći proizvodBiH Bosna i HercegovinaCIS Zajednica nezavisnih državaCSO Organizacija civilnog društvaEC Evropska komisijaEU Evropska unijaFBiH Federacija Bosne i HercegovinaBJRM Bivša Jugoslovenska Republika MakedonijaGDI Indeks razvoja prema spoluGEM Mjerilo osnaživanja spolovaHBS Anketa o potrošnji domaćinstavaHDI Indeks humanog razvojaHDR Izvještaj o humanom razvojuHDRO Ured za izvještaje o humanom razvojuHPI Indeks siromaštvaIBHI Nezavisni biro za humanitarna pitanjaIDP Interno raseljene osobeILO Međunarodna organizacija radaIMF Međunarodni monetarni fondLFS Istraživanje o radnoj snaziMDG Milenijumski razvojni ciljMZ Mjesna Zajednica (vijeće lokalne zajednice)NHDR Nacionalni izvještaj o humanom razvojuNVO Nevladine organizacijeOECD Organizacija za ekonomsku saradnju i razvojOHCHR Ured visokog komesara za ljudska pravaOHR Ured visokog predstavnikaOSCE Organizacija za sigurnost i saradnju u EvropiRS Republika SrpskaSPP Sporazum o stabilizaciji i pridruživanjuSEE Jugoistočna EvropaUNDP Razvojni program Ujedinjenih nacijaUNESCO Organizacija UN za obrazovanje, nauku i kulturuUNHCR Visoki komesar UN za ljudska pravaUNICEF Fond UN za djecuUSAID Američka agencija za međunarodni razvoj WB Svjetska bankaWHO Svjetska zdravstvena organizacija


10


11

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

1Uvod i kontekst


12

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

1


Razvojni program Ujedinjenih nacija u Bosni i Herce-govini je, 2007. godine, uz podršku Vlade KraljevineHolandije, proveo široku procjenu društvenog i po-litičkog zdravlja Bosne i Hercegovine (BiH). Izvještajje objavljen pod nazivom Glas tihe većine, i jedna jeod najobuhvatnijih studija provedenih u BiH nakonokončanja sukoba 1995. godine. Rezultat ovog istra-živanja bio je zapanjujući – „apsolutna slabost dru-štvenih veza zasnovanih na uzajamnom povjerenjui solidarnosti.“1 Kako je utvrdio ovaj izvještaj, dru-štveno povjerenje u BiH „praktično ne postoji“. Ovajnacionalni izvještaj o humanom razvoju (NHDR) na-stoji detaljnije istražiti taj nedostatak povjerenja.Ovaj cilj postiže kroz inkorporiranje društvenog po-vjerenja u širi koncept društvenog kapitala time pro-cjenjujući različite aspekte i dimenzije društvenihveza i odnosa u BiH. Istraživanje koje opisujemo u iz-vještaju nastoji pružiti daleko veće razumijevanjeveza koje vežu društvo u BiH – nezvaničnih porodi-čnih i komšijskih odnosa kao i zvaničnih udruženja,klubova i organizacija. Analizirajući društvene veze,nastojimo napraviti ključnu razliku među onim mre-žama koje osiguravaju osnove za veću društvenuuključenost i one koje doprinose oblicima diskrimi-nacije, marginalizacije i isključenosti. Pri tome izvje-štaj prezentira dokaze o društvenom kapitalu te dajeniz preporuka za politike koje se na ovim dokazimazasnivaju, a mogu osigurati osnovu za poboljšanjana planu uključenosti najugroženijih, povećanje dru-štvene kohezije i djelovanje na unapređenju huma-nog razvoja u BiH.

RAZVOJNI KONTEKST

Naredna sekcija opisuje neke od osnovnih aspekatapolitičkog, ekonomskog i društvenog konteksta uBiH, na osnovu najnovijih dostupnih podataka. Osimšto osigurava ilustrativnu sliku opće situacije za po-trebe ostatka izvještaja, kroz ovo se poglavlje deta-ljnije analiziraju oni elementi trenutne situacije u BiHu kojima je vidljiva fragmentiranost, rascjepkanost ipodijeljenost, s obzirom da su upravo to značajke od

najveće važnosti za studiju koja kao svoje polazišteuzima nizak nivo društvenog povjerenja.

Politička situacijaČetrnaest godina nakon završetka rata koji je trajaood 1992.-1995., BiH je prevazišla nestabilnost nepo-srednog postkonfliktnog perioda (bez obzira na tre-nutne političke podjele) i ušla u mirniji period svograzvoja, s planovima za budućnost u Evropskoj uniji(EU). Zemlja je zvanično „potencijalni kandidat“ začlanstvo, a pristupanje EU joj osigurava jasan pravacza napredak i razvoj. Značajna većina stanovništvabudućnost zemlje vidi u EU.2 U ovom razdoblju rela-tivne stabilnosti, obim neophodnih reformi je ogro-man i predstavlja veliki izazov. Skorijih je godinavidljivo više konkretnih znakova posvećenosti refor-mama: krajem 2006. godine je s NATO-om potpisansporazum Partnerstvo za mir, a u junu 2008. godineje potpisan Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju(SPP) s Evropskom komisijom.

Uprkos ovakvim pozitivnim znacima, tempo reformiu zemlji je užasno spor. Ustavna reforma, premda segeneralno smatra ključnom, ostaje osjetljivo pitanje,posebno u smislu pravca koji bi ova reforma trebalazauzeti. Postojeće ustavno ustrojstvo, sadržano uDejtonskom mirovnom sporazumu, je nepotrebnosloženo, nefleksibilno i skupo. Takvo ustrojstvo osimtoga rezultira strukturama za donošenje odluka kojesu neefikasne i u kojima nije osigurana odgovornost.Kao takve, one nisu u mogućnosti osigurati osnoveza efikasno odlučivanje ili reformu kojom bi se zemljiomogućio brži napredak na njenom putu ka Evrop-skoj uniji. Delegacija Evropske komisije (EC) u BiH jezahtijevala da zemlja uspostavi „funkcionalnije i odr-živije institucionalne strukture“,3 no od momentakada je Parlamentarna skupština u 2006. godini od-bacila paket ustavnih promjena nije bilo ozbiljnih po-kušaja da se Ustav izmijeni.

Politička je arena strukturirana kroz Dejtonski spora-zum. Ovaj sporazum, koji je označio kraj rata u BiH jezemlji 1995. godine dao novi Ustav i imao je za cilj

Prvo poglavlje Izvještaj o humanom razvoju za Bosnu i Hercegovinu 2009.Društveni kapital u Bosni i Hercegovini VEZE MEĐU NAMA

13

Uvod i kontekst

1 UNDP i ORI (2007), str. 3 i 13 .2 UNDP i ORI (2007). 71% ispitanika navelo je da budućnost zemlje vide u EU.3 Komisija Evropske zajednice (2008).


Prvo poglavlje Izvještaj o humanom razvoju za Bosnu i Hercegovinu 2009.Društveni kapital u Bosni i HercegoviniVEZE MEĐU NAMA

14

4 Diskriminacija dopuštena Ustavom BiH je ne samo etnički, nego i teritorijalno zasnovana. To znači da samo Srbi iz RS, a ne oni iz FBiH mogubiti kandidatima za Predsjedništvo, kao i Bošnjaci i Hrvati iz Federacije, ali ne oni koji žive u RS. Ovo predstavlja kršenje ljudskih prava testoga BiH direktno krši međunarodno pravo (više konvencija koje je zemlja ratificirala). Evropska komisija za demokraciju kroz pravo (2005).5 Evropska komisija za demokraciju kroz pravo (2005). 6 Međunarodna krizna grupa (2009).7 Zbog brige za buduću stabilnost (ne samo političku) BiH, međunarodna zajednica je još uvijek u velikoj mjeri uključena u direktno uprav-ljanje i administriranje u državi kroz aktivni mandat OHR-a (sa ovlastima za uklanjanje osoba s javnih funkcija, čije je zatvaranje odgođeno.8 Komisija Evropske zajednice (2008).9 BHAS (2008a).10 Anketa o radnoj snazi za 2008. definira nezaposlenost na sljedeći način: „nezaposleni su osobe u dobi od 15 godina ili starije koje: (a) seu referentnom periodu nisu bavile nikakvim aktivnostima za koje su primili plaću ili naknadu; (b) su potrošile četiri sedmice (referentnu i triprethodne) aktivno tražeći zaposlenje ili su našli posao i trebaju početi raditi u bliskoj budućnosti; (c) mogli bi početi raditi dvije sedmicenakon referentne sedmice ako bi im bilo ponuđeno zaposlenje.“ BHAS (2008a), str.12. 11 BHAS (2008a). Stopa nezaposlenosti među mladima u dobi od 15 do 24 godine iznosi 47.5%.

jednako prilagođavanje „trima konstitutivnim naro-dima BiH“. Uprkos takvoj namjeri, Dejtonski se spo-razum danas može smatrati izvorom podjela, sobzirom da je ova tripartitna struktura toliko „uko-pana“ u svaki aspekt struktura vlasti. Rotirajuće sepredsjedništvo i centralne vlasti biraju na način kojizahtijeva striktan balans između konstitutivnih na-roda. Ustav tako npr. određuje da se:

Predsjedništvo Bosne i Hercegovine sastoji od tričlana: jednog Bošnjaka i jednog Hrvata, koji se svakibiraju neposredno sa teritorije Federacije, i jednogSrbina, koji se bira neposredno sa teritorije RepublikeSrpske.

Logika na kojoj se ovakva ustavna struktura zasnivajeste garantirati trima konstitutivnim narodima za-stupljenost, paralelno podstičući saradnju po zaje-dničkim državnim pitanjima. Suprotno ovoj namjeri,ovu garanciju pripadnici svake od etničkih grupa ko-riste kako bi osigurali svoj specijalni status te je takousmjerena na štetu države. Ustavna struktura osimtoga aktivno isključuje „ostale“ manjine koje se nesmatraju jednim od tri konstitutivna naroda te stoganjihovi predstavnici ne dolaze na različite političkefunkcije.4 Struktura glasačkog tijela i političkih insti-tucija tako čvrsto utemeljena na etničkom identitetuje sobom donijela i političko sudjelovanje i organizi-ranje zasnovano na istim etničkim linijama. Većinapolitičkih stranaka u BiH su grupirane oko jedne odtriju konstitutivnih grupa, te je to jednostavno jedininačin da se na ustavan način stekne politička moć.Venecijanska komisija Vijeća Evrope mišljenja je da jeustavno ustrojstvo BiH „zacementiralo“ etničke po-djele te narušilo osjećaj zajedništva.5

Ovakva se fragmentiranost možda može smatrati inajvećom preprekom reformama i napretku u BiH.6Na državnom se nivou konsenzus postiže jako teško;čak se i prijedlozi sačinjeni s dobrim namjerama tre-tiraju s nepovjerenjem, a u čisto tehnička pitanja uvla-če se „nacionalni interesi“. Zabrinutost u vezi sbudućom političkom stabilnošću uzrokovala je i po-novnu odgodu zatvaranja Ureda visokog predsta-vnika (OHR) u 2009. godini.7 Pokretačka snaga izanekolicine postignutih kompromisa bili su izgledi zapristupanje EU. Trenutna situacija jasno stoji protivuspostave i razvoja raznolikog i kohezivnog društvaili većeg nivoa političkog, institucionalnog ili društve-nog povjerenja u BiH.

Ekonomska situacijaSkorijih je godina ekonomsku situaciju u BiH karak-terizirao stabilan makroekonomski rast. Osnovniizvor stabilnosti bilo unapređenje trgovinske integra-cije sa EU. Ova je integracija konkretizirana potpisi-vanjem SPP u junu 2008. godine, zajedno s Prijela-znim sporazumom koji se fokusirao na trgovinu ioblasti koje se na nju odnose, a koji je stupio nasnagu 1. jula 2008. godine.8 Od 2000. BDP je rastaostabilno, u prosjeku oko 6% godišnje. Premda su zva-nične stope nezaposlenosti i dalje visoke, posljednjihje godina na tom planu vidljiv trend poboljšanja.

Trenutna stopa od 23,4% (21.4% za muškarce i 26,8%za žene)9 je pala sa 29,0% u 2007. (26,7% za muškarcei 32,9% za žene) npr.10 Posebno je međutim zabrinja-vajuća činjenica da je stopa nezaposlenosti međumladima skoro dva puta viša negoli li stopa nezapo-slenosti u ukupnoj populaciji.11

Glavni makroekonomski pokazatelji za BiH

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

Nomina

šnje)

lni BDP (u milijardama KM)

Stvarni BDP po glavi stanovnika (u KM)

Stvarna stopa rasta BDP-a (%/godi

Bilans teku

Prosje

ćeg računa (u % BDP-a)

čna neto plaća (u KM)

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela 1.1

.......................................................................................................................

......................................................................................................................

24 552 0

6 388 0

5 5

-14 7

784 0

. ,

. ,

,

,

,

2008

2008

2008

2008

1 2009

.

.

.

.

. kvartal .


Efekti međunarodne finansijske krize počinju se osje-ćati i u BiH, i dolazi do negativnog zaokreta u ukup-noj ekonomskoj situaciji. Prema zvaničnim statističkimpodacima, pokazatelji ekonomskih rezultata slabe, anivo uvoza i izvoza koji su tokom proteklih godinadoživjeli impresivan rast12 je dramatično opao, doksu cijene roba i potražnja sa tržišta EU i iz regijeopale. Rast zabilježen u 2008. godini je bio niži(5,5%)13 negoli godinu dana ranije, a očekuje se daće BDP za 2009. godinu odražavati i negativan trendočit u platnom bilansu.

Kriza je doprinijela i opadanju priliva direktnih stra-nih ulaganja (FDI) te smanjivanju vanjskih kredita.16

Pa ipak, na svu sreću, monetarnu je stabilnost osigu-ralo djelovanje valutnog odbora –kojim je konverti-bilna marka (KM) fiksnim kursom vezana za euro (1euro = 1,95583 KM). Kamatna stopa na kredite me-đutim raste,17 što ulagačima i malim i srednjim pre-duzećima (SME) otežava pristup kreditima. Dodatna

je posljedica i smanjenje novčanih doznaka iz ino-stranstva (koje šalju radnici na privremenom radu idijaspora), koje su predstavljale ključnu podršku uplatnom bilansu te nadopunjavale budžete doma-ćinstava.18 Učinak ekonomske krize je naglasio ur-gentnu potrebu za usaglašavanjem politika ekonom-ske i socijalne zaštite i njihovog provođenja kroz efi-kasniju saradnju na svim nivoima vlasti. Ovo je na po-vršinu iznijelo sve prepreke koje ekonomskoj reformipostavlja složeno institucionalno ustrojstvo u BiH.

Krutim institucionalnim strukturama u BiH su ogra-ničene i FDI i preduzetništvo. Prema procjeni Svje-tske banke pod nazivom „Poslovanje u….“ (eng.Doing Business), kojom se procjenjuje jednostav-nost poslovanja u određenoj zemlji prema određe-nom broju regulatornih i fiskalnih indikatora, BiH jerangirana kao 119. od 181 zemlje. U tabeli 1.3 mo-žemo vidjeti da prema ovoj procjeni, BiH zauzima za-dnje mjesto u regiji: Globalni rang BiH, na 119. mje-


15

Ostali makroekonomski pokazatelji za Bosnu i Hercegovinu

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

Stvarna stopa rasta BDP-a

Bilans tekućeg računa (u % BDP-a)

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela 1.2

......................................................................................................................

2008 ( )

5 5

-14 7

. proc.

,

,

2009 (proj.)

-3 0

-9 6

.

,

,

2007

6 8

-12 7

.

,

,

14

Stopa rasta BDP-a u BiH, od 2001. godine - projekcija do 2014. godine

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Grafikon 1.1

8

6

4

2

0

-2

-4

8

6

4

2

0

-2

-4

2001. 2003. 2005. 2007. 2009. 2011. 2013.

15

......................................................................................................................

12 Vrijednost izvoza iz BiH je u 2006. godini porasla za 36%, a u 2007. za 15%. Web stranica Agencije za statistiku Bosne i Hercegovine, pre-gledana 10. augusta 2009. godine, <http://www.bhas.ba>.13 IMF/MMF (2009), str.9.14 IMF/MMF (2009), str.9.15 IMF/MMF (2009), str.9.16 UNDP i LSE (2009). 17 DEP (2009).18 UNDP i LSE (2009).


stu je znatno niži od prve sljedeće rangirane zemljeiz Jugoistočne Evrope (SEE), Hrvatske. Grafikon 1.2pri tom još očitije ilustrira navedenu slabost.

Kada se u obzir uzme da svaka procedura vjerovatnodonosi određene finansijske troškove, možemo vi-djeti da su „transakcijski troškovi“ u BiH stoga veomavisoki. I dok je, očito, štetna po ekonomski razvoj,obimna papirologija nije nužno i iznenađenje u ze-mlji sa niskim nivoom povjerenja.

Siromaštvo i socijalna isključenostUprkos stabilnom ekonomskom rastu tokom protek-log desetljeća, siromaštvo je još uvijek široko prisu-tno, pri čemu gotovo jedno od pet domaćinstava(18,4%) živi ispod granice siromaštva, dok je rast sveneujednačeniji.19 Najnoviji podaci iz Ankete o potro-šnji domaćinstava za 2007. godinu pokazuju visoku

incidenciju siromaštva domaćinstava u kojima jeglava domaćinstva (po radnom statusu) penzioner(19,5%), nezaposlena ili osoba koja traži posao

(23,4%), osoba koja se brine isključivo o domaćinstvu(domaćica) (25,5%), ili osoba s invaliditetom (44,4%).20

Rizik od siromaštva povećava i nizak nivo obrazova-nja. Na nivo siromaštva utječe i spol glave domaći-nstva: obrnuto od obrasca vidljivog drugdje, „domaći-nstva u kojima su nosioci žene znatno su manje siro-mašna od onih u kojima su nosioci muškarci, naro-čito u FBiH.“21

Metodologija ovih procjena se temelji na anketamau domaćinstvima i mjeri životni standard kroz potro-šnju domaćinstava. Domaćinstva se smatraju siroma-šnima ako potrošnja po članu domaćinstva padajuispod relativne granice općeg siromaštva22 koja se


16

19 Gini koeficijent izračunan za BiH je u 2007. godini iznosio 0,401. UNDP (2007a), str. 189, a za 2008. smo ga izračunali sami i iznosi 0,42. Ovoukazuje na porast nejednakosti. Uzimajući u obzir da je u 2001. godini on iznosio 2.62, vidljiv je značajan porast nejednakosti kroz proteklihsedam godina. UNDP (2008), str.282, tabela 15.20 BHAS (2007), str.59.21 BHAS (2007), str.26. 22 Relativna granica općeg siromaštva vezana je za primjenu standardne evropske metodologije. U skladu s ovom metodologijom, siromaštvoje definirano kao ekvivalent potrošnje domaćinstva za potrošnju ispod standardnog praga koji je godišnje postavljen na 60% prosječnogmjesečnog ekvivalenta potrošnje domaćinstava. „...relativno siromaštvo definira se kao nivo izdataka za potrošnju koji je niži od određenogpraga, ovisno o ukupnim izdacima potrošnje cijelog stanovništva. Siromaštvo ne predstavlja samo nedostatak roba i usluga koje se smatrajuesencijalnim, već nepovoljna situacija u kojoj se određena domaćinstva nalaze u poređenju s drugima: siromašni su oni koji imaju manje.“BHAS (2007), str.10.

Hrvatska

Jednostavnost poslovanja u BiH: poređenje sa zemljama u regiji

Ukupan globalni rang

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela 1.3

......................................................................................................................

BJR BiHAlbani aj

86 71 106 119

Makedonija

Grafikon 1.2 Jednostavnost poslovanja: procedure po zemljama (mjerene brojem dana)

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

.....................................................................

0

...

...

...

200 400 600

Albanija

BJR Makedonija

Hrvatska

BiH

......................................................................................................................

Broj procedura za realizaciju

Broj dana za realizaciju ugovora

Broj procedura za započinjanje

biznisa

Broj dana za započinjanje

biznisa



17

23 BHAS (2007), str.55.24 BHAS (2007), Sarajevo str.69.25 UNDP (2007a).26 Field (2003), str.3.27 Field (2003), str.24. 28 EC-DGESE (2007), str.8.

BiH

FBiH

RS

Trendovi siromaštva u BiH

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela 1.4

......................................................................................................................

18 4

16 3

21 7

,

,

,

18 2

17 0

20 1

,

,

,

18 1

18 3

18 3

,

,

,

BiH

FBiH

RS

18 3

18 8

17 8

,

,

,

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

Siromašna domaćinstva u % Siromašni pojedinci u %2004. 2007. 2004. 2007.23 24

definira kao ekvivalent potrošnje domaćinstva ispodstandardnog praga postavljenog na godišnjemnivou na 60% mjesečnog prosječnog ekvivalenta po-trošnje domaćinstva (standardna EU metodologija).Tokom godina ove ankete su rezultirale u mjeramasiromaštva prikazanim u tabeli 1.4 .

Socijalna isključenost je kao proces šira od siroma-štva i obilježavaju je brojne barijere punom sudjelo-vanju u društvu koje nadilaze puku materijalnudepriviranost, poput fizičkih prepreka ili predrasudai diskriminacije, koje rezultiraju marginalizacijomspecifičnih grupa. Zadnja sveobuhvatna procjena so-cijalne isključenosti u BiH je provedena 2007. godine,u okviru NHDR-a. U izvještaju je vidljivo da je isklju-čenost jedan od urgentnih problema jer se više od50% stanovništva u BiH suočava sa barem jednim odoblika isključenosti. Utvrđeno je da se 21% stanovni-štva nalazi u stanju krajnje isključenosti, dok je njih47% u riziku od dugotrajne isključenosti. Posebnougrožene su grupe poput manjinskih povratnika,Roma, starijih osoba, mladih, djece i osoba s invalidi-tetom. Pored toga, brojne nivoe ugroženosti doda-tno jačaju rodni aspekti. Izvještaj je utvrdio da ovegrupe ne samo da su u većem riziku od siromaštvamjerenog prihodima i nezaposlenosti, već imaju i da-leko više teškoća u smislu pristupa javnim uslugamai sudjelovanja u političkom životu.25

Imajući na umu opisani kontekst, ovaj se izvještajbavi lokalnom i individualnom razinom. Zanima nasna koji način makro-nivo utiče na pojedinca na načinda njegov status može biti pogoršan ili pak ublaženneposrednim društvenim vezama ljudi, drugim rije-čima, njihovim društvenim kapitalom.

ŠTA JE DRUŠTVENI KAPITAL?

Pojam društvenog kapitala proizlazi iz pretpostavkeda su odnosi važni, da imaju vrijednost društvene

mreže u kojima ljudi sudjeluju i njihovi svakodnevnimeđusobni odnosi. Ove mreže, u koje je „upleten“svaki pojedinac (u manjoj ili većoj mjeri) imaju svojuvrijednost u dva smisla: osiguravaju osnovu kroz kojuljudi mogu slijediti svoje pojedinačne ciljeve te isto-vremeno su mogući „lijepak“ koji omogućava većudruštvenu koheziju.26 Kao takve osiguravaju osnoveza razvijanje društvene kohezije kroz „izgradnjupouzdanosti unutar društvenog okruženja, te samogdruštvenog okruženja, otvarajući kanale za bolje to-kove informacija, te uspostavu normi i usvajanje spe-cifičnih oblika ponašanja kojima se unapređuju,umjesto da se smanjuju društvene, ekonomske i po-litičke interakcije.“27 Društvene se mreže mogu pro-matrati na tri nivoa: mikro nivo koji se sastoji odporodice i prijatelja, mezo nivo koji predstavlja su-sjedstvo, radno mjesto i lokalne zajednice, te makronivo – na nivou zemalja.28

Društveni kapital se stoga može promatrati kao:• Socioekonomska dobrobit - kako za pojedinca,

tako i za zajednice, koja proizilazi iz svakodnevnog– uobičajenog funkcioniranja društvenih mreža.

Društvene mreže djeluju kako bi proizvele takveefekte:• Uspostavljanjem i održavanjem normi reciproci-

teta. Norme reciprociteta proizvode očekivanja daće, kratkoročno ili dugoročno, dobrota, uslužnostili usluge biti uzvraćeni.

• Njegovanjem pouzdanja u društveno okruženje.Inicijative ili rizici se mogu preduzimati na osnovupretpostavke da će drugi reagirati na očekivaninačin.

• Olakšavanjem tokova informacija o raspoloživimopcijama. Informacija koja se prenosi unutar ili iz-među društvenih mreža može uvećati znanje o ra-spoloživim izborima, čime se proširuju pojedinačnihorizonti.



18

29 Colletta i Cullen (2000). 30 Svjetska banka(2003).31 Svjetska banka(2003), str.8.32 Među ovim studijama, dvije najznačajnije su sprovedene od strane Svjetske banke (2003) i Håkansson i Hargreaves (2004).33 Svjetska banka(2003), str. 4.34 Svjetska banka(2003), str.5.35 Håkansson i Hargreaves (2004).

Kao takve, društvene veze osiguravaju osnove za po-zitivno djelovanje pojedinca i kolektiva. Dobrobitikoje mogu proizići iz povećanog društvenog kapitalauključuju:

Društvena dobrobit:• unaprijeđene demokratske strukture i prakse,• snažnije i raznolikije civilno društvo,• unaprijeđen ekonomski razvoj kroz kvalitetniju sa-

radnju i rezultirajuće smanjenje transakcijskih tro-škova,

• veći nivo inovacija kroz bolje tokove informacija,• veći ljudski kapital i kvalitetnije ljudske resurse,• veću društvenu koheziju,• smanjenje nivoa predrasuda i diskriminacije.

Dobrobit za pojedinca:• veći izbor i više mogućnosti,• viši nivo povjerenja i pouzdanja,• viši nivo društvenog, političkog, ekonomskog i kul-

turnog sudjelovanja i/ili osnaživanja.

Kako ćemo detaljnije objasniti u narednom pogla-vlju, izgradnja društvenog kapitala može poslužitikao uvod u unapređenje nivoa humanog razvoja, pričemu ovo posljednje naglašava povećanje mogu-ćnosti izbora koje ljudi imaju, te optimiziranje njiho-vog blagostanja. Možemo stoga društveni kapitalpromatrati kao „omogućavajući okvir“ kroz koji semogu proširiti ljudske sposobnosti.

ČEMU ISTRAŽIVANJE DRUŠTVENOG KAPITALA ZA BIH?

Uprkos tome što je prošlo 14 godina od potpisivanjaDejtonskog sporazuma, postojeće stanje u društve-nim odnosima u BiH može se i dalje posmatrati u po-stratnom kontekstu. U dokumentu Violent Conflictand the Transformation of Social Capital, Colletta iCullen su naveli sljedeću opasku koja se odnosi naposljedice sukoba unutar države:

...nasilni sukobi unutar države slabe njenu društvenustrukturu. Razdvajaju stanovništvo potkopavajućimeđuljudsko i društveno povjerenje, uništavajućinorme i vrijednosti koje su osnova saradnje i kolek-tivnog djelovanja za opće dobro, i povećavajućimogućnost društvenih nesuglasica. Ovo nanosi štetudruštvenom kapitalu države – normama, vrijednos-tima, i društvenim odnosima koji povezuju zajednicu,kao i mostovima između društvenih grupa (civilnogdruštva) i države – sprečavajući mogućnost kakodruštvenih grupa tako i države da se oporavi nakon

prekida vojnih sukoba. Čak i ako su drugi oblici kapi-tala aktualizirani, ekonomski i društveni razvoj će bitizaustavljen sve dok se ne obnove zalihe društvenogkapitala.29

Ovakve posljedice su danas u BiH jasno vidljive.Sukob je prouzročio veliku podjelu društvenihmreža, konkretno u mreže koje su u većoj mjeri ho-mogene.30 Ova podijeljenost se još više produbila,nakon rata, elementima post-socijalističke tranzicijeu kojima se poduzeća zatvaraju, nezaposlenost rastei nastavljaju se unutarnja i vanjska kretanja stanovni-štva.31 U fazi tranzicije, društveni odnosi obično seodlikuju povećanom razinom zatvorenosti grupa,najčešće bazirajući se na etnički (ili konfesionalno)definiranoj identifikaciji, što smanjuje mogućnostmeđuetničkih (ili međukonfesionalnih) društvenihveza. I premda je postignut relativan napredak u smi-slu ekonomske stabilnosti i razvoja, u društvenoj sferiočiti su ostaci podijeljenosti, ali tačke rascjepa su, 14godina nakon završetka rata, postale još dublje.

Brojne ranije studije istakle su društveno povjerenjei/ili ograničenu ili homogenu prirodu društvenihmreža u BiH kao veoma bitan problem.32

U 2003. je Svjetska banka procjenjivala društveni ka-pital u BiH i prosudila je da „mreže, norme i vrijedno-sti omogućavaju ljudima da zajednički dođu dodruštvenih povlastica“ što su „bitni elementi izgra-dnje mira, obnove, smanjenja siromaštva i održivograzvoja“.33 Iz ovog istraživanja je jasno da, usprkostome da se prošlo kroz fazu fizičke rekonstrukcije ne-posredno poslije rata, obnova društvenih odnosapredstavlja veliki izazov, koji je veoma bitan za bu-dućnost BiH. Istraživanje Svjetske banke bila suusmjerena su na nivo građanskog angažmana i re-zultat zajedničkog djelovanja u odnosu na učinko-vitost lokalnih vlasti. Bitno je da autori naglašavajuznačajan društveno-vođeni razvoj za unapređenjedruštvene i političke stabilnosti i unapređenje kvali-tete života u inače podijeljenim zajednicama.34

Izabravši sličnu temu, u 2004. Balkan Analysis Groupse u svom izvještaju pod naslovom „Povjerenje utranziciji“ fokusirala na povjerenje. Ovo istraživanjebilo je usmjereno na generalizirano povjerenje: „ge-neralizirano povjerenje“ tumači se kao uvjerenje dase većini ljudi može vjerovati, a ne da čovjek trebabiti oprezan i prezati od drugih – što je nešto što smoi mi istraživali u ovom izvještaju. Slično kao i u studijiSvjetske banke, autori su istakli važnost društvenogkapitala za „uspješan i miran razvoj“ u BiH.35 U prilog


unapređenju kvalitete demokracije i jačanju dru-štvene kohezije, „Povjerenje u tranziciji“ naglašavaekonomske troškove vezane za nedovoljno dru-štveno povjerenje. Autori su procijenili da niska ra-zina općeg povjerenja može zemlju koštati milioneKM godišnje kao rezultat većih transakcijskih tro-škova.36 Naknadna istraživanja, kao što je ono koje jeu 2007. godini proveo UNDP i Oxford Research Inter-national, ponovo skreću pažnju na nisku razinu dru-štvenog povjerenja.

Nadovezujući se na prethodna istraživanja, ovaj iz-vještaj još jednom potvrđuje činjenicu da BiH ima ne-uobičajeno nisku razinu društvenog povjerenja upoređenju sa drugim zemljama u regiji.37 Ovo detalj-nije analiziramo i objašnjavamo u narednim poglav-ljima izvještaja koji, kao polaznu osnovu, predlaže dase u BiH u kreiranju politika odmah skrene pažnja nanjegovanje onih vrsta društvenog kapitala koji bi naj-više doprinio većoj socijalnoj uključenosti i koheziji.

S obzirom na nisku razinu društvenog povjerenja,podijeljenost društvene sfere i visoku razinu soci-jalne isključenosti, tri su razloga zbog kojih je uovom trenutku primjerena analiza društvenog ka-pitala u BiH:

• Kao prvo, pokušaji promicanja ponovne izgradnjemultietničke i raznovrsne zajednice bili bi unapri-jeđeni boljim razumijevanjem degradacije dru-štvene solidarnosti.

• Kao drugo, istraživanja društvenog kapitala uklju-čuju analize kako formalnih, tako i neformalnihmreža. U pogledu formalnih mreža ili udruženja,takva istraživanja mogu razjasniti važnost funkcio-niranja i efikasnosti civilnog društva u BiH. U istovrijeme, neformalne društvene mreže – koje čineporodica, rodbina, prijatelji, komšije i poznanici -mogu imati negativne posljedice za društvo u cje-lini, posebno u slučajevima gdje potiču nepotisti-čke i klijentelističke odnose.

• Kao treće, premda se u BiH bilježi stabilan eko-nomski rast u proteklih nekoliko godina, ekonom-ske koristi od tog rasta nejednako su raspoređene.Koncept društvenog kapitala omogućava inovati-van način pristupa smanjenju siromaštva kroz pro-mjenu fokusa sa deficitarnog (ili diskriminatornog)modela ugroženosti u kojima se siromašni ili isklju-čeni u velikoj mjeri smatraju odgovornim za stanjeu kojem se nalaze. Umjesto toga, prevladavanje si-romaštva shvaćeno je, dijelom kao prevladavanje

nedostatka direktnih mreža podrške ili nedosta-taka društvenih veza.38

ISTRAŽIVANJE DRUŠTVENOG KAPITALAZA RAZVOJ POLITIKA UTEMELJENIH NAČINJENICAMA

Veće zalihe inkluzivnog društvenog kapitala vodeboljoj povezanosti između mikro-razine individua-lnih iskustva i mezo-razine institucija i udruženja39 domakro-razine tvoraca politika. Potencijal za stvaranjeovakvih veza čini da društveni kapital, kao koncept-ualni okvir, u velikoj mjeri utiče na rad organizacijakao što su OECD i Svjetska banka i vlada kao što subritanska, australska i kanadska. Evropska komisija jemeđu onima koji su prepoznali vrijednost analizedruštvenog kapitala za kreiranja politike i nedavnoje objavila izvještaj o stanju društvenog kapitala u EUi zemljama kandidatima.40

Ove agencije i vlade pokazale su da istraživanja dru-štvenog kapitala mogu pružiti osnovu za kreiranjepolitika koje odgovaraju sljedećem:

• Mreže i društvene veze veoma su bitan dio indivi-dualnog blagostanja i dobra su osnova za postiza-nje ličnih ciljeva,

• Načinima na koje su ove veze presudne za indivi-dualnu sposobnost sudjelovanja u društvenim,političkim i ekonomskim aktivnostima,

• Načinima na koje funkcioniranje mreža može di-rektno doprinijeti ukupoj koheziji i društveno-eko-nomskom razvoju društva.

Koristi nastale iz većeg fokusa na društveni kapital usocijalnoj politici uključuju, između ostalog:

• Podrška onima koji su u većem riziku od dru-štvene isključenosti – po definiciji, postoji vjero-vatnoća da su pojedinci i grupe koji proživljavajusocijalnu isključenost odsječeni od društvenihveza koje bi im omogućile da u potpunosti sudje-luju u društveno-ekonomskom i političkom životusvojih zajednica. Otvorenost određenih društvenihmreža (ili nedostatak iste) može imati značajanutjecaj na kreiranje politike koja se odnosi na dru-štvenu i ekonomsku integraciju pojedinca u rizikuod marginalizacije, kao što su manjine, nezapo-sleni, osobe sa invaliditetom, starije osobe, Romi idruge manjine, itd.41


19

36 Håkansson i Hargreaves (2004) i Keefer i Knack (1997). 37 Rezultat našeg istraživanja potvrdili su u Glasu tihe većine, gdje je nivo povjerenja u BiH prikazan kao jedan od najnižih u regiji. UNDP iORI (2007).38 Field (2003), str.116.39 Field (2003), str.7. 40 EC-DGESE (2007)41 Canadian Policy Research Initiative(2005)


• Promicanje društvene kohezije na nivou lo-kalne zajednice – akcenat je stavljen na pronala-ženje najefikasnijih načina kojima bi građani,pružaoci usluga, institucije i organizacije zajedni-čki stvorili veze za razvoj održivih promjena uvjetaživota i dobrobiti za sve članove zajednice. Istraži-vanja društvenog kapitala fokusirana su više nakoordinirani pristup pružanju usluga, donošenjuodluka i rješavanju problema, koji se temelji na pre-poznavanju uloge formalnih i neformalnih mreža.42

Instrumenti koji su na raspolaganju vladama zapomoć u izgradnji pozitivnog društvenog kapitalakreću se od gesta političke podrške do konkretnihoblika direktne finansijske pomoći članstvu i radu uudruženjima.43

Istraživanje društvenog kapitala također može dopri-nijeti da se stekne uvid u to gdje je vladina politikaveć indirektno uticala na stvaranje društvenih veza –kod npr. stambenih, obrazovnih ili transportnih po-litika, ili gdje je direktno uticala na promicanje aktiv-nosti izgradnje društvenog kapitala, kako u pružanjupomoći mrežama ili olakšavanju javno-privatnihpartnerstava. Samom sviješću o vrstama društvenogkapitala koji rezultira iz implementacije politika,tvorci politika mogu izbjeći i jačanje postojećih isklju-čujućih (ekskluzivnih) veza, a time i poticanje favori-ziranja ili korupcije. Na kraju, vlade moraju bitisvjesne mogućnosti da nenamjerno ugroze posto-jeće izvore društvenog kapitala.44

Istraživanja društvenog kapitala za potrebe politikau drugim zemljama i kontekstima identificirala subrojna područja za pozitivne intervencije, kao što supodručje prostornog planiranja javnih površina imjesta okupljanja, ili finansijska, pravna i porezna po-drška civilnom društvu i volonterima, ili dovođenjuinterneta u nerazvijena područja. Preporuke koje do-laze iz ovakvih analiza vode direktno isticanju važno-sti pokretanja lokalnih društvenih mreža kako bi sepotakla socijalna uključenost i unaprijedio razvojdruštva. Prema tome društvene politike mogu raditina stvaranju većih mogućnosti za pojedince da uvećoj mjeri participiraju u društvu.45

Dok u svakom slučaju postoji značajan potencijal zaintervencije politika na izgradnji ili obnovi društve-nog kapitala, vlasti moraju biti izuzetno promišljeneu pogledu ograničenja do koje mjere mogu interve-nirati u ovoj oblasti. Postoje brojne karakteristike dru-štvenog kapitala – spontanost stvaranja veza isubjektivitet uključen u dinamiku mreže, na primjer– koje nisu otvorene za vanjske intervencije vlasti, iu velikoj mjeri ne bi ni trebali biti. Kako ćemo pak vi-

djeti u sedmom poglavlju, uloga vlasti može se sa-stojati u osiguravanju omogućujućeg okruženja zaunapređenje određenih mreža, dok rade na rješava-nju negativnih efekata drugih vrsta društvenog ka-pitala. Markiranjem oblasti gdje intervencije vlastinemaju velikih izgleda za značajniji utjecaj, istraživa-nje društvenog kapitala može doprinijeti i efikasnijojraspodjeli skromnih vladinih resursa.

CILJ IZVJEŠTAJA

Ovim se izvještajem nastoje artikulirati obrisi dru-štvenih veza i mreža u BiH, nezvaničnih ali i zvaničnihi njihove implikacije po socio-ekonomski razvoj zem-lje. Počinje opisom konceptualnog okvira: porijekla irazmjera pojma društvenog kapitala, te načina na kojise društveni kapital odnosi na ekonomski razvoj, hu-mani razvoj i socijalnu uključenost - pri čemu ovaj za-dnji pojam predstavlja konceptualnu osnovuprograma socijalne politike EU. Imajući na umu datikontekst, treće se poglavlje bavi analizom općih tren-dova i dimenzija društvenih veza u današnjoj BiH, ni-voom društvenog povjerenja i oblicima lokaliziranogreciprociteta. I dok se treće poglavlje bavi snagom idinamikom društvenih mreža u koje su ljudi uvezani,četvrto poglavlje nastoji ispitati šta se dešava kadaljudi bivaju izostavljeni iz ovih mreža, kada ljudi bi-vaju „društveno neumreženi“. Ovdje se rezultati istra-živanja provedenog u fokus grupama koriste kako bise ilustrirale teškoće s kojima se suočavaju oni čije suveze slabe, te koji su stoga izloženiji društvenoj isklju-čenosti. S aspekta društvenih veza, brojne se grupemogu smatrati za grupe pod rizikom, a u četvrtompoglavlju istražujemo njihova iskustva, posebnoiskustva interno raseljenih osoba (IDP) i manjinskihpovratnika.

Nakon ispitivanja prednosti i slabosti društvenihmreža i veza, izvještaj nastoji identificirati sredstvakroz koja se na bolji način može spoznati šira dobro-bit od ovih mreža, te na koji se način mogu smanjitipogubni efekti drugih. U naredna dva poglavlja istra-žujemo razmjere mogućnosti stvaranja inkluzivnijegdruštvenog kapitala, kroz stvaranje heterogenih iraznolikih mreža, identificirajući potencijale za sma-njenje učinka društvenih mreža i veza koje su u većojmjeri „isključive“ te time stvaraju i potiču stvaranjenejednakosti. Stoga peto poglavlje detaljno analizirapolitičko i građansko sudjelovanje, dok šesto pogla-vlje istražuje oblike nepotizma i klijentelizma koji na-staju kao rezultat zatvorenih mreža.

Završno, sedmo poglavlje izvještaja se temelji na re-zultatima istraživanja i motivirano je perspektivom


20

42 Canadian Policy Research Initiative(2005)43 EC-DGESE (2007), str.10.44 Field (2003), str.135.45 Canadian Policy Research Initiative(2005).


humanog razvoja, a nudi i set preporuka za potrebepolitika.

Ovaj izvještaj o društvenom kapitalu tako predstavljaodgovor na nekoliko zacrtanih ciljeva. Namjera muje, prije svega, potaknuti veće razumijevanje pro-grama kako humanog razvoja tako i društvene uklju-čenosti i njihova značaja za izgradnju ujednačenije ipravičnije budućnosti u BiH. Stoga nastoji nadogra-diti se na aktivnosti institucija vlasti po pitanju dru-štvene uključenosti demonstrirajući dodatnu dimenziju

iz koje se može promatrati i poimati socijalna isklju-čenost. Drugo, nastoji dati doprinos u unapređenjurazumijevanja različitih oblika ugroženosti i siroma-štva u BiH, ne samo kroz kvantitativnu procjenu negoi osiguravajući glas nekima od onih koji spadaju u ka-tegorije koje su u većoj mjeri marginalizirane. I kona-čno, izvještaj osigurava činjeničnu osnovu za izradubudućih politika u BiH, posebno politika u domenicivilnog društva, volonterstva i društvene odgovor-nosti.


21


Prvo poglavljeIzvještaj o humanom razvoju za Bosnu i Hercegovinu 2009.Društveni kapital u Bosni i HercegoviniVEZE MEĐU NAMA

22

OSNOVNI REZULTATI

Karakteristike društvenog kapitala u BiH• BiH je društvo kojim dominiraju jake porodične/rodbinske veze.• Veća je izvjesnost da će ljudi vrijeme provoditi sa i vjerovati svojoj bližoj društvenoj mreži koju čine

porodica, prijatelji i bliski prijatelji. Po tome nema gotovo nikakvih razlika po etničkoj pripadnosti,starosti, spolu ili entitetskoj pripadnosti.

• Skupinu koja se najviše ističe u smislu slabijih društvenih veza predstavljaju manjine koje žive u ve-ćinskom području.

• Svega nekih 10% ljudi smatra da se ljudima može vjerovati.• Ljudi vjeruju da se najznačajniji nivo društvene tenzije odnosi na tenzije između bogatih i siromašnih

(88%), potom između uprave i radnika (86%), te zatim između različitih nacionalnosti (79%)...............................................................................................

Društvene veze su važne • Oni koji imaju slabije društvene veze imaju manje ljudi na koje se mogu osloniti za pomoć, te su izo-

liraniji i imaju manje povjerenja.• Skupine za koje postoji veća vjerovatnoća da će biti pogođene društvenom izolacijom uključuju in-

terno raseljene osobe (IDP), manjinske povratnike, starije osobe, žene u ruralnim područjima, te ljudes nižim stepenom obrazovanja.

• Najveće šanse da će biti društveno neumrežene imaju starije osobe.• Veće šanse da će biti društveno neumrežene imaju osobe iz RS negoli iz FBiH.• Društveno neumrežene osobe posjeduju niži nivo društvenog kapitala i u većoj su mjeri materijalno

deprivirane...............................................................................................

Društvene mreže i uključenost• Stepen učlanjenosti u udruženja u BiH je izuzetno nizak (17,5%), a još je manji broj (10,5%) onih koji

sebe opisuju kao aktivne članove.• Stopa članstva u udruženjima se povećava sa nivoom obrazovanja.• Gotovo dva puta više muškaraca nego žena su članovi udruženja.• Čini se da članovi udruženja imaju inkluzivnije i raznolikije društvene veze.• Svega 4,5% ispitanika je odgovorilo da su u posljednjih 12 mjeseci volontirali, ali je zabilježen značajan

nivo „prikrivenog volonterstva“ u visokim nivoima altruističnog, uzajamnog ponašanja...............................................................................................

Društvene mreže i isključenost • Korištenje štele – ličnih i porodičnih veza – je široko rasprostranjeno kroz sve slojeve društva i prisutno

u većini odnosa između ljudi i pružalaca usluga u BiH.• 95% ispitanika u istraživanju je izjavilo da je posjedovanje „štele“ uvijek ili ponekad korisno za pristu-

panje osnovnim socijalnim uslugama.• 85,7% ljudi lične veze vidi kao jedini način da se dobije posao, a većina ljudi u traženju zaposlena ko-

risti porodične veze.• Korištenje štele ne ograničava samo pristup i uzrokuje nejednakosti unutar društva nego u znatnoj

mjeri oduzima moć jedinki (pojedincu)...............................................................................................


23

2Društveni kapital, humani razvoji socijalna uključenost

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................


24

2

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................


Drugo poglavlje Izvještaj o humanom razvoju za Bosnu i Hercegovinu 2009.Društveni kapital u Bosni i Hercegovini VEZE MEĐU NAMA

25

Društveni kapital, humani razvoj i socijalna uključenost

46 Fukuyama (1991).47 ONS (2001), str.9.48 Putnam (1996).49 Putnam (2001).50 Putnam (2007).

Da bi se procijenili različiti aspekti društvenog kapi-tala u BiH, važno je razumjeti nešto malo o porijeklui obimu koncepta i načina na koji se oni koriste u no-vijoj literaturi, posebno onoj vezanoj za razvoj. Uovom poglavlju ćemo se baviti samo time, a nakontoga razmotrit ćemo povezanost i isprepletenostkoncepata društvenog kapitala, humanog razvoja isocijalne uključenosti. Ovdje diskutiramo o tome dadruštveni kapital mora biti koncipiran na posebannačin, u skladu sa svojim efektima, da bi se uskladiosa ostala dva konceptna okvira.

VRIJEDNOST DRUŠTVENIH VEZA

Ideja da društvene veze imaju vrijednost vuče svojekorijene iz ranih socioloških učenja. Pišući sredinom19. stoljeća, Alexis de Tocqueville bio je impresioni-ran sklonošću ka građanskom volonterskom udruži-vanju u Americi, opisujući ove pojave kao „umjetnostudruživanja“. Za de Tocquevillea, volonterska građa-nska društva bavila su se predimenzionirano indi-viualiziranim karakteristikama savremenog života. Usvom propagiranju građanskih društava, de Tocque-ville je naglašavao političku funkciju društvenih veza:način na koji one doprinose kvalitetnijem funkcioni-ranju demokratije.46 Značaj formalnih društava i nji-hov doprinos kvalitetu demokratskih procesa temaje koja je uveliko prisutna i u novijoj literaturi o dru-štvenim vezama, naročito u literaturi američkog po-litologa, Roberta Putnama.

Koncept društvenog kapitala upravo je u Putnamo-voj inovativnoj studiji osnova naslijeđa građanskogudruživanja u Italiji našao širu publiku. Citirajući deTocqueville, u djelu Kako demokraciju učiniti djelot-vornom? (Making Democracy Work) Putnam je iden-tificirao „rezonantnost društvenog života“ kao„ključnu komponentu djelotvornih lokalnih vlasti“.47

Mjerenjem razine društvenog života, te društvenogi institucionalnog povjerenja, Putnam je došao do za-

ključka da su područja sa niskim društvenim kapita-lom bila vođena od strane najmanje uspješnih vlada,sa visokim nivoom korupcije i neefikasnosti. Stoga sepočeo baviti padom sudjelovanja u politici, građan-skim udruženjima, religijskim organizacijama, profe-sionalnim organizacijama i sindikatima kao i – tako-đer značajnim, neformalnim druženjem.48

Kroz svoj rad, Putnam je artikulirao brojne definicijedruštvenog kapitala. U djelu Bowling Alone, on je ob-jasnio:

Dok se fizički kapital odnosi na fizičke objekte, a ljudskikapital na značajke pojedinaca, društveni kapital seodnosi na veze između pojedinaca – društvene mrežei norme reciprociteta i pouzdanosti koje iz njih proizi-laze. U tom smislu je društveni kapital usko vezan zaono što neki zovu „građanska vrlina“. Razlika je u tomešto „društveni kapital“ usmjerava pažnju na činjenicuda je građanska vrlina najmoćnija kada je inkorpori-rana u gustu mrežu recipročnih društvenih odnosa.Društvo sa mnoštvom vrijednih, ali izoliranih pojedi-naca ne obiluje nužno društvenim kapitalom.49

U novije vrijeme Putnam je preferirao ono što je na-zvao „uskom i drskom“ definicijom društvenog kapi-tala: „društvene veze i s njima povezane normereciprociteta i pouzdanosti“.50 Ove ćemo definicijekoristiti u daljem tekstu.

MAKRO, MEZO I MIKRO DRUŠTVENE VEZE

Putnamov koncept društvenog kapitala ističe vrijed-nost društvenih veza po funkcioniranje demokratijena makro nivou. Iz ove perspektive, priroda i funkcijadruštvenih veza proučavaju se u skladu sa načinomna koji one funkcioniraju (ili ne) radi generiranja po-vjerenja i društvene kohezije u okviru datog društva.Tamo gdje postoje veći nivoi društvenog kapitala,postoji i jača društvena kohezija kroz veći stepen su-djelovanja i jače društvene veze, a sve to doprinosi


djelotvornijoj demokratskoj praksi. S druge strane,tamo gdje je vidljiv nedostatak društvenog kapitala,vjerovatno je da će biti vidljivo i zatvaranje u malim,izolovanim i homogenim mrežama kao što su bliskeporodične veze, te nedostatak kohezije.

Brojni su i drugi teoretičari koji su doprinijeli promi-šljanjima o tome kako društveni kapital može bitikonceptualiziran i primijenjen. Slično Putnamu iFrancis Fukuyama je razmatrao koristi društvenogkapitala na makro-nivou. Fukuyama je istraživao re-lativni ekonomski učinak različitih društava, u skladusa različitim nivoima povjerenja u okviru tih društava.Kao takav, njegov rad naglašava važnost društvenogkapitala za ekonomski razvoj51 i te zastupa ideju da„ekonomska funkcija društvenog kapitala reduciratransakcijske troškove povezane sa formalnim me-hanizmima koordinacije poput ugovora, hijerarhija,birokratskih pravila i slično“.52 Tamo gdje postoji nizaknivo povjerenja, postizanje koordinirane akcije iz-među grupa ljudi je teže i uključuje „dodatne tran-sakcijske troškove monitoringa, pregovora, sporovai provedbe formalnih ugovora“.53 Fukuyama, poputPutnama, također naglašava važnost društvenog ka-pitala – koji se manifestira u snažnom civilnom dru-štvu – u funkcioniranju savremenih liberalnih demo-kratija.

Američki sociolog James Coleman više se koncentri-rao na manifestaciju društvenog kapitala na mezonivou – on je više zainteresiran za grupe, društva, or-ganizacije, institucije i načine na koji njihove struk-ture olakšavaju određene akcije pojedinaca unutarstrukture.54 Za Colemana, društveni kapital svodi sena sposobnost ljudi da rade zajedno u grupama.Shodno tome, on identificira tri glavna elementa dru-štvenog kapitala – povjerenje, mreže obaveza i reci-prociteta, i tokovi informacija.

Drugi je pak američki sociolog, Mark Granovetter, umeđuvremenu više razmatrao koristi određenih vrstadruštvenih mreža za pojedince, posebno u smisluolakšavanja toka informacija.55 Fokusirajući se namikro nivo, on je sagledavao način na koji pojedinciprofitiraju od toka informacija kroz slabije društveneveze, kao prilikom traženja zaposlenja. Za Granovet-tera, društveni kapital je najdjelotvorniji kada postojiveliki broj slabih veza koje nadovezuju društvenemreže jednu na drugu i pružaju osnovu za prenos in-formacija duž cijele društvene strukture. Kroz njihovu

sposobnost da prenose informacije, veliki broj slabihveza može omogućiti bolji razvoj ljudskih resursa iinovacija.

Dakle, kao što možemo vidjeti, postoje mnogobrojnerazličite dimenzije društvenog kapitala. Putnam i Fu-kuyama nastoje istaknuti makro nivo vlasti i širih ko-lektiviteta. Coleman je više zainteresiran za srednjinivo i funkcioniranje društvenog kapitala unutar za-jednica, posebno unutar obrazovnog sistema. I nakraju, Granovetter se više fokusira na mikro nivo po-jedinaca i na njihove neposredne društvene veze.Dok Putnamove i Colemanove teze pružaju osnovuza tumačenje potencijalnih pozitivnih rezultata raz-ličito generiranih društvenih mreža, Granovetter dajekritičku distancu za razumijevanje gdje te mreže pre-laze u područje nepotizma, kronizma i klijentelizma.

Svaka od ovih perspektiva može biti upotrijebljenaza identificiranje potencijalnih efekata određenihvrsta društvenih veza. Ovi efekti mogu se osjetitiunutar zajednice – kroz unapređenje demokratije,društvene kohezije i ohrabrujućeg ekonomskog raz-voja – ili preko pojedinca, kroz proširivanje izbora imogućnosti, osnaživanja položaja i unapređenje hu-manog razvoja. Društveni kapital stoga može da sepromatra kao važan resurs za društveni, ekonomski,politički i humani razvoj. Važno je napomenuti dakod definiranja društvenog kapitala kao „resursa“,bilo za pojedince ili kolektive, koristi koje se moguidentificirati uključuju, i premašuju, finansijske (npr.povećanje BDP-a ili finansijski uspjeh pojedinca). Po-tencijal za direktni novčani profit je samo jedna di-menzija potencijalnih manifestacija društvenogkapitala. Ukupna korist od primjene koncepta dru-štvenog kapitala je činjenica da on „pomjera fokusanalize sa ponašanja pojedinaca na modele relacijaizmeđu pojedinaca, društvenih jedinica i institucija.“56

Ko međutim profitira od društvenog kapitala?Veoma se često nagovještava da što je više društve-nih veza i mreža to bolje – društvene mreže su „od-nosi u kojima svi dobijaju – te da su pojedinačnedobiti, interesi i profiti istoznačni sa grupnim dobi-tima, interesima i profitima.“57 Jasno je da to nije slu-čaj: nepotizam je najočitiji primjer. Umjesto toga,važno je razmotriti način na koji o moći pregovarajuna različite načine različiti pojedinci uvezani u razli-čite mreže. Društvene mreže konceptualiziraju se kaoresursi – koji se mogu koristiti na mnoštvo različitih

Drugo poglavljeIzvještaj o humanom razvoju za Bosnu i Hercegovinu 2009.Društveni kapital u Bosni i HercegoviniVEZE MEĐU NAMA

26

51 Fukuyama (1996).52 Fukuyama (1991).53 Fukuyama (1991).54 Coleman (1988).55 Granovetter (1973), str. 1360.56 Schuller, Baron i Field (2000), str.35. Naravno, kao i bilo koji konceptualni okvir, pojam društvenog kapitala također ima svoje nedorečenosti.Ističe se npr. „elastičnosti“ i nedorečenost ovog pojma - kako ističe Evropska komisija, društveni kapital u navratima „ostaje notorno neo-dređen, loše definiran i sporan termin“. Ipak, EC ističe i da ovo odražava prisustvo zdrave debate o teorijskom značenju i praktičnoj važnostikoncepta EC-DGESE (2007), str.4.57 DeFilippis (2001), str. 800.


načina čiji su ukupni rezultati ili pozitivni ili negativni- više nego sama imovina pojedinca ili zajednice.Pravi se jasna razlika između inkluzivnog i isključuju-ćeg društvenog kapitala58 i različitih utjecaja raznihvrsta mreža i relacija.

VRSTE DRUŠTVENIH VEZA

Dakle, društvene veze nisu same po sebi izvor dru-štvenog dobra. Mreže, kroz svoju vlastitu dinamikumoći, mogu isključivati i osporavati jednako zna-čajno kao što i uključuju i omogućuju. One moguproizvesti podjele jednako kao i jačati koheziju.59

Stoga je važno napraviti razliku između različitihvrsta društvenih veza.

Tri različite vrste društvenog kapitala često se razli-kuju prema prirodi odnosa koje sadrže. To su:

1. Povezujući društveni kapital • Horizontalni odnosi (veze) – povezuju ljude na

osnovu sličnosti;• Stvoren odnosima srodstva60, bliskih prijatelja i su-

sjeda, etno-religijskih i etničkih grupa; • Teži ka društvenoj ekskluzivnosti, jačanju eksklu-

zivnih identiteta i održavanju homogenosti međučlanovima.61

Ovdje se može napraviti razlika između dva različitatipa povezujućih mreža relevantnih za kontekst BiH:familijarne mreže zasnovane na srodničkim odno-sima i etnički-bazirane mreže zasnovane na predo-džbama zajedničkih etničkih historija, iskustava iidentiteta.

2. Premošćujući društveni kapital • Horizontalni odnosi – povezuju ljude iz različitih

okruženja; • Proizveden iz slabijih veza kao što su poznanstva,

površna prijateljstva i radni odnosi;• Teži većoj inkluzivnosti kroz veću težnju ka razno-

likosti i heterogenosti

3. Spajajući društveni kapital • Vertikalni odnosi – povezuju ljude sa međusobno

drugačijim društvenim položajem i razlikama usmislu moći;

• Proizveden iz odnosa sa ljudima koji su na pozicijiautoriteta i/ili vlasti, kao što su predstavnici javnihi privatnih institucija.

Svaka od ovih mreža daje različite rezultate, neke ne-gativne i neke pozitivne.

U smislu pozitivnih rezultata, porodične povezujućeveze su na primjer, korisne za pojedince tamo gdjeim osiguravaju izvor podrške u teškim vremenima.Rezultati našeg istraživanja pokazuju da se ljudi u BiHza pomoć i podršku često okreću svojim porodicama.Ovdje vidimo da su pojedinci vjerovatno u stanjuiskoristiti takve mreže u vremenima krize, kao npr.bolesti ili finansijskih teškoća.

Slično tome, premošćujuće veze mogu doprinijetiboljem toku informacija, osigurati osnovu za građan-sko udruživanje i, kroz poticanje veće raznovrsnosti,omogućiti bolju društvenu koheziju. Poznanstva ičlanstva u sekundarnim društvima posebno su važanizvor društvene solidarnosti i daju osnovu za zdravoi funkcionalno civilno društvo.62

Konačno, važne su i spajajuće veze. One omoguća-vaju veći stepen političkog sudjelovanja, kroz politi-čko osnaživanje i reducira mogućnosti elitizma,klijentelizma i koncentracije moći unutar određenihnivoa društvenih slojeva.

Pored toga, u svakom slučaju ove mreže mogu proiz-vesti i društveno štetne efekte.

Tako npr. povezujuće – porodične veze, koje za po-jedince često stvaraju prednosti, imaju potencijala iza negativne posljedice. Društvo koje je sačinjeno odizoliranih i homogenih porodičnih mreža ima znatneizglede da sadrži npr. visoke nivoe nepotizma i ko-rupcije, gdje su tokovi informacija i norme reciproci-teta ograničene unutar određenih mreža. Unutartakvih mreža, gdje norme obaveza i reciprocitetaograničavaju prava ili slobode pojedinca (na primjeru proširenim porodičnim mrežama u kojima se po-rodične obaveze guše prijavljivanje nasilja u kući),posljedice po pojedinca mogu biti izuzetno štetne.Slično tome, tamo gdje se pojedinci oslanjaju na po-rodične veze za njegu i pomoć, teret ovih zadatakamože češće pasti na ženske članove mreže nego namuške članove, tako stvarajući nejednake odnosemoći unutar porodice. Povezujuće mreže baziranena pojmovanju etničkog identiteta, imaju potenci-jala da podupiru etničke podjele kroz primjenunormi koje legitimiziraju predrasude i diskriminacijuprema drugim grupama.

Spajajuće mreže, kroz koje pojedinci imaju formalneili neformalne veze sa onima na položajima od moći,također mogu biti mač sa dvije oštrice. Takve mreže,premda nose i mogućnost povećavanja političkemoći pojedinca, uključuju i opasnost od jačanja kli-jentelizma i korupcije, kao u slučaju kada se ovi od-


27

58 Zahvaljujemo Pauli Pickering koja nam je ukazala na razliku između inkluzivnog i ekskluzivnog (uključujućeg i isključujućeg) društvenogkapitala.59 Field (2003), str.3. 60 Termin „srodstvo“ općenito upućuje na odnose izgrađene na familijarnim vezama61 Field (2003), str.32.62 Field (2003), str.33.



28

63 Coleman (1988), str.95-120.64 Allen (2000). Također vidjeti Pickering (2007), str.112.65 UNDP, web stranica HDRO, pregledano 30. jula 2009., <http://hdr.undp.org/en/humandev>. 66 Ul Haq, M., web stranica HDRO, pregledano 30. jula 2009<http://hdr.undp.org/en/humandev>67 Vijeće Evropske unije (2004).

nosi koriste za usluge ili neprimjereno utiču na poli-tičko odlučivanje. Upravo kod spajajućih veza je naj-očitija razlika između odnosa korisnih za pojedinca,a štetnih za društvo. I premošćujući kapital ima svojihloših strana. Značaj premošćujućih veza je upravo unjihovoj raznolikosti. Međutim, upravljanje dinami-kom raznolike grupe može predstavljati problem.Raznolikost sama po sebi nekada limitira vrijednostzajedničke osnove na kojoj je zasnovana komunika-cija, ili jednostavno čini je vremenski zahtjevnijom.Ovo posebno može biti slučaj kod velikih mreža kojeuključuju članove iz različitih zemalja, koji nisu u sta-nju da se sastaju redovno ili koji na primjer komuni-ciraju elektronski.

Prema tome, tip veza ne govori nam nužno ništa ostepenu do kojeg mreža može biti korisna ili štetna.Kao što Coleman navodi, društveni kapital mora biti„definiran po svojoj funkciji.“63 Različiti tipovi dru-štvenog kapitala omogućavaju različite aktivnostiunutar društvene strukture. Identificiranje tipa aktiv-nosti kojeg olakšava određena mreža je neophodno– kao što ćemo vidjeti u daljem tekstu – za tumače-nje društvenog kapitala u svjetlu humanog razvoja idruštvene uključenosti. U toj mjeri je posebno kori-sno razdvojiti pojmove inkluzivnog (uključjućeg) iekskluzivnog (isključujućeg) društvenog kapitala.

• Inkluzivni društveni kapital stoga možemo de-finirati kao društveni kapital stvoren u društvenimmrežama koje su otvorene i bez ograničenja pri-stupa novim članovima, gdje se nova članstva sti-muliraju. Nivoi raznolikosti koji rezultiraju iz takvihmreža trebaju se razmatrati u odnosu na spol, rasui etničku pripadnost, klasu, dob i druge relevantneelemente različitosti.

• Ekskluzivni društveni kapital s druge stranemože se shvatiti kao društveni kapital stvoren uzatvorenim mrežama, gdje pristup mreži zahtijevaskupe aktivnosti osoba koje nisu članovi, ili je„isključivo zasnovan na neostvarivim društvenimobilježjima kao što je rasa, porodična pripadnost,društvena klasa, itd., što otežava ili onemogućujeprijem novih članova.“

Dok povezujuće mreže nastoje biti više ekskluzivnei premošćujuće više inkluzivne, veoma je važno nepomiješati ove pojmove već se fokusirati na širi utje-caj određenih vrsta veza u odnosu na društvo u cje-lini. Tada postaje moguće objediniti sve prednostidruštvenog kapitala. Iz perspektive politika zamisaoje stoga da se sagledaju načini za ublažavanje nega-tivnih efekata određenih oblika društvenih veza, si-

multano kreirajući mehanizme za stimuliranje pozi-tivnih efekata drugih. Ovaj pristup ćemo pojasniti na-knadno u izvještaju.

DRUŠTVENI KAPITAL IZ PERSPEKTIVE HUMANOG RAZVOJA

Humani razvoj, socijalna uključenost …„Humani razvoj“ je paradigma na kojoj se temelji radUNDP-a. Djelovanje potaknuto humanim razvojemima za cilj da stvori:

...okruženje u kojem ljudi mogu razviti svoj puni po-tencijal i voditi produktivne, kreativne živote u skladusa svojim potrebama i interesima. ...Prema tome,razvoj se odnosi na proširenje izbora koji ljudi imajuda vode svoje živote koje smatraju vrijednim, i stogapredstavlja znatno više od pukog ekonomskog rasta,koji je samo sredstvo – veoma važno doduše – zaproširenje mogućnosti izbora koje ljudi imaju.65

Pristup humanog razvoja ima za cilj da poveća mo-gućnost izbora kroz izgradnju ljudskih sposobnosti,shvaćeno kao „spektar stanja u kojima ljudi mogu ra-diti ili onoga što mogu biti u životu.“ Ekspanzija mo-gućnosti izbora može uključivati pružanje „boljegpristupa znanju, kvalitetnijoj prehrani i zdravstvenimuslugama, sigurnijim prihodima, sigurnosti od krimi-nala i fizičkog nasilja, zadovoljavajućeg slobodnogvremena, političkih i kulturnih sloboda, i osjećajaučešća u aktivnostima zajednice.“66

Socijalna uključenost nastaje iz intelektualne tradi-cije različite od one na iz koje proizlazi humani razvoj,ali dijele slične brige. Pojam društvene uključenostirazvijao se unutar konteksta nastojanja Evropskeunije da ublaži stopu siromaštva i nezaposlenosti, i utom kontekstu je najjasnije obrađena. Socijalnauključenost ima za cilj da riješi problem socijalneisključenosti, definirane kao:

... proces kojim su određeni pojedinci gurnuti na mar-gine društva i spriječeni da učestvuju u potpunosti udruštvu zbog svog siromaštva ili nedostatka osnovnihsposobnosti i mogućnosti cjeloživotnog učenja ili kaorezultat diskriminacije. Ovo ih udaljava od zaposlenja,prihoda i obrazovanja, kao i od mreža i aktivnosti udruštvu i zajednici. Oni nemaju adekvatan pristupmoći i tijelima zaduženim za odlučivanje, te se stogaosjećaju nemoćno i nesposobno da preuzmu kontrolunad svojim odlukama koje utječu na njihov svako-dnevni život.67

Socijalna isključenost kao višedimenzionalni feno-men uključuje deprivaciju na ekonomskoj, društve-noj, kulturnoj i/ili političkoj sceni. Procesi socijalnog



29

68 Vijeće Evropske unije (2004).69 Townsend (1979), str.31.70 Rosenberg (2008). 71 Svjetska banka (2009). Postoji ranije istraživanje koje povezuje niže nivoe društvenog kapitala, i duge i kompleksne administrativne pro-cedure /vidjeti npr. Knack i Keefer (1997)/. U BiH će biti potrebno provesti dodatna istraživanja kako bi se ova veza preciznije utvrdila, posebnouzimajući u obzir naslijeđe prethodnog društvenog sistema koji je također bio visoko birokratiziran.

uključivanja stoga pokušavaju razriješiti ove nedo-statke. Evropska komisija socijalnu uključenost defi-nira kao „proces koji osigurava da oni koji su u rizikuod siromaštva i socijalne isključenosti dobiju prilikei neophodne resurse da u potpunosti učestvuju uekonomskom, društvenom i kulturnom životu, te dauživaju standard življenja i blagostanje koji se sma-traju normalnim u društvu u kojem oni žive.“68 Ovdjeje ona shvaćena u relativnom smislu, ali je u drugimslučajevima Evropska komisija također definirala so-cijalnu uključenost kao „pravo pojedinca da njegovživot bude povezan i s njegovim bivanjem članomzajednice.“69

Prednost koncepta socijalne uključenosti/isključeno-sti nad pristupom baziranim na siromaštvu i drugimmaterijalnim uskraćivanjima je njihovo fokusiranje naprocese, tj. dinamiku interakcije između pojedinca injenog ili njegovog društvenog, pravnog i ekonom-skog razvoja. Pitanje da li je osoba u mogućnosti daravnopravno učestvuje u matičnom društvu vodi kaidentificiranju barijera ka tom učešću. Ove barijeremogu biti institucionalne (diskriminacija, nedostatakinfrastrukture ili odsustvo usluga, ili u slučaju osoba sinvaliditetom, one mogu značiti nedostatak fizičkogpristupa zgradama ili školama), zatim barijere u zajed-nici (predrasude, marginalizacija), ili lične barijere (ne-dostatak obrazovanja, povlačenje, odbacivanje ilistrahovi). Različite populacijske grupe mogu iskusitirazličite i oblike ugroženosti koji se mogu i ispreplitati,ili se mogu suočiti sa različitim barijerama koje zahti-jevaju različite strategije za njihovo prevazilaženje.70

Ako ih promatramo u odnosu na humani razvoj, slič-nosti između dva koncepta su jasne. Oba imaju za ciljda poboljšaju izbor i prilike kroz kreiranje podsticaj-nog okruženja. Ova okruženja se dijelom stvarajukroz uklanjanje barijera za učešće i uključivanje u za-jednice i društva. U kontekstu Evropske unije, shvaćase da razvoj i ublažavanje siromaštva nadilaze eko-nomski razvoj, a socijalna uključenost se koristi kakobi se ovakvo proširenje simboliziralo – isto kao što seljudski razvoj širi i izvan pukog ublažavanje materi-jalne uskraćenosti.

… i društveni kapitalZa naš je rad ovdje važno da društveni kapital –mreže i veze u kojima ljudi učestvuju – možemoshvaćati u odnosu na okvire kako socijalne uključe-nosti tako i humanog razvoja, jer oba ova okvirasmještaju blagostanje ljudi unutar društvenog kon-teksta i uvode interakciju pojedinca sa zajednicom idruštvom kao ključ u poimanju njihovog blagosta-nja. Ovdje je ključna razlika koju smo napravili iz-među gore navedenog inkluzivnog i isključujućegdruštvenog kapitala.

Inkluzivni društveni kapital – otvorene mreže kojepodstiču raznovrsna članstva – doprinose humanomrazvoju povećavanjem mogućnosti izbora i prilika začlanove zajednice u kojoj ovaj društveni kapital po-stoji. Inkluzivni društveni kapital pruža mogućnostiza pojedinca da razvije svoje sposobnosti i proširi slo-bodu izbora. Viši nivoi društvenog povjerenja tako-đer se mogu promatrati i kao jedan od elemenata uuslovima podsticajnog okruženja za razvijanje prilikakoje predstavljaju suštinu humanog razvoja. Jačanjeinkluzivnih mreža protivi se socijalnoj isključenostiomogućavanjem većeg učešća grupa koje bi u pro-tivnom bile izostavljene. Heterogene mreže, pose-bno kada se zasnivaju na slabim vezama, pokazalose, poboljšavaju protok informacija u društvu (Gra-novetter). Kao takve, ove mreže imaju kapacitet da pru-že osnovu za veće i kvalitetnije mogućnosti izbora.

Društvene mreže međutim istovremeno mogu utje-cati i na ravnopravnost u pristupu uslugama – poslo-vima na primjer – omogućavajući pristup jednima, aisključujući druge. Uzimamo u obzir važnost identi-ficiranja i reduciranja isključujućeg društvenog kapi-tala – zatvorenih mreža koje ograničavaju pristupdrugima – koje imaju tendenciju povećanja nejed-nakosti, nekima ograničavaju mogućnosti izbora iprilika, reduciraju učešće i osnaženost, i reducirajupovjerenje - kako društveno tako i institucionalno.Reduciranjem efekata ovih vrsta društvenih mrežareduciraju se nejednakosti i osigurava se da se mo-gućnosti šire na jednak način kroz cijelo društvo, takodoprinoseći humanom razvoju i većoj uključenosti.

Društveni kapital i ekonomski razvoj Vrste društvenih veza uobičajenih unutar društva ta-kođer mogu direktno utjecati na ekonomski razvojtog društva. Kao i kod ostalih formi kapitala, dru-štveni kapital je produktivan; on omogućava posti-zanje određenih rezultata koji bez njega ne bi bilimogući. Element povjerenja kod društvenog kapi-tala možda je najjasnija ilustracija njegove važnostiza ekonomski razvoj. Visok nivo povjerenja - unutar ikroz različite grupe - može pomoći u reduciranju tro-škova transakcija između tih grupa. Obrnuto, nizaknivo povjerenja između grupa može podstaći stva-ranje nepotrebnih i dugotrajnih procedura i birokra-tije, tako povećavajući troškove transakcija. Dailustriramo, možda nije začuđujuće naći u društvu,kakvo je BiH, sa tako niskim nivoima društvenog po-vjerenja, kompleksne i preduge procedure za recimo,pokretanje biznisa u BiH, koje u prosjeku podrazumi-jevaju 12 odvojenih procedura i 60 dana trajanja pro-cesa (kao što je navedeno u prvom poglavlju).71


S druge strane, rasprostranjene raznolike društvenemreže imaju druge direktne ekonomske prednosti.One mogu, na primjer na kvalitetniji način negoli onezatvorene, tijesno povezane mreže pospješiti inova-cije, jer su heterogene mreže mnogo uspješnije uolakšavanju tokova informacija. Kao takve, onemogu služiti za uvođenje novih ideja i novih tehno-logija, poboljšavajući na primjer produktivnost. Osimbrojnih indirektnih koristi za ekonomski razvoj zajed-nice, unapređenje nivoa društvenog kapitala ima idirektne ekonomske prednosti, kako smo to ovdjeukratko ilustrirali.

RANIJA ISTRAŽIVANJA O DRUŠTVENOMKAPITALU

Prije udubljivanja u analizu istraživanja koje je pro-vedeno za ovaj izvještaj, korisno je kratko se podsje-titi na rezultate sličnih istraživanja o društvenomkapitalu ili društvenom povjerenju, koja se provodeod 2000. godine. Kao što smo naveli u prvom poglav-lju, elementi društvenog kapitala – povjerenje, mrežei reciprocitet – predmet su brojnih studija u BiH. Osimdokumenta Svjetske banke Local Level Institutionsand Social Capital (2002.) i Balkan Analysis Group „Po-vjerenje u tranziciji“ (2004.), postoji i više akademskihstudija kao i nedavni izvještaj Friedrich Ebert fonda-cije iz 2009. godine72, koji se posebno fokusiraju nadruštveno povjerenje. U nastavku navodimo neke odključnih rezultata ovih ranijih istraživanja.

Studija Svjetske banke iz 2002. godine imala je na-mjeru procijeniti promjenu u dinamici bliskih dru-štvenih veza prije i poslije rata. Kvantitativnoistraživanje analiziralo je broj poziva prijateljima, su-sjedima, kolegama i porodici u poređenju sa brojempoziva prije rata, i procjenjivalo nivoe reciprocitetaunutar društvenih mreža (finansijska pomoć, dariva-nje hrane i roba, te saradnja sa susjedima u izgradnjii rekonstrukciji kuća i javnih prostora) u poređenju saperiodom prije rata.73 Izvještaj otkriva da je na dru-štveni kapital u velikoj mjeri utjecao rat kroz pad ne-formalnog socijaliziranja – druženja, naročito izmeđurazličitih etničkih grupa. Osim toga se navodi i da jenivo druženja znatno više opao među kolegama i su-sjedima, posebno među onima drugačije etničke pri-padnosti, nego među rođacima i bliskim prijatelji-ma.74

U uslovima društvenog života, kvalitativne kompo-nenta studije iz 2002. godine pokazala je opadanjenivoa članstva u udruženjima, volonterizma i povje-

renja u društva. Mi smo također otkrili nizak nivočlanstva u udruženjima tokom našeg istraživanja, igotovo nepostojeće nivoe formalnog i organizova-nog volonterstva.

Jedina značajna promjena između izvještaja iz 2002.godine i našeg istraživanja provedenog u 2008. go-dini je ta da je u prethodnom periodu ključni dru-štveni rascjep bio duž nacionalnih linija, posebnomeđu interno raseljenim osobama, povratnicima idomaćim stanovništvom, sa posebnim težištem nazaposlenost, pomoć i pristup socijalnoj skrbi. Čini seda se stanje do određenog stupnja smirilo pogotovou proteklim godinama, i kao što će biti pokazano utrećem poglavlju najznačajnije društvene tenzijesada su prisutnije između bogatih i siromašnih, ne-goli između etničkih skupina.

Kod detaljne procjene različitih vrsta povjerenja, Bal-kan Analysis Group objavila je 2004. godine doku-ment „Trust in Transition: Generalised Trust in Bosnia &Herzegovina – Povjerenje u tranziciju: generaliziranopovjerenje u Bosni i Hercegovini.“ Taj izvještaj je pro-cjenjivao različite vrste društvenog i institucionalnogpovjerenja i uz zabrinutost naglasio 12%-ni pad po-vjerenja u BiH od 1998. godine.75 Premda autori pri-kazuju da je generalizirano povjerenje u BiH veomanisko, uvođenjem zamjenskih varijabli „različitosti“također su pokazali da ovi niski nivoi nisu isključivovezani za etnicitet.76 Stoga, analiza u izvještaju Povje-renje u tranziciji na neki način „pobija ideju da poje-dinci u Bosni i Hercegovini gaje nepopustljivonepovjerenje ljudi druge nacionalnosti.“77 U našemistraživanju smo replicirali neke od ovih mjera razli-čitosti i dobili slične rezultate.

I na kraju, Friedrich Ebert fondacija je 2008. godineobjavila kratak izvještaj baziran na anketi sa 1966ispitanika. Istraživanje je proučavalo generaliziranopovjerenje, povjerenje različitih grupa i društvenudistancu. Po drugi put, ispitujući opći naglasak na „trikonstitutivna naroda“, studija iz 2009. godine proci-jenila je i nivo do kojeg su ljudi otvoreni za kontaktsa drugima manjinama kao što je romska manjina, ipokazalo se da je daleko veći nivo predrasuda usmje-ren prema ovoj grupi nego prema ostalim konstitu-tivnim narodima.

PRISTUP

Ako ga razmatramo unutar konceptualnog okvirahumanog razvoja i socijalne uključenoati i u svjetlu


30

72 Šalaj (2009).73 Svjetska banka - ECSSD (2002), str.9 – 33. 74 Svjetska banka - ECSSD (2002), studija nije procjenjivala da li se udio miješanih brakova tokom vremena promijenio.75 Håkansson i Hargreaves (2004), str.9.76 Håkansson i Hargreaves (2004), str.9.77 Håkansson i Hargreaves (2004), str.9.


značajnog broja istraživanja na datu temu proteklihgodina, istraživanje društvenog kapitala ima moguć-nosti pružiti uvid u podjele u BiH društvu kao i uefekte marginalizacije na izostavljenu populaciju.Stoga ono može nagovijestiti put naprijed ka rješa-vanju ovih podjela.

U daljem nam je tekstu cilj upravo to. U tome se osla-njamo na rezultate sveobuhvatnog istraživanja pro-vedenog na reprezentativnom uzorku od 1623ispitanika u novembru 2008. Istraživanje je procje-njivalo prirodu društvenih veza, nivo i vrstu recipro-čnih relacija, različite oblike društvenog povjerenja,percepciju društvenih tenzija, oblike članstva u udru-ženjima, volonterstvo i političko sudjelovanje.78 Krozcijeli proces analize svi podaci su bili raščlanjeniprema spolu i procjenjivani u odnosu na značajnerazlike i nejednakosti i primjetne ili znakovite slično-sti. Podatke na takav način predstavljamo kroz cijeliizvještaj.79 Većina podataka je, pored toga, bila raš-članjena prema dobi, nacionalnosti, obrazovanju, ur-

banim/ruralnim naseljima, nivou prihoda i enti-tetu.

Istraživanje je nadopunjeno serijom diskusija u fokusgrupama koje su posebno proučavale isključenegrupe, kao što su nezaposlene žene, izolirani starijiljudi, interno raseljene osobe i manjinski povratnici.Diskusije u fokus grupama su provedene i sa pred-stavnicima organizacija civilnog društva - kako bi seu potpunosti razumjele poteškoće sa kojima se trećisektor u BiH suočava, što je suštinski fokus ovog iz-vještaja. I konačno, nastojali smo dati i primjere kojiilustriraju inkluzivni društveni kapital kroz studije slu-čaja koje predstavljamo u završnom dijelu izvještaja.Ove studije, sa fokusom na udruženja (formalna ilineformalna) pokazuju raznolike i ravnopravne mrežekoje mogu poslužiti kao modeli za strategije i praksuu budućnosti. One teže da omoguće primjere auto-nomnih, funkcionalnih, raznolikih mreža širom zem-lje i nadamo se, mogu poslužiti kao inspiracija zabuduće strategije, projekte, programe i aktivnosti.


31

78 Vidjeti detaljniji metodološki izvještaj u Aneksu 1 79 Tamo gdje podaci nisu predstavljeni raščlanjeni prema spolu, to je zbog toga što nema značajne razlike između odgovora muškaraca ižena.


32


33

3Društvene veze u Bosni i Hercegovini

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................


34

3

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................


Kako smo opisali u drugom poglavlju, društveni ka-pital proizlazi iz prirode društvenih odnosa i može sedefinirati kao norme reciprociteta i povjerenja kojenastaju kada su ljudi uključeni u mreže međusobnopovezanih društvenih odnosa. U drugom smo po-glavlju ustanovili i razliku između povezujućeg, pre-mošćujućeg i spajajućeg društvenog kapitala, te smoskrenuli pažnju na moguću dvojaku prirodu društve-nog kapitala. Primijetili smo da društveni kapitalmože biti od koristi onima koji su uključeni u dru-štvene mreže, ali predstavlja prepreku osobama kojenisu članovi ovih mreža, isključujući ih iz potencijalnedobrobiti od članstva. Mogu biti izvorom društvenesolidarnosti i kohezije, ali i nepotizma i kronizma.Društvene veze vjerovatno najveću dobrobit donosedruštvu, ako okupljaju ljude sa svih različitih životnihputeva u široku mrežu odnosa, umjesto u društvenorascjepkane ili podijeljene veze.

U narednim dijelovima ovog poglavlja koristimo oveideje kako bismo opisali obrasce društvenih veza usavremenoj BiH. Potom se osvrćemo i na obrasce po-vjerenja, norme reciprociteta i društvenu kohezijukoja proističe iz ovih obrazaca.

DRUŠTVENE MREŽE: VEZE S PORODICOM,KOMŠIJAMA I ŠIROM ZAJEDNICOM

U našem istraživanju iz 2008. godine postavili smoniz pitanja o prirodi društvenih veza među ljudima.Jedno od posebno znakovitih pitanja bilo je kolikokontakta su ispitanici imali sa porodicom i rodbinom,komšijama, bliskim prijateljima, ljudima svoje nacio-nalnosti, ljudima drugih nacionalnosti, te ljudima dru’gačijeg načina života. Za prve četiri vrste možemoreći da predstavljaju različite aspekte povezujućegdruštvenog kapitala, dok peta predstavlja premošću-jući društveni kapital, dok se zadnja vrsta može pro-matrati kao spajajući društveni kapital. Tabela 3.1daje pregled rezultata.

Tabela 3.1 i grafikon 3.1 daju jasnu sliku iz koje je vi-dljivo da je povezujući društveni kapital – dakle vezesa porodicom, komšijama, bliskim prijateljima i pri-padnicima vlastite etničke skupine – daleko prisutnijinego premošćujući ili spajajući društveni kapital -koji uključuje ljude drugih nacionalnosti ili drugači-jeg načina života. Vidljiva je jasna podjela, pri čemuoko tri četvrtine ispitanika članove porodice, komšije,

Treće poglavlje Izvještaj o humanom razvoju za Bosnu i Hercegovinu 2009.Društveni kapital u Bosni i Hercegovini VEZE MEĐU NAMA

35

Društvene veze u Bosni i Hercegovini

Vrijeme koje se provodi sa porodicom, komšijama i širom zajednicom

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela 3.1

Komšijama/susjedima

Bliskim prijateljima

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

Gotovosvakodnevno

Nekolikoputa

sedmično

Nekolikoputa

mjesečno

Rijetko NikadaNe znane

/želi

odgovoritiUkupnoU %

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

72,4

31,7

27,8

44,6

11,6

7,9

13,1

33,7

46,1

30,5

15,8

13,4

9,6

17,5

17,4

16,0

20,8

20,3

4,1

13,8

4,9

6,3

35,1

39,3

0,3

2,0

2,1

0,7

12,6

12,3

0,4

1,1

1,7

1,7

4,1

6,8

100%

100%

100%

100%

100%

100%

......................................................................................................................

Koliko često provodite vrijeme sa sljedećim grupama?

Pripadnicima iste

nacionalnosti

Pripadnicima drugih

nacionalnosti

Osobama drugačijeg

stila života

Porodicom/obitelji/

rodbinom


bliske prijatelje ili ljude vlastite nacionalnosti viđajunekoliko puta svake sedmice ili gotovo svaki dan,dok većina rijetko provodi vrijeme s ljudima drugihnacionalnosti ili drugačijih načina života.

Najjače veze, kako se čini pak su one sa porodicom ibliskim prijateljima. Postavili smo određena dodatnapitanja o tome kome se ljudi obraćaju u različitim te-škim situacijama. Neka od ovih pitanja su repliciranaiz istraživanja o kvaliteti života80 koja su provođena

u drugim zemljama u regiji. To nam daje uvid u jačinuovih veza. Kako možemo vidjeti u grafikonima 3.2ado 3.2c, i na ovom planu dominira porodica.

I premda je najjasnija pojedinačna poruka koja se iz-vodi iz prethodnog grafikona da na ovome planuprevladava porodica, začuđujuće je koliko je maloljudi odgovorilo da se nemaju kome obratiti (ili pakda ne znaju kome bi se obratili). Svega tri posto ih jeizjavilo da nemaju nikoga (ili ne znaju) kome bi se

Treće poglavljeIzvještaj o humanom razvoju za Bosnu i Hercegovinu 2009.Društveni kapital u Bosni i HercegoviniVEZE MEĐU NAMA

36

80 Quality of Life Survey (Istraživanje o kvaliteti života) je proveo Eurofound, Evropska fondacija za unapređenje uslova života i rada, u svimdržavama članicama EU, 2003. i 2007. godine i mjeri uslove života te percepciju kvalitete života. 2007. godine je istraživanje prošireno te jeobuhvatilo BJR Makedoniju, Hrvatsku i Tursku. Vidjeti: http://www.eurofound.europa.eu/.

Grafikon 3.1 Često provode vrijeme sa porodicom, komšijama i širom zajednicom

......................................................................................................................

......................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................

...

...

......................................................................................................................

...

...

...

...

...

...

...

...

10

20

30

40

50

60

70

80

0

...

...

...

...

Porodicom-

obitelji/

rodbinom

Komšijama/

susjedima

Bliskim

prijateljima

Osobama

vlastite

nacionalnosti

Osobama

drugih

nacionalnosti

Ljudima

drugačijeg stila

života

Gotovo svakodnevno

Nekoliko puta sedmično

Nekoliko puta mjesečno

Grafikon 3.2 Jačina društvenih veza

......................................................................................................................

......................................................................................................................

...................................................................................................................................................

.......................................................................

...

......................................................................................................................

...

...

...

...

...

...

...

...

10

20

30

40

50

60

70

80

0

...

...

...

...

...

Radnim

kolegama

Bliskim

prijateljima

Komšijama/

susjedimaNekom drugom Nikome

BiH

Hrvatska

3.2a - Kome se obraćate kada ste bolesni ili kada vam je potrebna pomoć?

...90

Porodici/

obitelji


obratili u slučaju bolesti i svega pet posto njih je istoodgovorilo po pitanju kome bi se obratili ako bi snekim trebali porazgovarati. Ova se stopa međutimpenje na skoro dvanaest posto u odgovoru na pita-nje koje se odnosi na dostupnost finansijskim sre-dstvima, što ilustrira neka od ograničenja ovakvogoblika povezujućeg društvenog kapitala: vrsta po-moći koju ove bliske veze mogu osigurati ovisit će oresursima raspoloživima unutar mreže, te u određe-nom smislu, posebno finansijskom, ovi resursi znajubiti prilično ograničeni.81

Zanimljivo je da se slika iz BiH ne razlikuje mnogo odone u Hrvatskoj, u kojoj je također vidljiva domina-ntnost jakih porodičnih veza.

Utvrdili smo i da se ovakvi obrasci snažne povezano-sti s porodicom i dominantnosti povezujućeg dru-

štvenog kapitala nad premošćujućim ili spajajućimponavljaju i u FBiH i u RS. Obrazac je manje-više jed-nako dominantan među Bošnjacima, Hrvatima i Sr-bima, među ženama i među muškarcima. Tabela 3.3ilustrira odsustvo razlike među glavnim grupama naovom planu.

Ukupna je slika stoga zapanjujuće jednoobrazna.Čini se da postoji zajednički obrazac povezujućegdruštvenog kapitala i relativni nedostatak premošću-jućeg ili spajajućeg – a takvo je stanje manje-više do-minantno u svim dijelovima bh. društva. Postojemeđutim određene manje razlike koje vrijedi spome-nuti. Najprije vrijedi spomenuti da su premošćujući ispajajući društveni kapital, u određenoj mjeri prisut-niji među urbanim nego ruralnim stanovništvom, temeđu mlađim nego starijim ljudima. To ukazuje dase slika BiH, kao zemlje u kojoj dominiraju snažne po-


37

81 Na ova se konkretna pitanja osvrćemo u četvrtom poglavlju, u diskusiji o nedostatku društvenih veza.

PROVJERI U ONOM TEXTU SA GREŠKAMA JE LI TEXT OK

70

60

50

40

30

20

10

0

3.2b - Kome se obraćate kada trebate s nekim porazgovarati?

BiH

Hrvatska

Radnim

kolegama

Bliskim

prijateljima

Komšijama/


Porodici/

obitelji

60

80

40

20

0

BiH

Hrvatska

3.2c - Kome se obraćate kada vam je hitno potrebno 1000 KM?

Radnim

kolegama

Bliskim

prijateljima

Komšijama/


Porodici/

obitelji


rodične veze, većinom odnosi na starije generacijeruralnog stanovništva, te da će se takva slika u bu-dućnosti možda promijeniti, kako se zemlja bude ur-banizirala i kako budu stasavale nove generacije.

Drugo, možemo napraviti razliku između ljudi kojižive u područjima u kojima njihova etnička skupinapredstavlja većinu i onih koji u području gdje živepredstavljaju manjinu. Imamo i treću kategoriju ljudikoji smatraju da u području u kojem žive postoji na-cionalni „balans“ između njihove i druge etničke sku-pine. Kako vidimo iz tabele 3.4, veća vjerovatnoća da

će posjedovati premošćujući društveni kapital od-nosi se na osobe koji su u svom području pripadnicimanjinskog naroda (što bez sumnje odražava većemogućnosti, odnosno više prilika da se u lokalnoj sre-dini susreću ljudi drugih nacionalnosti). Kod njih jemeđutim vidljivo i slabije prisustvo snažnih veza. Nemožemo sa sigurnošću tvrditi koji su procesi koji bimogli biti dijelom uzroka ovakve situacije. Prisustvosnažnih veza s porodicom vjerovatno znači da nemapotrebe za premošćujućim društvenim vezama ilipak dostupnost premošćujućih društvenih veza činida se osobe manje oslanjaju na vlastitu porodicu.


38

82 U tabeli 3.3 smo kombinirali odgovore „gotovo svakodnevno“ i „nekoliko puta sedmično“83 Svi su podaci prije analiziranja bili ponderirani, ali su u slučaju podataka iz Brčko distrikta ovi ponderi uklonjeni, jer smo time dobili većiuzorak ovih ispitanika – u ovom slučaju n=118. Isto vrijedi za sve rezultate iz izvještaja koji se odnose na Brčko distrikt.

Sli đu grupama: sa kime osobe provode vrijemečnosti i razlike me

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela 3.3

Svi

M škarciu

Žene

FBiH

RS

Brčko distrikt

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

PorodicomBliskim

prijateljimaKomšijama/susjedima

Pripadnicimadrugih

nacionalnosti

Pripadnicimaiste

nacionalnostiNU %

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

83

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

Bošnjaci

Srbi

Hrvati

Pripadnicietničke većinena datoj lokaciji

Pripadnicietničke mana datoj lokaciji

njine

Iz etničkiujednačenezajednice

Urbano

Ruralno

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

Mlađi od 30

30 do 65

Stariji od 60 64 0,

72 5,

81 5,

75 0,

68 5,

81 0,

56 4,

73 1,

76 7,

73 2,

70 7,

80 5,

72 8,

71 7,

71 2,

73 2,

72 2, 67 2,

75 6,

68 0,

62 5,

74 2,

67 8,

62 7,

74 4,

65 0,

68 4,

59 7,

66 8,

53 0,

77 8,

51 2,

69 4,

76 4,

76 1,

75 6,

76 5,

71 0,

84 6,

67 8,

72 6,

84 3,

70 5,

78 6,

51 2,

78 2,

71 5,

79 5,

78 4,

75 5,

75 5,

29 1,

31 3,

26 9,

30 0,

27 9,

26 2,

28 1,

26 1,

32 5,

25 5,

47 0,

49 6,

33 5,

25 8,

30 9,

30 2,

26 1,

24 0,

23 2,

24 8,

25 7,

22 7,

23 8,

6 8,

22 7,

24 6,

22 7,

29 9,

31 1,

30 5,

19 1,

30 6,

24 3,

18 3,

1600

784

816

933

634

118

658

634

240

1334

131

111

686

914

367

758

457

......................................................................................................................

82

Provode vrijeme sa... gotovo svaki dan ili nekoliko puta sedmično

75,4

74,4

76,4

77,0

72,2

86,5

77,6

72,8

75,9

75,8

65,4

84,0

75,3

75,5

74,0

79,7

68,7

Osobama sa

različitim

načinom

života


Posjedujemo i određene (ograničene) podatke o vre-menskim trendovima u vezi s povezujućim, premo-šćujućim i spajajućim društvenim kapitalom. Istopitanje (s nekoliko vrlo malih izmjena u formulaciji)korišteno je i u studiji – Povjerenje u tranzciji iz 2003.godine (o čemu smo raspravljali u prvom poglavlju).

Kada se vrše poređenja sa studijama koje su provo-đene u različito vrijeme, uvijek je potreban dodatnioprez, zbog mogućih razlika u metodologiji korište-noj kod definiranja uzorka, prakse na terenu, itd.85 Paipak, situacija u 2008. godini je, kako se čini, veomaslična onoj od prije pet godina. Ako ništa drugo, u2003. godini je dominacija snažnih veza sa porodi-com, nad svim drugim izvorima društvenog kapitalabila još izraženija. Uzroci nekih od razlika mogu bitimanje promjene u formulaciji u ove dvije ankete, alije u oba istraživanja primjetna ograničenost premo-šćujućeg i spajajućeg društvenog kapitala, bez znakapromjena kroz vrijeme.

Tako ukupno uzevši BiH možemo okarakterizirati kaodruštvo koje se zasniva na snažnim vezama, premdauglavnom vezama sa porodicom, zajedno s drugimvrstama „lokalnih“ veza sa prijateljima i komšijama.BiH međutim nije i društvo s velikim udjelom premo-šćujućeg i spajajućeg društvenog kapitala. Dru-štveno tkivo BiH, naprotiv, obilježavaju rascjepkanosti podijeljenost umjesto kohezije i solidarnosti. Čini seda premda BiH, umjesto širih, a slabih veza kojeuključuju članove drugih zajednica, naroda i društve-nih klasa, posjeduje samo mrežu lokaliziranih snaž-nih društvenih veza.

GENERALIZIRANO I PARTIKULARIZIRANOPOVJERENJE

Teoretičari društvenog kapitala pretpostavljaju da ćese obrazac društvenih veza odražavati i u obrascimadruštvenog povjerenja. Odsustvo širih mreža, pre-mošćujućih i spajajućih veza, nas navodi da očeku-

jemo da će tzv. generalizirano povjerenje u BiH bitina niskom nivou, što su potvrdile i prethodne stu-dije.

Standardno pitanje koje se odnosi na „generaliziranopovjerenje“ koje se kroz mnogo godina postavljaloljudima u mnogim različitim zemljama glasi: „gene-ralno govoreći, biste li rekli da se većini ljudi moževjerovati ili pak, kad su u pitanju drugi ljudi, nikadnije dovoljno opreza?“ Tabela 3.5 pokazuje da sesvega 10% naših ispitanika složilo s tvrdnjom da se„većini ljudi može vjerovati.“ Za potrebe poređenjasmo u izvještaj uvrstili tabelu sa odgovarajućim sto-pama za određeni broj drugih zemalja iz Svjetskestudije vrijednosti – World Value Survey, iz perioda od2005., do 2008. godine, a iz datih je poređenja vi-dljivo da je ova stopa, u poređenju sa drugim evrop-skim i zapadnim društvima izuzetno niska, premdane i najniža.

Kako je utvrđeno ranijim istraživanjima, u skandina-vskim je zemljama, poput Švedske i Finske prisutannajviši stepen generaliziranog socijalnog povjerenja,sa skoro dvije trećine ispitanih koji su odgovorili dase većini ljudi može vjerovati. U drugim zapadnimzemljama, poput SAD i Velike Britanije, ova stopapada na oko jedne trećine i nastavlja padati do jednepetine u bivšim komunističkim zemljama, poputPoljske i Bugarske. BiH u tom smislu dolazi nešto izasvojih susjeda, Slovenije i Srbije, ali ne tako nisko kaozemlje u kojima je povjerenje najniže, poput Ruande,Turske i Trinidada i Tobaga.

U svojoj analizi ranijih ciklusa Svjetske studije vrijed-nosti (World Values Survey), Delhey i Newton (2005.)su ustanovili da je povjerenje najveće u skandina-vskim zemljama, što su povezali sa nasljeđem prote-stantskih vrijednosti. Također su ustanovili da jevisok stepen povjerenja izražen u bogatijim i ravno-pravnijim društvima i onima koje karakterizira kvali-tetnija vlast (mjereno npr. po odsustvu korupcije). Zarazliku od toga, ustanovili su da na smanjenje povje-


39

Vremensko poređenje - sa kim ljudi provode vrijeme (2003. i 2008.)

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela 3.4

.......................................................................................................................

91 4,

75 4,

61 9,

72 2,

75 4,

67 2,

60 4,

76 1,

30 4,

29 1,

1858

1600

......................................................................................................................

Povjerenjeu tranziciji - 2003.

Podaci zaNHDR - 2008.

25 7,

24 0,

84

Bliskimprijatelji

ma-

Komšijama Pripadnicimadrugih na-cionalnosti

Pripadnicimaiste nacio-

nalnostiN

% onih koji gotovosvakodnevno

ili barem neko-liko puta sedmi-

čno provode

vrijeme sa

PorodicomOsobama sa

različitim

stilom

života

84 Ovaj omjer nije strogo usporediv sa rezultatima istraživanja – Povjerenje u tranziciji s obzirom da je kod odgovora glasio „drugim ljudimakoje dobro poznajete, a nisu vam bliski prijatelji“ (Håkansson i Hargreaves (2004). 85 Ovo će u BiH vjerovatno biti posebno problematično s obzirom na nepostojanje okvira uzorka ili popisa i prilagođavanja rezultata.



40

86 Ovo poređenje grupa treba promatrati uzimajući u obzir razlike u metodologiji između našeg istraživanja i Svjetske studije vrijednosti.87 Delhey i Newton, 2005., str. 323. 88 Ispitanike smo pitali da li vjeruju svima, većini, nekima ili nikome u svakoj od specificiranih grupa. U tabeli 3.6 kombinirali smo prve dvijekategorije – svi i većina.

Generalizirano povjerenje - u BiH i u drugim zemljama

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela 3.5

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

Većini se ljudimože vjerovati

Nikad dovoljno oprezakad su u pitanju drugi ljudi

Ne zna/ neželi odgovoriti Ukupno

S kojom se izjavom najviše slažete?

Švedska

Finska

SAD

Velika Britanija

Bugarska

Poljska

Sloveni aj

S arbij

BiH

Peru

Turska

R andau

Trinidad T bagoi o

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

%

65 2,

58 0,

39 1,

30 0,

19 6,

18 1,

17 5,

13 6,

9 9,

6 2,

4 8,

4 8,

3 8,

%

30 7,

40 5,

60 3,

68 3,

68 7,

77 3,

78 9,

75 4,

86 9,

92 4,

94 6,

94 6,

95 9,

%

4 1,

1 5,

0 6,

1 7,

11 7,

4 4,

3 7,

11 0,

3 2,

1 4,

0 5,

0 6,

0 2,

%

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100

N

1003

1014

1249

1041

1001

1000

1037

1220

1600

1500

1346

1507

1002

Izvor: WVS 2005-08.86

renja utiču etničke podjele. Važno je, međutim napo-menuti da ovakvi obrasci nisu i obavezni te da bi si-romašnija i ravnopravnija društva mogla imatirazličite rezultate. Unatoč tome, Delhey i Newton(2005.) su zaključili da je:

Nepostojanje etničkih podjela također važno, vjerova-tno zbog toga što je ljudima istog etničkog porijeklalakše da vjeruju jedni drugima. Bogatija i ekonomskiravnopravnija društva su društva povjerenja, iako sečini da bogatstvo ima više veze s tim nego ravno-pravnost. Konačno, dobra vlast je ključna strukturnaosnova povjerenja. Demokratske i nekorumpiranevlade stvaraju institucionalnu strukturu u kojoj su po-jedinci ponašaju na način dostojan povjerenja i moguočekivati da će se drugi ponašati na isti način.87

Ako pogledamo ostale zemlje na dnu tabele 3.5, činise da države u kojima su se nedavno dogodili nasilniunutrašnji sukobi ili oružane pobune imaju posebnonizak stepen povjerenja. U tom smislu, rezultati zaBiH ni na koji način nisu neočekivani ili predstavljaju

iznimku. Moglo bi se raspravljati o tome da li su oniposljedica nedavnog nasilja, kontinuirane etničkepodjele ili neefikasne vlasti. S druge strane, dok bi ovifaktori mogli objasniti ovakve obrasce, oni jasno uka-zuju da se pitanjem slabog povjerenja u BiH trebapod hitno pozabaviti.

Pitanje o generaliziranom povjerenju u tabeli 3.5 ipakne daje cjelovitu sliku. Kad ljudi odgovaraju na pita-nje o generaliziranom povjerenju, tada vjerovatno umislima imaju ljude koje ne poznaju dobro. Kad sejasno razluči na koga se odnosi, onda imamo slikukoja je u većoj mjeri diferencirana. U tabeli 3.6 su pri-kazani rezultati nakon podjele na nešto što bismomogli nazvati „specifična“ ili „partikularizirana“ povje-renja u porodicu, prijatelje, komšije, itd., nasuprot„generaliziranom“ povjerenju.88

Ovdje je vidljivo da 83% ispitanika vjeruje svim ili ve-ćini članova porodice, 61% vjeruje bliskim prijate-ljima – što je puno više od 10% kod generaliziranog


povjerenja. Pojedinačne vrijednosti za povjerenje ukomšije padaju i prilično su niske – samo 21% za oneiz iste etničke grupe. Još su manje, 11% i 9%, za oneiz drugih etničkih grupa i ljude sa drugačijim stilomživljenja, tim redom, vrijednosti koje su vrlo sličneonoj od 10%, za generalizirano povjerenje. Dakle, uBiH postoji visok stepen povjerenja u porodicu i pri-jatelje, srednji nivo povjerenja u susjede, dok je malopovjerenje za ljude „izvana“ – one koji nisu porodicai susjedi.

Ovakvi rezultati usko su povezani sa onim prikaza-nim u tabeli 3.1, sa primjerima društvenih veza unu-tar ovih istih grupa. Postoji pak jedna primjetnarazlika između ove dvije tabele – povjerenje unutarvlastite etničke grupe. Dok su ispitanici naveli da pro-vode dosta vremena sa pripadnicima svoje etničkegrupe (što uvelike može uključivati članove njihoveporodice i lokalne zajednice), nisu iskazali značajannivo povjerenja prema drugim pripadnicima njihoveetničke grupe. Ovo podupire našu interpretaciju daje povjerenje u BiH u osnovi lokalizirano i baziranona jakim vezama sa porodicom, prijateljima i drugimčlanovima lokalne zajednice. Ne proteže se na jakeveze ili povjerenje prema ljudima izvan lokalne za-jednice, čak ni onima koji su iste nacionalnosti.

U potvrdu ovakvog tumačenja, utvrdili smo i posto-janje snažnog osjećaja pripadnosti svom lokalnompodručju. 77% ispitanika osjeća pripadnost – snažnuili relativno snažnu – svom neposrednom komši-luku/susjedstvu. Ovakvo tumačenje potvrđuje tabela

3.7, koja prezentira određenu mjeru nečega što mo-žemo nazvati „iskustvenim“ povjerenjem. Naše smoispitanike pitali slažu li se ili ne sa svakom od sljedećečetiri tvrdnje:

„Većina ljudi bi lagala kada bi imali koristi od toga“„Ako vam ispadne novčanik, neko/netko ko to vidiće vam ga vratiti“„Ljudi su spremni da iskoriste one sa kojima rade“„Ako imate problem, obično ima neko ko će vampomoći“

Nešto manje od 90% naših ispitanika se složilo (bilou većoj ili manjoj mjeri) da će ljudi lagati kad od togamogu imati koristi, ukazujući na isti niski nivo povje-renja kao kod pitanja koje se odnosilo na generalizi-rano povjerenje. Znatno je više povjerenja međutimiskazano kod tvrdnje da će vam ljudi ovdje (tj. u lo-kalnoj zajednici – u komšiluku) vratiti vaš novčanik(33%), te veoma visok nivo povjerenja u vezi s tvr-dnjom da će se, ako imate problem, tu naći neko koće vam pomoći. Kako smo vidjeli ranije, taj „neko“obično je član porodice.

Nisko generalizirano povjerenje se odražava i u viso-kom stepenu percipiranih napetosti među društve-nim grupama.

Naše smo ispitanike upitali: U svim državama ponekad postoje tenzije izmeđudruštvenih grupa. Prema vašem mišljenju, koliko po-stoji tenzija između svake od sljedećih grupa u BiH?


41

Spec BiHifično - partikularizirano povjerenje u

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela 3.6

% onih koji vjerujusvima ili većini

u navedenoj grupi

Bliskiprijatelji

KomšijePripadnicima

istenacionalnosti

Ljudi s drugačijimstatusom

82 7, 61 1, 33 5, 21 3, 8 7,

......................................................................................................................

Ukupno BiH u .2008

Pripadnicimadruge

nacionalnosti

11 0,

Porodica

Iskustveno povjerenje

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Table 3.7

Slaganje sa slijedećimizjavama u %

Jakoslažu

Donekleslažu

Džu

oneklene sla

Ukupno

......................................................................................................................

Ne zna/neželi

odgovoriti

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

U velikoj mjerine slažu

Većina ljudi bi lagala ako od togamogu imati koristi

Ako ovdje ispustite novčanik ilitorbicu, neko ko to vidi će vamih vratiti

Ljudi s kojim radite su vas spremniiskoristiti

Ako imate problem, obično ima nekoko će vam pomoći

49 4,

6 3,

34 1,

34 0,

39 0,

27 0,

48 5,

49 5,

4 4,

34 1,

7 8,

8 9,

1 3,

23 4,

1 4,

2 1,

5 8,

9 2,

8 2,

5 6,

100

100

100

100


Ovdje se mogu povući zanimljive paralele sa slikomkoja govori o odsustvu partikulariziranog povjerenjau ljude drugih nacionalnosti ili drugačijeg načina ži-vota. Tabela 3.6 pokazuje da je povjerenje u ljudedrugačijeg stila života čak i niže od povjerenja u ljudedrugih nacionalnosti. Slično tome, tabela 3.8 poka-zuje da su napetosti između bogatih i siromašnih(88% ispitanika registrira tenzije) i između rukovod-stva i radnika (86%) čak i veće od napetosti koje ispi-tanici uočavaju između različitih etničkih grupa (79%). Drugim riječima, BiH ne možemo opisati kao društvou kojemu postoje samo glavne linije razdvajanjameđu različitim nacijama i etničkim grupama, pose-bice, među tri konstitutivna naroda. Druge značajnelinije razdvajanja u društvu postoje između bogatihi siromašnih te među rukovodstva i radnika. Ovaj sepak nalaz poklapa sa našim ranijim nalazima o slabimintegrirajućim društvenim vezama, čak i unutar etni-čkih skupina.

Pored toga, kao i kod obrasca društvenih veza, ovi seobrasci protežu na cijelu zemlju i primjenjivi su jed-nako na stanovnike RS jednako kao i na one iz FBiH.89

Jednako se, manje-više, odnose i na Srbe i na Hrvatei na Bošnjake, na muškarce i žene, na mlade i stare.Ovi su problemi zajednički za cijelu BiH i nisu ogra-ničeni na određeni, poseban segment društva. Ta-bela 3.9 daje nam pregled stanja.

Jedino značajno odstupanje od opšteg obrasca, kaoi kod obrasca društvenih veza predstavljenog u ta-beli 3.3. u tekstu iznad, vidljivo je kod osoba koje usvom lokalno području predstavljaju manjinu. Kodovih je pojedinaca vidljiva tendencija da imaju zna-tno niži stepen povjerenja u prijatelje i komšije, a uodređenom stepenu i u porodicu. Oni pak, s drugestrane, pokazuju nešto veći stepen povjerenja negotipičan građanin BiH u pripadnike drugih naciona-lnosti i osobe s drugačijim stilom života. Ove manjinenaravno i dalje ne vjeruju pretjerano pripadnicimadrugih etničkih skupina - svega 17% ih je reklo davjeruju svim ili većini pripadnika drugih nacionalno-sti – tako da se i dalje radi o prilično niskom nivoupovjerenja. Ovaj je rezultata i dalje znatno viši negou drugim dijelovima bh. društva.

GENERALIZIRANO I PARTIKULARIZIRANOPOVJERENJE – TRENDOVI KROZ VRIJEME

Pitanje koje se odnosi na generalizirano povjerenjeje u proteklih deset godina u BiH postavljano višeputa. Ono što bi bilo za očekivati je da se mogu pro-naći barem neki dokazi poboljšanja, s obzirom da surat i ratno naslijeđe kao prošlost izblijedili. Tabela3.10 međutim ne pokazuje značajniji napredak.Trend je, može se reći, u najmanju ruku opadajući.


42

Pregled rezultata dajemo u tabeli 3.8.

P žba postojanja zna žih tenzija me štvenim grupamaredod đu dručajnih ili bla

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela 3.8

Bogatimi siromašnim

Menadžmentomi radnicima

Različitim nacijamai etničkim

skupinama

Starimai mladima

M škarcimai ženamau

87 9, 85 6, 78 6, 77 5, 67 7,

......................................................................................................................

BiH

Ljudima iz urbanihi ruralnih

grupa

76 6,

89 Cifre za Brčko distrikt moramo tretirati sa velikim oprezom jer se radi o malome uzorku.

Grafikon 3.3 Iskustveno povjerenje: “Ako ovdje ispustite novčanik ili torbicu, neko/netko

ko to vidi će Vam ga vratiti”

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Slaže se

Ne slaže se



43

Sličnosti i razlike u nivou partikulariziranog povjerenja po grupama

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela 3.9

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

82 7,

83 4,

81 0,

92 4,

81 6,

83 5,

83 4,

83 2,

77 0,

85 0,

81 4,

84 0,

81 0,

84 0,

88 1,

81 7,

80 9,

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

61 1,

59 3,

63 2,

69 5,

58 5,

56 6,

64 6,

63 0,

44 4,

60 1,

61 7,

60 4,

57 1,

64 1,

71 9,

58 8,

56 3,

33 5,

33 6,

33 0,

45 8,

33 1,

34 9,

33 6,

35 3,

25 9,

24 7,

34 1,

33 0,

26 1,

39 1,

25 5,

30 3,

45 7,

21 3,

21 3,

21 0,

32 2,

20 9,

20 7,

22 3,

22 1,

22 2,

13 7,

18 8,

23 7,

16 9,

24 7,

19 0,

18 3,

28 3,

11 0,

11 0,

10 9,

10 2,

10 8,

12 3,

10 2,

10 5,

16 7,

11 0,

9 9,

12 0,

10 4,

11 4,

10 4,

9 0,

15 0,

8 7,

8 8,

9 0,

1 7,

9 1,

7 7,

8 8,

8 8,

12 0,

6 1,

7 9,

9 6,

8 3,

9 1,

9 6,

7 3,

10 6,

9 9,

8 5,

12 2,

5 1,

7 4,

11 2,

12 2,

10 5,

9 2,

2,7

8 7,

11 0,

9 6,

10 1,

8 9,

9 8,

10 6,......................................................................................................................

Ukupno BiH

F iHB

RS

Brčko distrikt (118)

Bošnjaci

Hrvati

Srbi

Muškarci

Žene

Urbano

Ruralno

Mlađi od 30

30 65do

Stariji od 60

Bliskiprijatelji

Komšije Pripadnicidrugih

nacionalnosti

Pripadniciiste

nacionalnosti

Gen.pov.

% onih kojivjeruju svima

ili većini iznavedene grupe

Ljudima koji

vode

drugačiji

život

Pripadnici etničke

većine na datoj

lokaciji

Pripadnici etničke

manjine na datoj

lokaciji

Iz etnički

ujednačene

zajednice

Porodica

Generalizirano povjerenje kroz vrijeme

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela 3.10

.......................................................................................................................

S kojom se od sljedećihizjava najviše slažete

Većini se ljudimože vjerovati

Nikad dovoljno oprezakad su u pitanju

drugi ljudiIzvor

......................................................................................................................

Ukupno(veličinauzorka)

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

Ne zna/ne želi

odgovoriti

Godina istraživanja

1998.

2001.

2003.

%

26 9,

15 6,

14 5,

7 2,

9 9,

%

68 2,

83 2,

84 2,

91 8,

86 9,

%

4 9,

1 2,

1 3,

1 0,

3 3,

%

100

100

100

100

100

.......................................................................................................................

N

1200

1200

1857

3580

1600

2006.

2008.

Svjetska studijavrijednosti

Svjetska studijavrijednosti

Balkan Analysisgroup

UNDP / ORI

UNDP


Kako smo već naveli, postoji određena opasnost upoređenju rezultata različitih istraživanja, zbog razli-čitih problema u vezi s utvrđivanjem uzorka i razli-kama u metodologiji uzorkovanja tako da se moždai ne bi trebali puno baviti ovim opadajućim trendom.Čini se ipak, da stopa za 1998. godinu odskače,premda je moguće da odražava razdoblje optimizmaneposredno nakon okončanja nasilja. Od 2001. go-dine naovamo, stope su konzistentno niske.

Sliku neznatnih stvarnih promjena ili u krajnjoj liniji,opadanja povjerenja potvrđuju i odgovori na pitanjakoja se odnose na partikularizirano povjerenje po-stavljena u studiji iz 2003. godine. Ovdje možemo vi-djeti da je kod pet grupa za koje se može napravitipoređenje, nivo povjerenja u 2008. godini nešto nižinego u 2003.

Daleko optimističniju sliku daju odgovori na pitanjeo utjecaju rata na svakodnevni život. Ispitanicima jei 2005. i 2008. godine postavljeno pitanje „Koliko jeVama lično značajno ono što se dešavalo od 1992. do

1995. godine – Kakav utjecaj ratna dešavanja imajuna Vaš svakodnevni život?“ Ponuđeni mogući odgo-vori su bili „veoma značajan – nikada neću zabora-viti“, „važno mi je, ali sam nastavio sa svojim životom“,„nastojim to zaboraviti“ i „nije važno – nema nika-kvog utjecaja“. Grafikon 3.4 pokazuje promjenu dokoje je došlo vremenom.

Vidljiv je veliki pad u percepciji značaja ratnih deša-vanja, pri čemu je došlo o značajne promjene odgo-vora – od „veoma važno, nikada neću zaboraviti“ do„važno je, ali sam nastavio sa svojim životom“. Šta-više, provjere koje smo proveli su pokazale da se ovapromjena odnosi na sve dijelove društva u BiH –dakle, do nje je došlo svugdje i jednako je očita i uRS-u i u FBiH, među muškarcima kao i među ženama,itd. To je možda i najpoticajniji pozitivan rezultat nakoji smo dosad u ovom poglavlju naišli i sugerira daje pravo vrijeme za nove inicijative i pomake kojimogu poslužiti kako bi se obnovio društveni kapitali povjerenje.


44

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

................................................................................................................................................

.................................................................

...

...

...

...

...

5

10

15

20

25

0

...

...

Veoma značajan -

nikada neću zaboraviti

Važno mi je, ali sam

nastavio/la sa svojim životom

Nastojim to

zaboraviti

Nije važno - nema

nikakvog utjecaja

...

...

30

35

...

...

40

45

...

...

...50

Utjecaj ratnih de ( 2005. u poređenju s 2008.)šavanja na svakodnevni životGrafikon 3.4

2005.

2008.

90

90 Podaci za 2005. godinu su UNDP-ovi (2005.).

Partikularizirano povjerenje kroz vrijeme

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela 3.11

.......................................................................................................................

84 9,

82 7,

......................................................................................................................

Ukupno BiH .2003

Ukupno .BiH 2008

n/a

61 1,

48 5,

33 5,

25 7,

21 3,

13 6,

11 0,

14 6,

8 7,

Bliski prijatelji KomšijePripadnicidrugih na-cionalnosti

Pripadniciiste nacio-

nalnosti

% onih kojivjeruju svim ili

većinipripadnika

navedenih grupa

Porodica

Ljudima koji

vode

drugačiji

život


ZAKLJUČCI

Glavni nalazi o društvenom kapitalu i povjerenju uBiH su:

• BiH je društvo koje karakterizira povezujući dru-štveni kapital i snažne veze s porodicom, te u ma-njem stepenu, sa prijateljima i komšijama.Premošćujući i spajajući društveni kapital su da-leko slabiji. BiH je po prirodi lokalno društvo kojese temelji na porodici.

• U skladu sa obrascem društvenih veza, BiH je dru-štvo sa niskim stepenom generaliziranog povjere-nja. Ovakav nizak stepen povjerenja se odnosi naljude drugih nacionalnosti, ali i na ljude drugačijegživotnog stila pa čak i na ljude iste nacionalnostikoji nisu dijelom nečijega neposrednog društve-nog kruga.

• Ovi obrasci se generalno reflektiraju kroz entitete,među etničkim grupama, vidljivi su i među mu-škarcima i među ženama, odnose se na sve nivoobrazovanja, itd. To su zajednički obrasci. Odsu-stvo generaliziranog povjerenja kao i premošćuju-ćeg i povezujućeg društvenog kapitala predstavljaopći problem.

• Neke grupe donekle odskaču od drugih – pose-bice ljudi koji su manjina u svojim područjima.

• Niti u jednom od navedenih obrazaca s vremenomnije došlo do značajnijih promjena.

Premda sve navedeno na više načina daje priličnopesimističnu sliku, važno je prisjetiti se da snažneveze imaju i svojih prednosti – primjerice kod pruža-nja socijalne podrške u vremenima potrebe. Veomaje malo ljudi koji nemaju mreže podrške – premda setakve osobe u društvima kakvo je BiH, koje je orga-nizirano uglavnom kroz blisko unutar sebe ispreple-tane lokalne zajednice, mogu suočavati s posebno

velikim problemima. Društvo međutim koje se za-sniva na lokalnim, snažno povezanim zajednicamamože imati i svoju negativnu stranu – društvenuisključenost autsajdera te rizike od nepotizma, klijen-telizma, kronizma ili čak i goreg.

Važno je međutim prepoznati da je povezujući dru-štveni kapital uveliko lokalno zasnovan – da postojiznačajno nepovjerenje prema pripadnicima vlastitenacionalnosti koji nisu članovi ovih lokalnih zajed-nica. Drugim riječima, nizak stepen generaliziranogpovjerenja se odnosi na pripadnike svih etničkihgrupa i životnih stilova koje date osobe ne poznajulično. Osim toga, pored društvenih tenzija izmeđurazličitih naroda u BiH su prisutni i drugi značajnioblici društvenih tenzija. Prisutno je još veće nepo-vjerenje prema ljudima koji žive drugačijim načinomživota, te čak i veće percipirane tenzije između bo-gatih i siromašnih te rukovodstva i radnika.

Stoga predstoje veliki izazovi – ali je možda prava pri-lika, s obzirom da se čini da je većina ljudi spremnaodmaknuti se od ratnih zbivanja i izgrađivati druga-čija iskustva. Osnovni izazov predstavlja jačanje pre-mošćujućeg i spajajućeg društvenog kapitala bez dase izgube prednosti koje povezujući društveni kapi-tal zasnovan na porodičnim i vezama unutar zajed-nice osigurava osobama koje su njegovim dijelom.Kako ističe Putnam, premošćujući i povezujući kapi-tal ne bi trebalo promatrati kao međusobno isklju-čive kategorije. Visok nivo društvene podrške odporodice i zajednice može postojati paralelno sa ge-neraliziranim povjerenjem u druge. Osnovni ele-menti potrebni za suočavanje s ovim izazovom ćevjerovatno biti iskorjenjivanje korupcije, nepotizmai kronizma te osiguravanje daleko ujednačenijearene u kojoj će svi članovi bh. društva imati prave-dan pristup efikasnim uslugama i resursima.


45


46


47

4

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

Ugroženost i nedostatak društvenihveza


48

4

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................


UVOD

Analizirati društvene veze iz perspektive socijalneuključenosti znači i istražiti posljedice koje odsustvotakvih čvrstih veza oko sebe ima u društvu u kojemuih većina ljudi posjeduje. Ko su ljudi koji osjećaju daoko sebe imaju malo ljudi u koje se mogu pouzdatiu teškim vremenima? Drugim riječima, kakve su po-sljedice nedostatka društvenih veza?

U ovom poglavlju analiziramo niz karakteristika ne-dostatka društvenih veza u BiH, pokazujući da nedo-statak mreža podrške povezuje vrste društvenogkapitala sa brojnim aspektima ugroženosti i socijalneisključenosti. Kvantitativna analiza nedostatka dru-štvenih veza pokazuje i odnos nedostatka društvenihveza i nizak stepen društvenog povjerenja. Nakonanalize podataka ispitujemo i rezultate kvalitativnogistraživanja u fokus grupama koji ilustriraju iskustvadruštveno neumreženih osoba.

Kako smo već vidjeli u trećem poglavlju, rezultatinašeg kvantitativnog istraživanja sugeriraju da sumreže bliskih društvenih veza – dakle one koje čineporodica, bliski prijatelji i (često) susjedi u BiH veomasnažne. Ljudi su daleko više skloni vjerovati ljudima

koji su dijelom njihovih bliskih društvenih veza, po-sebice članovima porodice i rodbini, nego ljudimakoje ne poznaju ili onima koje smatraju drugačijimaod njih samih. I doista je svega 4,4% ispitanika izuzorka izjavilo da rijetko ili nikada ne provode vri-jeme sa svojom porodicom.

Snaga ovih veza je očita i u načinima na koji se istekoriste. Osobe ove mreže koriste kao izvor podrškeu vremenima kada su u teškoćama ili problemima, tese unutar njih, više nego izvan ovih mreža, odvijadosta uzajamnog „uzimanja i davanja.“ Važno je spo-menuti da je jako malo razlike u ovim trendovima uodnosu na spol, etničku pripadnost, regiju/entitet ilinivo prihoda, što sugerira da je ovakva pojava općadruštvena tendencija u cijeloj BiH. Pored snažnih bli-skih porodičnih veza, svega je 5,7% ispitanika odgo-vorilo da uopće nemaju prijatelja, a svega njih 8,3%da rijetko provode ili nikada ne provode vrijeme sasvojim prijateljima.

Činjenica da osobe viđaju odnosno provode vrijemesa porodicom, prijateljima i drugima ne znači nužnoi da osjećaju da se na njih mogu osloniti u teškim vre-menima. Mogućnost da se osloni na vlastite dru-štvene veze predstavlja važan aspekt njihove sposo-

Četvrto poglavlje Izvještaj o humanom razvoju za Bosnu i Hercegovinu 2009.Društveni kapital u Bosni i Hercegovini VEZE MEĐU NAMA

49

Ugroženost i nedostatak društvenih veza

Grafikon 4.1 Rijetko provode ili nikada ne provode vrijeme sa...(% od ukupnog uzorka)

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

.............................................................................................

.......................................................................

...

...

...

...

...

2

4

6

8

10

0

...

...

...

Porodicom-obitelji/

rodbinomBliskim prijateljima Komšijama/susjedima

...

...

12

14

4,4

8,3

14,0


Četvrto poglavlje Izvještaj o humanom razvoju za Bosnu i Hercegovinu 2009.Društveni kapital u Bosni i HercegoviniVEZE MEĐU NAMA

50

91 Tonkiss (2003.), str. 88.92 Perri 6 (1997.), str. 2593 Perri 6 (1997), str.26.

Od koga biste dobili pomoć u svakoj od navedenih situacija?

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela 4.1

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

Porodice/obitelji

Kolege sposla

Bliskogprijatelja Komšije Nekog

drugog Nikoga %

.......................................................................................................................

87 9,

74 4,

62 2,

72 9,

0 6,

2 0,

1 8,

1 7,

3 9,

16 6,

26 3,

10 2,

3 6,

2 4,

3 7,

2 4,

0 8,

0 8,

1 1,

1 1,

1 8,

1 8,

2 2,

6 8,

100

100

100

100

......................................................................................................................

1 4,

2 0,

2 7,

4 9,

Ne zna/ne želi

odgovoriti

Ukoliko ste bolesni i

potrebna vam je pomoć

Ukoliko vam je potreban

savjet

Ukoliko se osjećate

depresivnima

Ukoliko vam je hitno

potrebno 1000 KM

bnosti da osiguraju društveni kapital. Pored pitanjao tome da li i koliko često provode vrijeme sa oso-bama iz svoje okoline, ispitanicima koji su sudjelovaliu istraživanju je postavljano i sljedeće pitanje:

Od koga biste dobili podršku u svakoj od sljedećihsituacija? Za svaku situaciju, izaberite vama naj-važniju osobu.

Ukoliko biste trebali pomoć oko kućanstva/domaćin-stva kada ste bolesni Ukoliko biste trebali savjet o ozbiljnom ličnom/osob-nom ili porodičnom/obiteljskom pitanju Ukoliko biste se osjećali malo depresivno i želite snekim razgovarati Ukoliko biste trebali hitno prikupiti 1000 KM

Član porodice/obiteljiRadni kolega/kolegicaBliski prijatelj/prijateljicaKomšija/susjedNeko drugi (navedite ko/tko)NitkoNe zna Ne želi odgoroviti

Pitanjem se stoga procjenjuje stepen u kojem dru-štvene mreže istovremeno djeluju i kao mreže podr-ške: dakle kao snabdjevači društvenim kapitalom.Rezultate dajemo u tabeli 4.1.

Po pitanju takvih mreža sigurnosti, veoma malo ispi-tanika je odgovorilo da nemaju nikoga kome bi seobratili u navedenim situacijama (u svakoj od njih).To pak potvrđuje ono što smo utvrdili u trećem po-glavlju, a pokazuje i da su ove bliske veze u BiH prili-čno čvrste. Drugim riječima, većina ljudi smatra daoko sebe imaju čvrstu mrežu podrške.

Nedostatak društvenih vezaBiti društveno neumrežena osoba znači biti u nemo-gućnosti osloniti se na vlastite društvene veze imreže kada imate potrebu za pomoći ili podrškom.Ovakvo se stanje može posmatrati „i kao odsustvo ikao nedovoljna snaga društvenih veza“ – kada ne-mate nikoga kome biste se mogli obratiti – ali i kao„poteškoće u pristupanju mogućnostima ili resur-sima putem ovih veza“91 – kada je neko isključen iztokova informacija ili mogućnosti dostupnih dru-gima s jačim vezama.

Društveno neumrežene osobeDruštveno neumrežene osobe su pojedinci koji neposjeduju onu vrstu strukture socijalnih veza koja biim u stadiju života koji su dosegli najviše odgovaralaomogućujući im da prosperiraju – pri čemu prosperi-ranje može predstavljati osiguravanje dobrogazdravlja, osiguravanje emocionalne podrške i razvojaili pak zrelosti, osiguravanje posla i prihoda te položajakao i visok nivo potrošnje ili pak samo nastavljanje iprodužavanje života u relativnom komforu.92

U svom najozbiljnijem obliku, nedostatak društvenihveza može biti ili postati „glavni faktor rizika za, a unekim slučajevima možda čak i temeljni uzrok siro-maštva, nezaposlenosti, beskućništva, lošeg zdravljai drugih nevolja“.93 Važno je međutim istaknuti da serazmatranjem nedostatka društvenih veza ne žele„zatamniti“ drugi oblici siromaštva, prije svega ma-terijalna deprivacija, već predstaviti dodatna dimen-

zija u poimanju socijalne isključenosti i siromaštva ito ona koja je često nedovoljno shvaćena ili se pak uodnosu na materijalnu deprivaciju, u obzir uzima umanjoj mjeri. Stoga bi se nedostatak društvenih vezatrebao smatrati jednom od odrednica siromaštva idruštvene isključenosti. Društveno neumreženeosobe imaju veće izglede da budu društveno izoli-


rane i isključene, da imaju poteškoća u sastavljanjukraja s krajem, te da imaju lošije zdravstvene ishodenego one osobe koji se za podršku i pomoć moguobratiti onima oko sebe.

Naše analize u ovome poglavlju proizlaze iz rezultataistraživanja. U ovom dijelu istražujemo ko su osobekoje imaju više izgleda da iskuse nedostatak društve-nih, koje implikacije to ima za društveno neumre-žene osobe u smislu postignuća po pitanju zdravlja,obrazovanja i zapošljavanja te koji su to pokretačiovih oblika izolacije.

Nedostatak društvenih veza u BiHKako bismo procijenili stanje po pitanju nedostatkadruštvenih veza, iz odgovora na pitanje o bliskimmrežama podrške smo izveli varijablu za „osobe s ne-dostatkom društvenih veza“. Varijabla razdvaja onekoji navode da se nemaju nikome obratiti (ili pak neznaju kome bi se obratili) u svakoj od opisanih situa-cija. Ovo su ljudi kod kojih postoje praznine u njiho-vim mrežama podrške, te ih naša varijabla identificirakao osobe koje imaju manje društvenih veza u pore-đenju s ostatkom uzorka.94

Iz našega ponderiranog uzorka od 1600 osoba, iden-tificirali smo njih 190 ili 11,9% onih koji se mogusmatrati društveno neumreženim osobama: oni kojine provode vrijeme u okviru svoje društvene mreže,čak nisu ni u stanju iz takve mreže izvući podršku.

Kada smo ovu skupinu podijelili prema demograf-skim karakteristikama, utvrdili smo da je najznačaj-nija korelacija u tom smislu ona s dobi ispitanika.

Gotovo polovina društveno neumreženih osoba sustarije od 60 godina, a daljom se analizom dob iden-tificira kao uzročni faktor u nedostatku društvenihveza.95 Ne iznenađuje stoga, uzimajući u obzir dobdruštveno neumreženih osoba, da oni koji demon-striraju slabije mreže podrške imaju više izgleda dabudu i lošijeg zdravlja. Među ovim je osobamaokvirno dva puta veća vjerovatnoća da će prijaviti daboluju od dugotrajne ili kronične bolesti nego u osta-tku populacije.

U relaciji s nedostatkom društvenih veza je i entitetu kojem osoba živi, pri čemu u našoj analizi dva putaviše osoba s nedostatkom društvenih veza dolazi izRS nego iz FBiH.96 Kao relevantan faktor se javlja i za-poslenje, pri čemu nezaposleni imaju daleko više iz-gleda da će imati slabije mreže podrške odzaposlenih osoba. Veće izglede da budu društvenoneumrežene imaju žene koje žive u ruralnim podru-čjima, kao i manjinski povratnici te interno raseljeneosobe.

Nedostatak društvenih veza, povjerenje iosjećaj pripadnostiNedostatak društvenih veza povezan je i sa niskimstepenom povjerenja te slabijim osjećajem pripada-nja svojoj neposrednoj zajednici. Naredni grafikon(grafikon 4.3) ocjenjuje stepen nepovjerenja izmeđudruštveno neumreženih osoba.

Niži stepen povjerenja, te osjećaja pripadnosti sutako očiti među osobama sa slabijim društvenim ve-zama, što svjedoči o povezanosti mreža odnosnoveza, osjećaja pripadnosti i povjerenja. U grafikonu


51

Grafikon 4.2 Ugroženost i nedostatak podrške u bolesti (u%)

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

.........................................................................................................................................

.......................................................................

...

...

...

...

...

0,5

1

1,5

2

2,5

0

BiH Hronično

bolesni

Interno

raseljene osobe

...

...

3

3,5

...

...

4

4,5

Manjinski

povratniciStarije

osobe

Žene

u ruralnim

oblastima

...

...

...

...

...

...

94 Procjenjuje se i validnost ovoga mjerila. 95 Logistička regresija koju dajemo u Aneksu 3 pokazuje da je dob najvažniji faktor koji utječe na povećanje nedostatka društvenih veza.96 Broj ispitanika u Brčko distriktu BiH je isuviše mali da bi bio značajan.


4.3 u tekstu iznad poredimo nivo „iskustvenog povje-renja“98 kod onih osoba iz našeg uzorka koje nemajudruštvenih veza i onih koji ne spadaju u ovu katego-riju. Slabije mreže podrške su u odnosima u kojimaosoba vjerovati da će ljudi umjesto da se ponašajupošteno, iskoristiti druge ljude, te da ljudima gene-ralno ne treba vjerovati.

Zanimljivo je da najistaknutiji rezultat u tabeli poka-zuje da je među društveno neumreženim osobamajače uvjerenje da se pronađena torbica ili novčanikneće vratiti. Značajna je formulacija ovog pitanja sobzirom da je u vezi s osjećajem pripadnosti vlasti-

tom bliskom susjedstvu. Pitanje govori o mogućno-sti da „ljudi odavde“ vrate takvu vrstu svojine. Premdaosobe koje su identificirane kao društveno neumre-žene osobe jasno pokazuju veće nepovjerenje u svimnavedenim situacijama, posebno je značajno to štoje, kada se radi o njihovome neposrednom komšiluku,njihova sumnja još izraženija (38,9% naspram 21,3%).U zadnjem redu u tabeli dajemo opće mjerilo osje-ćaja pripadnosti i tu je vidljiva vjerovatnoća da seneće osjećati dijelom vlastitog neposrednog susjed-stva dva puta veća kod društveno neumreženihosoba.


52

97 Razlika između stope odgovora i koda „ne vjerujem da će neko vratiti izgubljenu torbicu ili novčanik“ se pokazala kao visoko značajna uanalizi prilagođenih reziduala. 98 Pod „iskustvenim povjerenjem“ smatramo povjerenje koje se temelji na ranijim iskustvima (vlastitim ili iskustvima drugih osoba) umjestona teoretskom pojmu vjerovanja „većini ljudi“, što je, kako vidimo, mjerilo generaliziranog povjerenja.

Grafikon 4.4 Povjerenje i nedostatak društvenih veza: vjeruje svima ili većini...

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................

...

...

...

...

...

10

20

30

40

50

0

...

...

Bliskim prijateljima

...

...

60

70

...

...

80

90

Porodici-obitelji i rodbini Osobama iste nacionalnosti

...

84 9,

67

62 7,

48 9,

20 3,

28 8,

Društveno neumrežene

osobe

Ostali

Grafikon 4.3 Ne štvenih veza, iskustveno povjerenje te osjedostatak dru ćaj pripadnosti

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

.....................................................................

0

...

...

...

...

...

2010 30 5040 60


osobe

Ostali

......................................................................................................................

Ne osjećaju da pripadaju svom

neposrednom komšiluku/susjedstvu

Ne vjeruju da obično u okolini ima

ljudi koji će pomoći kod problema

Ne vjeruju da će neko vratiti

izgubljenu torbicu ili novčanik

Vjeruju da će vas ljudi iskoristiti

Vjeruju da će ljudi vjerovatno lagati

ako od toga mogu imati koristi

97


Osobe sa slabijim mrežama podrške oko sebe izraža-vaju i niži stepen povjerenja u porodicu, rodbinu i bli-ske prijatelje – najfrekventnije vrste veza u BiH.Navedeno prikazujemo u grafikonu 4.4. Kada su bilitestirani u smislu značajnosti, rezultati koje vrijediistaknuti su niži nivo povjerenja u porodicu i rodbinu, niži nivo povjerenja u bliske prijatelje, te zanimljivo,nešto viši stepen povjerenja u vlastite komšije.

I konačno, grafikon 4.5 pokazuje značajnu razliku univou građanskog i političkog sudjelovanja međudruštveno neumreženim osobama i ostalih, pokazu-jući i mogući niži stepen osnaženosti među dru-štveno neumreženim osobama.

UTJECAJ NEDOSTATKA DRUŠTVENIHVEZA NA MATERIJALNU DEPRIVACIJU

Procjenjivali smo i odnos između nedostatka dru-štvenih veza i različitog stepena depriviranosti krozpitanja o materijalnoj deprivaciji i životnom stan-dardu. Tako je npr. jedno od pitanja u upitniku bilo:

Postoje neke stvari koje mnoge osobe ne mogu pri-uštiti, čak iako ih žele. Za svaku od sljedećih stvari naovoj kartici, možete li mi reći da li ih Vaše domaćin-stvo/kućanstvo može priuštiti ukoliko bi to željeli?

Održavanje kuće/stana dovoljno toplim Plaćanje jednonedeljnog godišnjeg odmora vankuće (isključujući boravak kod rodbine)Zamjena bilo kojeg istrošenog namještajaObrok sa mesom, piletinom ili ribom svaki drugi danukoliko to želimoKupovina nove, a ne polovne, odjeće

Pozivanje prijatelja ili porodice/obitelji na piće iliobrok barem jednom mjesečno

Da, možemo ih priuštiti ukoliko želimoNe, ne možemo ih priuštitiNe zna Ne želi odgovoriti

Na osnovu odgovora na ovo pitanje smo utvrdili dadruštveno neumrežene osobe imaju dva puta većeizglede da će imati teškoća u sastavljanju kraja s kra-jem uz svoje sadašnje prihode. U smislu životnogstandarda, ove osobe imaju daleko više izgleda da ćeimati poteškoća da sebi priušte obroke s mesom, pi-

letinom ili ribom, da sebi redovno priušte novuodjeću umjesto polovne, da održavaju svoj dom do-voljno toplim, da promijene dotrajali namještaj, teda sebi svake godine priušte sedmicu godišnjeg od-mora. Štaviše, nedostatak društvenih veza je uvelikopovezan sa nemogućnošću da se pozovu i ugosteprijatelji i porodica.99

Zanimljivo je da smo utvrdili da je kod osoba koježive kao etnička manjina u svojim zajednicama, u po-ređenju s njihovim komšijama – pripadnicima većin-ske etničke skupine u daleko većem stepenu na ovojskali prisutna materijalna deprivacija. Navedeno ilu-strira naredna tabela 4.2.

Rezultati navedene procjene sugeriraju da društvenoneumrežene osobe karakterizira i nizak stepen dru-štvenog kapitala te veći stepen materijalne depriva-cije. Nedostatak društvenih veza se preklapa sadrugim ugroženim kategorijama te stoga može do-


53

99 Ovdje je važno istaknuti da smo utvrđivali i korelaciju između različitih varijabli, ali ne iskazujemo uzročni – kauzalni odnos među dvijevarijable – da li npr. nedostatak društvenih veza uzrokuje materijalnu deprivaciju ili obrnuto. Za takve bi tvrdnje bila potrebna dodatna is-traživanja.

Grafikon 4.5 Ne štvenih veza i sudjelovanjedostatak dru

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

...................................................................................................................

.......................................................................

...

...

...

...

...

2

4

6

8

10

0

...

Aktivni članovi udruženja

...

...

12

14

...

...

16

18

Članovi jednog ili više udruženja

(aktivni ili pasivni)

...

18 8,

11 1, 11 2,

5 2,

...20


osobe

Ostali


prinijeti izgledima da će osoba spadati i u ugroženei socijalno isključene. Istraživanje provedeno u fokusgrupi koje prikazujemo u daljem tekstu, također uka-zuje na značajnu vezu između materijalne depriva-cije i slabijih društvenih veza. Ovdje vidimo i direktnuilustraciju oskudnih društvenih veza i nižeg osjećajapripadnosti, zajedno s višim stepenom deprivacije,posebice tamo gdje postoji sukob oko podjeleoskudnih resursa.

ISKUSTVO S NEDOSTATKOM DRUŠTVENIHVEZA: REZULTATI ISTRAŽIVANJA U FOKUSGRUPAMA

Kako bi se u što više detalja istražila konvergencijadruštvenih veza među grupama posebno izloženimnedostatku društvenih veza provedeno je više ra-sprava u fokus grupama.102 U daljem tekstu detaljnijerazmatramo rezultate diskusija provedenih s manjin-skim povratnicima, interno raseljenim osobama(IDP), te izoliranim starijim osobama. Premda u BiHpostoji veći broj grupa koje se zajednički identifici-raju kao ugrožene u smislu društvene isključenosti uBiH103, ovdje se fokusiramo na tri grupe koje su po-sebno identificirane kao društveno neumrežene sku-pine. Rezultati ovih diskusija pokazuju visok stepen

nedostatka društvenih veza u komentarima sudio-nika. Nizak stepen društvenog kapitala među ispita-nicima je primjetan u niskom nivou povjerenja,slabim društvenim vezama, internim grupnim tenzi-jama, nedostatku kohezije i niskom stepenu recipro-citeta. Rezultati diskusija drugih fokus grupa kojiodražavaju aspekte inkluzivnog i isključujućeg dru-štvenog kapitala ispitujemo u petom i šestom po-glavlju.

Stanovnici kolektivnih centara za internoraseljene osobe Interno raseljene osobe (IDP) predstavljaju jednu odnajugroženijih skupina u BiH. Trenutno u zemlji žive124,593 registrirane interno raseljene osobe (67,536u RS, 55,945 u FBiH, i 1,112 u Brčko distriktu BiH) ilioko 3,6% stanovništva.104 Među ovom skupinom jevisok udio osoba koje su tjelesni invalidi, kroničnobolesni ili pak mentalno oboljele osobe. Značajnugrupu čine i starije osobe bez izvora prihoda ili po-drške porodice, dok oko jedne trećine populacije ra-seljenih osoba čine domaćinstva u kojima je glavadomaćinstva žena.105 Brojni od njih su starije osobekoje nemaju penzija. Nedavni izvještaj Ureda visokogkomesara UN-a za izbjeglice (UNHCR) ističe dodatneteškoće s kojima se susreću interno raseljene osobeu svome statusu:


54

100 Društveno neumrežene osobe su one osobe koje su izjavile da se nemaju kome obratiti ili pak ne znaju kome bi se mogle obratiti u slučajubolesti, kada im je potreban savjet, kada su u depresiji ili kada im je potrebna pozajmica.101 Razlika između osoba koje nemaju društvenih veza i ostatka BiH za sve navedene kodove odgovora se pokazala statistički visoko znača-jnom. Tabela prikazuje one osobe koje ne mogu priuštiti da jednom mjesečno na objed ili piće pozovu prijatelje ili rodbinu.102 Za dodatne informacije o metodologiji istraživanja u fokus grupama vidjeti Aneks. 103 UNDP (2007.). 104 Cifre koje daje UNHCR su izvedene iz podataka koje je prikupilo Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice BiH. Procenat stanovništva sezasniva na procjenama broja stanovnika u BHAS (2007.): 3,447,156105 UNHCR (2009a).

Grafikon 4.6 Ne štvenih veza i materijalna deprivacija: Ne mogu priuštiti...dostatak dru

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

...............................................................................................................................

.......................................................................

...

...

...

...

...

10

20

30

40

50

0

...

...

...

...

60

70

...80

Obrok sa mesom,piletinom ili ribom

svaki drugi danukoliko to želimo

...

Kupovinanove,

a ne polovne,odjeće

Održavanjekuće/stana

dovoljnotoplim

Plaćanjejednonedeljnog

godiće (isključujući

boravak kod rodbine)

šnjeg odmoravan ku

Zamjena bilokojeg

dotrajalognamještaja

...

...

...

100 101


osobe

Ostali

Pozivanje prijateljaili porodice/obitelji

na piće ili obrokbarem jednom

mjesečno



55

106 UNHCR (2009a). Intervju s gospođom Nerminom Kodžaga, NVO Vaša prava, 30. mart 2009. BiH, N. Nixon i L. Desigis.107 Intervju s gospođom Nerminom Kodžaga, NVO Vaša prava, 30. mart 2009. BiH, N. Nixon i L. Desigis. 108 Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice, PowerPoint prezentacija, Okrugli sto: Povratak izbjeglica i raseljenih osoba – rekonstrukcija kaopreduvjet povratka, februar 2008. Iz UNHCR (2009b).

Životni standard: Procenat onih koji sebi ne mogu priuštiti sljedeće

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela 4.2

.......................................................................................................................

......................................................................................................................

.......................................................................................................................

Cijela BiH

Pripadnicietničke većineu lokalnojzajednici

Pripadnicietničke manjineu lokalnojzajednici

61 7,

59 6,

74 8,

60 8,

59 5,

68 2,

31 3,

30 2,

43 2,

38 4,

35 9,

50 0,

21 9,

19 5,

37 4,

13 6,

12 3,

19 1,

Obrok s mesom,piletinomili ribom

svaki drugi dan

Novuodjeću

umjestopolovne

Adekvatnozagrijavanje

vlastitogdoma

Da pozovu prijateljeili porodicu na piće

ili objed baremjednom mjesečno

Godišnjiodmorizvandoma

Da zamje-ne dotrajali

namještaj

%Ne mogupriuštiti

Prema odgovarajućim zakonima koji su na snazi uzemlji... status interno raseljenih osoba u BiH ovisi oizraženoj želji pojedinca da se vrati, kao i naporu dapoduzme konkretne korake u tome smjeru, uključu-jući i apliciranje za obnovu uništene imovine. To značida osobe koje nisu izrazile želju za povratkom ne is-punjavaju uslove za status interno raseljene osobe i zapomoć u skladu s legislativom koja se na njih odnosi,osim ako za to ne postoje konkretni razlozi u u smisluzaštite i pomoći. Pa ipak, čak iako interno raseljeneosobe imaju takvu vrstu problema, u praksi im ipakmože biti osporen i uskraćen njihov status internoraseljenih.106

U intervjuu sa predstavnikom NVO „Vaša prava“107 –organizacije za pravnu pomoć koja pruža pro bonopravnu pomoć, između ostalih i interno raseljenimosobama i manjinskim povratnicima, istaknute su te-škoće s kojima se suočavaju interno raseljene osobeu dokazivanju „želje za povratkom“. Redovito morajuosiguravati dokumente koji to dokazuju, dok se vre-menski okvir i troškovi razlikuju od općine do općine.Stoga se od interno raseljenih osoba u odgovaraju-ćim intervalima traži da redovno plaćaju takve na-knade, kako bi osigurali dokaze potrebne u ciljuzadržavanja svog statusa, koje sebi ponekad teškomogu priuštiti.

Premda tačne brojke ne postoje, Ministarstvo za ljud-ska prava i izbjeglice procjenjuje da trenutno oko8,000 interno raseljenih osoba boravi u privreme-nom kolektivnom smještaju, neki od njih i više od 10godina, često u najrudimentarnijim uvjetima.108

UNHCR posebno ističe značaj društvenih veza kojesu uspostavljene u ovim centrima, a „razvijene sumeđu stanovnicima koji su živjeli skupa godinama“,što često pruža osnovu za mehanizme u borbi protivstresa koji nosi njihova situacija.

Za potrebe ovog istraživanja odabrana je fokusgrupa unutar kolektivnog centra u istočnom dijeluRepublike Srpske. Centar u kojem učesnici žive pružautočište za 23 raseljene porodice, odnosno ukupno,nekih 50 osoba. Većina stanovnika su raseljene po-rodice iz zabačenih sela uništenih u toku rata. Nekisu raseljeni nakon rata, od 1996. godine naovamo upostratnim kretanjima stanovništva. Skoro svi su ilistariji ili mentalno oboljeli.

Informacije prikupljene od ove fokus grupe na od-govarajući način ilustriraju navedeni opis njihovogstanja koji je dao UNHCR. Učesnici posebno naglaša-vaju bijedne uvjete u kojima žive, uključujući lošugradnju, krovove koji prokišnjavaju, nedostatak izo-lacije, odgovarajućih mokrih čvorova ili grijanja. Kadsmo ih pitali da li bi otišli iz centra i živjeli negdjedrugo, učesnici su uglavnom odgovorili da bi željeliživjeti kako su živjeli prije rata, ali se boje da više nisuu stanju živjeti u drugačijem kontekstu. Smatraju dasvojim prihodima ne bi bili u stanju pokriti dodatnetroškove računa i obroka, za koje trenutno dobijajupomoć.

Pored pitanja koja su se odnosila na uslove života, pi-tali smo ih i o teškoćama s kojima se susreću iz per-spektive društvenih veza ili nedostatka istih. Tako sunpr. upitani koliko često provode vrijeme ili imajukontakt sa prijateljima i rodbinom koji žive drugdje,imaju li oko sebe ljude koji će im pružiti podršku akoje zatrebaju, i da li dolaze u kontakat sa zajednicomizvan centra. Diskutirali smo i o dostupnosti uslugaunutar lokalne zajednice.

Rezultati ove diskusije pokazali su da stanovnici cen-tra žive u ekstremnoj izolaciji. Posjete porodice i pri-jatelja koji žive izvan centra vrlo su rijetke. Učesnici


navode da izolacija i nedostatak kontakta sa drugimačine da se osjećaju napuštenim i zaboravljenim odvanjskog svijeta:

Jednostavno se neki ljudi ne vide, ni mene ni tu mojudjecu, recimo. Neće da vide. (žena, stanovnica kolek-tivnog centra, udana, troje djece)

A šta ja znam, ne znam (ako se razbolim) ko bi minaiš'o. Bilo je i po 10 dana da ljudi leže u krevetu [prijenego je neko nešto primijetio]. (muškarac, stanovnikkolektivnog centra, penzioner, živi sam)

Čini se da njihov život u centru predstavlja sam posebi prepreku za održavanje društvenih veza sa po-rodicom i prijateljima, a većina ispitanih tvrdi da go-dinama nisu ni primali ni išli u posjetu prijateljima ilirodbini. Drugi zamjeraju rodbini i prijateljima što ihne posjećuju u centru, na taj način pogoršavajući nji-hov osjećaj napuštenosti. Učesnici su istaknuli i loševeze sa članovima bliže zajednice:

Ja prvo, ne pijem kafu, nit s kim sjedam, nit idemkome u komšiluk, nit mi ko dolazi. (muškarac,stanovnik kolektivnog centra, ratni vojni invalid, za-poslen, živi sam)

Znači, jednostavno, da svoju muku ne želim ni nakoga da prenosim. (muškarac, stanovnik kolektivnogcentra, ratni vojni invalid, zaposlen, živi sam)

Povuk'o je se svjet sam u sebe, hoću da vam kažem.(žena, stanovnica kolektivnog centra, udovica, jednodijete)

I siromaštvo doprinosi nemogućnosti održavanjaveza stanovnika centra sa porodicom i prijateljima.Učesnici diskusije posebno ističu troškove putovanja,kao i potrebe da ponesu poklon ako idu u posjetu,što čini da takva putovanja sebi ne mogu priuštiti:

I ja tako. Nit' gdje idem toliko, nit mi ko dolazi. Iz tograzloga. Kažu: „Dođi, dođi,“ a nit' ja idem, nit' ono midolazi. Ništa. ... Nemaš ti para za to da izdvojišuopšte. I 10 maraka oni do Bratunca neki što idu,nekome neku kesu bombona da poneseš i to ti neštopara uzme. I na kraju mjeseca, baš ti tih 30-akmaraka zafali. Nemaš za život. (žena, stanovnicakolektivnog centra, udana, troje djece)

Fizički uslovi u konkretnome centru u kojemu sta-nuju sudionici fokus grupe su užasno loši. Nema za-jedničkih prostora poput kuhinja ili dnevnihboravaka u kojima bi se stanari mogli družiti. Kao re-zultat toga, učesnici su izjavili da, osim što svaki dansusreću i pozdravljaju svoje komšije, teško da ikada

provode vrijeme zajedno. Učesnici su izjavili da ve-ćinu vremena provode sami, u svoja „četiri zida“ če-kajući da „prođe još jedan dan“:

Nas je toliko stid da kažemo koliko loše živimo. Ja, jabi imala da kažem od onih sitnih stvari, od, od što sekaže za preživit… (žena, stanovnica kolektivnog cen-tra, udovica, nezaposlena, dvoje djece)

Bilo je, kod nas gore. Umru, pa ga jedva nađeš da jeumro u sobi. (muškarac, stanar kolektivnog centra,nezaposlen, živi sam)

Kada su govorili o načinu na koji prema njima postu-paju lokalne vlasti, učesnici su rekli da osjećaju kakose opštinske vlasti (kao i viši nivoi vlasti) ponašaju kaoda oni ni ne postoje. Izjavili su kako vlasti određeniinteres pokažu samo pred izbore, a onda ih se samoprebacuje od jedne do druge institucije/nivoa bez daikada išta završe. Stanovnici kolektivnih centara sustoga izrazili snažan osjećaj bespomoćnosti po pita-nju odnosa sa onima koji su na vlasti:

... Kad je glasanje svi dolaze, dijele brašno, dijelemakarone, ulje, da bi se glasalo za njih. Dođe po-moći, a sad ne dolazi niko…. Osjećam se ugroženo.Znači nemam s čim da kupim krov nad glavom, a nedaju ovde ništa. Ti se obraćaš, kad se god obratiš onkaže: „Ne moremo ništa. Treba Vlada, treba Fed-eracija...“ (muškarac, stanovnik kolektivnog centra,živi sam)

Stoga se ova populacija osjeća marginalizirano, za-nemareno i nepriznato. Prema mišljenju moderatoradiskusije u fokus grupi, učesnici su i izgledali veomadepresivno, nisu vjerovali da se njihov položaj možepromijeniti već su „prihvatali svoju sudbinu“, „čekalida se nešto dogodi“ i „da ih se neko sjeti.“ Njihovepriče odaju jak osjećaj udaljenosti, otuđenosti, de-presije i socijalne deprivacije. Stanovnici ovih centaranisu doživljavali samo društvenu isključenost kojaproizlazi iz višestrukih oblika deprivacije, uključujućii nedostatak društvenih veza, već je i njihovo trenu-tno stanje znatno narušilo njihov humani razvoj.

Manjinski povratniciDiskusija u fokus grupi je provedena i sa predstavni-cima male izolirane zajednice manjinskih povratnikaod nekih 50 stanovnika u istočnom dijelu RepublikeSrpske.109 „Manjinski povratnici“ u BiH, kako ih defi-nira UNHCR, su one osobe koje su bile raseljenetokom rata i koje su se vratile u mjesto odakle su ra-seljeni, ali sada, u smislu njihove etničke pripadnosti,u tom mjestu brojčano predstavljaju manjinu. Širipak trend predstavlja proces povratka pri kojem suse ljudi vraćali u mjesta u kojima njihov narod – etni-


56

109 Zahvalni smo uredu UNHCR-a u Sarajevu za podršku koju su nam pružili u organiziranju diskusija u fokus grupama sa manjinskim povrat-nicima i stanovnicima kolektivnih centara u istočnom dijelu Republike Srpske.


čka grupa predstavlja većinu. Manjinski se povratnicistoga suočavaju sa značajnim dodatnim prepre-kama koje nailaze praktične aspekte njihovog povra-tka, smještanja i stambenog zbrinjavanja. UNHCR jekroz istraživanja i uvid u stanje na terenu u zemlji za-mijetio diskriminaciju povratnika po pitanju zaposle-nja, penzija, zdravstvene zaštite i pristupa komunal-nim uslugama, socijalnoj zaštiti i obrazovanju. Poredtoga veći su izgledi da su osobe koje se vraćaju za-stalno, starije osobe i penzioneri koji se vraćaju u ru-ralna područja. Mlađe osobe se češće zadržavajutamo gdje su raseljeni, jer su njihovi izgledi da setamo smjeste i nađu posao veći. Ovim starijim po-vratnicima često je potrebna zdravstvena skrb, aliimaju ograničene finansijske resurse potrebne zatretman ili lijekove. Oni se često suočavaju i s teško-ćama kod dobivanja penzija i socijalne zaštite, pose-bno ako žive u ruralnim područjima.110 Stoga semanjinski povratnici suočavaju s višestrukom depri-vacijom.111 S druge se strane, nasreću, sigurnosna si-tuacija manjinskih povratnika se proteklih godinapopravila, te su se u poređenju s godinama neposre-dno nakon rata, fizički napadi na manjinske povrat-nike „u značajnoj mjeri smanjili“:112

Što se tiče našeg povratka, posebno vezano za sig-urnost, nemamo šta za reći, vrlo fino se ponašaju iBošnjaci i Srbi. … ja sam se vratio prije skoro godinui još me nikad niko nije pitao, kad sam se vratio, štosam se vratio, niti bilo šta drugo. … sa svima sam udobrim odnosima. (muškarac, oženjen, manjinskipovratnik)

U kontekstu ovog istraživanja, namjera diskusije ufokus grupi s manjinskim povratnicima bila je osigu-rati kvalitetnije shvaćanje procesa integracije ma-njinskih povratnika, po pitanju u kojoj mjeri osjećajuda pripadaju svojoj sredini, u kojoj su mjeri usposta-vili ili obnovili društvene veze i mreže podrške, sastavtakvih mreža, te problema s kojima se suočavaju upristupanju uslugama u svojim opštinama.

Općenito su učesnici fokus grupa naveli da nisu za-dovoljni uslovima života, te da su se, od kada su sevratili, susretali s brojnim problemima. Učesnici suspomenuli neadekvatno zadovoljavanje osnovnihpotreba poput stambenih (obnova), usluga javnihkomunalnih preduzeća, sakupljanja i odvoza smećate elektro i vodovodnih mreža. Njihovo nezadovolj-stvo izgleda dijelom proizlazi iz njihovog osjećaja daih se manipulira obećanjima o finansijskoj i materi-jalnoj pomoći koja se ne realiziraju. Ovaj osjećaj ne-zadovoljstva još dodatno pogoršavaju izoliranost iloši uvjeti u kojima žive:

Ja bih mogao samo reći da su ovi ljudi koji su se vratiliu jako teškoj situaciji, počev' od hrane pa do ostalih

stvari, ničega nemaju dovoljno. Ljudi žive ovdje i bezkuća, u stanovima koji nisu njihovi, čim bude nekiotkup oni će morati izići iz tog stana. (muškarac,oženjen, nezaposlen, manjinski povratnik)

... Imam petero djece, jednu kćerku i četiri sina, mužakoji je nezaposlen, na Birou je. Živimo u devastira-nom stanu, imam jedno unuče, drugo je na putu, jasam domaćica… (žena, udana, petero djece, jednounuče, domaćica)

No ovdje je situacija skroz druga, jedna je učiteljica,a pet odjeljenja i to u jednoj učionici. Dakle, kombi-novani razredi i djeci je ovdje jako teško raditi i učiti… (žena, manjinski povratnik, udana, desetorodjece, nezaposlena)

Čini se da nivo nezadovoljstva u grupi ima negativanutjecaj na društvene veze unutar zajednice. Kakosmo već spomenuli veći stepen deprivacije i ugrože-nosti korelira s pogoršanjem kvalitete društvenihveza. Kako smo vidjeli, unutrašnje pojele unutargrupe su se manifestirale u ogorčenim prepirkama otome ko ima više prava na pomoć izvana. Borba okoovih resursa je doprinijela i visokom stepenu nepo-vjerenja unutar zajednice koja je, čini se, u vezi s triglavne tačke neslaganja. Prva se odnosi na borbuoko toga ko su „stvarni“ odnosno „pravi“ stanovnicisela i koji, kako iz toga proizlazi, imaju veća prava napomoć nego drugi. Druga tačka prijepora je izbila iz-među onih koju su se „stvarno“ vratili (oni koji sta-nuju u gradu, šalju svoju djecu u lokalne škole, itd., ionih koji su se vratili „na papiru“, koji su se prijavilikao povratnici, ali nisu tu uspostavili svoje stalno pre-bivalište. Treća se podjela odnosi na odnose moćiunutar zajednice i razdvaja onih koji „vode“ zajed-nicu (te stoga imaju moć da distribuiraju pomoć kojase zajednici osigurava) i ostatka stanovnika:

Tako je došlo onih 14 paketa koje smo ja i predsjed-nik Mjesne zajednice istovarili. I ja pitam: „A za kogje ovo pomoć'“ i on kaže: „To ćemu dijeliti kad nekoumre.“ I prošlo je od tada ihahaj. I umrlo je bar trojeljudi, a niko od njihovih nije ništa dobio. I gdje su tipaketi? Nema ih! Gdje su nestali? Ko je to dobio?(muškarac, oženjen, penzioner)

Nama ne treba ništa, nama ovdje treba samo pred-sjednik Mjesne zajednice. Jer ovo nije izabrano, ovoje namješteno. (muškarac, oženjen, četvoro djece,četvoro unučadi, zaposlen)

Snaga ovih podjela i ogorčenost s kojom su izraženesugerira da su one izraz narušenog društvenog po-vjerenja u selu. Nepovjerenje među stanovnicimaznači da, premda žive jedni pored drugih u maloj,


57

110 UNHCR (2009.).111 UNHCR (2009.).112 UNHCR (2009.).


izoliranoj zajednici i premda među stanovnicimanema otvorenih sukoba, nema ni značajnijih poku-šaja da se približe jedni drugima i izgrade dublje od-nose kojima bi jedni drugima osiguravali većupodršku. Takvo odsustvo povjerenja još dodatno po-goršava predodžba među stanovnicima da nisu upotpunosti integrirani i da ne pripadaju u cijelostiširoj zajednici u svojoj općini.

Ono što je također „isplivalo“ kao rezultat diskusije smanjinskim povratnicima je značaj porodice iznadsvih drugih veza. Oni sudionici koji žive sa ili blizusvoje porodice u zajednici izjavljuju da se mogupouzdati u druge za podršku u svakodnevnim, kao iizuzetnim i hitnim situacijama. Oni koji se osjećaju uvećoj mjeri izoliranim i bez podrške su, uglavnom supovratnici koji su sami. Ovu je razliku ukratko opisaojedan od učesnika.

Ima porodica koje su velike, koje imaju dosta članovau domaćinstvu, pa njima nije potrebna pomoć.(žena, manjinski povratnik, udana, petero djece,jedno unuče, domaćica)

Drugi pak sudionici, koji žive sami ili sa supružnicima– starijim osobama, bez drugih članova uže ili šire po-rodice u blizini prenose iskustva koja ukazuju da neosjećaju da imaju bilo kakve mreže sigurnosti u svo-joj neposrednoj blizini. Tako neki od učesnika vjeruju,da je razlog nedostatka solidarnosti u zajednici i vi-sokog stepena otuđenosti među ljudima, taj što sustanovnici više fokusirani na vlastite pojedinačne ma-terijalne interese. To, iz perspektive da borba oko ma-terijalnih resursa doprinosi prekidanju i pogoršanjudruštvenih veza, ima smisla:

Ja sam se doselila i smjestila, a niko me nije ni pitaoda li mi treba da mi se pomogne oko stvari ili oko biločega drugog. (žena, manjinski povratnik, udana,penzionerka)

A što se ljudi tiče... Evo recimo ti da umreš, ja ti nećupomoći! Tako je to jednostavno ovdje. Ako tražiš nekupomoć, treba da mjesec dana svoju penziju odvajašda bi se u nešto mogao pouzdati inače, ništa od toga.... Ja se ne mogu ni od koga nadati da mi pomogne,nego ako mogu nešto platiti od svoje penzije ondami je lakše, a i tada trebam ljude zamoliti da mi zapare nešto pomognu. (muškarac, manjinski povrat-nik, oženjen, penzioner)

U smislu širih karakteristika nedostatka društvenihveza, u fokus grupi koja se sastojala od manjinskihpovratnika vidljiv je nizak nivo političkog sudjelova-nja:

Mi smo na izborima svi glasali. Za koga i za šta? Vidisada kako nam ti isti vraćaju, šta nam za uzvrat daju.

Ako oni misle da je to pametno i dobro, neka im, bićeizbori opet, no mi tada nećemo ni izići da glasamo.(muškarac, manjinski povratnik, oženjen, nezaposlen)

Manjinski povratnici koje smo intervjuirali su izrazilii značajan nivo nepovjerenja u političare i lidere svojeuže, ali i šire zajednice. Njihovo iskustvo treba po-smatrati i u svjetlu opadanja interesa za pitanja po-vratka, sa sve manje i manje intervencija vlasti naubrzavanju integracije. Nizak stepen sudjelovanjastoga očito nije uzrokovan internom dinamikomodređene zajednice ili mreže, već odražavaju općuisključenost s kojom se ove zajednice suočavaju uodnosu na svoje izabrane predstavnike. U tom smisluse nedostatak društvenih veza pojavljuje i kao uzroki kao rezultat niskog stepena političke participa-cije.

Izolirane starije osobeKako smo već naveli, ključni faktor koji utječe na nivonedostatka društvenih veza predstavlja dob. Dobima i značajan obrnuto proporcionalan odnos sa sta-tusom aktivnog člana udruženja. Drugim riječima, zaljude starije od 60 godina je značajno manja vjero-vatnoća da će biti aktivni članovi udruženja nego zaljude u dobi od 30 do 60 godina.113 Diskusija s gru-pom marginaliziranih starijih osoba nam je tako ot-krila dodatni aspekt nedostatka društvenih veza kojise odnosi na pristup, odnosno nemogućnost pri-stupa formalnim udruženjima i civilnom angažmanu.Učesnici ove grupe su odabrani u skladu sa sljedećimkriterijima: osobe starije od 60 godina, korisnici uslu-ga lokalnih narodnih kuhinja i općenito izolirani bezmnogo kontakta sa porodicom i bliskim prijateljima.

Diskusija u ovoj grupi nam je omogućila da istražimoneke o prepreka članstvu i radu u udruženjima skojim se suočavaju siromašne i starije osobe. Prva inajočitija prepreka bile su članarine. Njihov iznos, ko-liko god da je mali, najsiromašnijim i najugroženijimmože predstavljati ograničavajući faktor. Učesnici sugovorili o činjenici da se nisu pridružili nekom klubuili udruženju ili su pak svoje članstvo otkazali jer nemogu priuštiti da plaćaju takve naknade:

Ja sam bila učlanjena, ali sam se ispisala. Trebasvakog mjeseca 5 maraka dati i onda me bolestsvladala pa ne bih otišla na ta druženja. I ako bihotišla, otišla bih jednom u mjesec dana, pa što bihdala 5 maraka? Volim kupiti da jedem. (žena, izoli-rana starija penzionerka, živi sama)

Govoreći o stanju u građanskom životu u BiH, ispita-nici – učesnici fokus grupa su izrazili nezadovoljstvo.Izrazili su nostalgiju za predratnim vremenom kadaje, kako su rekli, bilo više zajedništva i više prostoraza javni i društveni život:


58

113 Vidjeti peto poglavlje u kojemu razmatramo karakteristike članstva u udruženjima.


I prije rata je bila mjesna zajednica. To je bilo, igralose šaha, šega. Sada nema mjesnih zajednica. Ovo iz-gleda svako se o svom jadu zabavio. (muškarac,oženjen, izoliran stariji penzioner)

ZAKLJUČCI

Nedostatak društvenih veza predstavlja jednu od di-menzija siromaštva i socijalne isključenosti. Kakosmo pokazali, odsustvo strukture društvenih veza jepovezano sa nemogućnošću pojedinaca da prospe-riraju – u smislu osiguravanja emocionalne i finansij-ske podrške, dobroga zdravlja, blagostanja izadovoljavajućih prihoda i životnog standarda. Većeizglede da budu društveno neumrežene imaju starijeosobe, manjinski povratnici, interno raseljene osobe,

te osobe s nižim stepenom obrazovanjam, kao i ženeu ruralnim područjima. Kada se razmatraju politikekojima se ovim grupama nastoji pomoći u obzir jepotrebno uzeti i ovu dimenziju njihove društveneisključenosti.

U narednom poglavlju detaljnije razmatramo pojaminkluzivnog društvenog kapitala, posebno u vezi saformalnim članstvom u udruženjima, civilnim dru-štvom i volonterstvom, dakle posebno korisnim ele-mentima društvenog kapitala. Potreba za izgradnjomsnažnijeg i inkluzivnijeg društvenog kapitala je jošznačajnija, naročito u svjetlu nalaza iz ovog poglavlja,u kojem je, kako smo vidjeli, očito da je određeni brojskupina unutar bh. društva pogođen ne samo mate-rijalnom deprivacijom, nego i nedostatkom društve-nih veza.


59


60


61

5Inkluzivni društveni kapital:članstvo i rad u udruženjima u BiH

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................


5

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................


Peto poglavlje Izvještaj o humanom razvoju za Bosnu i Hercegovinu 2009.Društveni kapital u Bosni i Hercegovini VEZE MEĐU NAMA

63

Inkluzivni društveni kapital: članstvo i rad u udruženjima u BiH

114 UNDP (2007a), str. 134.115 LSE (2009.).116 LSE (2009.).117 Cole, Epper i Kinzelbach (2008.), str.13. 118 Fukuyama (1991.).119 Sejfija (2008.).

Procjena iz prethodnih poglavlja upućuje na to da suu BiH veoma važne neposredne, odnosno bliske dru-štvene mreže koje čine obitelj, bliski prijatelji i (po-nekad) komšije. Ljudi su se izjasnili da se oni najčešćeoslanjaju na ove povezujuće mreže u svrhu nefor-malnih udruživanja, povezivanja, reciprociteta i pro-toka informacija. Naše je istraživanje otkrilo i da suljudi koji nemaju pristup ovakvim mrežama dru-štveno neumreženi i stoga pripadaju posebno ugro-ženoj skupini u BiH.

U ovom poglavlju se osvrćemo na mogućnosti raz-vijanja inkluzivnog društvenog kapitala u BiH. Inklu-zivni društveni kapital, kako smo pojasnili u drugompoglavlju, može se definirati kao oblik društvenogkapitala koji postoji u društvenim mrežama koje suotvorene bez ograničenja za prijem novih članova igdje se podstiče novo članstvo. Takve mreže suspremnije za više različitosti od drugih. Ovdje pakanaliziramo najčešće oblasti potencijalnog inkluziv-nog kapitala u BiH – civilno društvo i volonterstvo –kao i druge važne pokazatelje potencijala za razvojinkluzivnije društvene sfere, kao što su nivo političkeosnaženosti i sudjelovanja.

U središtu pitanja o političkoj uključenosti nalazi seideja o slobodnom i otvorenom sudjelovanju ugrađanskom životu. Ova ideja funkcionira na više raz-ina, od artikuliranja političkog glasa i lobiranja iz-abranih predstavnika, do glasanja, članstva u organi-zacijama civilnog društva ili sudjelovanja u direktnompolitičkom djelovanju. U pluralističkoj demokratijijavni prostor predstavlja pozornicu na kojoj se kreirajui utvrđuju politike i u svrhu njihove izrade bivaju kon-sultirani određeni akteri. Upravo u ovom prostoru in-terakciju ostvaruju različiti akteri – organizacije civilnogdruštva, pojedinci, socijalni pokreti i država. O razm-jerima i kvaliteti sudjelovanja ovisi i nivo uključeno-sti.114

Civilno društvo je nekad jako teško definirati i svakadefinicija ima tendenciju da postane preširoka. Ovdje

ćemo definirati civilno društvo kao „arenu nename-tanih zajedničkih akcija organiziranih oko zajedni-čkih interesa, ciljeva i vrijednosti“115 odvojeno oddržave, porodice i tržišta. Unutar civilnog društva, na-lazimo „raznolikost prostora, sudionika i instituciona-lnih formi, različitih u svom stepenu formalnosti,nezavisnosti i snazi, uključujući ali ne i ograničavajućise isključivo na društva i organizacije kao što su „re-gistrirane dobrotvorne organizacije, razvojne nevla-dine organizacije društvene grupe, ženskeorganizacije, vjerske organizacije, profesionalnaudruženja, sindikati, grupe za samopomoć, socijalnepokrete, poslovna udruženja, koalicije i interesnegrupe.“116

Civilno bi društvo, u idealnim prilikama, trebaloobuhvatati načine na koji se građani udružuju u cilju„upravljanja svojim životima, iskazivanja mišljenja,ostvarivanja interesa, razmjene informacija i preva-zilaženja razlika, kreiranja odnosa i društvenih insti-tucija koje su različite kao i ljudi koji ih čine.“117 Jakocivilno društvo može značajno doprinijeti izgradnjidruštvenog kapitala, pa teoretičari društvenog kapi-tala kao što je Robert Putnam čak daju značajno mje-sto ovom vidu organiziranja formalnih mreža zaunapređivanje broja, intenziteta, različitosti i dostup-nosti društvenih veza.118 Štaviše, poticaj brojnim or-ganizacijama civilnog društva – koje pokreću različitadruštvena pitanja i koje često za cilj imaju rješavanjenejednakosti – dovodi ih u izuzetno dobar položaj zapoticanje većeg uključivanja marginaliziranih grupa.Kao takvo, civilno društvo je ujedno i pokazatelj i pri-mjer inkluzivnog društvenog kapitala.

Na potencijale za jačanje civilnog društva u BiH utičunaslijeđene ideje građanske uključenosti i društve-nog angažmana iz socijalističkog perioda.119 Kaobivša republika Socijalističke Federativne RepublikeJugoslavije, BiH ima značajnu historiju članstva uudruženjima i organizacijama, izbora i društvenih ak-tivnosti. Prije rata, u BiH je postojalo mnoštvo udru-


Peto poglavljeIzvještaj o humanom razvoju za Bosnu i Hercegovinu 2009.Društveni kapital u Bosni i HercegoviniVEZE MEĐU NAMA

64

120 Intervju sa Husnijom Kamberovićem, 18. februar 2009., 13:00 – 14:30, Institut za historiju, Sarajevo, Dž. Kapetanović, & K. Koutkova). 121 IBHI (2009.), str.28.122 IBHI (2009.), str.28123 IBHI (2009.), str.28.

ženja i brojni su ljudi sudjelovali u njima. Poticaj zaove aktivnosti je u velikoj mjeri dolazio od vlasti i,kao takve, inicijative su bile usmjerene uglavnom odvrha naniže, a ne od osnove naviše. Drugim riječima,neki od ovih oblika društvenih aktivnosti nisu nužnobili vrsta kolektivnih aktivnosti u kojima se građanislobodno i dobrovoljno udružuju u cilju izražavanjazajedničkih interesa, ideala i ciljeva.120 Premda se sta-jališta po ovom pitanju razlikuju, bitan aspekt civil-nog društva kao nenametanog očito nije slučaj uranijim iskustvima BiH sa ovom pojavom.

Tokom i nakon sukoba od 1992. do 1995. u BiH sudjelovale brojne međunarodne organizacije, uvodećitermin „nevladina organizacija“. Ove organizaciječesto su osnivale lokalne - satelitske organizacije uzemlji. Po obavljanju društvenih funkcija, pružanjuvelikog broja socijalnih usluga i samostalnom fina-nsiranju njihovog poslovanja, ove organizacije pone-kad su bile zamjena, više nego dopuna, vlastima uizvršavanju njihovih društvenih zadaća. Njihovim suaktivnostima uglavnom rukovodili ili ih podržavalidonatori. Ono što se danas općenito smatra „civilnimdruštvom“ u BiH je, dakle, oblikovano kako koncep-tima društvenog života prije rata, tako i onim što sedogađalo u 14 godina nakon rata. Stoga oblike i nivograđanskog udruživanja i volonterstva treba proma-trati u tom kontekstu.

Rezultati našeg istraživanja civilnog društva, volon-terizma i političkog sudjelovanja ili inkluzivnog dru-štvenog kapitala, detaljnije opisani u nastavku,pokazuju da dok postoje izazovi, postoji i jasan okvirdruštvenog života u BiH, u kome vlade i formalne or-ganizacije treba da odigraju značajnu ulogu u jača-nju civilnog društva, volonterstva i političkogsudjelovanja. Ovdje možemo identificirati tri vrstedruštvenih veza, odnosno mreža koje mogu voditido razvijanja inkluzivnog, raznolikog i premošćuju-ćeg društvenog kapitala. U analizi ćemo prvenstvenoistražiti nivo članstva ispitanika iz našeg uzorka uudruženjima, te sastav veza i prijatelja koje ova grupanavodi. Ove nalaze nadopunjavamo materijalima izdiskusija u okviru fokus grupa.

TREĆI SEKTOR: CIVILNO DRUŠTVO INEVLADINE ORGANIZACIJE

Sektor civilnog društva u BiH je reguliran Zakonomo udruženjima i fondacijama (2001.) koji, barem for-malno, ne navodi nikakva ograničenja u pravima or-ganizacija. Sektor je sam po sebi raznolik i uključujeposlovna i udruženja poslodavaca, sportske i hobi

klubove, pružaoce socijalnih usluga i vjerske i politi-čke organizacije.

Civilno društvo u BIH: pravni okvir i definicije

Nadležnosti za reguliranje statusa udruženja i fon-dacija u BiH su na nivou entiteta i Brčko distrikta. U RSto je regulirano Zakonom o udruženjima i fondacijama(„Službeni glasnik RS“, br. 52/01, 17. oktobar 2001.), au FBiH Zakonom o udruženjima i fondacijama(„Službene novine FBiH”, br. 45/02, septembar 2002.).

Iako je izraz „nevladine organizacije” (NVO) općeprih-vaćen i uobičajen u svakodnevnoj upotrebi kada semisli na nevladin/neprofitni sektor civilnog društva,on u BiH prilikom registracije ne postoji. Prema tome,NVO može biti registrirana kao udruženje ili kao fon-dacija. Državni i entitetski zakoni udruženja i fondacijedefiniraju na isti način (str. 12).

Udruženje je svaki oblik dobrovoljnog udruživanjafizičkih i/ili pravnih osoba, koji se udružuju u cilju un-apređenja i ostvarivanja zajedničkog ili javnog in-teresa ili ciljeva, u skladu sa Ustavom i zakonima, a kojinemaju za cilj ostvarivanje profita.

Fondacija je pravna osoba bez vlastitog članstva, kojaima namjeru upravljati određenom imovinom zajavnu dobrobit ili u dobrotvorne svrhe (str. 14).

Registrirana udruženja i fondacije mogu steći statusorganizacija od javnog interesa ili dobrotvornihorganizacija, čime ostvaruju pravo na poreskeolakšice, carinske olakšice i druge beneficije (član 13.i 2.1 Zakona BiH).

(Pravni pregled nevladinog/neprofitnog sektora u Bosnii Hercegovini, radni materijal UNCT u BiH, br. 3, februar2007.)

Broj registriranih (međunarodnih i domaćih) nevla-dinih organizacija u značajnom je u porastu poslje-dnjih godina. Procjenjuje se da je, 2004. godineukupan broj aktivnih NVO bio 4,629 od 9,095 zvani-čno registriranih udruženja i fondacija. Taj broj je u2008. godini porastao na oko 12,189 registriranihNVO.121 Prema procjenama iz 2004. godine, ove or-ganizacije su u prosjeku 57% vremena provodile upružanju usluga, 27% na propagiranje i 16% nadruge aktivnosti.122

U smislu izdvajanja vlasti, istraživanje koje je proveoNezavisni biro za humanitarna pitanja (IBHI) u 2008.godini, pokazalo je da sredstva koja su vlasti na raz-ličitim nivoima izdvojile za nevladin sektor iznose0,55% od BDP (2007.) (FBiH: 70,719,117 KM i RS:35,778,359 KM)123. Nedavna procjena distribucijesredstava iz 2008. godine na različitim nivoima vlastirezultirala je sljedećim podacima:



65

124 IBHI (2009.), str.31. 125 IBHI (2009.), str.31.126 USAID (2009.), str. 73-79127 Državni ured za statistiku Norveške (2007.), Državni ured za statistiku Švedske (2003.).

• 37,1% za sportske organizacije; • 14,7% za organizacije invalida i veterana; • 13,6% za organizacije koje se bave pružanje soci-

jalnih usluga i usluga socijalne zaštite; • 34,6% za druge organizacije.124

Ovakav nivo izdvajanja se smatra niskim, pogotovokada se sportska udruženja promatraju odvojeno oddrugih vrsta organizacija. Prenos sredstava uglav-nom se odvija kroz male donacije različitim organi-zacijama, „bez obzira da li je dodijeljeni iznos dovoljanza implementaciju predloženog projekta.“125 Mehan-izmi nadzora su stoga samo jedna od slabosti kod fi-nansiranja ovog sektora od strane institucija vlasti.Pored toga i mehanizmi koji se koriste kada se fina-nsijska sredstva dodjeljuju ukazuju na nepostojanjejasnih i transparentnih procesa, odnosno smjernica ikriterija i samim tim su veoma upitni.126

Analiza održivosti NVO sektora u 2008. godini koju jeproveo USAID, sugerira da ovaj sektor postaje sve sa-mostalniji i održiviji, sa sve jačim mogućnostima dapronađe i zadrži uposlenike sa punim radnim vreme-nom i sposobnostima za međunarodnu saradnju,posebno u pogledu dogovaranja zajedničkog djelo-vanja po pojedinim pitanjima. Najveća prepreka,prema izvještaju USAID-a je finansijska održivost,koja ovom sektoru i dalje predstavlja najveći pro-blem. Sve navedeno u ovom trenutku dodatno ote-žava smanjenje donatorskih sredstava koje „podstičenatjecanje među NVO, pri čemu samo najkompe-tentnije preživljavaju“.

Lokalna akciona grupa (LAG);

Lokalne akcione grupe (LAG-ovi) su inicijativaEvropske unije koja ima za cilj pomoći ruralnim zajed-nicama da unaprijede ekonomski prosperitet i kva-litetu života. Oni su inovativan dio pristupa ruralnomrazvoju koji primjenjuje EU. Predstavljaju izuzetno ko-ristan mehanizam saradnje između lokalnih vlasti,lokalnih organizacija civilnog društva i poslovnog sek-tora.

Inspirirani modelom iz EU, u BiH su LAG-ovi oformljeniu 23 općine. Tri LAG-a su i zvanično registrirani idjeluju samostalno; u Doboju, Unsko-sanskom kan-tonu i u grupi općina u sjeveroistočnoj Bosni.

Kroz partnerstvo sa međunarodnim organizacijama,LAG-ovima je pružena pomoć u razvoju kapacitetapotrebnih za identificiranje potreba zajednice, defini-ranje razvojnih prioriteta, izradu prijedloga projekata,unapređenje partnerstva između javnog i privatnihsektora te osiguravanje da općine poduzmu odgo-varajuće korake kako bi izmjerile učinak partnerstavauspostavljenih u svrhu pružanja usluga, uključujući i

prikupljanje povratnih informacija od građana. Ubudućnosti se planira osnivanje dodatnih LAG-ova.

Pozabavit ćemo se analizom rezultata istraživanjakoji se odnose na kvalitet i kvantitet društvenog ži-vota u BiH.

Podaci iz našeg istraživanja o građanskom anga-žmanu pokazuju da su manje od petine ispitanikačlanovi (aktivni ili neaktivni) bilo kakve vrste udruže-nja. Premda je teško pronaći strogo uporedive poda-tke i mjerenja u drugim zemljama, kao indikaciju okoliko se niskoj stopi radi spomenut ćemo da je oko80% građana Norveške izjavilo da su članovi nekogudruženja dok se u Švedskoj taj broj penje na oko90%.127

Niska stopa članstva u udruženjima predstavlja prvipokazatelj nedovoljnog građanskog sudjelovanja uBiH. Utvrdili smo da manje od petine ljudi u BiH zasebe navodi da su članovi udruženja, timova i/ili klu-bova opisanih u upitniku, a koje navodimo u sljede-ćoj tabeli 5.1 i pored toga što je definicija civilnogdruštva koju smo primijenili veoma široka i obuhvatacijeli spektar organizacija i udruženja. Još manji brojosoba unutar ove skupine, njih 10,5%, smatraju seaktivnim članovima. Analiza ovih podataka pokazujeda većinu onih koji su članovi udruženja zajedno činečlanovi političkih stranaka ili sportskih ili hobi grupa.Civilne organizacije poput interesnih grupa, sindi-kata, lobističkih mreža ili vjerskih organizacija sveprivlače daleko manji broj članova.

Ako detaljnije analiziramo osobe koje su članoviudruženja prema mjestu gdje žive, dobijamo zanim-

Grafikon 5.1 Stopa članstva u

udruženjima

.....................................................

.....................................................

......................................................

...............................................................

...................................................................

...

...

...

...

...

20

40

0

17 8,

82 2,

...

...

...

...

60

80

...

...100

Član udruženja Nije član/ne zna/ne želi

odgovoriti


ljive rezultate i dodatni uvid u opće karakteristike ci-vilnog društva u BiH.

Kako se vidi iz grafikona 5.2, daleko više članovaudruženja dolazi iz urbanih nego iz ruralnih sredinate iz tzv. „centara“ (Sarajevo i Banja Luka, dva najvećagrada) nego sa „periferije“ (ostatak zemlje). Drugimriječima, za trećinu više izgleda da budu članovimaudruženja u odnosu na stanovnike ostalih dijelovazemlje imaju stanovnici urbanih centara, konkretnije,dvaju najvećih gradova u zemlji. To je, čini se, ključnigeografski aspekt po pitanju članstva u udruženjima.U smislu geografskih razlika, suprotno tome, na vje-rovatnoću da će neko biti član udruženja nije utje-calo to u kojem entitetu te osobe žive.

Kako pokazuju grafikoni 5.3 i 5.4, na članstvo u udru-ženjima, u smislu ostalih demografskih karakteristika,utječu spol, etnička pripadnost, dob i nivo obrazova-nja. Ispitanici koji su se primarno identificirali kao Bo-šnjaci i Srbi pokazuju gotovo jednaku stopu članstvau udruženjima (20,0% odnosno 19,1%), dok je zna-tno manji broj osoba koje su se identificirale kao Hr-vati izjavilo da su članovi udruženja (7,5%). Članstvou udruženjima, čini se, korelira i s dobi te sa stepe-nom obrazovanja. Mlađi ispitanici (mlađi od 30 go-dina) su najčešće izjavljivali da su članovi udruženja(21,8%) – kako smo već naveli u četvrtom poglavlju– dok su to znatno manje izjavljivale osobe starije od60 godina (14,4%). Takav veći broj mladih koji su čla-novima udruženja djeluje obećavajuće u smislu bu-


66

128 Najniži nivo struktura vlasti u BiH.

Grafikon 5.2 Članstvo u udruženjima po vrsti lokaliteta

Urbana Ruralna Centar(Sa i BL) Periferija

22,3

14,6

22,9

16,6

Tabela 5.1 Članstvo u udruženjima po vrstama udruženja/organizacija

U % ČlanNije član/ne zna/ne

želi odgovoritiUkupno

Političke stranke

Sindikata

Profesionalnog, poslovnog ili udruženja poduzetnika

Vjerske, dobrotvorne organizacije/udruženja

Udruženja ratnih veterana

Udruženja interno raseljenih osoba

Vijeća mjesnih zajednica

Sportskog, umjetničkog, folklornog, omladinskog

ili druge vrste hobi udruženja ili grupe

128

7,1

6,7

3,9

3,9

2,5

2,0

0,9

3,7

92,9

93,3

96,1

96,1

97,5

98,0

99,1

96,3


dućnosti i može biti znakom pozitivnog trenda. Isto-vremeno se stopa članstva u udruženjima povećavasa stepenom obrazovanja, pri čemu je broj osoba savišim/visokim obrazovanjem koji su članovi udruže-nja ili organizacija skoro dva puta viši od osoba s ni-skim stepenom obrazovanja. Prema analizi kvantita-tivnih podataka koju smo proveli, između razine pri-hoda i članstva u udruženjima ne postoji korelacija,što pak ne znači da po ovom pitanju nema razlike.Jasno je da će oni koji spadaju u kategoriju osoba snajnižim prihodima imati poteškoća u plaćanju čla-narine, koliko god ta članarina bila mala.

Na članstvo u udruženjima snažno utječe i spol ispi-tanika. Gotovo dva puta više muškaraca nego ženasu članovi udruženja, a ovaj nalaz sugerira ograni-čene mogućnosti članstva u udruženjima za žene.Premda bi ovo pitanje zahtijevalo dodatna istraživa-nja kako bi se precizno identificirao uzrok ovakve ne-

ravnoteže, takvo stanje možda proizlazi i iz većegbroja udruženja u kojima su članovi češće muškarci,poput određenih vrsta sportskih udruženja kojih jevjerovatno više nego onih koja su namijenjena i do-stupna ženama.129

Kako bismo procijenili potencijalnu korist od član-stva u udruženjima po društveni kapital u BiH, detalj-nije smo analizirali društvene veze osoba koje su zasebe izjavile da su članovi udruženja. U tom smo smi-slu definirali varijablu za one ispitanike koji su „čla-novi jednog ili više udruženja“ i uporedili sastav iraznolikost njihovih društvenih veza sa grupom kojusmo nazvali „osobe koje nisu članovi udruženja“. Za-nimalo nas je da vidimo hoće li naši podaci pokazatida li je društveni kapital osoba koje su članovi udru-ženja u većoj ili manjoj mjeri raznolik u poređenju sdruštvenim kapitalom drugih osoba. Mjerenja kojasu korištena kako bismo ocijenili ovaj aspekt uključi-


67

129 Dodatna istraživanja po pitanju odnosa spola i slobodnog vremena bi mogla također sugerirati razloge za niži nivo učlanjenosti žena urazličita udruženja.

Grafikon 5.3 Članstvo u udru ća po spolu, dobi i etničkoj pripadnostiženjima - vjerovatno

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

....................................................................................................................................

...................................................................

Muškarci B šnjacio Srbi HrvatiŽene Mlađi od 30 30 60do Stariji od 60

23 7,

12 1,

20,019 1,

7 5,

21 8,

17 9,

14 4,

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

..........................................................................................................................................

................................................

...

...

...

...

...

5

10

0

...

...

15

20

25

Bez ikakvog

obrazovanja

Nizak nivo

obrazovanja

Srednji nivo

obrazovanjaVisoko

obrazovanje

30

35

11,4

13,9

18,9

31,4

Grafikon 5.4 Članstvo u udruženjima i stepen obrazovanja


vala su pitanje o izvjesnosti da će, kada svaki danodlaze iz svojih domova, ispitanici susresti ljude kojeznaju („poznanike“) ili neće. Istražili smo i stepen ukojemu ispitanici provode vrijeme s ljudima kojesmatraju drugačijima od sebe, te nivo raznolikostinjihovih neposrednih društvenih veza.

Kada smo podatke analizirali na ovakav način, podacikoje smo dobili pokazali su da postoji veća vjerovat-noća da će članovi udruženja imati znatno inkluzi-vniji i raznolikiji društveni kapital od drugih. Veća jevjerovatnoća da će oni znati ljude pokraj koji svakod-nevno prolaze na ulici. Njihove su društvene veze od-nosno mreže veće i raznolikije. Tako je npr. 30,4%osoba koje su se izjasnile kao aktivni članovi udruže-nja izjavilo da imaju više od deset prijatelja u pore-đenju sa 17,9% u ostatku uzorka (vidjeti grafikon 5.5.ispod). Članovi udruženja imaju i veće izglede da ćeprovoditi vrijeme s osobama koje smatraju drugači-jim od sebe, te da će imati raznolikije mreže prijateljai poznanika. U tom se smislu čini da članstvo u udru-ženjima, te time i kroz definiciju, civilnom društvu –značajno korelira sa u većoj mjeri premošćujućim iraznolikijim društvenim vezama. Stoga naši podacisugeriraju da je formalno članstvo u udruženjima130

u vezi s inkluzivnim društvenim kapitalom, te da bise njegovim poticanjem i njegovanjem mogli preva-zići neki od značajnijih društvenih jazova u bh. dru-štvu.

Drugim riječima, uprkos niskoj ukupnoj stopi član-stva iskazanoj u uzorku, rezultati, čini se, sugerirajuda su oni koji se pridružuju organizacijama bolje po-vezani i da imaju raznolikije društvene veze.

Diskusije u fokus grupama sa pred-stavnicima organizacija civilnog društvaKako bismo bolje razumjeli dinamiku organizacija ci-vilnog društva u BiH, sa predstavnicima civilnog dru-štva smo proveli dvije diskusije u fokus grupama,jednu u Banja Luci, a drugu u Sarajevu. Kriterij za oda-bir organizacija – učesnika je bio da su to neprofitneorganizacije, da se bave pružanjem usluga ili uklju-čivanjem ugroženih grupa, te da u njihovim aktivno-stima učestvuju volonteri. Cilj ovog istraživanja bioje steći kvalitetniji uvid u prepreke s kojima se u BiHsuočavaju organizacije civilnog društva, a koje dopri-nose niskoj stopi članstva, kao i kvalitetu saradnje ipovezanosti među samim organizacijama i njihoveodnose sa vlastima i donatorima. Prema učesnicima,brojni su faktori koji utječu na ovakvu nisku stopugrađanskog sudjelovanja u zemlji. Predstavnici civil-nog društva su najprije istaknuli opći nedostatakznanja u cijeloj BiH o nevladinom sektoru i njegovimaktivnostima. Njihovi komentari sugeriraju generalninedostatak razumijevanja među općom populaci-jom o ulozi civilnog društva u savremenoj demokra-tiji. Učesnici su sugerirali da je pojam sam po sebimnogima nejasan, te da generalno, ljudi nisu baš naj-bolje informirani o ovome sektoru.

Ostali su istaknuli slabosti unutar samih organizacija.Jedan ispitanik iz Sarajeva je npr. istaknuo za BiH:

…isto da nedostaju organizacije koje stvarnoomogućavaju angažman, ... s kojim će ljudi imati os-jećaj da je to nešto korisno i da mogu doprinjeti iz-gradnji društva i socijalne pravednosti… (predstavnikorganizacije civilnog društva, Sarajevo)


68

130 Ovdje se bavimo članstvom u udruženjima generalno – u tekstu iznad smo razmatrali koje su to vrste udruženja u koje se ljudi u manjojili većoj mjeri uključuju. Očito je da neće sve vrste udruženja stvarati temelje za inkluzivniji društveni kapital, a neke će vrste ovih udruženjajasno biti daleko efektivnije i/ili isključivije od drugih. Pa ipak, rezultati kvantitativnog istraživanja ukazuju na trend, općenito uzevši, da sučlanovi udruženja dijelom raznolikijih društvenih veza i mreža.

Grafikon 5.5 Članstvo u udru čujući kapital)ženjima i raznolikost društvenih veza (premoš

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Aktivni član udruženja

Ostali

.................................................................................................................................

...................................................................

Ima prijatelje različitogetničkog profila

Ima prijatelje različitog

stepena obrazovanja

Ima više od 10

prijatelja

30,4

17,9

57,1

44,3

60,1

48,8


Nedostatak građanskog angažmana, prema ispitani-cima iz fokus grupa možda se također direktno od-nosi na nedostatak društvenog povjerenja u BiH.Prema ispitanicima, generalno nepovjerenje u vezi sudruženjima i organizacijama rezultira u tome da„brojni građani BiH“ imaju „veoma negativno mišlje-nje o organizacijama civilnog društva“:

… na to se naravno nadovezuje i taj neki generalnimanjak povjerenja u bilo koga i u bilo šta i taj nekipoprilično ... ružan imidž koji cijeli NVO sektor ima uBosni i Hercegovini. A to je da samo uzimaju novceod nekih stranaca, i tu se sve završava, i niko ništasuštinski ne uspjeva da promjeni (predstavnik orga-nizacije civilnog društva, Sarajevo)

Učesnici diskusije u fokus grupama su govorili i o pe-simizmu i apatiji s kojom se susreću u svome radu:

Nekad razmišljam zašto ljudi nisu upoznati, zato štoih ne interesuje. ... Jednostavno zato što žive takvimživotom gdje su oni u potpunosti opterećeni svojimličnim problemima i fokusirani samo na rješavanjesvoje egzistencije. (predstavnik organizacije civilnogdruštva, Sarajevo)

I konačno, tu su i drugi, daleko više prozaični pro-blemi s kojima se suočavaju organizacije civilnogdruštva u BiH. Pored ovih pitanja koja se odnose na„svijest javnosti“ učesnici fokus grupa se suočavaju isa finansijskim teškoćama u smislu vlastite dugoro-čne održivosti.

Pitanje građanskog sudjelovanja je postavljeno i udrugim fokus grupama provedenim u okviru istraži-vanja za potrebe ovog izvještaja, te je zanimljivo su-protstaviti neke od stečenih dojmova sa dojmovimaučesnika fokus grupa sa predstavnicima organizacijacivilnog društva. Tako je npr. pitanje sudjelovanjapostavljeno u okviru fokus grupe koja je okupilamlade ljude od kojih većina nikada nije bila dijelomaktivne organizacije civilnog društva.131 Učesnici suizrazili stavove kojima dovode u pitanje nezavisnostorganizacija civilnog društva, stepen u kojemu suone pod političkim utjecajem, te stepen u kojemu suzaista u stanju kritizirati vladajuće strukture bez datrpe posljedice:

Pa ja mislim, ja smatram da većina tih nevladinih or-ganizacija nije nevladina, ono mislim. (muškarac,traži posao u inostranstvu, 24 godine)

Ispitanici u fokus grupi koja se sastojala od nezapo-slenih žena je također izrazila zabrinutost – stav dasu organizacije civilnog društva često po svojoj pri-rodi veoma politične. Ispitanici su, pored toga izraziliambivalentno mišljenje o vrijednosti dobrovoljnograda i članstva u civilnim organizacijama u svrhu pro-nalaženja posla:

Bila sam član u više nevladinih organizacija, ali samradila samo u tom nevladinom sektoru. A kad dođešna intervju za posao, to samo tako lijepo izgleda daimaš tu neke tako vještine, ali! … (žena, nezaposlena,21 godina).

VOLONTERSTVO

Istraživanje o društvenom kapitalu koje smo provelije procjenjivalo i stepen volonterskog rada u zem-lji.132 Utvrdili smo da je prošle godine volontiralomanje od jednog u svakih dvadeset ispitanika –svega 4,5% osoba iz uzorka su navele da su bile nazvaničan i organiziran način uključene u volonterskirad tokom proteklih 12 mjeseci.133 Ispitanici su ispi-tivani jesu li obavljali poslove besplatno, po svomvlastitom izboru, za koji nisu dobivali redovnu platuodnosno naknadu. Dali smo primjer pružanja uslugadjeci ili starijim osobama, distribuiranje informacijaili pomaganje u organizaciji posebnog događaja,sajma ili festivala – kako bismo obuhvatili višestrukeaspekte i oblike dobrovoljnog rada. Utvrdili smo daje stepen formalnog i organiziranog volonterstva uBiH čak i niži od stope članstva u udruženjima.

Kada smo se osvrnuli na to ko su osobe koje služ-beno volontiraju u BiH, podaci iz istraživanja su namukazali da nema razlike prema statusu u smislu za-poslenosti. Nekih polovina volontera su zaposleni, anjih oko pola nisu. Analiza logističke regresije vjero-vatnoće da je neka osoba volontirala tokom protek-lih dvanaest mjeseci ukazuje da, kako se povećavadob, opada vjerovatnoća da je neka osoba volonter-ski radila tokom protekle godine (tabela A3.7 u Ane-ksu 3). Predstavnici civilnog društva koji su sudjelovaliu kvalitativnim diskusijama u fokus grupama navelisu da su, premda učestvuju ljudi svih doba, volonteriuglavnom mlade osobe, npr. studenti ili srednjo-školci. Analiza podataka iz ankete također pokazujeda su izgledi da neka osoba radi volonterski manjimeđu ruralnim stanovništvom nego među urba-nim.134


69

131 Većina učesnika nisu niti su ikada bili aktivni u nekom udruženju ili organizaciji civilnog društva. Drugi su pak bili članovi određenihgrađanskih udruženja, ali su ih u međuvremenu napustili, te je svega jedan ispitanik još aktivan na ovome planu. 132 U pogledu zakonskog okvira za dobrovoljni rad u BiH, u Republici Srpskoj je nedavno usvojen Zakon o volontiranju. Slični se zakonipripremaju ili su u raspravi na entitetskom nivou u FbiH, te na državnom nivou.133 U svrhu ovog istraživanja, za volontere smatramo osobe koje su u proteklih 12 mjeseci redovno, često ili rijetko volontirali [pitanje V1,kodovi odgovora 2, 3, 4], odnosno ako su, čini se, uopće volontirali u proteklih 12 mjeseci134 Ovi su podaci prilično okvirni s obzirom da je uzorak ispitanika koji su volontirali toliko mali (n=72) te je potrebno dalje istraživanje kakobi se ovi trendovi identificirali na efektivniji način. Što se pak logističke regresije tiče, sažetak modela u Aneksu 3 iskazuje razmjere u kojimaset odabranih varijabli objašnjava pojavu datog efekta (npr. volontiranje u protekloj godini) a nivo od 11.9% osigurava solidne osnove pouz-danosti predloženog modela


Među onima koji su naveli da su volontirali, najčešćirazlog koji su za to navodili bio je „da urade neštodobro za zajednicu“ i „druženje, uživanje u aktivno-stima i korištenje slobodnog vremena.“ Značajno jenapomenuti da je jako malo ispitanika u ovoj grupikao razlog volontiranja navelo „dobivanje posla.“

Pri tumačenju ovako niske razine volonterizma, po-trebno je volonterizam, jednako kao i civilno društvo,promatrati na način na koji je on prethodno poimanu BiH. Volonterstvo se može shvaćati različito u bilokojem kontekstu. Može se percipirati kroz spektar ak-tivnosti od zvaničnog, registriranog i priznatog vo-lonterskog „rada“ u okviru zvanične organizacije dodjelovanja u „duhu volonterstva“ što može podrazu-mijevati bilo kakav oblik neplaćenog „rada“ koji serealizira izvan bliskih društvenih veza date osobe (očemu smo ispitanike također pitali u upitniku). Osimove konceptualne nedorečenosti, sam pojam volon-terstva – dakle dobrovoljnog rada u BiH je problema-tičan u odnosu na pojam neplaćenog rada izpredratne prošlosti zemlje.

Prema profesoru Husniji Kamberoviću, šefu Institutaza historiju na Univerzitetu u Sarajevu, pojam dobro-voljnog rada – volonterstva pogađa povezivanje sanekadašnjim „radnim akcijama“, koje je organiziraladržava, a koje su prvi put uvedene krajem 1940-tih uJugoslaviji, za realizaciju velikih infrastrukturnih pro-jekata. Tijekom socijalističkog perioda, građani,uglavnom mladi, dobijali su poziv od države da uče-stvuju na ovim akcijama. Štaviše, škole su organizi-rale ljetnje radne akcije za svoje učenike, uključujućinpr. akcije na čišćenju riječnih korita i obala, pomoćstarijim osobama i druge vrste društvenih aktivno-sti.135 Ove velike akcije koje je organizirala država za

mnoge su ljude prva stvar koja im padne na pametkada pomisle na dobrovoljni rad, dakle volonterstvo,te je njihovo mišljenje o volonterstvu obojeno njiho-vim uglom gledanja na prošli sistem. S druge strane,ideje dobrovoljnog rada kojim bi mladi ljudi stekliiskustvo i unaprijedili svoje izglede za buduće zapo-slenje npr. u BiH u najvećoj mjeri niti ne postoje.

Tako način na koji se ovaj termin koristi danas imatendenciju povezivanja s negativnim konotacijama.Tako npr., kada su ispitanici iz fokus grupe koja jeokupljala predstavnike civilnog društva upitani nakoji način poimaju termin dobrovoljni rad – volon-terstvo, naveli su da se „često vjeruje da je to rad beznaknade“ i „da ga se miješa sa stažiranjem“ ili pra-ksom na fakultetima. Štaviše, sudionici su naveli dase nekada ono tumači i kao oblik eksploatacije.

Nadalje, formalni i organizirani dobrovoljni rad u BiHsprječava i činjenica da je jako malo zakonskih ili in-stitucionalnih mehanizama kojima se definira, regu-lira i osigurava podrška onima koji se žele uključiti uzvaničan volonterski rad. U RS je u 2008. godini usvo-jen „Zakon o volontiranju“ kojim se uvode određenaunapređenja u ovoj oblasti. Zakon „jasno definira štapredstavlja volonterski rad u neprofitnom i drugimsektorima, ublažavajući ranije prepreke u vezi sa za-konskim statusom volontera.“136 U FBiH i Brčko dis-triktu dosad ne postoje slični zakoni, mada je u FBiHizrađen nacrt zakona sličan onome u RS.137 Zakon uRS pokazuje značajan napredak u ovoj oblasti,premda nedostatak svijesti o ovom Zakonu i njego-vim odredbama, kao i o različitim koristima od vo-lontiranja predstavlja značajnu prepreku uspostaviaktivnog i prosperitetnog sektora civilnog društva uBiH.

Istraživanje za potrebe NHDR-a ima za cilj procijenitinivo organiziranog dobrovoljnog rada – volonterstvau zemlji kao pojave koja ima potencijala za stimuli-ranje i stvaranje raznolikijih i otvorenih mreža te takoi inkluzivnijeg društvenog kapitala. Ako volonterstvopak poimamo u njegovom širem značenju, kao npr.„izraz volje i mogućnosti ljudi da pomažu drugima iunaprijede vlastito društvo,“138 tada iz drugogaspekta naših podataka može vidjeti da u BiH postojiznačajan stepen altruističnog unutar društvenihmreža u BiH, i to ne samo među bliskim prijateljimai porodicom, nego i unutar širih grupa.

Istraživanjem smo ispitivali nivo recipročnog, uza-jamnog ponašanja izvan okruženja porodice i bliskihprijatelja. Željeli smo utvrditi učestalost pomaganjaljudi drugim ljudima – izvan porodice – u svakodne-vnim aktivnostima. Pitali smo:


70

135 Intervju sa Husnijom Kamberovićem, 18. februar 2009., Institut za historiju, Dž. Kapitanović i K. Koutkova.136 Zakon o volontiranju u Republici Srpskoj, broj 01-1219/08, 17. juli 2008. godine. USAID (2009.), str. 73-79137 USAID (2009.), str. 73-79. 138 Powell (2009.), str. 2.

Grafikon 5.6 Udio volonterskog rada

.....................................................

.....................................................

.............................................................

.....................................................

Volontirali u

prethodnoj godiniNisu volontirali/ne znaju/

ne žele odgovoriti

.................................................

...

...

...

...

...

10

20

30

40

50

0

...

...

60

70

...

...

80

90

...10095,5

4 5,


U posljednja tri mjeseca, da li ste besplatno obavilibilo koju od sljedećih aktivnosti za rodbinu ili bliskogprijatelja?

Kuhanje, čišćenje, pranje veša, rad u bašti/vrtu,kupovinu namirnica ili druge rutinske poslove u do-maćinstvu /kućanstvu Čuvanje djece, briga o djeci ili nekom ko je bolestanili slabPisanje pisama, prevođenje, ispunjavanje formulara,plaćanje računa ili prevoz nekoga Pomaganje pri žetvi/vršidbi ili građenju Nešto drugo? (Navedite šta!)

DaNeNe zna Ne želi odgovoriti

U skladu s datom definicijom, ove se aktivnosti mogusmatrati „prikrivenim volonterstvom“ – koje nije or-ganizirano niti zvanično, ali kojim se ipak iskazujeona vrsta altruističnog duha pomaganja drugomekoju povezujemo s volonterstvom. One istovremenopredstavljaju ključnu komponentu one vrste reci-pročnog ponašanja od vitalne važnosti za društvenikapital. Rezultati koje smo dobili sugeriraju da u BiHgeneralno, oko trećine ljudi redovno pruža nekuvrstu svakodnevne pomoći nekome ko im nije urodu, niti im je blizak prijatelj. Ako podatke disagre-giramo po entitetima, lokaciji (urbano ili ruralno po-dručje), spolu ili dobi, vidimo da ne postojeznačajnije razlike u nivou datih aktivnosti.

Ovakva, šira prisutnost „prikrivenog volonterstva“pokazuje da u BiH postoje potencijali za veći stepenzvaničnog volontiranja.

Prepreke volontiranjuPored mjerenja nivoa zvaničnog i „prikrivenog“ vo-lonterstva, naše je istraživanje nastojalo procijenitipredodžbe ljudi po pitanju prepreka za volonterskiangažman. Nadamo se da ćemo, istražujući zašto jetako nepopularan, osigurati osnovu za odašiljanjedjelotvornijih, usmjerenijih poruka o prednostima idobrobitima volonterstva. Naredna tabela pokazujeprepreke koje su ispitanici najčešće navodili.

Glavni razlozi – prema generalnom mišljenju – su tišto ljudi nemaju vremena, činjenica da se taj posaone plaća, te nepostojanje informacija o volontiranjuu BiH. Znatan je broj osoba pored toga sugerirao danema dovoljno informacija o prednostima i dobro-bitima volontiranja, što predstavlja i moguću pola-znu tačku u smislu podizanja svijesti po ovompitanju.

Na osnovu nalaza provedenog istraživanja, učesnikefokus grupa o civilnom društvu smo pitali o nivou vo-lonterizma, te slabostima u ovoj oblasti. Većina uče-snika, u Sarajevu i u Banja Luci su naveli da u svojimaktivnostima angažiraju volontere, što ih čini pravimosobama da ovo pitanje prokomentiraju. Ispitanicisu u svojim odgovorima istaknuli dobrobiti volonter-stva po pojedinca, organizaciju i šire društvo. U smi-slu prepreka većem stepenu volonterskih aktivnosti,predstavnici u fokus grupama su, kao glavne pre-preke, između ostalog, spomenuli:

Volonterstvo podrazumjeva zaista jedan vrlo visoknivo svijesti. Taj čovjek mora biti svjestan da radi radkoji doprinosi njegovoj zajednici, a tek poslje toga ondobiva neku, da tako kažem, ličnu korist od toga.(predstavnik organizacije civilnog društva, Sara-jevo)


71

Grafikon 5.7 Zvanično volonterstvo naspram“prikrivenog”

......................................................................................................................

......................................................................................................................

.................................................................................................................................

...................................................................

......................................................................................................................

Zvanično volontiranje A ženjimaktivno članstvo u udruBesplatna pomoć članu

porodice/obitelji

4,5

10,5

35,7


Učesnici su istaknuli važnost podsticajnog okruženjakoje uključuje njegovo obuhvaćanje propisima, te in-stitucionalizaciju – kako bi se volonterizam podstak-nuo, ali i kako bi se onima koji volontiraju osiguralaprava:

Također, što se tiče referenci, ljudi koji volontirajustiču neko znanje i iskustvo koje u većini slučajeva nemogu da steknu kroz formalno obrazovanje. Ili mogusvoje teoretsko obrazovanje ... da sprovedu u praksi.Zato zakonska regulativa jasno kaže da oni koji an-gažuju volontere moraju nakon izvjesnog vremenada daju potvrdu o volontiranju, ili da tačno navedušta su volontirali, kakve edukacije su prošli i tako...(predstavnik organizacije civilnog društva, BanjaLuka)

Spomenuli su i teškoće u pronalaženju volonterakoje bi uključili u svoje aktivnosti:

...recimo mi već u tri-četri navrata objavljujemokonkurs u kome nudimo poziciju volontera odnosnopripravnika, i imamo situaciju gdje se na taj konkurs,gdje je tom volonteru znači plaćen topli obrok i kartaza prevoz, to je neki cirka iznos mjesečno od nekih250 maraka... Vrlo mali broj ljudi se javi. (predstavnikorganizacije civilnog društva, Sarajevo)

Međutim predstavnicima organizacija civilnog dru-štva je značaj i korisnost volontiranja u drugimaspektima (u smislu profesionalnog usavršavanjanpr.) bio potpuno jasan. Neki od njih su naveli da suzaprimali prijave u kojima se iskazuje interes za ova-kav vid aktivnosti, ali su te prijave dolazile od ljudiizvan, a ne unutar zemlje:

Situacija je nako malo čini mi se specifična zato štonam se u nekom, procentualno izraženo negdje oko90 posto ljudi koji nam se javljaju da bi volontiralokod nas su ljudi sa strane, dakle stranci.... Iz inos-transtva, jeste. I obično su to profil ljudi koji su mlađinegdje od 20 do 25 godina, koji su na završetku svo-jih studija. I to doživljavaju, volontiranje doživljavajukao neku vrstu stručnog usavršavanja na na polju nakojem se edukuju. (predstavnik organizacije civilnogdruštva, Sarajevo)

Učesnici iz organizacija civilnog društva stoga jasnopoimaju koristi od većeg stepena zvaničnog volon-terstva u BiH, a istovremeno su svjesni prepreka kojesu u tom smislu danas prisutne.

POLITIČKO SUDJELOVANJE

Nivo sudjelovanja u sferi politike je također važanpokazatelj inkluzivnog društvenog kapitala. Političkoučešće je povezano sa poboljšanjem društvenog po-ložaja (osnaživanjem) koje je važan sastojak onihvrsta kolektivnog djelovanja koje mogu biti korisnepo društvo. Osnaživanje je jedan od ključnih eleme-nata humanog razvoja.

Kao indikator interesa za politiku, od naših 1,554 ispi-tanika u dobi od 18 godina i starijih, njih 88,9% na-velo je da su registrirani za glasanje, a 77,1% reklo jeda je glasalo na lokalnim izborima u oktobru 2008.godine. Ovo je nedvojbeno značajan procenat i uka-zuje na visok stepen interesa za demokratske pro-cese. Što se ove grupe tiče, možemo reći da jeregistracija birača prisutna gotovo podjednako u oba


72

Grafikon 5.8 Po aV šem mišljenju, šta predstavlja osnovni razlog zbog kojeg se ljudi u BiH

ne uključuju u dobrovoljne - volonterske aktivnosti?

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

........................................................................................................

............................................................................

0 5

Nemaju odgovarajće vještine

ili znanja

Može biti ili zaista predstavlja

eksploataciju

Nema efekta/ne mijenja ništa

Od njih niko ne traži da

volontiraju

Nemaju informacijama o

mogućnostima

Nemaju vremena

Ne plaća se

...

...

...

...

...

10 15 20 25 30

...


entiteta, u urbanim i ruralnim područjima i među lju-dima sa različitim primanjima. Kao i mnoge druge ka-rakteristike društvenog kapitala, postoji nekolikorazlika duž ovih podjela koje se obično povezuju sadruštvenom sferom u BiH. Naša analiza pak pokazujeda nivo obrazovanja utiče na registriranje birača. Ispi-tanici sa nižim nivoom obrazovanja su daleko rjeđenavodili da su registrirani za glasanje od onih kojiimaju završeno više obrazovanje. Pored toga je pri-sutna i blaga razlika među polovima kad je u pitanjuregistracija birača - u našem uzorku je više muškaracanego žena izjavilo da su se registrirali za glasanje.

To je međutim najviše što nam registracija biračamože reći u smislu nivoa participacije, te je stoga kaoindikacija, prilično pasivna. Drugo mjerilo participa-cije i osnaživanja je stepen do kojeg ljudi kontaktirajusvoje predstavnike u vlasti u vezi sa različitim pita-njima. Takva su mjerenja i drugdje uobičajena u pro-cjeni društvenog kapitala i ukazuju nam na stepen

do kojeg se ljudi obraćaju svojim izabranim predsta-vnicima sa svojim problemima i pitanjima. U isto vri-jeme, ovo mjerilo ilustrira nivo povjerenja ljudi uvlastite izabrane predstavnike na različitim nivoima.Može se međutim gledati i obratno - u kojoj su mjeriizabrani predstavnici dostupni svojim biračima.

Ispitanici su u istraživanju pitani da li su kontaktiraliikoga iz vlasti, na bilo kojem nivou po bilo kojem pi-tanju u posljednjih 12 mjeseci. Stope su bile priličnoniske, sa otprilike samo jednom od osam osoba kojaje kontaktirala dužnosnika vlasti u prethodnoj go-dini. Oni koji su kontaktirali nekog od dužnosnika –iz bilo kojeg razloga – učinili su to gotovo isključivona lokalnom nivou. Znatno veći broj ljudi je kontak-tirao predstavnike u općinskim vlastima ili mjesnojzajednici, nego na kantonalnom, entitetskom ili dr-žavnom nivou. Većina kontakata je bila vezana zaradna mjesta, „privatne razloge“ ili dobijanje infor-macije.


73

Grafikon 5.9 Broj ljudi koji su u posljednih 12 mjeseci kontaktirali predstavnike vlasti

(u procentima od cijelog uzorka)

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

...........................................................................................................................................

...................................................................

Entitetskiparlament

1 1, 1 2,

8 8,

Državniparlament

Kantonalniparlament (samo

za FBiH)

Odbor lokalneMZ

Općinske vlasti/lokalno

vijeće

2 2,

7 3,

Grafikon 5.10 Odnos muškaraca i žena koji su kontaktirali predstavnike vlasti u proteklih

12 mjeseci

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

.........................................................................................................................................

...................................................................

...

...

...

...

...

2

4

0

...

...

...

...

6

8

...

...

10

Kontaktirali predstavnika vlade

(sve kategorije)

12

14

16

18

20

Kontaktirali predstavnika

općinskih vlasti/lokalnog vijećaKontaktirali predstavnika

lokalnog vijeća MZ

Muškarci

Žene


Takve kontakte je međutim teško ocijeniti, u smislunjihovog kapaciteta da ojačaju inkluzivni društvenikapital. Korištenje ličnih veza za vlastitu korist, pose-bno od strane onih koji su na pozicijama u vlasti, pro-žima društvo u BiH, o čemu govorimo u sljedećempoglavlju. Kao takvo, u jednu ruku, kontaktiranje po-litičara može predstavljati određeni nivo osnaživanja,uzevši u obzir spektar razloga zbog koji ljudi koristesvoje političke veze; ali ono ne mora nužno voditi kavećem stepenu jednakosti.

Kako se vidi na slici 5.10, postoji značajan disparitetizmeđu muškaraca i žena kad je u pitanju kontakt salokalnim vlastima. Među onima koji su kontaktiralibilo koji nivo vlasti dva i po puta je veći broj muška-raca nego žena. Ovakav je trend evidentan i na ni-voima na kojima najveći broj ljudi kontaktira vlasti, ato su općinske vlasti i odbori mjesnih zajednica. Naj-ednakost u političkom sudjelovanju i osnaženostipoložaja između muškaraca i žena u BiH je značajnopitanje već neko vrijeme. Prisutno je na svim ni-voima, od kontakta građana sa izabranim dužnosni-cima, do učešća žena u parlamentima i političkimpartijama. U okvirima političkih partija, veoma jemalo žena koje su politički lideri u BiH, i žene činemanjinu u stranačkim tijelima i organima. Nekolikopolitičkih partija se u svojim službenim dokumen-tima i principima bavilo pitanjima nejednakosti spo-lova. U Parlamentarnoj skupštini BiH, samo su 4 ženeod 42 poslanika u Predstavničkom domu, a u Domunaroda su samo 2 žene od 15 delegata.139 Za ovajsmo izvještaj, izračunali i mjerilo osnaživanja spolova(GEM). GEM je mjerilo učinka u smislu mogućnostida pojedinac prakticira moć i utiče na svoju situacijui okruženje. Za BiH smo izračunali da je u 2008. go-dini GEM iznosio 0,54, što sugerira da je neophodnonapraviti značajan napredak u smislu osnaženostipoložaja žena u državi.

Kod izvršne je vlasti vidljivo da u Vijeću ministara nitijedno od ministarskih mjesta ne zauzimaju žene,svega dvije su zamjenice ministra, a jedna sekretarkaministarstva.140 Premda je u određenim institucijamadošlo do poboljšanja skorijih godina u smislu zastu-pljenosti žena (na primjer, trenutno su 63% sudacažene, kao i gotovo polovina tužilaca), još uvijek su vi-dljivi dokazi o institucionalnim „staklenim plafonima“,pri čemu postoji tendencija da najviše pozicije u smi-slu moći i autoriteta zauzimaju muškarci. Takav je slu-čaj sa položajima predsjednika sudova i glavnihtužilaca, među kojima je muškaraca skoro dva putaviše nego žena.141

Nivo političkog sudjelovanja je također bio jedna odtema za diskusiju u fokus grupama. U okvirima ovih

rasprava političko je sudjelovanje povezivano sa pri-ključivanjem političkoj stranci kako bi se stvorile vezekoje se mogu iskoristiti na isključujuće, dakle eksklu-zivne načine. Kao takav, pojam političkog sudjelova-nja ima tendenciju negativne umjesto pozitivnekonotacije koja bi se odnosila na unapređenje dru-štvenog položaja, odnosno osnaživanje. U tom sesmislu ono povezuje s onim vrstama društvenih vezakoje obrađujemo u narednom poglavlju koje pred-stavljaju isključujući društveni kapital, a čiju dina-miku ovdje ilustriramo mišljenjem jednog odsudionika fokus grupe:

... Prije nekoliko mjeseci moj rođak je završio fakuletu roku. Nije mog'o naći pos'o, nego su mu rekli:„Učlani se u neku stranku“. Učlanio se, i post'o šefnekog odjela u Općini odmah. (žena, nezaposlena,studentica, 21 godina)

Tako su učesnici fokus grupa sugerirali da ukolikoneko nije član vladajuće političke stranke, političkosudjelovanje nije od neke koristi. Nadalje, neki odispitanika su naveli da je kontakt sa političarima i „po-litičko“ ponašanje bilo od veće lične koristi nego odkoristi za zajednicu.

ZAKLJUČCI

Rezultati našeg istraživanja pokazuju da bi, kako bibile djelotvorne, inicijative usmjerene na stvaranjeraznolikih, heterogenih mreža ili inkluzivnog dru-štvenog kapitala u obzir trebalo uzeti historijsko na-slijeđe. Civilno društvo i volonterstvo i dalje su ostaciiz prošlosti koji utiču na način na koji ih se danas per-cipira i poima. Socijalistički je period uključivao do-nekle artificijelan, te od najvišeg nivoa nanižeusmjeren pristup članstvu u udruženjima, što je do-prinijelo trenutnom nepovjerenju u ovakva nastoja-nja. To pak treba uzeti u obzir pri pripremi mjerakojima bi se stvorilo okruženje koje bi bilo poticajnopo civilno društvo. Najbolji način da se podrži većegrađansko i političko sudjelovanje bilo bi, kako se su-gerira, pružanje pomoći inicijativama koje podrazu-mijevaju pristup od najnižeg ka višim nivoima.

Istovremeno, uprkos niskoj stopi zvaničnog članstvaili volonterstva, naše je istraživanje utvrdilo postoja-nje daleko prisutnijeg „prikrivenog volonterstva.“ Pri-sustvo takvog široko rasprostranjenog altruističnogduha ilustrira trajnu snagu i buduće potencijale bh.društva.

Kako je već navedeno, posebno u vezi s pristupompoložajima koji nose moć i autoritet (spajajući dru-


74

139 Džumhur (2008.). Prezentacija obuhvata spektar činjenica i brojki koje se odnose na političku participaciju žena u vlasti na svim nivoimau BiH. Neke od podataka je ažurirala Klelija Balta, gender analitičarka UNDP BiH.140 Džumhur (2008.).Značajan napredak predstavlja činjenica da je jedan od državnih ombudsmena za ljudska prava žena.141 Značajan napredak predstavlja činjenica da je jedan od državnih ombudsmena za ljudska prava žena.


štveni kapital) , kao i u važnim recipročnim odno-sima, njegovanje društvenih veza bi u obzir trebalouzimati gdje i na koji način određene društvene vezemogu djelovati negativno, isključujuće određeneosobe, a osiguravajući nezaslužene privilegije dru-

gima, jačajući tako neravnopravnost. Neke oblike ta-kvih društvenih veza smo nazvali „isključujućim dru-štvenim kapitalom“, a analizom ovog oblika društ-venog kapitala bavimo se u narednom poglavlju.


75


76


77

6Isklju štveni kapital:čivi dru

štela i lične veze

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................


78

6

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................


Šesto poglavlje Izvještaj o humanom razvoju za Bosnu i Hercegovinu 2009.Društveni kapital u Bosni i Hercegovini VEZE MEĐU NAMA

79

Isključivi društveni kapital: štela i lične veze

142 Portes (1998), pp.1-24.

Neformalne društvene mreže i veze predstavljajuznačajan resurs na koji se ljudi pozivaju u teškim ilivremenima potrebe. Kada one međutim prerastu uzatvorene, elitističke i isključive mreže, mogu se isko-ristiti i na način kojim se stvaraju i umnožavaju ne-jednakosti. Za razliku od prethodnog poglavlja, ovopoglavlje istražuje negativnu stranu društvenih veza.Kroz prizmu „štele“, kolokvijalnog lokalnog izraza kojioznačava oblik nepotizma koji se često zasniva naporodičnim vezama, analiziramo načine na koje po-sjedovanje određenih veza omogućava veći pristupuslugama u BiH na način koji doprinosi širenju jača-nju društvene isključenosti.

ŠTELA, (NA)ŠTELITI, IMATI ŠTELU

Imenica štela i glagoli šteliti i našteliti, te imati štelu sukolokvijalni izrazi. Ove riječi porijeklo vuku od nje-mačke riječi stellen, koja znači „postaviti, namjestitinešto“, a u kolokvijalnom bosanskom (te koliko jaznam i u hrvatskom i srpskom), označavaju „namješ-taljku“ ili „vezu,“ te se tako primarno značenje nje-mačkog glagola koristi metaforički. Riječ je ukolokvijalnom govoru prisutna još iz vremena socijal-izma. Reći da neko ima štelu za upis na fakultet ili zaposao znači a ta osoba ima vezu te da je potencijalnonatjecanje „namješteno“. Ova riječ označava i osobukoja je (nekome) štela, odnosno „veza“ („On mi je bioštela za posao/bolnicu/kredit u banci“). Premda riječštela i druge riječi istog porijekla imaju negativnekonotacije, u kolokvijalnom žargonu one mogu imatii više šaljivo značenje, pa se tako npr. „našteli miga/je“(=namjesti mi ga/je) – koristi i u smislu „orga-niziraj da se upoznam s tim momkom“. Riječ štela injene izvedenice imaju daleko manje negativnu kono-taciju od riječi „korupcija“: one su „mekše“ i u većojmjeri povezane s privatnim nego s javnim diskursom,premda su i u javnom diskursu sve uobičajenije.

prof. dr. Marina Katnić-Bakaršić, Filozofski fakultet Uni-verziteta u Sarajevu

Štela se dakle odnosi na namjerno „namještanje –stvaranje“ situacije u kojoj lične veze mogu proizvestikoristi do kojih inače ne bi došlo. Odnos štele izmeđudvoje ljudi djeluje po principu nepisanog ugovoraznačajne snage i uključuje obavezu koja može ali i nemora biti finansijske prirode. Prevalenca ove pojave,

koja često proizlazi iz neposrednih društvenih vezapredstavlja značajnu komponentu u našoj ocjeni ko-rištenja društvenih veza u BiH.

Rezultati kako kvantitativnog tako i kvalitativnogistraživanja koje smo proveli pokazuju da je korište-nje štele široko rasprostranjeno kroz sve slojeve dru-štva i prisutno u većini odnosa među ljudima ipružaocima usluga u BiH. U upitniku je procjenjivanznačaj štele u svakodnevnom životu u BiH u smislustepena u kojem ljudi vjeruju da je pristup uslugamauvijek ili moguć isključivo na osnovu štele. Skoro sviispitanici u istraživanju vjeruju da je za dobivanje ši-rokog spektra osnovnih usluga, uključujući i pristupobrazovanju, zaposlenju i kvalitetnijoj zdravstvenojzaštiti potrebna štela. Prema mišljenju većine onihkoje smo intervjuirali, štela može biti od koristi i koddobivanja zvaničnih dokumenata i kod realizacijeformalnih procedura.

Kako bi se stekao dublji uvid u interakcije uključeneu korištenje štele organizirali smo dvije diskusije uokviru fokus grupa. Istraživanje koje smo proveli uokviru fokus grupa pokazalo je načine na koji ovovjerovanje stvara i jača isključujuće i zatvorene veze,smanjujući mogućnosti i prilike za humani razvoj tedjelujući demotivirajuće na traganje za širim moguć-nostima. Korištenje štele, stoga ne samo da ograni-čava pristup i stvara nejednakosti nego i značajnopogoršava društveni položaj (obesnažuje) pojedince.Tako rezultati kako kvantitativnog istraživanja tako idiskusije u fokus grupama u vezi sa štelom ukazujuna istu kao na visoko prevalentan oblik isključujućegdruštvenog kapitala u BiH, odnosno nešto što slabihumani razvoj u zemlji.

Klijentelizam, nepotizam i štelaKako smo spomenuli ranije, društveni kapital se ma-nifestira kako na pozitivne tako i negativne načine.U smislu negativne dinamike unutar društvenih veza,ovi negativni načini mogu uključivati npr. tendencijuisključivanja autsajdera, da postavlja pretjerane zah-tjeve u odnosu na svoje članove ili da im ograničavaslobodu kretanja, govora ili postupanja.142 Tako npr.snažne, patrijarhalne veze mogu podrazumijevati


značajna ograničenja u smislu mogućnosti i izborakoji imaju ženski članovi određene porodice. Sličnotome, predrasude zasnovane na navodnoj superior-nosti vlastite etničke, nacionalne ili vjerske skupinemogu osobe sprečavati da stupaju u interakcije sdrugim osobama drugačijeg porijekla. Premda odre-đenim društvenim grupama mogu naštetiti rivaliteti nasilje spram i od drugih, i inače naizgled bezopa-sne grupe mogu imati negativan utjecaj na svoje čla-nove, kada grupna dinamika grupu izolira od tokovainformacija, kritičkog promišljanja i inovacija.143

Štela, kako je opisana u tekstu iznad, predstavlja ma-nifestaciju negativne dinamike unutar društvenihmreža. To ni u kom slučaju nije pojava prisutna samou BiH. Postoji niz drugih termina i pojmova koji semogu povezati s pojmom štela i koji nam mogu po-moći da razumijemo način na koji ona djeluje. Pose-bno korisni u tom smislu su pojmovi klijentelizma inepotizma. Klijentelizam se odnosi na oblik društve-nog organiziranja koji karakteriziraju odnosi „pokro-vitelj-klijent“. Relativno moćni i bogati „pokrovitelji“obećavaju da će relativno siromašnim „klijentima“bez moći osigurati poslove, zaštitu, infrastrukturu idruge koristi u zamjenu za različite oblike vjernosti.Ovi su odnosi uglavnom eksploatirajući, te često re-zultiraju trajnom zaduženošću klijenta.144 Stoga kli-jentelistički odnosi često pretpostavljaju korupciju idoprinose neravnopravnim odnosima moći u da-tome društvu. Nepotizam – pojam koji je daleko poz-natiji označava one oblike favoritizma koji se zasnivajuna porodičnim vezama.

Ovdje je korisno pojasniti i pojam familizma. Famili-stičke veze karakteriziraju, po Fukuyami, snažni od-nosi povjerenja spram porodice i bliskih prijatelja.145

Familističke mreže obično pokazuju nizak stepen po-vjerenja spram stranaca i „drugih“. Kako smo pokazaliu trećem poglavlju, takve su vrste generalnih karak-teristika uobičajene u društvenim mrežama u BiH:izuzetno visok stepen povjerenja u porodicu i nizakstepen povjerenja prema „strancima“. Ogromna jevećina ispitanika našeg istraživanja navela da najprijei najviše vjeruju svojoj porodici, potom svojim bli-skim prijateljima pa potom komšijama. Nakon ove trikategorije, nivo povjerenja značajno pada kada seradi o drugim osobama koje „ne poznaju“, osobamakoje su iste nacionalnosti, različite nacionalnosti ilirazličitog stila života. Familistički su odnosi posebnoproblematični zbog činjenice da su lični interesi po-jedinaca podređeni interesima porodice. Familizamje usko povezan s nepotizmom u tom smislu što osi-gurava osnovu za vrstu pokroviteljstva ili favorizira-nja koje se pokazuje onima najbližima sebi: Najvažnijaje i prije svega dolazi porodica, a zatim se u koncen-tričnim krugovima širi dalje.

Lokalni pojam štela obuhvata oblik nepotizma koji jeu vezi s klijentelizmom; podrazumijeva pokrovitelj-ske odnose koji se zasnivaju na zaduženosti , a izgra-đuju se, prije svega na društvenim vezama ostvare-nim zahvaljujući porodičnim. Tako bismo štelu mogliprotumačiti kao specifičan oblik nepotizma koji imadinamiku klijentelizma i korijene u familizmu.

Korištenje štele u BiH je u direktnoj vezi sa ocjenomdruštvenog kapitala na mikro-nivou datoj u drugompoglavlju. Kako se navodi u drugom poglavlju, kadasu različite mreže sastavljene od velikog broja slabijihveza, odnosi među pojedincima mogu osiguratiosnovu za bolje tokove informacija čime se doprinosirazvoju ljudskih resursa i inovacija. Kao takvi, moguosigurati pozitivan doprinos humanom razvoju.Kada su društvene mreže zatvorene i „čvrsto se drže“s druge strane te se zasnivaju na vezama koje se sa-stoje od navodne sličnosti, individualne koristi –poput onih koje se zasnivaju na šteli – ne moraju do-prinositi većem dobru te umjesto toga funkcionira-nje takvih mreža djeluje negativno na humani razvoj.

Društvena dinamika kroja proizlazi iz korištenja štelastvara i jača zatvorene i isključive društvene mrežeod kojih koristi imaju samo članovi tih mreža, naštetu drugih. Tamo gdje interakcije zasnovane na štelipodrazumijevaju i direktne finansijske isplate, onikoji ne mogu priuštiti da ih plate bivaju automatskiisključeni. Štela je stoga instrument prodora kroz in-stitucije i strukture u BiH koji se ne zasniva na zaslu-gama. Različite upotrebe pojma štela u svakodnevnomgovoru, kako je precizno formulirano u rezultatimadiskusija u fokus grupama, sugerira da ovaj pojamobuhvata spektar različitih oblika ponašanja od ma-njih usluga i oblika pomoći do daleko očitijih oblikapodmićivanja i korupcije. I doista, s jedne strane štelapomalo liči nečemu što se drugdje – s prilično pozi-tivnom konotacijom – naziva „networkingom“, dokse u isto vrijeme isti naziv koristi za praksu koja po-drazumijeva plaćanje mita. U opis štele u BiH, pot-pada i korištenje ličnih veza za upisivanje nafakultete, traženje kvalitetnije zdravstvene zaštite,dobivanje posla ili zvaničnih dokumenata, čime seu ovim uslugama stvara nejednak pristup svima. Ne-postojanje primjene transparentnih postupaka za-snovanih na zaslugama i kvalifikacijama u mnogimod ovih oblasti stvara situaciju u kojoj je za većinuljudi teško ne tražiti i ne koristiti štelu i povećava pri-tisak na ljude da to i rade.

Predodžbe o šteliU upitniku smo postavljali direktna i indirektna pita-nja koja se odnose na korištenje štela. Glavno pitanjekoje je u tom smislu postavljano procjenjuje općiznačaj štele:

Šesto poglavljeIzvještaj o humanom razvoju za Bosnu i Hercegovinu 2009.Društveni kapital u Bosni i HercegoviniVEZE MEĐU NAMA

80

143 Fukuyama (2002), str. 23-37.144 Lemarchand (1972), str. 149-178.145 Fukuyama (2002), str. 23-37.


Po Vašem mišljenju, koliko je korisno imati „štelu“ dabiste dobili posao, kvalitetniju zdravstvenu zaštitu,pristup obrazovanju, pristup vlastima – institucijama(poput policije i pravosuđa) te za dobivanje vize?

Pored toga, indirektno smo procjenjivali i ulogu šteleu nalaženju posla ispitujući učesnike istraživanja ukojoj su mjeri njihove vlastite metode traženja poslauključivale raspitivanje kod „članova porodice i rod-bine“, „bliskih prijatelja“ i „poznanika“ npr. Uzimajućiu obzir tvrdoglavo visoke stope nezaposlenosti u BiHi slabosti biroa za zapošljavanje ovo je oblast u kojojje utjecaj štele posebno štetan. Ispitanici su pitani i ostepenu u kojem vjeruju da je za dobivanje zdrav-stvenih usluga neophodno platiti mito.

Rezultati koji se odnose na važnost štele su zapanju-jući. Gotovo 95% ispitanika je navelo da posjedova-nje štele uvijek ili povremeno korisno za dobijanje

posla, viza, zdravstvenih usluga, itd. Tabela 6.1 u tek-stu ispod daje pregled navedenih rezultata. Najvišidobijeni rezultat se odnosio na dobivanje posla -85,7% ispitanika je navelo da je štela uvijek korisna utu svrhu. Veoma je malo ljudi navelo da štela nikadanije od koristi.

Premda su gotovo svi intervjuirani naveli da pristupuslugama izuzetno ovisi o društvenim vezama odre-đene osobe, istraživanje je pokazalo određene manjerazlike u odgovorima među ispitanicima iz različitihdobnih grupa te administrativnih regija u BiH.

Generalno govoreći, mlađi ljudi vjeruju da su ličneveze važnije za pristupanje uslugama nego stariji, štosugerira zabrinjavajući budući trend, posebno uzi-majući u obzir veliki broj mladih ljudi koji su trenutnonezaposleni te široko rasprostranjenu percepciju dasu za dobijanje posla potrebne veze. Kada podatke


81

Korist od za dobijanje...štele

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela 6.1

Štela je korisna zadobijanje...

Uškolu ili na

fakultet

pisa u Kvalitetnijuzdravstvenu

uslugu

Dobiva-nje vize

......................................................................................................................

Pristupuslugama

Posla

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

Pristupvlastima

Uvijek od koristi

Ponekad od koristi

Povremeno od koristi

Nikad nije od koristi

80,1

10,7

2,2

2,0

4,9

79,4

12,8

2,8

1,3

3,7

76,9

14,1

3,1

1,4

4,5

75,1

14,4

4,6

1,5

4,4

74,6

13,4

4,0

2,1

5,8Ne znaju/ne želeodgovoriti

85,7

8,0

1,2

1,5

3,5

Grafikon 6.1 Vjerovanje da je štela uvijek korisna po entitetima/Brčko distriktu

......................................................................................................................

......................................................................................................................

...................................................................................................................................................

.......................................................................

...

......................................................................................................................

...

...

...

...

...

...

...

...

10

20

30

40

50

60

70

80

0

...

...

...

...

...

Zaposlenje Upis u školu

ili na fakultet

Kvalitetnija

zdravstvena

zaštita

Pristup

institucijama/

vlastima

Pristup

uslugamaDobivanje

vize

FBiH RS Brčko90 ...


podijelimo po entitetima, čini se da je nivo značajaštela otprilike isti u oba entiteta; zanimljiva je među-tim razlika koja se odnosi na Brčko distrikt- admini-strativnu regiju s drugačijom strukturom od dvajuentiteta. Kako pokazuje grafikon 6.1, ispitanici uBrčko distriktu čini se znatno manje vjeruju u koristod štele nego je to slučaj u dva entiteta. Razlika iz-među Brčko distrikta i entiteta je nešto što bi semoglo obraditi u daljim istraživanjima.146 Kada se pakrezultati podijele po kantonima u FBiH te administra-tivnim regijama u RS, vidljivo je više statistički zna-čajnih razlika.

Grafikon 6.2 prikazuje predodžbu da je štela uvijekod koristi, podijeljenu po nekim od regija unutarzemlje i ističe činjenicu da u nekim mjestima 100%ispitanika ima ovakvo mišljenje. U tom je smislutakav odgovor od 88,8% ispitanika u Kantonu Sara-jevo znatno niži nego u mnogim drugim dijelovimazemlje.

Jedina druga značajna demografska karakteristikaispitanika koja je utjecala na njihovo mišljenje o šteliu našoj analizi bio je njihov status u pogledu zapo-slenja. Oni koji su za sebe naveli da su nezaposlenisu u većoj mjeri bili uvjereni da im je potrebna štelaod onih koji su imali posao. U daljem tekstu detaljnijerazmatramo odnos između štele i metoda traženjaposla.

Rezultati diskusija u fokus grupamaPored ocjenjivanja stepena u kojem ljudi vjeruju dadruštvene veze pojedinca određuju pristup uslu-gama, održali smo i dvije fokus grupe kako bismokonkretnije istražili što ljudi misle sastavu ovih vezai kakva su njihova osjećanja prema korištenju štela.Fokus grupe su održane u Banja Luci i Sarajevu. Uče-snici su odabrani iz spektra kategorija u odnosu nadob, nivo obrazovanja i prihode, a obje grupe su bilei rodno izbalansirane. Korišten je upitnik za sudjelo-vanje u kojem su prezentirana različita mišljenja o


82

146 Grafikon koji daje podatke za Brčko distrikt bi trebalo uzimati sa velikim oprezom s obzirom na mali uzorak. 147 Napominjemo da su neki od kantona i administrativnih regija isključeni iz ove tabele jer je broj ispitanika bio premali da bi se iz njegaizvodili statistički značajni rezultati. Pored odgovora „uvijek korisna“ dodali smo i odgovor „ponekad korisna“ te je stoga rezultat iz Brčkodistrikta znatno viši nego rezultat spomenut u prethodnom paragrafu.

Grafikon 6.2 Štela je uvijek ili ponekad od koristi, po regijama

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

.................................................................................................................

....................................................................................

Kanton Sarajevo

Regija Doboja

Tuzlanski kanton

Hercegovačko-neretvanski kanton

Regija Bijeljine

Srednjobosanski kanton

Zeničko-dobojski kanton

Regija Prijedor

Regija istočnog Sarajeva

Regija Banja ukeL

Regija Trebinja

Unsko-sanski kanton

88 8,

92 4,

92 7,

93 7,

95 5,

95 5,

97,0

97 2,

98 3,

99 3,

100

100

147

P žbe o koristi od prema statusu u smislu zaposlenjaredod štele

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela 6.2

......................................................................................................................

85 4,

94 5,

80 8,

89 0,

79 9,

88 3,

77 1,

88 2,

73 9,

84 2,

Štela je uvijek korisnaza dobivanje-(u%)

Zaposleni 76 1,

86 0,

.......................................................................................................................

Nezaposleni

Uškolu ili na

fakultet

pisa u Kvalitetnijuzdravstvenu

uslugu

Dobiva-nje vize

Pristupuslugama

PoslaPristup

vlastima


šteli kako bi se osigurala različita stajališta. U objegrupne diskusije, učesnici su podsticani da podijelesvoja lična iskustva o tome kako su koristili štelu dadobiju nešto korisno. Razmatrane su prednosti i rizicištele, a podignuto je i pitanje etičnosti ovakve prakse.Pored ove dvije grupne diskusije na temu štele, kaotema diskusije u fokus grupama na druge teme sespontano pojavio nepotizam – u diskusijama sa izoli-ranim starijim ljudima, nezaposlenim ženama i mla-dim koji žele raditi u inostranstvu. U daljem se tekstuosvrćemo i na ove diskusije. Rezultati diskusija ufokus grupama omogućuju nam da dobijemo detalj-niji uvod u dinamiku nepotizma i klijentelizma uBiH.

Ukupno gledano, ispitanici su bili rezolutni u vezi spotrebom za štelom u svakodnevnom životu, kako biuspjeli dobiti gotovo bilo što u javnom životu. Šta-više, učesnici u različitim grupama su iskazali zabri-nutost zbog odsustva transparentnosti u brojnimjavnim sektorima u BiH i česte upotrebe ličnih dru-štvenih veza za manevriranje kroz sistem. Ova kvali-tativna studija u stvari sugerira da se predodžba dasvi koriste štelu u stvarnosti jača ovakvu praksu. Slje-deći navodi ilustriraju cijeli niz objašnjenja koja ljudidaju o potrebi za štelom:

To je normalno danas. Ako nema toga (štele, op.a)onda nije normalno. To je toliko prisutno kao da je tobogom dato da mora tako biti. ... Da moraš imativeze, da moraš plaćati za sve. Ama za sve. Ne znamda li dijete u prvi razred može krenuti, a da ne morašimati vezu. (muškarac, student, Banja Luka)

Milion, milion primjera. Znači od posla, od upisa usrednju školu, od upisa na fakultet, od onaj, to jestalno. (muškarac, samac, zaposlen, Sarajevo)

Uglavnom jesu potrebne (štele) i to što većina ljudiu BiH misli, tako je iz iskustva. Ja mislim da danas nemožeš urediti ništa vezano i za fakultet i za posao ivi ste pomenuli za vizu da dobiješ, uglavnom jepotrebna veza.(žena, zaposlena, instrumentarka, živisama, Banja Luka)

Pa veze su uglavnom na svim mjestima, na svimposlovima. Šta god trebaš danas da uradiš, počev odčistačice u bolnici pa na dalje, sve su veze. (muškarac,zaposlen, oženjen, dvoje djece, Banja Luka)

Kada je od njih zatraženo da pojasne koristi od togašto se ima štela, ispitanici su odgovorili da ona omo-gućava pojedincu da ima bolji i brži pristup uslu-gama ili postizanju koristi na koju inače ne bi imalipravo. Učesnici nisu spomenuli finansijski dobitakkao direktnu korist od štele (osim slučajeva kada seštela koristi da se smanji kazna za prekršaje u saobra-ćaju). Pa ipak, osim uobičajenih koristi za pojedince,učesnici su ukazali i na širu, pervazivnu prirodu ove

pojave, sugerirajući da su transakcije velikih razmjerapoput tendera, ugovora o privatizaciji i velikih fina-nsijskih kredita također rezultat uspješnog korištenjaštele.

U grupi „mladih ljudi koji traže posao u inostranstvu“,sudionici su izrazili ogorčenost u vezi sa stepenomznačaja ličnih veza u BiH. Učesnici su naveli situacijeu kojima su oni ili njihovi prijatelji poslove našli tekplaćanjem mita, vezama ili iz drugih razloga koji ne-maju veze s kvalifikacijama ili zaslugama:

Ja mislim da je veliko razočarenje ljudi koji završeškolu i onda kad trebaju naći posao ... Jer obično suti poslovi, recimo neki bolji poslovi, već određeni zaneke ljude koji već imaju raznorazne veze. Ili, neznam, poslovi se, to je javno, kupuju. ... Znači daznam iz iskustva ljude koji su dizali kredite poslije za-vršene škole da bi kupili određeni pos'o, mada su onisami, kroz to što su završili fakultet, zaslužili tomjesto... (muškarac, student, mlada osoba koja tražiposao u inostranstvu)

U grupi nezaposlenih žena, neke od učesnica su na-vele da činjenica da nemaju štelu predstavlja jedinu,najznačajniju prepreku u pronalaženju posla:

Ja sam recimo stotine molbi predavala za posao,nikad nisam dobila, sa dvije diplome nikad nisammogla dobiti posao, zato što nisam imala štele.(žena, nezaposlena, Sarajevo)

Kod analiziranja kako se identificira štela, učesnici suistaknuli značaj porodičnih veza kao osnove za stva-ranje veze za štelu. Porodične veze mogu biti iosnova za pronalaženje posrednika ili osobe pove-zane s porodicom koja će imati ulogu štele. Kada suveze za korak ili više pomjerene izvan direktnih po-rodičnih veza, postaje sve značajnija uloga novca –koja zamjenjuje „usluge“ koje nisu finansijske prirode:

Novac uglavnom zamjenjuje vezu zato što ti kadodeš negdje, u neku ustanovu, ako ne znaš nikogaonda daješ novac. (muškarac, student, Banja Luka)

... Ti ako imaš vezu ništa ti ne znači, ako nemaš novcai to u većim količinama. Jer lično sam imao tih iskus-tava. (muškarac, zaposlen, oženjen, Banja Luka)

U tom smislu posjedovanje veze ne isključuje po-trebu plaćanja mita – to ovisi o tome koliko su bliskelične veze. Ovisno o instituciji, nekad se koristi i po-srednik:

Obično to rade treća lica, nikad direktno. (žena pen-zionerka, troje djece, jedno unuče, Sarajevo)

Učesnici su također istaknuli i ulogu političkih stra-naka koje se, kako smo već spomenuli u petom po-


83


glavlju, smatraju važnima u smislu stvaranja osnoveza onu vrstu ličnih veza potrebnih za „napredovanje“:

Mislim da politika vodi glavne štele, bh institucije,Federacija, sve ide odozgo od stranki, stranke vodeštelu. (žena, zaposlena, Sarajevo)

Učesnike diskusija u fokus grupama smo eksplicitepitali kakve osjećaje imaju u vezi s korištenjem štele– vlastitom i od strane osoba oko njih. Odgovori subili prilično rezignirani. Štela je, kako su naveli, živo-tna činjenica u BiH i nema načina da se izbjegne. Iz-razili su rezigniranost u vezi s tim koliko je ova pojavarasprostranjena:

Čovjek se na to jednostavno navikne. (muškarac,penzioner, Sarajevo)

Ja bih voljela vidjeti nekoga ko je, recimo, osjećaogrižu savjest nakon nekog posla ili bilo šta, koji jedobio preko veze.. (žena, zaposlena, dvoje djece, BanjaLuka)

Štela je... Ma, ne možemo ništa. ... Kako ono kažu:„Kadija te tuži, kadija te sudi“. I mi smo svjesni u bilokoju raspravu da se upustimo, u bilo koju tužbu, ubilo kojem sudu, sa bilo kakvim dokazima, da ništanećemo dobiti. (žena, zaposlena, dvoje djece, Sara-jevo)

Ja mislim da je to dio svakodnevnice jer je to značiušlo u ljude ... znači to da se snađu bilo kako ... i to ćeuvijek biti i postojati kod nas. (žena, zaposlena, BanjaLuka)

Istraživanje provedeno za potrebe ovog izvještaja su-gerira tako da se štelu obično poima kao neizbježnui ukorijenjenu činjenicu u svakodnevnoj stvarnosti uBiH, koja je isprepletena sa očitim slabostima u funk-cioniranju njenih institucija. Naše je kvantitativnoistraživanje i diskusija u fokus grupama razjasnila nakoji način štela značajno određuje načine na koji našiispitanici traže i nalaze posao, zdravstvenu zaštitu idruge usluge. Kod nepostojanja primjene transpa-rentne prakse, većina ispitanika je navela a su zapo-slenje, upis u obrazovne institucije te pristup vlastimatražili putem prijatelja, rodbine i drugih veza.

ŠTELA I PRISTUP USLUGAMA

ZapošljavanjeKada su upitani o tome gdje je štela najkorisnija, naj-veći broj pozitivnih odgovora odnosio se na zaposle-nje. Ovakva predodžba, kako smo već spomenuli,bila je čak i viša među onima koji su se identificiralikao nezaposleni. U kombinaciji s procjenom različitihmetoda koje ljudi koriste kako bi pronašli posao, činise da vjerovanje u važnost štele djeluje kao demoti-

virajući faktor na osobe koje traže posao, što je zna-čajan nalaz koji treba dodatno razmotriti. Ovaj je po-datak alarmantan u kontekstu zemlje u kojoj nezapos-lenost predstavlja jedan od najurgentnijih društve-nih problema i u kojoj su zvanične stope nezaposle-nosti konstantno visoke.

Osim postavljanja direktnih pitanja o štelama, našeje istraživanje osiguralo i određeni uvid u nedostataktransparentnosti u sektoru zapošljavanja kroz pro-cjenu različitih metoda traženja posla koje ljudi kori-ste. Procjena štele koju smo dali odnosi se napredodžbu o korištenju ličnih veza za ostvarivanjerazličitih vrsta koristi i prednosti dok je ova procjenau većoj mjeri usmjerena na korištenje ovih veza upraksi za ostvarivanje koristi poput nalaženja po-slova. Ispitanike smo pitali jesu li koristili niz različitihmetoda, zvaničnih ali i nezvaničnih. Gotovo polovinaispitanika je izjavila da su se o mogućnostima zapo-šljavanja raspitivali kod porodice, rodbine, bliskih pri-jatelja i poznanika. Daleko manji broj žena iz ovegrupe nego muškaraca je navelo da su koristile oveneformalne metode traženja posla. Ovi nalazi suge-riraju da manje žena nego muškaraca za dobivanjeposla koriste lične veze. Stoga štela, kao oblik isklju-čujućeg društvenog kapitala, isključuje više ženanego muškaraca.

Analiza koju smo proveli ukazuje na korelaciju iz-među stepena obrazovanja i nezvaničnih metodatraženja posla, pri čemu su oni sa najnižim stepenomobrazovanja pokazali i najmanju vjerovatnoću kori-štenja ličnih veza u traženju zaposlenja (tabela 6.4).Premda bi za bolje razumijevanje navedenog bila po-trebna dodatna istraživanja, razlog ovakvim rezulta-tima možda mogao biti taj što ljudi s nižim stepenomobrazovanja imaju manje pristupa štelama – pose-bno u smislu ličnih veza sa ljudima na položaju od-nosno onima koji imaju moć. Tu bi dakle trebalodublje istražiti pitanja štele, obrazovanja, zapošljava-nja i isključenosti.

Što se pak zvaničnih metoda traganja za poslom tiče,ispitanike smo pitali jesu li koristili neku od sljedećihmetoda: kontaktiranje biroa za zapošljavanje, poslo-davaca ili privatnih agencija za zapošljavanje, pregle-dali javne oglase, radili testove ili polagali ispite iliradili kao volonteri. Kod ovih, zvaničnijih metoda, go-tovo su svi ispitanici u Brčko distriktu odgovorili dasu u određenom momentu kontaktirali biroe za za-pošljavanje, kao i tri četvrtine ispitanika u RS te go-tovo polovina ispitanika u FBiH. Navedene su razlikestatistički značajne. Štaviše, kod naših je ispitanika ururalnim područjima postojala veća vjerovatnoća dasu koristili usluge biroa za zapošljavanje nego kodonih u urbanim područjima.

One koji su zaposleni smo pitali i kako su našli nave-deni posao, kako bismo procijenili korisnost različitih


84


metoda traženja posla. Rezultati pokazuju da je višeod jedne trećine ispitanika navelo da su posao pro-našli posredstvom porodice, rodbine, bliskih prijate-lja i poznanika. Ovdje možemo vidjeti da je najčešćinačin dobivanja posla doista korištenje nezvaničnihličnih veza. S druge je strane manje od 25% ispitanikaiz ove skupine navelo da im je biro za zapošljavanjepomogao da pronađu posao.

Što se dobi ispitanika tiče, ispitanici mlađi od 30 go-dina su češće navodili da su posao našli putem ličnihveza nego oni iz drugih dobnih skupina. Po pitanjunjihovog obrazovanja, premda su osobe s višim ni-

voima obrazovanja češće navodile korištenje nezva-ničnih metoda u traženju posla, naše su analize po-kazale da je u ovoj grupi manja vjerovatnoća da suposlove pronašli posredstvom porodice, prijatelja ipoznanika. Ovaj rezultat potvrđuje naš nalaz da jevjerovanje u lične veze veoma snažno, ali da se istone prevodi uvijek u konkretne rezultate.

Diskusije u fokus grupama o traženju poslai štelamaU skladu sa ovim nalazima, i ispitanici u fokus gru-pama su također pokazali tendenciju korištenja štelapri zapošljavanju, opisujući lične primjere – vlastite i


85

Nezvanične metode traženja posla - prema spolu

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela 6.3

......................................................................................................................

Koje ste metode koristili u traženju posla? (u%)

Pitali porodicu, rodbinu, bliske prijatelje,poznanike

Muškarci Žene

51 1, 40 4,

Metode traženja posla - prema stepenu obrazovanja

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela 6.4

......................................................................................................................

Koje ste metode koristili u traženju posla? (u%)

Srednji stepen obrazovanja Visok stepen obrazovanja

53 8, 54 7,

Nizak stepen obrazovanja

39 2,

Pitali porodicu, rodbinu,bliske prijatelje,poznanike

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela 6.5

......................................................................................................................

Koje ste metode trakoristili u ženju posla? (u%)

RS Brčko distrikt

75 7, 90 1,

FBiH

59 3,

Kontaktirali biro zazapošljavanje

Metode traženja posla po entitetima

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela 66.

......................................................................................................................

Uobičajene nezvanične metode

34 3,

Uobičajene zvanične metode

Kontaktirali biro za zapošljavanje

23 9, 16 3,

Kako ste prona ušli svoj sadašnji posao? ( %) n = 443

Metode korištene za pronalaženje sadašnjeg posla

Raspitivali se kod porodice, rodbine,

bliskih prijatelja i poznanika

Ostale zvanične metode

(traženje u novinama,

volontiranje, itd.)


primjere osoba iz njihove blizine. O značaju ličnihveza u osiguravanju zaposlenja je raspravljano usvim fokus grupama, a diskusija je odražavala isku-stva koja su razmjenjivale osobe s cijelim spektromrazličitih životnih okolnosti. Primjeri koje su naveli suse kretali od usluga do plaćanja mita te do onoga štobi se moglo nazvati nezvaničnim „naknadama“ zaosiguravanje zaposlenja.

Učesnici u fokus grupama su, naravno, izrazili svojenezadovoljstvo sa sektorom rada i zapošljavanja kojismatraju neadekvatno reguliranim i loše kontrolira-nim.148 Učesnici su konkretno, tvrdili da bi se vlastitrebale koncentrirati na smanjenje korupcije u in-spekcijskim službama, koje prate i reguliraju rad po-slovnih subjekata, kako bi se kvalitetnije sprečavaonezakonit i neprijavljen rad. Pored toga su naveli dabi i procedure zapošljavanja trebalo učiniti transpa-rentnijim kako bi se podstaknuli fer i transparentniprocesi apliciranja. Drugi su pak zagovarali jačanjezakonskog okvira u vezi s praksama zapošljavanja:

Pomaže im to što ne postoji nikakav zakon – preciznazakonska odredba koja rukovodiocu preduzećazabranjuje da nekoga zaposli bez javnog oglasa. Slo-bodni su da rade šta hoće. (žena, nezaposlena, Sara-jevo)

Ovaj komentar učesnika fokus grupe rezimira nejed-nakosti koje ovakva praksa stvara, kao i negativneefekte koje one imaju po kvalitetu usluga koje se pru-žaju.

U sljedećem citatu, ispitanik govori o iskustvu dvačlana porodice, njihovoj mogućnosti da dobiju posaou sektoru zdravstvenih usluga kao i odgovarajućiefekat po kvalitetu usluga koje se pružaju:

Ja imam dvojicu rođaka, znači, studirali su medicinu.Jedan je diplomirao prije tri godine ... Poslije, možda,tri-četiri godine počeo je da radi, znači vrstan stručn-jak ... I ovog drugog rođaka koji je isto bio dobar stu-dent, ali nakon dvije godine studija je bio rat, ... I dođeposlije rata. Znači sa parama je završio fakultet. Buk-valno sa parama. Dođe, nazove recimo šefa: „Kolikokošta taj ispit?“ „Toliko.“ On dođe, dade njemu pare,ovaj odnese. ... E sad, ja ne znam, ja uvijek govorim:„Ja njemu ne bih dao da me liječi.“ Onaj koji nemaništa (znanja, op.a) on radi, a ovaj je čekao možda tri– četiri godine da bi u nekom seoskom Domuzdravlja počeo raditi. ... Eto, toliko o toj korupciji imitu. (muškarac, samac, zaposlen, Sarajevo)

U narednom iskustvu, druga pak ispitanica govori osvom iskustvu kada je od nje otvoreno traženo daplati mito na birou za zapošljavanje.

Ja sam ostala bez posla. Na Birou kad sam razgovar-ala: „Šta sad? Mogu li ja prema godinama starosti,prema mom radnom stažu da tražim sebi neku pen-ziju?“ Kao tu neku invalidsku jer imam nekihzdravstvenih problema. „Pa možeš pokušati“. Ali čov-jek mi kaže otvoreno: „Trebat će ti koja hiljadamaraka, što ti se“, kaže, „ne isplati.“ ... Otvoreno mi jerekao, da mogu pokušati, ali da neću ništa dobiti. Jamislim, u suštini, štele idu, a to gdje ... se ne daju pare,onda je to neka jaka familijarna veza. Mislim, nijetajna. Vidite, imamo mi neke firme u gradu ... već ihzovu porodične firme. Jednostavno čim je završilofakultet dijete automatski je dobilo posao. A tamoneko može hiljadu puta predati molbu, nikad ganeće dobiti. I student redovan, dobar i sve, ali ostaještela. (žena, nezaposlena, Sarajevo)

Obje komponente istraživanja koje smo proveli uka-zuje na opći nedostatak prakse transparentnosti za-pošljavanju u BiH. Ovakav nedostatak transparentnostidolazi kako iz svakodnevne prakse korištenja štela, ašto je još važnije i iz nepostojanja propisa kojim bi senjeno korištenje spriječilo. Prema našim nalazima,nezvanične političke veze i tajne finansijske transak-cije su uobičajeno sredstvo osiguravanja zaposlenja.Uobičajeno vjerovanje i predodžba da je štela neop-hodna za dobivanje posla može također ljude nave-sti da ne koriste zvanične metode traženja posla,poput prijavljivanja na biroima za zapošljavanje ilitraženja oglasa za zapošljavanje u medijima. To jasnoidentificira oblast politika kojemu je potrebna teme-ljita reforma. Prakse koje okružuju štelu jačaju graniceisključivih društvenih veza, ostavljajući izvan mrežaone bez „pravih“ veza ili bez sredstava potrebnih dase plati odgovarajući iznos mita, ili, u nekim slučaje-vima, obje ove skupine. Ove su „naknade“ zaistačesto nekoliko puta više od prosječne bh. plaće.

Slabosti biroa za zapošljavanjaBrige oko zapošljavanja dodatno podržavaju i drugiaspekti kvantitativnog istraživanja koje smo proveli.U istraživanju smo ispitanike ispitivali o načinu nakoji percipiraju kvalitetu javnih usluga u vlastitoj lo-kalnoj zajednici. Od ispitanika je zatraženo da iden-tificiraju suočavaju li se s nizom problema u pristupuobrazovanju, zdravstvenim te uslugama zapošljava-nja i socijalne zaštite, kao i imaju li ili su primijetiliprobleme sa sakupljanjem i odvoženje otpada, stam-benim pitanjima, vodosnabdijevanjem, izdavanjemzvaničnih dokumenata, itd. Iz rezultata istraživanja jevidljivo da su usluge koje se smatraju najproblema-tičnijim one koje se odnose na zapošljavanje. Grafi-kon 6.3 daje pregled odgovora na pitanje postavljenoispitanicima o kvaliteti osnovnih usluga u njihovojlokalnoj zajednici.


86

148 Učesnici su zaključili da vlasti ovom problemu trebaju posvetiti posebnu pažnju, ako žele poboljšati pristup zaposlenju osobama poputovih. Zaključili su da većina odgovornosti leži na (BiH) vlastima.


Ispitanicima smo postavljali i pitanje o nivou korup-cije u pružanju usluga. Identificiran je značajan nivo,posebice po pitanju rada policije i javne sigurnosti tezapošljavanja, kako to ilustrira i naredni grafikon 6.4.– Korupcija u javnim uslugama (u %)

Osim toga, kada smo učesnike diskusije u fokus gru-pama upitali za njihovo mišljenje o nastojanjimabiroa za zapošljavanje da nezaposlenima pomognu,njihovi su odgovori bili, gotovo jednoglasno, nega-tivni:

Ništa oni ne nude. njihove se usluge svode samo naprijavu i zdravstveno. moraš im se redovno javljat'

radi zdravstvenog. Čisto kao ono...: „Mi smo samo us-tanova ... da vas vodimo na evidenciji.“ A pos'o maltene i ne možeš tražiti na Birou. Kao ima to eto kaonešto, možete to pogledati. Al' da ti Biro traži pos'o?Ne! IlI da te pozove da ti kaže da ima taj konkurs.(žena, nezaposlena, 45 godina)

Ovo je očito pitanje koje daje razloga za zabrinutostu zemlji u kojoj je stopa nezaposlenosti i dalje visoka.Disparitet među muškarcima i ženama po pitanju nji-hovog aktivnog učešća na tržištu rada je i dalje go-tovo isti, pri čemu je stopa ekonomski aktivnihmuškaraca gotovo dva puta viša nego ista stopameđu ženama.150


87

Grafikon 6.3 Predodžba niske kvalitete osnovnih usluga u lokalnoj zajednici

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

...............................................................................

....................................................................................

Izdavanja zvaničnih dokumenata

Policije i javne sigurnosti

Stambenog zbrinjavanja interno raseljenih i povratnika

Vodovoda i kanalizacije

Sakupljanja i odvoza smeća te či čenja ulicaš

Sistema obrazovanja

Javnog prijevoza

Zdravstvenih usluga

Cesta i mostova

Socijalne pomoći

Biroa za zapošljavanje

...

...

...

...

...

...

...

...

10 20 30 40 50 600

149

149 Cijelu tabelu koja prezentira odgovore na ova pitanja možete pronaći u Aneksu 3 (Tabela A3.12). 150 BHAS (2008b), str. 25.

Grafikon 6.4 Korupcija u javnim uslugama (u%)

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

................................................................................................................................................

...................................................................

...

...

...

...

...

2

4

0

...

...

...

...

6

8

...

...

10

Policija i javna

sigurnost

12

14

16

18

20

Biroi za

zapošljavanje

Obrazovni

sistem

Socijalna

pomoć

Zdravstvene

usluge

Sakupljanje i odvoz

smeća i či ćenje ulicaš


Općenito, kada smo ih pitali o njihovim iskustvima snalaženjem posla, učesnici diskusija u fokus grupi sunaveli da BiH pati od nedostatka dostupnih moguć-nosti za zapošljavanje, posebno u ruralnim podru-čjima i nekadašnjim industrijskim regijama. Uposebno nepovoljnoj situaciji su ugrožene grupe,kako možemo vidjeti i iz sljedeće izjave.

A što se tiče samog zaposlenja i najnužnijh stvari zaživot, ovi ljudi žive tako teško da im je hitno potrebnaneka pomoć što se tiče toga. ... Bilo bi dobro da seovim ljudima, svima bez razdvajanja bilo koga, da sepruži prilika da imaju neki normalan posao tako dabi mogli živjeti od nekakve svoje zarade.... (muškarac,manjinski povratnik, oženjen, troje djece, bavi sepoljoprivredom)

Na drugom kraju spektra se i mlade osobe koje sutek diplomirale na fakultetima suočavaju s teško-ćama u pronalaženju poslova u svojoj struci. Uče-snica fokus grupe koju su činili mladi koji žele raditiu inostranstvu opisala je svoje iskustvo:

Moja jedna prijateljica završila je isto ekonomiju. Većdvije i po godine traži pos'o. Ne može nać' u struci. Ičuva dijete od brata.. (žena, nezaposlena,31 godina)

Štela i zdravstvena zaštitaDruga ključna oblast u kojoj su ispitanici – učesnicidiskusija u fokus grupama spontano iskazali zabrinu-tost u vezi s pristupom i pružanjem javnih usluga ineophodnosti ličnih veza (ili u odsustvu istih, mita)

predstavlja pristup zdravstvenim uslugama. Kao idrugi dijelovi sistema socijalne zaštite, sistem zdrav-stvene zaštite u BiH je visoko decentraliziran, a obi-lježavaju ga neefikasnost usluga i značajne razlike uzdravstvenim ishodima među korisnicima zavisno odtoga gdje u zemlji žive. Na državnom nivou ne po-stoji ministarstvo zdravstva, a organizacija, pružanjei finansiranje zdravstvene zaštite su u nadležnosti en-titetskih ministarstava zdravstva. U 2007. godini je zajavni zdravstveni sektor izdvojeno 6,1% BDP-a. Ovajsektor karakterizira pružanje zdravstvenih usluga naosnovu javnog zdravstvenog osiguranja.151 U BiH po-stoji trinaest fondova zdravstvenog osiguranja (pojedan za svaki od entiteta, po jedan za svaki od kan-tona u FBiH te jedan u Brčko distriktu152) ali građanine mogu birati fond zdravstvenog osiguranja ili neizabrati određeni fond.153

U upitnicima smo detaljnije ispitivali o zdravstvenojzaštiti i postavljali niz pitanja koja su se odnosila nakvalitetu pruženih usluga. Neka od pitanja o dostup-nosti zdravstvene zaštite omogućuju poređenje sdrugim zemljama, s obzirom da su izvedena iz Evrop-ske ankete o kvaliteti života (European Quality of LifeSurvey - QoL). Naredna tabela pokazuje neka od ovihpoređenja sa podacima iz QoL-a za 2004. godinu i ilu-strira teškoće s kojima se suočavaju stanovnici BiH upoređenju s Turskom i zemljama članicama EU. Po-daci koje prezentiramo su prikupljeni nekoliko go-dina prije našeg istraživanja i prije dva najskorija valapristupanja zemalja EU, stoga smo napravili podjelui odvojili Bugarsku i Rumuniju kao i zemlje koje su EU


88

151 Svjetska banka (2008).152 Web stranica Zavoda za zdravstveno osiguranje, od 21. avgusta 2009. <http://www.zzozzh.com/adresar.htm>, web stranica zavoda zazdravstveno osiguranje u Bosni i Hercegovini, <http://www.for.com.ba>, web stranica Fonda zdravstvenog osiguranja, <http://www.bdcen-tral.net/Members/zdravstvo/FondZdravstvenogOsiguranja/fond-zdravstvenogosiguranja?set_language=bs> i web stranica Fonda zazdravstveno osiguranje Republike srpske, http://www.zdravstvo-srpske.org, od 21. avgusta 2009.153 Pored Fonda za zdravstvenu zaštitu, u FBiH, postoji i Zavod zdravstvenog osiguranja i reosiguranja Federacije Bosne i Hercegovine i Zavodza javno zdravstvo koji imaju svoje područne urede u svakom od deset kantona. Ovi uredi zajednički finansiraju neke od tzv „federalnih pro-grama solidarnosti“ (još se nazivaju i „tercijarna zdravstvena zaštita“). Svaki od kantona za ovaj Fond odvaja 9% svojih prihoda. RepublikaSrpska ima Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite koje nadzire rad Fonda za zdravstveno osiguranje te mrežu zdravstvene zaštite i zavodeza javno zdravstvo. 154 Zemlje koje su EU pristupile 2004. godine (Češka Republika, Kipar, Mađarska, Estonija, Latvija, Litva, Malta, Poljska, Slovačka, Slovenija).155 Podaci za Tursku, Bugarsku, Rumuniju, nove zemlje članice i EU15 uzeti su iz Evropske ankete o kvaliteti života (European Quality of LifeSurvey) 2003., Eurofound – Evropska fondacija za unapređenje uslova života i rada, <http://www.eurofound.europa.eu/>.

Procenat ispitanika koji su se suočili sa znatnim te ćama u dobijanju

zdravstvenih usluga

ško

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela 6.7

......................................................................................................................

.......................................................................................................................

62,3

65,5

61 3,

49 0,

%

ško

osoba koje su se suočile

s navedenom te ćom

Troškovi posjete ljekaru

Zastoji kod zakazivanja termina

Čekanje u ordinaciji

Udaljenost od ambulante/

medicinske ustanove

BiH Turska Bugarska Rumunija Eu15

.......................................................................................................................

155Zemlje članice

EU od 2004.godine

154

.......................................................................................................................

33

30

30

28

34

41

34

41

29

15

25

15

15

14

15

6

8

11

11

4


pristupile 2004. godine. No bez obzira na to, neke odrazlika u kvaliteti usluga, posebno između BiH i izvor-nih 15 članica EU su ogromne. Prezentirani rezultatisugeriraju da je trošak posjete ljekaru prepreka kojase osam puta češće navodi u BiH nego u EU(15), dokse kao problemi s kojima se susreću građani u BiHšest puta češće navode kašnjenja i vrijeme čekanja.

Ispitanike smo pitali i da li osjećaju da prepreku pri-stupu koji imaju zdravstvenim uslugama predstav-ljaju „zvanični“ ili „nezvanični“ troškovi posjeteljekaru. Pitanje je formulirano na ovakav način u nadida će osigurati preciznije informacije od onih kojebismo imali ako bismo ispitanike upitali da li ih brineplaćanje mita ljekarima. I premda su i u druga pita-nja, poput zastoja u zakazivanju termina ili vrijemečekanja, višerangirana , gotovo je polovina ispitanikakoji su odgovarali na upitnik (47,2%) odgovorilo dasu im zaista, „nezvanični“ dodatni troškovi otežali pri-stup zdravstvenim uslugama. U RS je gotovo trećinaispitanika navela da im te nezakonite naknade ote-žavaju posjete ljekarima, dok je u FBiH ovakav odgo-vor dalo više od polovine ispitanika: relativna razlikaizmeđu dva entiteta iznosi 20%.

Pitanje dostupnosti zdravstvenim uslugama i korupcijese postavilo i u diskusijama u fokus grupama u ko-jima su učesnici diskutirali o svojim ličnim iskustvima:

A zdravstvo je tema za sebe. ... Da ne ulazimo u tutemu jer sam i ja doživjela taj slučaj. Mislim trebapare dati da mi se muž smjesti u bolnicu, a njemuživot o tome ovisi.. (žena, zaposlena, Sarajevo)

Pa imam iskustvo u bolnici, pri operaciji. Ti morašprvo naći doktora, pa naći medicinsku sestru, paprvo njoj dati kesu. Hajde kod nje se može proći i sakesom, a kod doktora ne može bez plave koverte i nakraju, opet, to kao da mu nisi ništa ni dao. On uradi,to odradi. Odradi se to neovisno od toga da li si dao,nisi dao, bez toga ne može. (muškarac, zaposlen,kvalifikovani radnik, oženjen, dvoje djece, Banja Luka)

Ostali su ispitanici govorili o iznosima „dodatnih“ tro-škova ili tarifama koje se plaćaju za određene medi-cinske postupke.

…dvjesto maraka je bilo za operaciju, ovaj, žučanekad, a sad je možda petsto –šesto.... (žena, neza-poslena, Sarajevo)

I na kraju, nekoliko je ljudi ispričalo i svoje vlastitepriče o korištenju ličnih veza u sistemu obrazovanja.Primjeri su uglavnom bili sa fakulteta, ali su neki odnjih naveli i primjere plaćanja za dobre ocjene u sre-dnjoj školi:

Imam ja prijatelja, upisivao se na fakultet. I urgiraomu otac da se upiše na fakultet i da bude na budžetu.

A inače, bez štele, ne bi mogao upasti na budžet.(muškarac, student, Banja Luka)

ŠTELA, MITO, KORUPCIJA I ISKLJUČENOST

U diskusijama u fokus grupi je, premda su neki odučesnika izrazili uznemirenost u vezi sa široko raspro-stranjenom praksom štele, posebno u vezi sa zapo-šljavanjem ili dobivanjem kvalitetnije zdravstveneusluge, generalno govoreći, kroz diskusije ova se po-java nije spontano povezala sa niti je nazvana korup-cijom. Na podsticaj su se pak razvile zanimljivedebate i iskazan niz različitih mišljenja. Diskutanti sugovorili o različitim oblicima „razmjene“ i debatiralio tome predstavljaju li one zaista mito ili su samo da-rovi iz zahvalnosti. Neki od učesnika su smatrali da bise i novac i darovi uvijek trebali smatrati korupcijom,dok su drugi zastupali da je takva ocjena kontek-stualna i da ovisi o razlozima i svrsi davanja novca idarova, o vrijednosti artikla o kojem se radi i o tre-nutku u kojem se razmjena odvija. Tako npr. neki odučesnika razdvajaju navedene predmete po tome dali podstiču osobu da djeluje kao štela i one kojima jenamjera da se uz pomoć njih zaobiđu zvanični zah-tjevi i/ili prava koja neko (još) ne ispunjava. Navo-dimo primjere ovakvih različitih tumačenja:

Korupcija je kad mi da cijenu i kaže, usluga ta i ta to-liko košta, štela je što kažu ono familijarna pa mezamoli da zaposlim, a ono što mi svojom dobromvoljom ako mu dijete zaposlim kupim neki poklon,znači bez traženja, to se ne računa. (muškarac, za-poslen, sa završenim fakultetom, Sarajevo)

Ne znam kako da se odvoji veza od korupcije? Kakoda se odvoji? Kako da bude veza, a da nije korumpi-rano? A sad nije bitno da li je to iznos neki ili je u vidupoklona, nebitno.(žena, zaposlena, Banja Luka)

Jeste korupcija samo u tom pogledu, ako na tomjesto dođe nestručno lice. ...To je čista korupcija.Ovdje ja imam sreću. Znači kad isto zadovoljavauslove i ja i on (i prime mene jer ja imam štelu, a onne). (muškarac, zaposlen, Banja Luka)

Ipak ja mislim, možda je to malo ... nezgodno za mol-jakanje, ali kad je cilj ostvaren, osjećaš se uspješnobez obzira kojim putem si stigao do cilja.. (žena, za-poslena, Banja Luka)

Zatim se definira dodatna podjela između „slobod-nog nuđenja“ novca ili dara i „traženja da se danovac/darovi“. Neki od učesnika su sugerirali da bi serazlika trebalo povući na osnovu iznosa i da bi maleznakove zahvalnosti trebalo razdvojiti od mita. Op-ćenito uzevši, većina se ispitanika pak složila da se,ukoliko to nije preskupo, ne osjećaju neugodno ko-risteći i primjenjujući štelu u njenim brojnim oblicima


89


kada im se zato pruži prilika. U odnosu na vrijeme da-vanja novca ili darova, više je ispitanika navelo da bise dar (obećan i/ili dat) unaprijed trebao smatrati ko-rupcijom, dok bi se dar nakon što je usluga pruženatrebao smatrati znakom pristojnosti. Ukupno se me-đutim dosta raspravljalo o tome gdje bi trebalo na-činiti razliku.

Ovo možda ne bi trebalo ni biti iznenađenje u svjetluprethodnih istraživanja koja je proveo TransparencyInternational. U njihovom izvještaju iz 2004. godine,istraživali su spremnost ljudi da daju mito ako to odnjih zatraže zaposlenici različitih institucija. U istraži-vanju provedenom o 2002, do 2004. godine uslugeza koje su ljudi bili najspremniji platiti dodatnu „na-knadu“ bile su dobijanje zaposlenja te kvalitetnijihmedicinskih usluga, dakle primjenom nešto druga-čijih instrumenata dobili smo iste rezultate.

U diskusiji sa članovima fokus grupa, štela je neštošto je jasno frustrirajuće mnogima od njih. Komentarii opservacije naglasili su činjenicu da oni koji ne želeučestvovati u sistemu štela na raspolaganju imajujako malo, ako ne i nikakve alternative. Oni su izrazilibezizglednost u pokušajima da usluge dobiju bezkorištenja štele. To je posebno bio slučaj kod grupemladih ljudi koji žele napustiti BiH, a za neke od njihštela sama po sebi predstavlja razlog za odlazak.

I poslije, tražila sam posao, meni su otvoreno tražilipare kad sam išla predavat dokumenta. Znači ra-

zočarana sam u to i naravno da želim ponovo daodem odavde. (žena, mlada osoba koja želi otići u in-ostranstvo, nezaposlena, 26 godina)

Kao takvu, štelu bi trebalo shvatiti kao faktor koji pod-stiče mlade na migracije i nešto što vjerovatno direk-tno doprinosi „odlivu mozgova“ iz BiH. Ovakvi nalazinaglašavaju potrebu hitnog hvatanja u koštac s ovimproblemom.

Učesnici su, konačno, upitani i vjeruju li da se praksaštele u BiH može smanjiti. Općenito uzevši, smatralisu da će praksa ostati prisutna sve dok BiH ne budeimala stabilnu ekonomiju i sve dok vlasti ne buduprovodile i primjenjivale odgovarajuće postojeće za-kone i propise:

Željeli bi, trebalo bi, ali je nemoguće. Nemoguće izjednog razloga. Ne možeš to smanjiti, ne možešsmanjiti kad si doveo privredu da ne radi, a svi imajupotrebu za poslom. (muškarac, kvalificirani radnik,Banja Luka)

Treba obezbijediti poštovanje zakona. Jeste, jedinotako. Ali praviti zakone koji važe za sve: Ne da prav-imo zakone prema sebi, da on nije uključen u zakon.(muškarac, zaposlen, Banja Luka)

Diskutanti su aludirali na slabosti u transparentnostiinstitucija, odsustvo vladavine prava, ustavne pro-bleme i spor ekonomski razvoj. Drugi su sugerirali i


90

156 Tabela preuzeta od Transparency International (2004).

Grafikon 6.5 Spremnost za plaćanje mita institucijama (Transparency International, 2004)

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

156

...........................................................................

................................................................................

Kako bi vaše dijete dobilo bolju ocjenu u školi

Kako biste dobili slučaj na sudu

Kako biste dobili priključak na komunalne usluge

(telefon, voda, struja)

Kako biste realizirali pravo na alternativni smještaj

Kako biste platili manji porez

Da biste izbjegli plaćanje carinskih taksi

Da biste realizirali svoje pravo na povrat imovine

Da biste izbjegli plaćanje kazne za prekr ćajušaj u saobra

Da biste dobili bolje medicinske usluge

Kako biste dobili posao (za sebe osobno ili nekoga drugog)

...

...

...

...

...

...

...

10 20 30 40 500

Biste li ako bi to od vas zatražila osoba zaposlena u gore navedenim institucijama, platili mito?


da su razmjere ovakve prakse rezultat negativnetranzicije i da se u izvjesnoj mjeri može obrazložitiratom, poslijeratnim i periodom tranzicije i efektomkoji je taj period imao na ukupni razvoj zemlje. Oda-slana je međutim jasna poruka da pojedinac moraučestvovati u sistemu štele ili će jednostavno bitiisključen.

ZAKLJUČCI

Istraživanje koje smo opisali daje prilično zabrinjava-juću sliku razmjera i korištenja ličnih veza za potrebedobivanja usluga. Važno je istaknuti da su u brojnimzemljama poznata „siva područja“ koja postoje iz-među „networkinga“ i nepotizma/klijentelizma i daliniju na kojoj prestaju usluge i počinje korupcija nijenužno jednostavno identificirati u svakom kontekstu.BiH ni po čemu u tom smislu nije jedinstvena. Onošto je značajno međutim su razmjere ove pojave. UBiH se čini da je ova pojava tako sveprisutna u takomnogo institucija. Tako je ono što tako zabrinjavastepen u kojem štela djeluje kao obeshrabrujući fak-tor, u kojem smanjuje kvalitetu usluga, u kojem blo-kira pristup uslugama i u kojem podstiče korupcijuu nekoj vrsti efekta „snježne grudve“.

Više detalja u smislu preporuka koje proizlaze iz ovihnalaza dajemo u sedmom poglavlju, a preporukamase ističe potreba za većom transparentnošću i odgo-vornošću u svim službama, kao i kvalitetnijom pro-vedbom zakona kojima se regulira pristup uslugamate u određenim oblastima možda i zakonska reforma.Kako je jedan od učesnika fokus grupe predložio uvezi sa zapošljavanjem:

Ja mislim da bi prije svega treba postojati neka kon-trola tih poslodavaca. Ta takozvana inspekcija. Ne daposlodavac isti da konkurs nekom svom rođaku, pri-jatelju od prijatelja, ili ne znam. Nego jednostavnoda postoji kontrola. To baš treba sankcionirat uopćetakve ljude i takvo ponašanje. To nije tako adekvatnoto ponašanje. Ne treba ljudima koji to ne zaslužujudat' to radno mjesto. Jednostavno mislim to trebaistjerat. (žena, nezaposlena, studentica)

Važno je međutim da takav pristup zahtijeva, moždačak i kao preduslov, širu debatu te podizanje svijestio tome šta predstavlja korupciju i šta predstavljasukob interesa. Neke ćemo oblasti obraditi u zavr-šnom, sedmom poglavlju u kojemu dajemo zaklju-čke i niz preporuka koje proizlaze direktno rezultatanašeg istraživanja.


91


92


93

7Zaključci i preporuke

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................


94

7

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................


Ovaj izvještaj nastoji dublje ispitati izuzetno nizaknivo društvenog povjerenja u BiH identificiran u ra-nijem istraživanju. Generalno govoreći, veoma maloljudi u BiH u poređenju sa drugim zemljama smatrada se većini ljudi može vjerovati. Kome se to vjerujei zašto? Šta ljudi misle kada im se postavi pitanje ogeneraliziranom povjerenju? Sva su nas ova pitanjanavela da detaljnije istražimo ne samo kome to ljudismatraju da mogu vjerovati u svakodnevnom životu– bilo da su to članovi porodice, rodbina, komšije, bli-ski prijatelji, pripadnici vlastitog naroda, itd. – nego ivrste društvenih veza kojima su povezani. Istraživalismo i osjećaj pripadnosti svom neposrednom su-sjedstvu kod ljudi, broj i vrstu prijatelja koje imaju tesastav mreže njihovih poznanika kako bismo steklikvalitetniji uvid u povjerenje – kao element društve-nog kapitala – u širem kontekstu viešstrukih i razno-likih oblika društvenih veza u BiH.

Na osnovu rezultata ove analize bili smo u moguć-nosti dati detaljan opis glavnine društvenih veza –kroz kvantitativno istraživanje te društvenih vezaonih izloženijih socijalnoj isključenosti – kroz disku-sije u fokus grupama. Ovakav poseban naglasak proi-zlazi iz pristupa koji smo koristili: analize društvenogkapitala kroz objektiv humanog razvoja, s naglaskomna razjašnjavanje višestrukih aspekata nepovoljnogpoložaja koji doprinose društvenoj isključenosti.

Kako smo vidjeli u trećem poglavlju, BiH se može opi-sati kao društvo izgrađeno na snažnim vezama,premda primarno snažnim vezama s porodicom, za-jedno s drugim vezama lokalnog karaktera – sa pri-jateljima i komšijama. Stoga je to društvo izuzetnosnažnih neposrednih, bliskih veza, premda ne i dru-štvo sa značajnom udjelom premošćujućeg ili spaja-jućeg kapitala. Društvene veze u BiH tako karakterizirajumreže jakih, lokaliziranih veza umjesto šireg i u većojmjeri integrirajućeg obrasca slabijih ali obuhvatnijihveza koje uključuju članove drugih zajednica, nacio-nalnosti i društvenih klasa. Suprotno općem niskomnivou generaliziranog povjerenja, stepen partikula-riziranog povjerenja u BiH je, kada se govori o poro-dici i bliskim prijateljima, prilično visok.

Nakon što smo u četvrtom poglavlju detaljnije ispi-tali ove veze, pozabavili smo se ispitivanjem kakva

specifična iskustva imaju oni koji takvih veza nemaju.Korištenjem kako kvantitativnih tako i kvalitativnihpodataka, mapirali smo iskustvo „nedostatka dru-štvenih mreža“ kao ključni element društvene isklju-čenosti, posebno u društvu u kojem vladaju takointenzivne porodične veze. Kroz ova smo dva poglav-lja dali našu ocjenu općih karakteristika društvenogkapitala u BiH te osnovnih elemenata povjerenja,veza i reciprociteta.

Kroz sljedeća se dva poglavlja, peto i šesto pripremateren za preporuke koje dajemo u ovom, završnompoglavlju. U petom smo poglavlju ispitivali kakvevrste društvenog kapitala doprinose društvenojuključenosti te slijedom toga – kroz stvaranje osnovaza više prilika i veće mogućnosti izbora za pojedinca– većem nivou humanog razvoja. Naša ocjena inklu-zivnog društvenog kapitala ističe značaj njegovanjaone vrste otvorenih i raznolikih veza koje postajumoguće kroz prosperitetno civilno društvo koje po-drazumijeva volonterstvo i kroz veće građansko i po-litičko sudjelovanje općenito. Ove opservacijepredstavljaju osnovu za neke od preporuka koje da-jemo u ovom poglavlju.

Premda određene vrste društvenih mreža mogu bitiizuzetno korisne, jasno je da druge vrste – posebnokada su te mreže zatvorene u sebe i restriktivne popitanju tokova informacija – imaju izuzetno štetneefekte, političke, društvene ili ekonomske. U šestomsmo poglavlju stoga istraživali konkretnu vrstu ma-nifestacije nepotizma i klijentelizma u BiH društvu,onu vrstu koja se, čini se, javlja u društvima sa snaž-nim, porodično zasnovanim društvenim vezama,koja se naziva štela. Korištenjem štele, svojih ličnihveza, ljudi zaobilaze postupke i procedure kod zapo-šljavanja, zdravstvene zaštite i obrazovanja. Ne samoda korištenje štela smanjuje povjerenje nego naru-šava i potencijale za odgovorno i transparentno po-stupanje koje bi stimuliralo razvijanje većeg povjerenjane samo u BiH društvo nego i u njegove institucije.Istraživanje u ovom poglavlju daje osnovu za prije-dloge za ublažavanje nekih od štetnijih efekata štelau odnosima između građana i institucija u BiH.

U narednom dijelu teksta dajemo niz preporuka zainstitucije vlasti, organizacije civilnog društva i me-

Sedmo poglavlje Izvještaj o humanom razvoju za Bosnu i Hercegovinu 2009.Društveni kapital u Bosni i Hercegovini VEZE MEĐU NAMA

95

Zaključci i preporuke


dije, kao tri ključna aktera koji mogu stvoriti moguć-nosti razvoja u ovoj oblasti u BiH. Nadamo se da smou tu svrhu osigurali uvjerljive dokaze koji demonstri-raju zbog čega bi određene politike trebalo izmije-niti, prilagoditi ili izraditi a potom implementirati –sve za dugoročnu dobrobit BiH.

PREPORUKE

Polazeći od rezultata istraživanja koje smo proveli,naše naredne preporuke podijelili smo u dvije širokeoblasti za buduće djelovanje: jačanje članstva i radau udruženjima te rješavanje pitanja društvene isklju-čenosti. Preporuke su povezane sa dvostrukim ciljem– izgradnje – inkluzivnog društvenog kapitala uzublažavanje efekata isključujućeg društvenog kapi-tala i odnose se na:

• državne, entitetske i kantonalne vlasti,• općinske vlasti• organizacije i sudionike u civilnom društvu i• medije.

1. Jačanje članstva i rada u udruženjimaKroz naše istraživanje smo u više navrata razmatraliprirodu članstva i rada u udruženjima u BiH. Prijesvega, primijetili smo da je nivo članstva u udruže-njima veoma nizak - pokazalo se da je tek jedna odpet osoba član bilo kakvog kluba, udruženja, organi-zacije, sindikata, političke partije itd. Prethodno istra-živanje o društvenom kapitalu pokazalo je korelacijuizmeđu visokog nivoa članstva i rada u udruženjimai transparentnije demokratske prakse.157 U zemlji ukojoj je tkivo društva u tolikoj mjeri segmentirano,udruženja i klubovi mogli bi biti neutralno mjesto nakojem bi se različite grupe susretale i kontaktirale,potencijalno formirajući raznolike društvene mreže.Veoma su važni i zbog ostavljanja prostora za posto-janje slabijih veza kroz koje bi se mogle razmjenjivatiinformacije i inovacije. Udruženja i klubovi su, samisobom, stoga veoma važni. To je vidljivo i iz našegistraživanja. Ustanovili smo da je članstvo povezanosa uspostavljanjem premošćujućih i raznolikijih dru-štvenih veza i da bi, ako bi ga se podsticalo, mogaodoprinijeti društvenoj koheziji u BiH. Osim toga, usta-novili smo da postoji značajan nesrazmjer u član-stvima udruženja u BiH po spolovima. Muškarci su,kako smo utvrdili, češće članovi udruženja negožene. Po našem su mišljenju za bolje razumijevanjeovakve vrste nejednakosti, potrebna dodatna istra-živanja.

BiH bi imala velike koristi od vitalnijeg, aktivnijeg iraznolikijeg članstva i rada u udruženjima od onogakoji je trenutno prisutan. Poticanje većeg uključiva-nja građana u članstvo i rad u udruženjima u BiH je

važna stvar za poticanje većeg inkluzivnog društve-nog kapitala i za bavljenje pitanjem izražene dru-štvene rascjepkanosti i podjela, čime bi se značajnounaprijedio humani razvoj u ovoj zemlji. Veći brojljudi uključenih u organizacije – bilo da je u pitanjusport, hobiji ili dobrotvorni rad – pomoći će izgradnjiposrednih veza među inače izoliranim skupinama.Što je također značajno, naše je istraživanje istaklonegativno nasljeđe iz prethodnog socijalističkog si-stema po pitanju intervencija s vrha naniže u oblastičlanstva i rada u udruženjima. Vlasti u BiH stoga mo-raju imati u vidu naslijeđe iz prošlosti gdje su član-stvo i rad u udruženjima bili strukturirani s vrhananiže. Uloga vlasti u njegovanju društvenog kapi-tala trebala bi se ogledati kroz stvaranje okruženjakoje potiče i podupire inicijative od osnove naviše iuklanjanje prepreka za uspostavljanje premošćuju-ćih i povezujućih odnosa i mreža. Istraživanje je ta-kođer pokazalo da ovo historijsko nasljeđe imanegativan utjecaj na način na koji se volonterstvo tu-mači i na volju građana da se uključe u zvanične ak-tivnosti volontiranja.

Uspostavljanje kvalitetne komunikacije između civil-nog društva i različitih nivoa vlasti je zajednička temau mnogim primjerima dobre prakse modela održi-vog civilnog društva. Kao potencijalna zemlja kandi-dat, BiH bi trebala obratiti pažnju na to da većinazemalja članica EU i svi službeni kandidati za članstvoimaju posebnu legislativu ili programe koji osigura-vaju dijalog i interakciju između civilnog društva ivlasti.158 Ovi mehanizmi su veoma važni za pomoćrazvoju civilnog društva i omogućavanju njegovuplodniju saradnju sa vlastima. Stoga se preporučujeintegriraniji pristup izgradnji funkcionalnijeg i održi-vog civilnog društva u BiH. Dobri primjeri radnihokvira za saradnju su hrvatski Program za suradnju iestonski Razvojni koncept civilnog društva.

Konačno, naše istraživanje se detaljno bavilo ključ-nom komponentom zdravog civilnog društva – vo-lonterstvo – i pokazalo da je veoma mali broj ljudiredovno uključen u takve aktivnosti. Kako bi se po-taklo volontiranje u BiH, potrebno je uložiti dodatnanastojanja na stvaranju okvira koji bi osigurao priz-navanje rada volontera i podizanje svijesti o dobro-bitima od volontiranja po pojedinca i zajednicu.Istraživanje je pokazalo da, na primjer, iako je prisu-tna svijest o prednostima volonterstva za zajednicu,izuzetno je niska svijest o prednostima koje volonte-rizam može donijeti u smislu radnog iskustva, usavr-šavanju znanja i vještina, traženju posla i doprinosakarijeri (vidi poglavlje 5). Štaviše, u kontekstu ovogizvještaja, volonterstvo direktno doprinosi kreiranjurazličitih društvenih veza ili premošćujućeg društve-nog kapitala povezujući ljude iz različitih sredina koji

Sedmo poglavlje Izvještaj o humanom razvoju za Bosnu i Hercegovinu 2009.Društveni kapital u Bosni i HercegoviniVEZE MEĐU NAMA

96

157 Putnam (1994). 158 Bullain i Tofstisova (2004), str. 3-15.


se na drugačiji način ne bi ni susreli na mjestu gdjese događa nešto konstruktivno. Kao takav, volonte-rizam može direktno doprinijeti kreiranju inkluziv-nog društvenog kapitala i povećavanju društvenogpovjerenja.

2. Rad na rješavanju problema društveneisključenosti

Naše se istraživanje bavilo pitanjem društvene isklju-čenosti iz dva ugla: nedostatka društvenih veza ištele. Kako smo vidjeli u četvrtom poglavlju, za nekeje grupe vjerovatnoća da će biti izloženi nedostatkudruštvenih veza veća nego za druge. Ove grupe suizmeđu ostalih: starije osobe, manjinski povratnici,interno raseljene osobe te žene s nižim nivoom obra-zovanja koje žive u ruralnim područjima. Uzimajućiu obzir snagu porodičnih veza u BiH i stepen u kojemse ljudi u teškim vremenima obraćaju porodici i osla-njaju se na nju, kako smo pokazali u trećem poglav-lju, za osobe koje nemaju porodicu na koju se moguosloniti u BiH je izvjesnije da će biti društveno izoli-rane na način koji se može prevesti i u materijalnudeprivaciju. Pokazali smo da je odsustvo strukturadruštvenih veza povezano s nemogućnošću pojedi-naca da prosperiraju – u smislu osiguravanja emo-cionalne i finansijske podrške, dobroga zdravlja,dobrobiti i zadovoljavajućih prihoda i životnog stan-darda.

Pristup visokokvalitetnim, pravičnim uslugama je po-seban prioritet za sve one koji su društveno isklju-čeni, bez obzira jesu li isključeni zbog nemogućnostipristupa mrežama podrške ili iz drugih razloga. Isto-vremeno i javne politike koje se bave pitanjem dru-

štvene isključenosti trebale u obzir uzeti i dimenzijunedostatka društvenih veza: Tamo gdje postojekrhke veze, ne bi ih trebalo narušiti intervencijamajavnih politika. To bi, minimalno, trebalo obuhvatati procjenu aktivnosti sistema socijalne zaštite i zapo-

šljavanja kako bi se osiguralo da prave najmanje mo-guće štete postojećim društvenim vezama. Ostalepolitike, poput one koja se odnosi na javni prijevoz,bi u obzir trebale uzimati konkretne veze koje održa-vaju date službe koje tako da se u bilo kakvom prila-gođavanju pružanja usluga ne naruše ove veze. Istose odnosi i na politike u vezi s pribavljanjem javnihprostora i foruma zajednice. U rješavanju nedostatkadruštvenih veza, razvoj bi trebao istražiti i načinekako ljudima omogućiti izgradnju šireg spektra i raz-ličitih vrsta društvenog kapitala osiguravajući im le-gitimne alternative, posebno alternative sistemimaporodične podrške koje sebi mogu priuštiti.

Druga komponenta društvene isključenosti koju raz-matramo u ovom izvještaju je isključenost koja proi-zlazi iz korištenja štele, ili onoga što opisujemo kaoisključivi društveni kapital. Naše je istraživanje tako-đer pokazalo, na prilično dramatičan način, stepen ukojemu korištenje ličnih veza kako bi se zaobišli le-gitimni načini pristupa uslugama narušava jednak ipravičan pristup uslugama. Osobne se veze ili štele,kako smo ustanovili, koriste za pristup osnovnimuslugama poput obrazovanja, zdravstva i zapošlja-vanja, kao alternative nečemu što bi inače bili tran-sparentni, na kriterijima i zaslugama zasnovaniprocesi. Ovakve prakse povećavaju sumnjičavost iogorčenje te time doprinose niskom stepenu dru-štvenog povjerenja u BiH. Kako je pokazalo naše


97

Preporuke vlastima za stvaranje i njegovanje poticajnog okruženja za razvoj članstva i rada uudruženjima• Ojačati koordinaciju s organizacijama civilnog društva• Unaprijediti i razviti zakonske okvire iz domene dobrovoljnog rada - volontiranja..............................................................................................

Preporuke općinskim vlastima za unapređenje kvalitete civilnog društva na lokalnom nivou• Unaprijediti mehanizme za distribuciju sredstava organizacijama na lokalnom nivou koju uključuju

primjenu jasnih, relevantnih i jednakih (uključujući i rodno osviještene) kriterije za prijave• Omogućavanje organizacijama civilnog društva da javne objekte (poput sportskih objekata, centara

za mlade, sala za sastanke, itd.) koriste besplatno ili po povoljnim cijenama..............................................................................................

Preporuke organizacijama civilnog društva za unapređenje kvalitete članstva i rada u udruže-njima• Primjerom raditi kako bi se razbio negativan imidž organizacija civilnog društva u BiH• Stvarati krovne organizacije koje mogu civilno društvo propagirati i zastupati u okviru različitih fo-

ruma• Aktivno usmjeravati aktivnosti na okupljanju članstva u udruženjima na žene i/ili aktivnosti udruženja

činiti prihvatljivijim ženama..............................................................................................

Preporuke medijima za promicanje pojma civilnog društva u BiH • Izvještavati o uspješnim inicijativama civilnog društva širom zemlje• Podizati svijest o dobrobitima zvaničnog – organiziranog volontiranja


istraživanje, poseban problem predstavlja korištenještele u oblasti zapošljavanja, što ukazuje na potrebuda se veća pažnja posveti transparentnoj praksi za-pošljavanja koja podstiče odabir koji se zasniva nazaslugama i kvalifikacijama. Kao rezultat toga, činje-nica da drugi koriste štelu, ljude odbija od prijavljiva-nja na oglase za zapošljavanje. I konačno, diskusijakoju smo vodili sa državnim ombudsmanom za ljud-ska prava159 iznjedrila je činjenicu da institucionalnestrukture u BiH (posebno u FBiH, s dodatnim, kanto-nalnim nivoom vlasti) same po sebi podstiču korup-ciju te da štela predstavlja još jedan razlog potrebiinstitucionalnog restrukturiranja i u konačnici usta-vne reforme.

I konačno, što se pak tiče mjera usmjerenih odosnove naviše, u nastojanjima u BiH na ublažavanjuefekata štele bi od velike koristi bili mehanizmi „dru-štvene odgovornosti“. Mehanizmi društvene odgo-

vornosti se zasnivaju na građanskom angažmanomu kojem građani i/Ili organizacije civilnog društva su-djeluju direktno ili indirektno kako bi zahtijevali od-govornost. Ovi mehanizmi mogu doprinijetiizgradnji različitih i širih mreža kao i većim nivoimapolitičkog sudjelovanja te jačanja društvenog polo-žaja (osnaživanja). Inicijative poput participatornogplaniranja i izvršavanja budžeta, procesi reformeuprave, društvene revizije, tzv. „citizen report cards“- participatorne ankete namijenjena pojedincima idomaćinstvima i „community score cards“ - instru-menta za kvalitativni monitoring namijenjen zajed-nicama koji se realizira putem diskusija u fokusgrupama, uključuju građane u nadzor nad instituci-jama vlasti te se stoga mogu smatrati inicijativamana razvijanju društvene odgovornosti. One ne nosesamo prednost u smislu osiguravanja da procesibudu u većoj mjeri participatorni nego su i instru-menti za izgradnju inkulzivnijeg društvenog kapitala.

Sedmo poglavlje Izvještaj o humanom razvoju za Bosnu i Hercegovinu 2009.Društveni kapital u Bosni i HercegoviniVEZE MEĐU NAMA

98

159 Jasminka Džumhur, državni ombudsmen, intervju realiziran 10. jula 2009. godine, N. Nixon i K. Koutkova.

Preporuke vlastima za rješavanje problema isključenosti najugroženijih • Osigurati izradu visokokvalitetnih državnih i entitetskih politika i strategija socijalne i u njihovu izradu

i implementaciju uključiti civilno društvo• U osmišljavanju politika socijalne uključenosti u obzir uzeti i problem nedostatka društvenih veza• Riješiti situaciju u kojoj se nalaze najugroženiji, posebno interno raseljene osobe koje i dalje žive u

kolektivnim centrima• Implementirati inkluzivnije i rodno osvještenije obrazovne politike• Poboljšati stepen prelaznosti iz osnovnih u srednje škole među učenicima i unaprjeđivati stepen

ostanka učenika u srednjim školama do završetka istih

..............................................................................................

Preporuke općinskim vlastima za rješavanje pitanja društvene isključenosti na lokalnom nivou • Unaprijediti mehanizme za identificiranje ugroženih grupa i grupa izloženih, odnosno u riziku od

isključenosti u lokalnim zajednicama• Jačati pravično i jednako pružanje usluga, posebno onih socijalnih

..............................................................................................

Preporuke organizacijama civilnog društva za unapređenje jednakog i pravičnog pristupa uslu-gama • Raditi s institucijama vlasti i lokalnim vlastima na poboljšavanju kvalitete usluga posebno usmjerenih

na ugrožene grupe• Koordinirati s drugim organizacijama koje rade u sličnim oblastima kako bi se unaprijedila saradnja i

time i kvaliteta usluga koje se pružaju• Poduzimati i podsticati primjenu mehanizama društvene odgovornosti posebno u odnosu na zdrav-

stvene i usluge iz domene obrazovanja

..............................................................................................

Preporuke medijima za poboljšavanje razumijevanja i svijesti šire javnosti o društvenoj isključe-nosti i nejednakosti • Unapređivati znanje i razumijevanje procesa društvene isključenosti i prepreka s kojima se u BiH suo-

čavaju isključene grupe• Podizati svijest o problemima koje muče najugroženije u BiH• Unapređivati vještine i znanja i ulaziti u dublje, istraživačko izvještavanje• Unapređivati znanje i razumijevanje te podizati svijest javnosti o pojmu i značenju „sukoba interesa“


ZAKLJUČCI

Ovaj je izvještaj ocrtao neke od osnovnih karakteri-stika društvenog kapitala u BiH. Bliske društveneveze i mreže koje se sastoje od porodice, bliskih pri-jatelja i komšija u BiH su veoma snažne. Naše je istra-živanje utvrdilo da ljudi ne samo da provode velikidio vremena unutar ovih mreža već iz njih crpe i zna-čajnu podršku. U tom smislu, ljudi u BiH, očito vodebrigu jedni o drugima.

Ove neposredne, bliske veze su međutim, kako smoutvrdili, prilično izolirane, dok je tkivo društva u BiHrascjepkano niskom razinom društvenog povjerenjate mu nedostaje duha šire solidarnosti. Šire dru-štveno tkivo obilježava nizak stepen društvenog po-vjerenja, nizak nivo povjerenja u „nepoznate“, tevisok stepen oslanjanja na homogene mreže kojimanedostaje različitosti i koje guše tokove informacija.To je kontekst u kojemu civilno društvo teško da

može prosperirati. Štaviše u institucijama očito prev-ladava nepotizam i klijentelizam na način koji brojneljude isključuje iz pristupa uslugama te sprečavaostvarivanje osnovnih ljudskih prava i djeluje pogu-bno po humani razvoj.

Ovaj izvještaj i preporuke koje smo iznijeli imaju zacilj osigurati osnovu za rješavanje nekih od navede-nih slabosti u nadi da će zemlja napredovati kavećem i kvalitetnijem humanom razvoju. Kretanje upredloženom smjeru bi značilo i da zemlja ide usmjeru ispunjenja jednog od osnovnih kriterija zapristupanje EU, kriterija osiguravanja „stabilnosti in-stitucija kojim se garantira demokratija, vladavina za-kona, ljudskih prava i poštivanja i zaštite manjina“.

Za izgradnju veza između podijeljenih, homogenihdruštvenih mreža u BiH će trebati vremena, ali jetakvo što od životne važnosti za budućnost zemlje istabilno napredovanje na putu ka Evropskoj uniji.


99


100


Tokom izrade NHDR-a naišli smo na određeni broj or-ganizacija, udruženja i projekata koje, kako sma-tramo, daju izvrsne primjere inkluzivnog društvenogkapitala u BiH. Organizacije koje predstavljamo u da-ljem tekstu su stvorile mreže raznolikosti – u smisluetničke pripadnosti, spola, dobi, statusa zaposlenja ibrojnih drugih stvari koje osim toga često premo-šćuju i podjelu između urbanog i ruralnog. U svakomod slučajeva, aktivnosti koje poduzimaju doprinose,

na ovaj ili onaj način, lokalnoj zajednici u kojoj su lo-cirane, doprinoseći ekonomskom razvoju, većem ste-penu volonterskog rada, zaštiti lokalnog okoliša iunapređenje društvene kohezije. Ovi primjeri moguslužiti kao uzori i demonstrirati potencijale koje ak-tivnog civilnog društva koje posjeduje kapacitete daprevaziđe granice i izgradi jače i raznolikije društveneveze.

Studije slučaja o inkluzivnom društvenom kapitalu

Izvještaj o humanom razvoju za Bosnu i Hercegovinu 2009.Društveni kapital u Bosni i Hercegovini VEZE MEĐU NAMA

101


160 Na osnovu intervjua sa Borislavom Marićem, predsjednikom Udruženja gljivara i ljubitelja prirode, 24. juni 2009. godine, Mrkonjić Grad,RS, BiH. K. Koutkova i H. Fridberg. 161 Na osnovu intervjua sa Jugoslavom Jevđićem, predsjednikom Omladinskog komunikativnog centra, 26. maja 2009. godine, Sarajevo,BiH. K. Koutkova i H. Fridberg.

Udruženje gljivara i ljubitelja prirode160

U proteklih par godina, Mrkonjić Grad, grad južno odBanja Luke stekao reputaciju zasnovanu na gljivama.Ovaj grad je, od 2003. godine, kroz rad Udruženja glji-vara i ljubitelja prirode, postao simbol ne samo glji-varstva nego i entuzijazma i strasti za gljivarstvom kaooblikom razonode.

Osnovni cilj organizacije je prikupljanje i razmjenaznanja o različitom vrstama gljiva, ali lista aktivnostiovog udruženja daleko nadilazi navedeni cilj.Udruženje je 2008. godine osiguralo proglašenje za-štićenog staništa gljiva – mikološkog rezervata naplanini Lisini u blizini grada. Na 60 hektara ovog za-štićenog staništa gljiva može se pronaći oko 500 ra-zličitih vrsta gljiva. Kako objašnjava predsjednikudruženja, Borislav Marić, zaštita gljiva predstavljavažan dio zaštite lokalnog okoliša, a njihova najnovijakampanja, „SOS za Lisinu“, obuhvata niz aktivnosti us-mjerenih na zaštitu okoliša. Aktivnosti udruženjaobuhvataju i dva projekta kojima se direktno un-apređuje turizam na području Lisine: sistem GPSpraćenja s obilježenim izvorima vode, naseljima i po-dručjima bogatim gljivama u šumi, uključujući i odvo-jeno, posebne vrste gljiva; te izradu detaljne turističkemape sa vodičem o tome kako uživati u i očuvatiprirodno okruženje. Vrhunac godišnjih aktivnostiudruženja su „Dani gljiva“ koji se od 2004. godineodržavaju svake godine zadnjeg vikenda u septem-bru. Nekih tri stotine posjetilaca skupa sa preko hiljaduučenika iz cijele zemlje dolaze u Mrkonjić Grad na fes-tival gljivarstva, edukaciju i izložbe.

Kroz zajednički interes, ove aktivnosti okupljaju entuz-ijaste iz svih krajeva BiH i šire. 335 njegovih članova

dolaze iz svih dijelova zemlje – iz oba entiteta, iz rural-nih i urbanih područja i iz različitih etničkih skupina.Značajan broj ih je izvan BiH, iz bliže regije, drugih di-jelova Evrope pa sve do SAD-a. Članovi – muškarci ižene, dolaze iz različitih dobnih skupina, od 16 do 75godina.

Što se održivosti tiče, udruženje nešto finansijskihsredstava dobija od općine, a ova sredstva pokrivajuoko 30% njihovih troškova. Ostatak dolazi od njihovihvlastitih aktivnosti usmjerenih na generiranje prihoda.Kada smo ga upitali o planovima za budućnost, Mar-iću su prioriteti jasni – najprije završiti informativnusignalizaciju na stazama na planini Lisini, koji će bitiintegrirani u regionalnu mrežu Zelenih puteva. Poredtoga, njegov je san osnovati Gljivarski dom koji ćepružati informacije o vrstama gljiva i zaštiti prirode.

Udruženje gljivara demonstrira i značaj i potencijalčlanstva u udruženjima koje može poslužiti kao pokre-tač pozitivnih promjena u društvu, okupljajući ljudeoko pitanja od zajedničkog interesa na način koji je nadobrobit kako uključenim pojedincima tako i široj za-jednici.

Omladinski komunikativni centar (OKC161) Omladinski komunikativni centar (OKC) je jedan odnajgorljivijih zagovornika volonterstva u BiH, a njihovje angažman nedavnoj reformi zakonodavstva koji jerezultirao usvajanjem Zakona o volontiranju u RSsamo vršak ledenog brijega njihovih aktivnosti. OKCje osnovan 1997. godine u Banja Luci, a osnovala ga jemala grupa studenata umornih od pesimizma, apatijei nacionalističke retorike koji su dominirali javnim živ-otom. Vidjeli su potrebu za forumom u okviru kojega



Izvještaj o humanom razvoju za Bosnu i Hercegovinu 2009.Društveni kapital u Bosni i HercegoviniVEZE MEĐU NAMA

102

162 Na osnovu intervjua sa Jovanom Divjakom, predsjednikom udruženja Obrazovanje gradi BiH, 25, maj 2009., Sarajevo, BiH, K. Koutkova.163 Na osnovu intervjua sa Adisom Pamuk, predsjednicom Oaze, 25. maj 2009. godine, Sarajevo, BiH i Nadom Jovanović, direktoricom Štam-parije Udruženja oboljelih od mišićne distrofije, 23. juna 2009. godine, K. Koutkova i H. Fridberg.

bi mladi mogli raspravljati o pitanjima koja ih se doistatiču: obrazovanju, zapošljavanju, mobilnosti, ravno-pravnosti spolova, itd., stvarima koje su od zajed-ničkog interesa mladim ljudima svugdje, bez obzira nanjihovo porijeklo.

Ogroman interes koji su mladi ljudi otada pokazali zacentar i njegove aktivnosti pokazuje da je OKC pogo-dio živac i stimulirao razvijanje brojnih aktivnosti. Os-novana je neprofitna radio stanica, Radio Balkan, kojatrenutno ima nekih 20,000 mladih slušalaca. Danaslista OKC-ovih aktivnosti uključuje programe psihoso-cijalne pomoći za mlade u stanju potrebe, časovejezika, promociju učeničkih vijeća u školama širomzemlje, pomoć studentskim grupama i mladim NVOpoduzetnicima te zagovaranje po nizu različitih pi-tanja koja se tiču mladih, da spomenemo samo nekeod njih. Pored toga, OKC Banja Luka sarađuje sa sličnimorganizacijama u FBiH i doprinosi nastojanjima da se uFBiH uvede sličan zakon o volontiranju kakav postoji u RS.

Najimpresivnija aktivnost ove organizacije je široka iraznolika mreža volontera koji doprinose društvu uBanjaluci i njenoj okolini, Jugoslav kaže da dosadimaju registriranih 871 volontera (197 muškaraca i 674žene, 530 srednjoškolaca, 159 maturanata, 291 stu-denta i 16 diplomaca), od kojih mnogi rade u javniminstitucijama, od staračkih domova do dječjih ob-daništa kao i u 16 NVO s kojima sarađuju. Ostali suuključeni u međunarodne programe razmjene usaradnji sa partnerima OKC-a. Potencijalne se volon-tere spaja s korisnicima u skladu s interesima i vješti-nama i znanjima kako bi se ostvario maksimalanučinak, a volonterima se (zahvaljujući novom Zakonuo volontiranju) na propisan način priznaje njihov trud.

Nije impresivna samo lista OKC-ovih aktivnosti, već injihov entuzijazam, briga i predanost. OKC, koji djelujei kao neformalni nacionalni volonterski centar, nas-tavlja izgrađivati lokalne strukture za volontiranje uBiH te tako predstavlja primjer potencijala volonter-stva u BiH, posebno među mladim ljudima, oku-pljenim oko zajedničkih altruističkih ideja, koji stičuiskustva i osjećaj društvene osviještenosti.

Obrazovanje gradi BiH162

Uspostavljeno 1994. godine, udruženje Obrazovanjegradi BiH osigurava stipendije za srednjoškolce i stu-dente kako bi im pomoglo da završe školovanje. Os-igurava mjesečne stipendije djeci i mladima u dobi od14 do 27 godina širom zemlje. Glavna ciljna grupa sudjeca i mladi u stanju potrebe čiji su roditelji ubijeni usukobu od 1992. do 1995. Obrazovanje gradi BiHpored toga osigurava podršku talentiranoj djeci, djecis posebnim potrebama i djeci iz nacionalnih manjina– romskoj djeci npr. Dobitnike stipendija se podstiču ina građanski aktivizam kako bi uzvratili svojoj zajed-nici. Organizacija organizira i provodi vannastavne ak-tivnosti poput seminara o ljudskim pravima.

Organizacija se finansira iz pojedinačnih i donacija in-stitucija, kroz volontersko osoblje (to su često nekadašnji

korisnici stipendija) te prodajom publikacija i kalen-dara.

Kada smo ga pitali o problemima s kojima se suočavaorganizacija, direktor Udruženja, Jovan Divjak jeukazao na nedostatak zakona kojima bi dobrotvorneorganizacije bile izuzete od plaćanja poreza – što značida Obrazovanje gradi BiH mora plaćati PDV. Ako bi setaj zakon izmijenio, navodi Divjak, kroz program bi semoglo pomoći daleko većem broju djece.

Obrazovanje gradi BiH, kroz naglasak na okupljanjudjece različitog porijekla i iz različitih okruženja i po-mažući najugroženijima da prošire svoje vidike izadrža optimizam, predstavlja primjer održivog i do-brotvornog preduzetništva koje može pomoći rješa-vanju pitanja društvene isključenosti i izgradnjidruštveno inkluzivnih mreža, osiguravajući BiH pozi-tivniju budućnost.

Oaza Café i štamparija Udruženja oboljelih od mišićne distrofije163: Veća uključenost za osobe s invaliditetomUdruženje Oaza iz Sarajeva i Udruženje oboljelih odmišićne distrofije u Doboju predstavljaju primjere so-cijalnih preduzeća koji rade na unapređenju osoba sinvaliditetom. Centar za osobe s posebnim potrebamaOaza osnovan je 1960. godine i organizacija je kojaokuplja roditelje djece s posebnim potrebama. DanasOaza održava dnevni centar s umjetničkim aktivnos-tima za četrdeset klijenata iz svih dobnih grupa. Ovegodine, inspirirana partnerskom organizacijom izŠvedske, Oaza otvara kafe, Sretni kutak, u kojemu ćekao osoblje direktno raditi neki od klijenata Oaze – kaoinstrument produbljivanja njihove ne samo socijalnenego i ekonomske uključenosti.

Udruženje oboljelih od mišićne distrofije u Doboju, jetakođer uključeno u ekonomske aktivnosti od koristiza svoje članstvo. Oni vode štampariju, osnovanu1997. godine koja zapošljava neke od njihovihčlanova, čime im se osigurava ne samo prihod već iviše nezavisnosti te dostojanstvo. Štamparija je usp-ješna i finansijski održiva, a svoj uspjeh zahvaljuje prijesvega upornosti i motiviranosti svojih članova.

Prema mišljenju njihove dvije direktorice, AdisePamuk iz Oaze i Nade Jovanović iz Udruženja oboljelihod mišićne distrofije, najveći problem s kojim sesuočavaju u radu jeste prevazilaženje predrasudaprema osobama s invaliditetom koje su u još uvijekprisutne u bh. društvu. One se raduju predstojećemusvajanju Zakona o zapošljavanju osoba s invalidite-tom, koji će u značajnoj mjeri doprinijeti njihovimmogućnostima da vode socijalno preduzeće. Oba ovapreduzeća imaju za cilj dobrobit ne samo marginal-iziranih grupa nego i šireg društva. Takva preduzećapredstavljaju prve iskrice nade za osobe s invalidite-tom koje su već dugo vremena bile isključene iz bh.društva.



Izvještaj o humanom razvoju za Bosnu i Hercegovinu 2009.Društveni kapital u Bosni i Hercegovini VEZE MEĐU NAMA

103

164 Na osnovu intervjua sa Miodragom Bosićem, LAG Doboj-Maglaj, 23. juni 2009., Doboj, BiH. K. Koutkova i H. Fridberg.165 Na osnovu intervjua sa Marijom Prskalo, projekt menadžericom Mostimuna, 18. maja 2009. godine, Mostar, BiH. K. Koutkova i H. Fridberg.166 Na osnovu intervjua sa Hidajetom Hasanovićem, Enezom Suljićem, Katarinom i Zoranom Petrovićem, Projekat put mlijeka, juni 2009.,Srebrenica, BiH, L. Desigis. 167 S obzirom na broj poljoprivrednika –korisnika koji su se pridruživali programu, ovaj izračun povećanih prihoda porodica predstavlja proc-jenu. Na početki je za učešće u projektu odabrano 119 porodica. U 2008 je taj broj porastao na 314, a u 2009. je u njega bilo uključeno 176porodica. Na osnovu intervjua sa službenicima UNDP projekta, 4. maj 2009. godine, općine Srebrenica i Milići, L. Desigis. 168 Stopa nezaposlenosti u 2007. godini procijenjena je na 60-70%, vidjeti: Rij van, C 2008, „The milk road to development and reconciliation:A case study of the dairy supply chain in Srebrenica – Put mlijeka ka razvoju i pomirenju: studija slučaja lanca proizvodnje i snabdijevanjamlijekom i mliječnim proizvodima“ UNDP Srebrenica.

LAG-ovi: Društveni kapital za lokalni ekonomski razvoj u regijiDoboj-Maglaj164

Nedaleko od centra Doboja, u sjevernom dijelu BiH,stoji nedavno obnovljena tvrđava iz 15. vijeka u kojojsu i otvorena pozornica, igralište, kafić, prodavnica su-venira i mali zoološki vrt. Tvrđava je centralni objekatu Strategiji razvoja turizma Lokalne akcione grupe(LAG) Doboj. LAG-ovi su neformalne mreže saradnjeuspostavljene između lokalnih vlasti, organizacijacivilnog društva i poslovnog sektora čija je uspostavainicirana kroz UNDP-ov SUTRA program (SUTRA - Sus-tainable Transfer to Return Related Authorities - Trajanprenos odgovornosti za povratak na nadležne institu-cije). Svrha LAG-ova je okupiti članove određene za-jednice kako bi se zajednički odlučilo koji bi projektibili od koristi za razvoj njihove zajednice. Oni utvrđujuprioritete, odabiru projekte i nadziru njihovu imple-mentaciju, kao i mobiliziraju neophodna finansijskasredstva. Jedna od glavnih koristi je činjenica da su natakav način LAG-ovi u mogućnosti mobilizirati širokui raznoliku mrežu aktera putem koji se diskusija usm-jerava na pitanja od važnosti za njihovu zajednicu injenu budućnost. Na ovaj način LAG-ovi predstavljajuizvrstan primjer inkluzivnog društvenog kapitala nadjelu.

LAG-ovi su inicirani u više različitih regija u zemlji. Na-juspješniji dosad se pokazao onaj u regiji Doboja, os-novan 2007. godine, koji se proteže dužinomnekadašnje linije bojišta i obuhvata susjedne općineDoboj u Republici Srpskoj i Maglaj u FBiH. Ovaj LAGima 13 članova, uključujući načelnika Maglaja, pred-sjedavajućeg Skupštine Opštine Doboj i predstavnikelokalnih NVO i poslovnog sektora. Danas članovi LAG-a ostvaruju uspješnu saradnju te su pored razvoja tur-izma, pripremili i strategije ruralnog razvoja i zaštiteokoliša za ove dvije općine.

LAG je uspješno proširio kapacitete lokalnih zajednicaza planiranje i implementiranje projekata ekonom-skog razvoja, što će biti od izuzetne važnosti za regijukako se BiH bude približavala EU. Iskustvo iz drugih ze-malja kandidata pokazuje da mnogim ruralnim oblas-tima nedostaju kapaciteti za „apsorbiranje“ sredstavaiz EU fondova koji im stoje na raspolaganju za ruralnirazvoj. Uz funkcionalan i aktivan LAG, uz daleko višeposjetilaca koji uživaju u pogledu s tvrđave, općineDoboj i Maglaj će biti dobro pripremljene za takavishod.

Mostimun: Nova prijateljstva u podijeljenom gradu165

U aprilu 2009. godine po prvi put je u BiH uspješnoodržana model konferencija UN (MUN), u podijel-jenom gradu Mostaru. Prema riječima Marije Prskalo

koja je bila uključena u njegovu organizaciju, ovaj jedogađaj imao značajan utjecaj na premošćivanje jazaizmeđu mladih studenata univerziteta/sveučilišta iz di-jelova grada s bošnjačkom i hrvatskom većinom.

Događaj je organizirao motivirani tim energičnih stu-denata – entuzijasta iz dva gradska univerziteta/sveu-čilišta: Sveučilišta u Mostaru iz dijela sa hrvatskomvećinom i Univerziteta „Džemal Bijedić“ iz dijela sbošnjačkom većinom. Domaćin događaja bila je Grad-sko vijeće Mostara. Trodnevna konferencija okupila jene samo studente iz cijelog Mostara nego i iz 17drugih zemalja (uključujući Australiju, Izrael, Singapuri Svaziland) i osigurala je forum za raspravu o te većerazumijevanje trenutnih globalnih ali i regionalnihproblema. Učesnici su imitirali rad Vijeća sigurnosti, Vi-jeća za ljudska prava i ECOSOC-a. Mjesta održavanjasu bila namjerno raspoređena po cijelome Mostarukako bi i lokalni ali i međunarodni učesnici osjetiliMostar kao grad u svoj svojoj cijelosti.

Premda je konferencija trajala svega tri dana, očito jeda će neka od prijateljstava i mreža saradnje kojima jerezultirala trajati daleko duže. Već je sada oformljenzajednički debatni klub između dva univerziteta/sveu-čilišta, što je nešto što je ranije bilo nezamislivo. Poredtoga je inicirano i osnivanje lokalne organizacije s cil-jem povezivanja sa sličnim MUN klubovima u cijelomsvijetu, odašiljanje učesnika MUN-a u inostranstvo te,sa iskustvom koje sada imaju, organiziranja MOSTIMUNkonferencije u Mostaru kao redovnog godišnjeg do-gađaja.

Srebrenički put mlijeka166

Srebrenički put mlijeka je projekt razvoja mljekarstvakoji je započeo 2005. godine i koji je, putem UNDP-a,finansirala holandska vlada. Njen cilj je povećatiproizvodnju mlijeka i mliječnih proizvoda u komerci-jalne svrhe te poboljšati ekonomsku situaciju za višeod 15 porodice iz regije Srebrenice koje su uključeneu projekat167.

Ova regija BiH koju čine općine Srebrenica, Milići iBratunac predstavlja poseban izazov u smislulokalnog ekonomskog razvoja. Loša organizacija up-rave, devastirana infrastruktura, nedostatak ekonom-skih prilika i mogućnosti te ekstremno visoka stopanezaposlenosti168 su samo neke od najočitijih posljed-ica rata. Ovi faktori doprinosi i niskoj stopi povratka uovu regiju. Projekat „Srebrenički put mlijeka“ stoga imaza cilj osloniti se na postojeće prednosti ove regije istimulirati razvoj privatnog sektora kako bi se osiguralisolidni ekonomski razlozi za povratak, kroz povećanjeproduktivnosti, uvođenje šematizirane prakse hran-jenja i unapređenja upravljanja uzgojem.



Izvještaj o humanom razvoju za Bosnu i Hercegovinu 2009.Društveni kapital u Bosni i HercegoviniVEZE MEĐU NAMA

104

169 MCC su osnovani na odabranim lokacijama – lako dostupnim dovoljnom broju poljoprivrednika čime se stvarala oblast zahvata za postro-jenje za obradu mlijeka. MCC su obično u vlasništvu većeg poljoprivrednog proizvođača ili nekog od postrojenja za preradu mlijeka. Krozparticipatornu je proceduru osnovano i udruženje koje treba osigurati tehničku pomoć i razvoj. Vidjeti i: Razvojni program Ujedinjenih nacija2004., „Projektni dokument za projekt razvoja podsektora stočarstva za potrebe proizvodnje mlijeka u regionu Srebrenice - Dairy Cattle Sub-sector Development project in the Srebrenica Region Project Document“, septembar 2004., UNDP, Srebrenica.170 Proizvodnja mlijeka je u oktobru 2008. narasla na 1.6 miliona litara, a izračunati prihod je iznosio 2.3 puta GDP po glavi stanovnika te jebio za 22% viši od prosječne plaće u Republici Srpskoj.

Glavnu ulogu u projektu imaju poljoprivrednici koji suse organizirali u grupe proizvođača koje se sastoje od70% Bošnjaka – povratnika i 30% stanovnika – Srba.Poljoprivrednicima je osigurana tehnička pomoć zaupravljanje proizvodnjom mlijeka i mliječnihproizvoda, kao i obuka iz menadžmenta za upravljanjekapitalnim sredstvima poput krava i mljekarskeopreme. Svaka je grupa proizvođača povezana salokalnim otkupnim centrom (MCC) koji je osnovan napočetku projekta kao i linijom za prikupljanje mli-jeka.169 Pored praktične uloge – da omogućipoljoprivrednicima odlaganje odnosno ostavljanjemliječnih proizvoda, MCC je poljoprivrednike jednos-tavno okupljao na mjestu gdje su se mogli susresti,družiti i razmjenjivati korisne informacije.

Osnovni rezultat projekta je tako bio značajno unapri-jediti efikasnost i profitabilnost proizvodnje mlijeka u

ovom kraju.170 To je, pak i bio cilj projekta. Što je biloneočekivano je stepen u kojemu su se poljoprivrednicipočeli okupljati u i koristiti nove neformalne mreže.Kroz angažman u projektu, brojni su korisnici počelirazmjenjivati i dijeliti opremu, pomagati jednidrugima, razmjenjivati informacije, a neki od njih suse i sprijateljili.

Dodatni rezultat koji nadilazi pozitivne posljedice popojedince i lokalnu ekonomiju predstavljala unapri-jeđena reintegracija povratnika u ovo područje krozrazvijanje mreže reciprociteta i povjerenja. U tom susmislu vidljivi popratni efekti na društveni razvoj sobzirom da su kvalitetnije društvene veze i čak i pri-jateljstva koja se zasnivaju na povjerenju među učes-nicima postale solidna osnova za budući ekonomskirazvoj ovog područja.


105

Aneksi


106


ANEKS 1: METODOLOGIJA ISTRAŽIVANJA

Rezultati prezentirani u ovom izvještaju se zasnivajuna metodologiji koja predstavlja mješavinu kvantita-tivnih i kvalitativnih tehnika istraživanja. Kvantita-tivna se komponenta zasniva na istraživanju koju jeproveo Prism Research u novembru 2008. godine.Upitnike je proteklih mjeseci pripremio Tim za izraduNHDR-a, u konsultaciji s vanjskim odborom, a proveoga je Prism Research kroz osobne intervjue. Prove-deno je ukupno 1623 intervjua na reprezentativnomuzorku građana BiH. Prikupljeni setovi podataka suzatim dopunjeni serijom diskusija u fokus grupama.U sljedećim poglavljima dajemo opis metodologijeistraživanja i korištenih kvantitativnih postupaka kaoi dodatna kvalitativna istraživanja.

Izrada upitnikaUpitnik je priredio tim za izradu NHDR-a, uz nadzorprofesora Anthonyja Heatha. Pitanja su u doslovnomobliku preuzeta ili prilagođena iz ranijih istraživanjao društvenom kapitalu u BiH, poput istraživanja Svje-tske banke – Local Level Institutions and Social Capital(2004.), kako bi se osigurala mogućnost vremenskogpoređenja. Robert Putnam i Tom Sander, sa Univer-ziteta Harvard su bilji ljubazni da nam pošalju pitanjakoja su oni u svom radu koristili kao osnovne mjeredruštvenog kapitala. Kako bismo napravili i odre-đena poređenja u regiji korištena su pitanja iz Euro-foundovog istraživanja o kvaliteti života koje jeprethodno provedeno u zemljama članicama EU tezemljama kandidatima za članstvo, uključujući Hr-vatsku i BJR Makedoniju. I konačno, prilagođena su ineka pitanja Ureda za statistiku Velike Britanije iz So-cial Capital Question Bank (http://www.ons.gov.uk).Cilj je bio koristiti najveći mogući broj pitanja kojimbi se omogućile uporedne analize – u regiji i kroz vre-menska razdoblja.

Metodologija za provođenje istraživanjaU implementiranju istraživanja korišten je metodosobnih intervjua, a od osoba koje su provodile in-tervjue zahtijevano je da u skladu sa konkretnimsmjernicama koriste tehniku slučajnog/nasumičnogkretanja. Kod odabira osoba unutar domaćinstavastarijih od 15 godina s kojima su provedeni intervjui

korištena je tehnika „zadnjeg rođendana“, odnosnobirana je osoba u domaćinstvu koja je zadnja imalarođendan. Ispitivači su naglas čitali pitanja i rasponmogućih (kodiranih) odgovora, prezentirali „pokaznekartice“ ili u slučaju pitanja otvorenog tipa čitalisamo pitanje. Ispitivač je tokom cijelog intervjuaupitnik imao kod sebe i bilježio je ispitanikove odgo-vore. Sljedeća tabela prezentira metodologiju istra-živanja koja je korištena u studiji.

Metodologija i postupci u odabiru uzorkaNa osnovu probabilističkog uzorkovanja (odabirauzorka uz poznate vjerovatnosti), odabran je slučajni,stratificirani reprezentativni uzorak postojeće popu-lacije u BiH. Okvir za uzorak je predstavljala lista svihnaselja, strukturirana po veličini (broju stanovnika)i/ili vrsti (urbano, ruralno) i najmanjih jedinica uprave– općina. U BiH je još uvijek prisutan problem tačnihi pouzdanih podataka o parametrima populacije, sobzirom da je zadnji popis stanovništva proveden1991. godine. Poseban problem predstavljaju pro-cjene koje se odnose na etnički većinske i etnički ma-njinske populacije u okvirima svake od tri oblasti setničkom većinom. U tu je svrhu Prism Research ko-ristio vlastite procjene koje su se zasnivale na višerazličitih izvora, koje opisujemo u tekstu ispod:

• Za procjenu broja građana u BiH koji žive u urba-nim područjima (općinskim centrima) ili pak rural-

Aneksi Izvještaj o humanom razvoju za Bosnu i Hercegovinu 2009.Društveni kapital u Bosni i Hercegovini VEZE MEĐU NAMA

107

Aneksi

.......................................................

Profil ispitanika

Populacija

Veličina uzorka

Metodologijaintervjua

Metodologija odabiradomaćinstava

Metodologija odabiraispitanika

Upitnik

....................................................

....................................................

METODOLOŠKI

ASPEKTI

....................................................

....................................................

....................................................

Građani BiH stariji od15 godina

Domaćinstva u FBiH, RS iBrčko distriktu BiH

1623 intervjua sagrađanima BiH

Osobni intervjui(u domovima ispitanika)

Tehnika slučajnog kretanja(Radnom Walk Technique)

Bira se osoba u domaćinstvukoja je zadnja imala rođendan

Izradio ga je UNDP, aprilagodio Prism Research

....................................................

.......................................................


nim (selima) koristili smo procjene iz baze poda-taka registriranih glasača koje održava Centralnaizborna komisija. Prema broju registriranih glasačau BiH (starijih od 18 godina), preko 85% građanaje registrirano za glasanje na izborima. Ovo sma-tramo najpouzdanijim izvorom informacija o brojustanovnika u urbanim i ruralnim područjima uzemlji.

• Za procjenu strukture dobne i polne strukture sta-novništva koristimo rezultate naših vlastitih istra-živanja, zajedno s projekcijama i ekstrapolacijamaiz anketa o životnom standardu (LSMS) i potrošnjidomaćinstava (HBS) (u okviru kojih je navedenopreko 80 000 domaćinstava u popisnim podru-čjima širom BiH). Ove procjene su u skladu s pro-jekcijama koje se zasnivaju na podacima Agencijeza statistiku BiH.

Primarne jedinice za odabir uzorka (PSU),sekundarne jedinice (SSU) te tačke uzorkovanja Utvrđen je ukupni uzorak od 1600 ispitanika. Okviruzorka je izrađen za teritoriju Bosne i Hercegovine.Okvir uzorka se zasniva na odabiru općina kao pri-marnih jedinica za odabir uzorka (PSU) i naselja kaosekundarnih jedinica za odabir uzorka (SSU). Pro-cjene broja stanovnika za općine u BiH se smatrajuu dovoljnoj mjeri pouzdanima. Kako bi se izbjeglagreška vezana za uzorkovanje u manjim područjima(jedinice manje od općina, poput naselja), s nesigur-nim procjenama broja stanovnika, za okvir uzorka sukao polazne jedinice korištene općine. Prvi korak ustvaranju master uzorka za BiH je stoga bilo grupira-nje svih općina u prvi stratum – glavna geografskapodručja. Inicijalni je uzorak proporcionalno podije-ljen u tri jedinice:

• Federacija BiH – 60% svih intervjua• Republika Srpska – 38% svih intervjua• Brčko distrikt BiH – 2% svih intervjua

Uzorak za FBiH je dodatno proporcionalno podijeljenpo regijama u kojima Hrvati i Bošnjaci imaju broj-čanu većinu. Republika Srpska je pak tretirana kaoregija u kojoj Srbi imaju brojčanu većinu. Na ovaj jenačin osigurana reprezentativnost za BiH, entitete ievećinska etnička područja. Za svako od tri etničkivećinska područja dodijeljen je odgovarajući broj re-gionalnih jedinica.

• Za područja s hrvatskom većinom u FBiH: uzorakje podijeljen u pet regionalnih jedinica u kojima suHrvati većina: Posavski kanton, Srednjobosanskikanton, Hercegovačko-neretvanski kanton, Za-padnohercegovački kanton, Kanton 10.

• Za područja s bošnjačkom većinom uzorak je po-dijeljen u pet regionalnih jedinica u kojima su Bo-šnjaci većina: Unsko-sanski kanton, Tuzlanski

kanton, Zeničko-dobojski kanton i Srednjobosan-ski kanton, Hercegovačko-neretvanski kanton;Kanton Sarajevo-Goražde.

• Za RS kao područje sa srpskom većinom: uzorak jepodijeljen na pet regionalnih jedinica - sjeveroza-padnu (Banja Luka); sjevernu (Doboj); sjevernoi-stočnu (Bijeljina); istočnu (Pale) i jugoistočnu(Trebinje).

• Distrikt Brčko je tretiran kao zasebna regija.

Svaka je regionalna jedinica dobila proporcionalanbroj blokova u skladu s brojem stanovnika. Općine usvakoj od regija su po veličini podijeljene u tri grupe– regionalne centre te općine srednje veličine i maleopćine. U okviru svake od tri kategorije općina, na-sumično su odabrane po najmanje tri općine. Uku-pan broj općina u uzorku je najmanje 51 + Brčkodistrikt BiH (max. 70 – preko 50% od svih općina uBiH). To je osiguralo adekvatnu pokrivenost BiH i nje-nih dijelova. Sve odabrane općine u svakoj od regijasu dobile svoj udio u odnosu na odgovarajući kan-ton/regiju. Oko 57% intervjua za svaku od odabranihopćina su bila namijenjena selima dok je 43% bilonamijenjeno općinskim centrima i urbanim podru-čjima. Proporcionalni broj blokova uzorka za svakuod općina je dodjeljivan na sljedeći način:

• prema relativnoj veličini stanovništva – broju sta-novnika u datoj općini koji žive u naseljima razli-čite veličine;

• prema relativnoj veličini stanovništva – broju sta-novnika različitih nacionalnosti koji žive u datojopćini.

Analiza podatakaAnaliza podataka je obavljena tokom prve polovine2009. godine. Analiza je provedena korištenjem pon-dera koji su unaprijedili reprezentativnost iste, čimeje veličina uzorka smanjena na 1600, Zbog tog je raz-loga broj ispitanika koji se pojavljuje u analizi 1600,a ne 1623. Svi rezultati kvantitativne analize su pro-vjereni u smislu njihove statističke značajnosti te uskladu s tim i rangirani. U analiziranju i diskusiji re-zultata smo se stoga fokusirali na deskricpiju rezul-tata koji se pokazali statistički posebno značajnim.Metoda koja je u tom smislu korištena je tzv. hi kva-drat test, pri čemu je posebna pažnja bila posvećenakorigiranim rezidualima (korigirani se reziduali od-nose na standardnu distribuciju).

Pored toga su na rezultatima primijenjene i logističkeregresije (vidjeti Aneks 3) kako bi se procijenila vje-rovatnoća javljanja za više ispitivanih pojava.

Rezultat analize su disagregirani po spolu, dobi, et-ničkoj pripadnosti, mjestu (lokaciji) i vrsti naselja,vrsti obrazovanja i nivou prihoda. Posljednje dvije ka-tegorije u analizi se pojavljuju podijeljene u tri kate-gorije: niska, srednja i visoka. U slučaju obrazovanja

AneksiIzvještaj o humanom razvoju za Bosnu i Hercegovinu 2009.Društveni kapital u Bosni i HercegoviniVEZE MEĐU NAMA

108


podjela je napravljena na sljedeći način: nizak nivoobrazovanja podrazumijeva one koji su završilibarem 1-7/8 razreda osnovne škole ili završili osno-vnu školu, srednji nivo obrazovanja se odnosi na onekoji su završili srednju školu (2-3 ili 4 godine) ili imajuzavršenu višu školu; dok visok nivo obrazovanjaobuhvata ispitanike sa završenim fakultetom ili po-slijediplomskim studijem (magisterij, doktorat). Kodnivoa prihoda, radi se o jednostavnoj podjeli naosnovu odgovora na pitanje o visini, odnosno nivouprihoda domaćinstva. Pri tome se kategorija niskihprihoda odnosi na prijavljeni mjesečni prihod od 300KM ili manje; kategorija srednjih prihoda se odnosina prihode od 300 do 900 KM mjesečno dok se kate-gorija visokih prihoda odnosi na mjesečne prihodeveće od 900 KM. Ova je podjela korištena i kao radnadefinicija te istu ne bi trebalo tumačiti kao granicu si-romaštva. Od 1. januara 2002. godine, bh. valuta,konvertibilna marka (KM) je vezana za euro po kursurazmjene od 1 EUR = 1,955830 KM, odnosno 1KM =0,511292 EUR.171

Fokus grupeKvantitativna komponenta istraživanja je nadopu-njena diskusijom u fokus grupama. Odabir ciljnihgrupa i lokacija je obavljen u saradnji sa Prism Re-search, a u slučaju kolektivnih centara i manjinskihpovratnika, u saradnji s UNHCR-om. U odabiru grupai tema rukovodili smo se principom identificiranjaseta problema kojih se dotiče kvantitativno istraživa-nje – intervjui u okviru NHDR-a, ali na koje ovo istra-

živanje ne daje puni odgovor te principom socijalneuključenosti, što znači da smo bili posebno zaintere-sirani za razgovor sa predstavnicima grupa dru-štveno neumreženih osoba. Na osnovu konsultacijasa eksternim upravnim odborom, cilj je određen kroztri kategorije: (1) marginalizirane grupe s očekivanimnajvišim nivoom društvene neumreženosti (manjin-ski povratnici, osobe koje žive u kolektivnim cen-trima, izolirane starije osobe), (2) skupine na pragusocijalne isključenosti i društvene neumreženosti(nezaposlene žene, mladi koji žele raditi u inostran-stvu), i (3) grupe koje mogu dati saznanja o primje-rima kako uključujućeg tako i isključujućeg društ-venog kapitala u BiH (predstavnici civilnog društva,građani koji imaju iskustva sa „štelama“). Organizi-rano je ukupno devet (9) diskusija u fokus grupamasa pomenutih sedam ciljnih grupa (vidjeti TabeluA1.1).

Za sve su grupne diskusije izabrani sudionici sa spe-cifičnim sociodemografskim karakteristikama, osimza diskusije sa predstavnicima sektora civilnog dru-štva (vidjeti Tabelu A1.2).

Učesnici iz prve dvije grupe (manjinski povratnici istanovnici kolektivnih centara) su odabrani uzpomoć UNHCR-a. Sudionike u grupnim diskusijamasa nezaposlenim ženama, starijim izoliranim oso-bama, mladima koji žele raditi u inostranstvu i gra-đanima koji su imali iskustva sa „štelama“ identifi-cirali su i angažirali istraživači Prism Researcha osla-


109

171 Godišnji izvještaj Centralne banke BiH, 2008, str. 50, pregledan 1. septembra 2009., pregledan 12. augusta 2009. godine ,<http://www.cbbh.ba/files/godisnji_izvjestaji/2008/cbbh_annual_report_2008_bs.pdf>.

Specifikacije za diskusije u fokus grupama

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela A1.1

1. anjinski povratniciM

2 žive ukolektivnim centrima

. Osobe koje

3 žene. Nezaposlene

4. Starije izolirane osobe

UkupnoCiljna grupa

Mjesta održavanja, datum i vrijeme održavanja intervjua

1

1

1

1

1

2

2

9Ukupno

Višegrad

20/02/2009

11:00-12:30

1

Srebrenica

20/02/2009

14:30-16:00

1

Sarajevo

23/02/2009

15:00-16:30

23/02/2009

11:00-12:30

2

Banja Luka

25/02/2009

13:00-14:30

25/02/2009

13:00-14:30

26/02/2009

11:00-12:30

3

Mostar

30/02/2009

11:00-12:30

30/02/2009

13:30-15:00

2

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

......................................................................................................................

4. Mladi ljudi koji žele raditi

u inostranstvu

5. Građani koji imaju iskustva

sa “štelama”

6. Predstavnici organizacija

civilnog društva


njajući se na tradicionalne metode za ovakve vrsteprojekata. Za identificiranje ispitanika je korišten po-seban eliminatorni upitnik (upitnik za odabir) s filterpitanjima. Pored toga, kada je to bilo potrebno, do-datni su ispitanici angažirani korištenjem metode„snježne grudve“, pri čemu je i u ovim slučajevimabilo obavezno korištenje upitnika.

Sudionicima su, kako bi ih se pripremilo za diskusiju,pojašnjena obilježja i karakter diskusija u fokus gru-

pama. Također ih se uvjerilo u povjerljivost i anonim-nost, odnosno da njihova imena neće biti navođenanigdje u izvještaju. Rezultati istraživanja bi se trebalikoristiti isključivo kao pokazatelj stavova sudionika,a ne nužno i građana BiH u širem smislu. Moderatordiskusija bio je kvalitetno obučen i iskusan modera-tor Prism Researcha koji je u tu svrhu koristio vodičza diskusiju koji je izradio UNDP, a koji su zajedničkifinalizirali UNDP i Prism Research.


110

Pregled kriterija kod formiranja fokus grupa

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela A1 2.

Osnovni kriteriji

Povratnici

.......................................................................................................................

Manjinski povratnici

Spol

Mješovito

Obrazovanje

Mješovito

Dob

Mješovito

Osnovni kriteriji

Stanovnici kolektivnih centara

.......................................................................................................................

Stanovnici kolektivnih centara

......................................................................................................................

Spol

Mješovito

Obrazovanje

Mješovito

Dob

Mješovito

Nezaposlene žene

Osnovni kriteriji

Nezaposlene žene koje traže posao

.......................................................................................................................

Porodična situacijaObrazovanje

Mješovito

Dob

18-64 godina

Izolirane starije osobe

Osnovni kriteriji.......................................................................................................................

Spol

Mješovito

Dob

Preko 60 godina

Mladi koji žele raditi u inostranstvu


Mješovito

Obrazovanje

Mješovito

Dob

18-35 godina

Gra štenjem osobnih veza/đani koji su imali iskustva sa kori štelama


Kategorija prihoda

Mješovito

Obrazovanje

Mješovito

Dob

18-64 godina

Mješovito; u odnosu

na broj male djece

Osobe korisnici narodnih kuhinja i izolirane

od/bez porodica i bliskih prijatelja

Mladi koji razmišljaju o traženju posla u

inostranstvu ili koji su nekad pokušali naći

posao u inostranstvu

Osobe koje su nekada koristile osobne

veze/štele i osobe koje su izjavile da nisu

imale takva iskustva

Status u smislu

zaposlenosti


ANEKS 2: INDEKSI HUMANOG RAZVOJAZA 2008/2009.

Trendovi humanog razvoja u BiH U poglavlju koje slijedi analiziramo posljednje rezul-tate indeksa humanog razvoja (HDI) za Bosnu i Her-cegovinu. Ovi indeksi – indeks humanog razvoja,indeks siromaštva, indeks razvoja prema spolu i mje-rilo osnaživanja spolova– osiguravaju, iz različitihperspektiva, kombinirane indekse koji mjere različiteaspekte razvoja i deprivacije.

HDI se koristi kako bi se izmjerio osnovni nivo razvojazemlje. HDI predstavlja kombinaciju standardiziranihmjera očekivanog životnog vijeka, pismenosti i obra-zovanja i životnog standarda. Po pitanju HDI, BiH od2002. godine ostvaruje solidan i stalan napredak. Re-zultat koji smo dobili izračunom indeksa humanog

razvoja za 2008. godinu iznosi 0,814. Takav rezultatpredstavlja značajno poboljšanje u odnosu na 2004.godinu kada je HDI iznosio 0,804, što je BiH po prviput osiguralo mjesto u grupi zemalja visokog huma-nog razvoja, kod kojih HDI prelazi 0,800, U 2004. jepodjela HDI po entitetima pokazala značajne razlikeizmeđu dva entiteta, pri čemu je FBiH imala znatnoviše rezultate od RS. Nažalost, zbog nedostupnih po-dataka za ovaj izvještaj nismo mogli uraditi i disagre-giranu podjelu indeksa po entitetima. Stoga tekostaje za vidjeti, kada budu dostupni budući podaci,da li ova razlika među entitetima i dalje postoji.

Što se pak globalnog položaja BiH u smislu humanograzvoja tiče, tabela 2.1 nam ukazuje na mjesto kojezemlja u tom smislu zauzima. Tu vidimo da se polo-žaj BiH poboljšao.


111

172 Napominjemo da ova tabela predstavlja grubu procjenu s obzirom na različite metodologije, različite godine u kojima je procjena vršenašto značajno snižava stepe uporedivosti ovih podataka.173 Prema najnovijim dostupnim podacima, od kojih većina datira iz 2006. godine.

Grafikon A2.1 Humani razvoj u BiH od 2002. do 2008.

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

.............................................................................................

.......................................................

NHDR 2003. NHDR 2004. NHDR 2008.

.............................................................................................

.............................................................................................

.............................................................................................

.............................................................................................

.............................................................................................

.............................................................................................

.............................................................................................

.............................................................................................

0 780,

0 785,

0 790,

0 795,

0 800,

0 805,

0 810,

0 815,

0 820,

Indeks humanog

razvoja

0 793,

0 804,

0 814,

...

...

Indeks humanog razvoja - rangirano

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela A2 1.

...........................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................

Zemlja (podaci iz 2006.)

0 968

0 968

0 967

,

,

,

......................................................................................................................

64

65

67

75

68

69

73

177

178

179

0 822

0 821

0 817

0 802

0 808

0 807

0 806

,

,

,

,

,

,

,

,

0,361

0,352

0,329

0 814

1

2

3

Island

Norve

Kanada

Crna gora

Srbija

Bjelorusija

Bosna i Hercegovina (2006.)

BJR Makedonija

Albanija

Ruska Federacija

Demokratska Republika Kongo

Centralnoafri

Sijera Leone

ška

Bosna i Hercegovina (rezultat iz NHDR-a za 2008.godinu)

čka republika

HDI Mjesto na rang listi zemalja

172

173

...........................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................


Postoje dvije verzije indeksa siromaštva, HPI-1 koji seizračunava za zemlje u razvoju te HPI-2 koji se računau razvijenim zemljama. Uzimajući u obzir da se HPI-2 izračunava za zemlje članice OECD-a, srednje i isto-čne Evrope te Zajednicu nezavisnih država, isti smoprimijenili i u slučaju BiH. HPI-2 mjeri siromaštvo iisključenost prema očekivanom životnom vijeku, si-

romaštvu mjerenom prihodima, pismenosti i dugo-trajnoj nezaposlenosti. Prema rezultatima HPI-2 kojesmo dobili za BiH iznosi 16.12.174

Izvještaji o humanom razvoju od 1995. godine kori-ste i dva indeksa kojima se mjeri položaj žena u raz-voju. Prvi, indeks razvoja prema spolu (GDI) - „mjeri


112

174 Zbog znatnih razlika u rapoloživim podacima iz ranijih izračuna HPI, nisu moguća poređenja sa prethodnim godinama.175 „Table 4: Human and income poverty: OECD countries, Central and Eastern Europe and the CIS”, UNDP, Njujork , <http://hdr.undp.org/en/media/HDR_20072008_Table_4.pdf>.

Indeks ljudskog siromaštva HPI -2

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela A2 2.

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

Zemlja

6,3

6,8

8,1

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

16

17

18

19

14,8

15,4

16,0

16,12

29,8

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

1

2

3

Švedska

Norveška

Holandija

Ujedinjeno Kraljevstvo

Sjedinjene Američke Države

Irska

Bosna i Hercegovina

Italija

H I-2PMjesto na rang

listi zemalja

......................................................................................................................

175

Vrijednost Indeks razvoja prema spolu (GDI)

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela A2 3.

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

0,815

0,814

0,812

0,801

0,798

0,797

0,795

0,763

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

0,839

0,823

0,820

49

50

51

52

53

54

58

59

60

63

78

Rang po GDI 2005.

......................................................................................................................

.......................................................................................................................

Zemlja

Kuba

Bugarska

Meksiko

Bosna i He cegovina (2008.)r

Tonga

Rumunija

Ruska ederacijaF

Brazil

Albanija

BJR Makedonija

Turska

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................


rezultate u istim osnovnim sposobnostima kao i HDI,ali pri tome bilježi nejednakost odnosno dibalans urezultatima između muškaraca i žena“.176 Kao i HDI,GDI se izračunava kao udio u odnosu na 1.0, GDI jeniži u slučajevima kada se, u određenoj zemlji, sma-njuje nivo rezultata i žena i muškaraca istovremenoili pak kada raste disparitet između nivoa postignućažena i muškaraca. Disparitet u humanom razvoju iz-među žena i muškaraca može se vidjeti i kroz razlikuizmeđu HDI i GDI jedne zemlje.

Procjena GDI za BiH u tri tačke procjene u posljednjih6 godina pokazuje značajan napredak. Kako to po-kazuje naredni grafikon, prema našem izračunu, ovajGDI iznosi 0,815.

Ovakav GDI BiH stavlja na 56 mjesto na listi od 156zemalja u kojima je ovaj indeks izračunavan u skorijevrijeme. Zemlje s najvišim GDI su Island i Australija,

dok najniži GDI imaju Sijera Leone, Čad i Niger. Slo-venija, Hrvatska i Bugarska imaju viši GDI od BiH, dokRumunija i BJR Makedonija imaju niži GDI.

Drugi od ova dva indeksa – mjerilo osnaživanja spo-lova (GEM) predstavlja mjerenje mogućnosti poje-dinca da ostvari moć i utjecaj nad vlastitim stanjem iokolinom. Stoga ovaj indeks „procjenjuje napredaku unapređenju položaja žena na političkom i eko-nomskom planu. Ispituje razmjere u kojima su ženei muškarci u mogućnosti aktivno sudjelovati u eko-nomskom i političkom životu i sudjelovati u odluči-vanju. Dok se GDI fokusira na širenje mogućnostiGEM se bavi korištenjem ovih mogućnosti kako bi seiskoristile prilike koje pruža život“.177 GEM za BiH za2008. godinu iznosio je 0,54. GEM se računa kao udiou odnosu na 1.0; rezultat 1.0 predstavlja idealanomjer osnaživanja spolova.


113

176 UNDP (2009). 177 UNDP (2009).

Grafikon A2.2 Mjerenje GDI kro vrijemez

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

.......................................................................................................................

...........................................

NHDR 2003. NHDR 2004. NHDR 2008.

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

0 7, 6

0 7, 7

0 7, 8

0 7, 9

0 80,

0 8, 1

0 8, 2

Indeks razvoja u odnosu na spol - GDI

0 7, 82

0 80, 1

0 81, 5

...

...

Grafikon A2.3 Mjerilo osnaživanja spolova - kroz vrijeme

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

.......................................................................................................................

...........................................

NHDR 2003. NHDR 2004. NHDR 2008.

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................0,56

0,54

0,52

0,5

0,48

0,46

0,44

0

Mjerilo osnaženosti spolova

0,476

0,496

0,54

...

...



114

178 UNDP (2009).

Rezultati – izračuni i izvori podataka

Mjerilo osnaživanja spolova - rang lista

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela A2 4.

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

Zemja

0,925

0,915

0,892

......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

32

37

38

63

65

72

80

107

108

0,644

0,625

0,622

0,522

0,544

0,54

0,526

0,500

0,283

0,136

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

1

2

3

Švedska

Norveška

Finska

BJR Makedonija

Slovenija

Hrvatska

Moldavija

Ruska Federacija

Bosna i Hercegovina (2008.)

Kina

Rumunija

Egipat

Jemen

.......................................................................................................................

GEM Mjesto na rang listi zemalja

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

Tabela A2.4 daje neke od komparativnih rezultata sa najnovijim dostupnim rezultatima za GEM iz drugih ze-malja.178

Indeks humanog razvoja

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela A2.5

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

Očekivani životni vijek - u godinama

Stopa pismenosti odraslih - %

BDP po glavi stanovnika - PPP US$

Indeks očekivanog životnog vijeka

Indeks obrazovanja

Indeks BDP-a

Indeks humanog razvoja - HDI

.......................................................................................................................

NHDR

2003.

74 1,

96 70,

68 00,

$ 6 250.

0 818,

0 871,

0 690,

0 793,

1

2

3

4

5

6

7

74 3,

97 10,

69 00,

$ 7 230.

0 822,

0 877,

0 714,

0 804,

74 43,

96 70,

74 78,

$ 7 611.

0 824,

0 894,

0 723,

0 814,

IndikatorNHDR

2004.

NHDR

2008.

Kombinirana stopa upisa na svim nivoima

obrazovanja - %



115

Izvori podataka i komentari

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela A2.6

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

Country

Očekivani životni vijek - u godinama

Stopa pismenosti odraslih - %

Komentar

.......................................................................................................................

Izvor

UNDATA 2006 -2007. .

Indi atork

BDP po glavi stanovnika .=7 611 $

1

2

3

4

......................................................................................................................

BDP po glavi stanovnika - PPP US$

Kombinirana stopa upisa na svim

nivoima obrazovanja - %

Tim za izradu NHDR-a,

procjena

Na osnovu: tabela mortaliteta za 2006.

u izvještaju “Procjena broja stanovnika BiH”

Arjan Gjonca, 2007. (neobjavljeno)

Na osnovu: procjenama dobne strukture

stanovništva za 2006. u “Procjenama broja

stanovnika BiH” i broja upisanih učenika

i studenata, Agencija za statistiku

BiH: Statistički podaci iz oblasti obrazovanja


procjena

Grafikon A2.4 HDI (glavni indikatori)

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

O đenju)čekivani životni vijek (pri ro Stopa pismenosti odraslih - %

74 10, 74 30, 74 43,

96 70, 97 10, 96 70,

68 00, 69 00,74 78,

NHDR 2003. NHDR 2004. NHDR 2008.

Kombinirana stopa upisa

na svim nivoima obrazovanja - %



116

Indeks ljudskog siromaštva (HPI - 2)

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela A2.7

Vjerovatno živjeti preko 60 godina, % Pća da neće 1

Stopa pismenosti odraslih, % P2

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

Indikator

......................................................................................................................

13 50,

2 90,

17 8,

13 7,

13 88,

.......................................................................................................................

Osobe koje žive ispod granice siromaštva - mjerenog

prihodima, % P3

Dugotrajna nezaposlenost, % P4

NHDR 2003. NHDR 2004. NHDR 2008.

HPI = {1/4 (P +P +P +P ) }, a 3

( )

1 2 3 4 gdje je

u skladu sa standardom

12 68,

3 30,

18 6,

20 22,

16 12,

13 60,

3 30,

18 4,

12 3,

13 86,

1

2

3

4

1a

Indeks razvoja prema spolu......................................................................................................................

Tabela A2.9

Indikatori

......................................................................................................................

3 843 00. .

1 838 550. .

2 004 450. .

0 521,

0 479,

74 30,

77 00,

72 00,

97 1,

94 40,

99 00,

69 00,

0 707,

0 678,

28 858 209. .

7 230.

Ukupno stanovništvo

Žensko stanovništvo Nf

M ško stanovništvo Nmu

Udio žena nf

Udio muškaraca nm

Prosječni očekivani životni vijek

Žene

M škarciu

Stopa pismenosti odraslih

Žene

M škarciu

Kombinirana stopa upisa

Žene

Muškarci

Ukupni BDP PPP USD (000)

BDP po glavi stanovnika PPP$

NHDR 2004. NHDR 2008.NHDR 2003.

3 832 099. .

2 000 356. .

1 831 743. .

0 522,

0 478,

74 10,

76 80,

71 40,

96 7,

91 10,

98 40,

68 00,

72 200,

65 100,

23 950 246. .

6 250.

3 497 686. .

1 856 901. .

1 640 784. .

0 531,

0 469,

74 43,

77 90,

70 96,

96 7,

94 40,

99 00,

74 78,

0 666,

0 828,

30 389 00. . 0

7 611.

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

2

1

3

4

5

6

Izvori i komentari

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela A2.8

Country KomentarIzvor

Tim za izradu NHDR-a, procjena


UN 2006 -2007DATA . .

Anketa o potrošnji domaćinstava

za 2008. godinu

Indikator

Na osnovu: Ankete o radnoj

snazi za 2008. godinu

1

2

3

4

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

......................................................................................................................

Vjerovatno živjeti

preko 60 godina, % P

ća da neće

1

Stopa pismenosti odraslih, % P2

Osobe koje žive ispod granice si-

romaštva - mjerenog prihodima, % P3

Dugotrajna nezaposlenost, % P4

Na osnovu: tabela mortaliteta za

2006. u izvještaju “Procjena broja

stanovnika BiH ” Arjan Gjonca,

2007. (neobjavljeno)

¸



117

Izračun GDI

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela A2.11

Country NHDR2004.

NHDR2008.

NHDR2003.

0 38,

0 62,

0 822,

0 815,

0 911,

0 722,

0 848,

0 984,

0 651,

0 873,

0 86,

1

2

3

4

5

6

7

8

Indeks očekivanog životnog vijeka

Za , , , ,žene ILF (77 9-27 5)/(87 5 - 27 5)

Za mu ILM , , (8 , ,škarce = (70 96 - 22 5)/ 82 5 - 22 5)

Indeks jednakosti očekivanog životnog vijeka

IEDL

Indeks obrazovanja

Indeks pismenosti žena ILF

Indeks upisa za žene Ikf

Indeks obrazovanja za žene

Indeks pismenosti muškaraca Ilm

Indeks upisa za muškarce lKm

Indeks obrazovanja za muškarce

Indeks jednakosti obrazovanja

IEDE

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

0 4,

0 6,

0 825,

0 825,

0 944,

0 707,

0 865,

0 99,

0 6, 78

0 886,

0 875,

0 37,

0 63,

0 840,

0 808,

0 944,

0 666,

0 851,

0 990,

0 828,

0 936,

0 889,

Udio ekonomski aktivnog

(Eaf )

ženskog

stanovništva

Udio ekonomski aktivnog mu

(Eam)

škog

stanovništva

0 818, 0 825, 0 824,

Indeks prihoda

Odnos plaća Wf/Wm 0 75,

0 315,

0 685,

0 75,

0 333,

0 667,

0,75

0 308,

0 692,

Udio generiranih prihoda - žene

Udio generiranih prihoda - muškarci

Procijenjeni prihod po glavi stanovnika

Ukupni prihod za žene 7 543 342. . 9 509 111. . 9 364 510. .

Izvori i komentari

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela A2.10

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

......................................................................................................................

.......................................................................................................................

UN 2006 - 2007DATA . .

1

2

3

4

5

6

Izvor KomentarIndikator

.......................................................................................................................

Stanovništvo

Stopa pismenosti odraslih

Kombinirana stopa upisa na

svim nivoima obrazovanja-%

Udio ekonomski aktivnog sta-vništva - muškaraca i žena

BDP po glavi stanovnika -PPP US$

BDP po glavi stanovnika = 7.611$

Na osnovu: Ankete o radnoj snazi

za 2008.godinu

.......................................................................................................................

Očekivani životni vijek

pri rođenju


procjena


procjena

Međunarodni monetarni fond,

Pregled svjetske ekonomije

baza podataka, april 2009.


procjena


procjena

Na osnovu: tabela mortaliteta za

2006. u izvještaju “Procjena broja

stanovnika BiH ” Arjan Gjonca,

2007. (neobjavljeno)

Na osnovu: procjene dobne i polne strukture

stanovništva BiH za2006. godinu prezentira-

ne u izvještaju “Procjena broja stanovnika

BiH”; broj učenika i studenata upisanih u ob-

razovne institucije prema spolu; Agencija za

statistiku BiH: Statistika obrazovanja

¸

Na osnovu: “Procjene broja stanovnika

BiH ” Arjan Gjonca, 2007. (neobjavljeno)¸



118

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela A2.12

Mjerilo osnaživanja spolova

Mjerilo osnaživanja spolova

Udio ženskog stanovništva

Udio đužena me članovima parlamenta

Udio muškog stanovništva

Udio mu đuškaraca me članovima parlamenta

Udio žena na rukovodnim mjestima

Udio muškaraca na rukovodnim mjestima

Udio žena na mjestima u stručnim profesijama i nauci

Udio muškaraca na mjestima u stručnim profesijama i nauci

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

0 5309,

0 2082,

0 4691,

0 7918,

0 2257,

0 7743,

0 3897,

0,6103

Indikatori

Zastupanje u parlamentu

Ekonomsko sudjelovanje

Procijenjeni zarađeni dohodak žena

Procijenjeni zarađeni dohodak muškaraca

5 043.

12 814.

Zarađeni dohodak PPP USD

0 5, 4

1

2

3

Izvori i komentari

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela A2 3.1

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

......................................................................................................................

Procjena 0,75


1

2

3

4

Izvor KomentarIndikator

.......................................................................................................................

Parlamentarno zastupanje

Ekonomsko sudjelovanje

Zarađeni dohodak SPPP U $

Udio menadžera, stručnih i zna-

nstvenih pozicija prema spolu

Udio ukupnog broja zastupnica u

svim parlamentima (entitetskim,

državnom) i ukupan broj mjesta

u parlamentu

U odsustvu pouzdanih podataka

korišten je fiksni udio

u vrijednosti od 0,75

Anketa o potrošnji domaćinstava

za 2008.godinu

U skladu s metodologijom

za izračunavanje GDI

Zvanične web stranice

entitetskih i državnog

parlamenta

......................................................................................................................

9

10

11

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

BDP po glavi stanovnika za žene

Ukupni prihod za muškarce

BDP po glavi stanovnika za muškarce

3 771.

16 408 754. .

8 958.

4 744.

19 341 546. .

10 520.

5 043.

21 024 490. .

12 814.

Indeks BDP-a

0 606,

0 75,

0 644,

0 777,

0 675,

0 810,

Indeks jednakosti u prihodima

0 667,IEDBDP 0 702, 0 732,

Indeks razvoja prema spolu

GDI 0 782, 0 801, 0 815,

IBDPf za žene = (log BDPf-log 100)/(log

40,000-log 100)

IBDPm za muškarce = (log BDPm-log 100)/(log

40,000-log 100)

NHDR2004.

NHDR2008.

NHDR2003.



119

ANEKS 3: LOGISTIČKA REGRESIJA I DOP-UNSKE TABELE

Logistička regresijaKako bi se kontrolirala značajnost odabranih neza-visnih varijabli (npr. dobi, etničke pripadnosti, pri-hoda) na date zavisne varijable (nedostatakdruštvenih veza) u poređenju sa svim preostalim va-rijablama, provedena ja je serija logističkih regresija.U rezultatima koje predstavljamo u daljem tekstu,najznačajnije rezultate obilježava nivo koji se pribli-žava 0,000 (sig.). Vrijednosti u prvoj koloni (B) poka-zuje utjecaj pojedinačne nezavisne varijable: što jeviša vrijednost, veći je utjecaj. Minus ukazuje na sma-njenje dok plus ukazuje na rast zavisne varijable.

Svaki od koeficijenata regresije opisuje veličinu do-prinosa te nezavisne varijable. Pozitivan koeficijentregresije znači da varijabla povećava vjerovatnoću is-hoda (vrijednost 1 zavisne varijable), dok negativankoeficijent regresije znači da varijabla smanjuje vje-

rovatnoću tog ishoda; visok koeficijent regresijeznači da varijabla snažno utječe na vjerovatnoću togishoda dok koeficijent regresije blizak nuli ukazujeda ta varijabla ima malo utjecaja na vjerovatnoću togishoda.

Logistička se regresija često koristi u svrhu identifici-ranja razlika među različitim vrijednostima jedne va-rijable u vezi s utjecajem tih vrijednosti na zavisnuvarijablu. Naredna tabela se odnosi na ili predstavljapopratnu informaciju različitim iskazima datim kroztekst.

Od značajnijih rezultata, utvrdili smo da je dob po-kretač u odnosu na nedostatak društvenih veza, zaispitanike starije od 65 godina je veća vjerovatnoćada potpadaju pod kategoriju osoba pogođenih ne-dostatkom društvenih veza. Logistička regresija je ta-kođer pokazala nepostojanje utjecaja etničkepripadnosti (identiteta) na nedostatak društvenihveza (za Srbe b=0,728 , a za Bošnjake b=0,670 ).

Binarna logistička regresija povjerenja u porodicu i povjerenja u pripadnike

drugih etničkih skupina

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela A3.1

Konstanta

F BiH

RS

Brčko distrikt

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

B S.E. B S.E.

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

1 19,

0

-0 82,

1 49,

0Bošnjaci

0 38,

0 24,

0 95,

0 001,

,001

NS

-2 33,

0

0 05,

0

-0 23,

0 45,

0 27,

0 60,

001,

NS

,05

Povjerenje u druge etničke skupinePovjerenje u porodicu

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

0 26,

0 82,

- ,0 36

0 21,

0

0 25,

0

0 23,

0

-0 53,

-0 54,

0

0 09,

0 21,

0 04,

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

Srbi

Hrvati

Pripadnici etničke većineu lokalnoj zajednici

Pripadnici etničke manjineu lokalnoj zajednici

Iz etnički ujednačene zajednice

Muškarci

Žene

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

Urbano

Ruralno

Mlađi od 30

30 6do 0

Stariji od 60


Srednji stepen obrazovanja

Visoki stepen obrazovanja

R kvadrat

0 22,

0 26,

0 24,

0 30,

0 14,

0 15,

0 19,

0 22,

0 17,

0 22,

NS

,001

NS

NS

NS

NS

.01

.01

NS

NS

0 13,

0 06,

0 39,

-0 12,

0

0 19,

0

0 08,

0

-0 23,

0 23,

0

-0 52,

-0 20,

0 01,

0 29,

0 25,

0 27,

0 35,

0 17,

0 18,

0 22,

0 23,

0 22,

0 27,

NS

NS

NS

NS

NS

NS

NS

NS

,05

NS

0 0

.......................................................................................................................



120

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela 2A3.

Konstanta

FBiH

RS

Brčko distrikt

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

B S.E. B S.E.

.......................................................................................................................

Bošnjaci.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

Srbi

Hrvati

Muškarci

Žene

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

Urbano

Ruralno

Mlađi od 30

30 6do 0

Stariji od 60


Srednji stepen obrazovanja

Visoki stepen obrazovanja

R kvadrat

Linearna regresija dvaju dimenzija pojmova

Dimenzija koja se odnosi na

povjerenje u porodicu

Dimenzija koja se odnosi na povjerenje u

pripadnike vlastite i drugih etničkih skupina

-0 20, 0,14 NS NS

NS

NS

NS

NS

NS

NS

NS

,001

-0,00 1,36

0,01

NS0,09-0,11

0,09

0,18 0,5-0.37

0

NS

NS

NS

NS -0,17 0,06

0,08

,01

-0,11NS

0,01

,001

,01

,01

,001 0,05

- 0,19

0,02

0,02

0,09

0,26

0,09

0,10

0,05

0,05

0.06

0,07

,05

,05

0,09

0,18

0,08

0,09

0,09

0,10

0,05

0,05

0,06

0.06

0,08

0,07

0

-0 20,

0 45,

0 0

- ,300 0,08 ,0010 12,

0 29,

0 0

0 31,

-0 07,

0 0

0

0

0 06,

0

0 16,

0

-0 23,

-0 20,

0 0

-0 04,

0 01,

0 03, 0 03,

Pripadnici etničke većineu lokalnoj zajednici

Pripadnici etničke manji-ne u lokalnoj zajednici

Iz etnički ujednačenezajednice

Naredna tabela pokazuje da povjerenje i raznolikost prijatelja pozitivno utječu na osjećaj pripadnosti zajednicikod osobe.

Logistička regresija u odnosu na osjećaj pripadnosti

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Table 3A3.

Nije član

Član udruženja

Ima poznanike razičitog spola

Ima poznanike različitog stepenaobrazovanja

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

B S.E. df Sig.

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

Wald Exp(B)

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela 3A3.

B S.E. df Sig.Wald Exp(B)

Osjećaj pripadnosti

0

-,384

,298

,488

,236

,254

,134

2,646

1

1

1

1,380

13,168

,104

,240

,000

,681

1,347

1,629

.......................................................................................................................

Ima raznoliku skupinu prijatelja ,505 ,141 112,757 ,000 1,657



121

Logistička regresija u odnosu na dob, etničku pripadnost i nedostatak

društvene umreženosti

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela 4A3.

Konstanta

Ostali

Hrvati

Srbi

Bošnjaci

Brčko distrikt

RS

FBiH

40+

31-39

Mlađi od 31.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

B S.E. df Sig.

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

,241

,998

,684

,078

,539

- 606,

-3,140

-1,377

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

......................................................................................................................

Wald Exp(B)

24 491,

,528

19 777,

7 662,

6 479,

,628

9 574,

,075

5 149,

1 472,

181 790,

,000

,468

,000

,022

,011

,428

,144

,785

,023

,225

,000

1 273,

2 713,

1 981,

,546

1 082,

1 715,

,252

,043

Nedostatak štvenih vezadru

,332

,224

,269

,764

,287

,238

1 135,

,233

2

1

1

2

1

1

6

1

1

1

1

Logistička regresija u odnosu na etničku pripadnost i nedostatak društvenih

veza

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela 5A3.

Bošnjaci

Srbi

Hrvati

Konstanta

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

B S.E. df Sig.

.......................................................................................................................

,728

,670

-2 454,......................................................................................................................

Wald Exp(B)

17 055,

15 969,

8 212,

288 989,

,000

,000

, 400

, 000

2 070,

1 954,

,086

Etnička pripadnost i nedostatak društvenih veza

,182

,234

,144

2

1

1

1

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

Nema prijatelja

Vjeruje porodici-obitelji i prijateljima

Pripadnik je etničke većine

Konstanta

,651

-1,234

-,236

-1,226

,024

,150

,239

,246

,198

,271

1

1

2

1

1

1

18,719

26,754

38,185

,925

38,148

,008

,000

,000

,000

,336

,000

,929

1,918

,291

,789

,293

1,024

B S.E. df Sig.Wald Exp(B)B S.E. df Sig.Wald Exp(B)

Osjećaj pripadnosti

Pripadnici etničke manjine u lokalnoj zajednici




122

Logistička regresija u odnosu na volonterstvo

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela A3.6

Mlađi od 30

30-60

60+

Ruralno

FBiH

RS

Brčko distrikt

Bošnjaci

Srbi

Hrvati

Žene

Konstanta

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

B S.E. df Sig.

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

- 717,

-1 473,

-1 153,

-1 602,

-1 250,

1 220,

- 057,

- 533,

-1 651,

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

......................................................................................................................

Wald Exp(B)

13 484,

6 305,

11 486,

15 833,

11 523,

11 375,

,719

7 597,

7 130,

,018

3 794,

37 935,

,001

,012

,001

,000

,003

,001

,397

,022

,008

,892

,051

,000

,488

,229

,316

,201

,287

3 388,

,587

,945

,192

Volonterski rad

,286

,435

,290

,475

1 474,

,457

,421

,274

,268

2

1

1

1

2

1

1

2

1

1

1

1

Napomena u vezi s narednom tabelom: šifre za pitanje V1 „koliko često ste volontirali tokom prošle godine“;„redovito“, „često“ i „rijetko“ su uzete kao „volontirao/la tokom protekle godine“ dok su šifre odgovora „nijed-nom“, „ne znam“ i „ne želim odgovoriti“ izostavljene.

Logistička regresija u odnosu na vjerovatnoću zaposlenosti

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela A3.7

Ruralno

Muškarci (ref )

Žene

Provodi vrijeme sa osobama različitogobrazovnog profila (1)

Provodi vrijeme sa prijateljima (1)

Vratio/la se (1)

Konstanta

U potrazi za poslom )(1

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

B S.E. df Sig.

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

- 674,

- 202,

- 944,

- 600,

,458

,731

- 483,

1 373,

-1 526,

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

......................................................................................................................

Wald Exp(B)

31 818,

14 661,

,733

14 318,

25 767,

14 293,

9 657,

10 331,

130 496,

36 814,

,000

,001

,392

,000

,000

,000

,002

,001

,000

,000

1

2

1

1

1

1

1

1

1

1

,119

,235

,249

,118

,121

,235

,150

,120

,251

,510

,817

,389

,549

1 581,

2 077,

,617

3 948,

,218

Pripadnici etničke manjineu lokalnoj zajednici

Pripadnici etničke većineu lokalnoj zajednici (ref )



Pol/rod i zaposlenost

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela A3.8a

.......................................................................................................................

Žene

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

Ukupno

Ima posao

Ukupno

,00

1 00,

Broj

% u okviru pola

Korigirani rezidual

Broj

% u okviru pola

Korigirani rezidual

Broj

% u okviru pola

Muškarci

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

465

59 3%,

-6 9,

319

40 7%,

6 9,

784

10 %0

616

75 5%,

6 9,

200

24 5%,

-6 9,

816

100%

1081

67 6%,

519

32 4%,

1600

100%

Pol/rod

......................................................................................................................

Pol/rod i zaposlenost kod mlađih od 60 godina

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela 9A3.

.......................................................................................................................

Žene

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

Ukupno

Ima posao

Ukupno

,00

1 00,

Broj

% u okviru pola

Korigirani rezidual

Broj

% u okviru pola

Korigirani rezidual

Broj

% u okviru pola

Muškarci

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

244

45,3%

-7,6

295

54,7%

7,6

539

100%

379

67,9%

7,6

179

32,1%

-7,6

558

100%

623

56,8%

474

43,2%

1097

100%

Pol/rod

......................................................................................................................

Pol/rod i zaposlenost

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Table 8bA3.

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

Vrijednost As mp. Sig( )

idvostrano

Egzakt.Sig.(dvostrano)

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

df

1

1

1

1

,000

,000

,000

,000

,000

47 757,

47 021,

48 051,

47 727,

1600

Egzakt Sig.(jednostrano)

Pearsonov hi kvadrat

Korekcija za neprekidnost

Omjer vjerovatnosti

Fisherov egzaktni test vjerovatnosti

Jednostruka linearna povezanost

Broj validnih slučajeva

,000

......................................................................................................................

b

a

Hi kvadrat test


123



124

Percipirani problemi u pružanju sljede štinamaćih javnih usluga u op

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela A3.12

.......................................................................................................................

U %Loša

kvalitetaVisokecijene

Loša

infrastrukturaDiskriminacija

......................................................................................................................

Korupcija

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

Izdavanje zvaničnih dokumenata

Biroi za zapošljavanje

Policija i javna sigurnost

Zdravstvene usluge

Sistem obrazovanja

Stambeno zbrinjavanje interno

raseljenih i povratnika

Ceste i mostovi

Socijalna pomoć

Javni prijevoz

Vodosnadbijevanje i kanalizacija

Zbrinjavanje smeća i ći čenjeulica

š

17 3,

50 2,

19 4,

33 1,

26 8,

24 9,

36 4,

38 3,

27 6,

26 1,

26 5,

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

11 0,

0 6,

0 6,

12 9,

6 3,

0 8,

1 1,

1 6,

14 6,

2 8,

1 6,

1 9,

3 1,

0 9,

3 6,

3 1,

3 8,

2 .6,

3 1,

8 0,

8 6,

4 2,

4 0,

11 2,

18 3,

5 6,

9 7,

3 4,

1 5,

7 1,

1 5,

1 9,

2 2,

2 7,

3 1,

3 2,

1 9,

1 5,

4 8,

0 4,

4 1,

0 5,

1 2,

1 0,

Dodatne tabele

Grafikon A3.11 Izračunavanje Gini koeficijenta za BiH

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Kumulativni postotak domaćinstava

Ku

mu

l at i

v ni p

os t

ot a

kd

oh

ot k

a

Lorencova kriva

Apsolutna

jednakost

Gini = 0,42

0

0

0,5 1

1

0,8

0,6

0,4

0,2

.........................................

.........................................

.........................................

.........................................

.........................................

.........................................

......................................

....................................

....................................

....................................

....................................

....................................

......................................................................................................................

Pol/rod i zaposlenost kod mlađih od 60 godina

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela A3.10

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

Vrijednost As mp. Sig( )

idvostrano

Egzakt.Sig.(dvostrano)

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

df

1

1

1

1

,000

,000

,000

,000

,000

57,330

56,441

57,836

57,278

1097

Egzakt Sig.(jednostrano)

Pearsonov hi kvadrat

Korekcija za neprekidnost

Omjer vjerovatnosti

Fisherov egzaktni test vjerovatnosti

Jednostruka linearna povezanost

Broj validnih slučajeva

,000

......................................................................................................................

b

a

Hi kvadrat test



125

Značajnost različitih faktora koji predstavljaju prepreku u smislu

dostupnosti medicinskih usluga

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela A 143.

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

U% (velike teškoško

ćei malo te ća)

Kašnjenja kod

zakazanih

pregleda

Vrijeme

čekanja

Zvanični

troškovi

Nezvanični

troškovi

Poteškoćeuzrokovane

etničkimporijeklom

Dužinačekanja nadodatnepretrage

Udaljenost

od ljekara

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

49 0,

52 2,

43 5,

74 4,

48 9,

50 4,

49 1,

44 2,

53 5,

34 5,

47 5,

63 4,

30 6,

62 7,

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

65 5,

67 9,

61 5,

74 6,

65 2,

68 5,

66 1,

62 4,

68 5,

53 7,

65 6,

75 2,

58 3,

71 1,

61 3,

64 8,

55 8,

73 7,

60 5,

67 2,

62 9,

57 5,

65 0,

48 9,

62 5,

69 8,

54 7,

66 3,

62 3,

63 3,

60 3,

72 1,

61 6,

65 7,

66 3,

59 7,

64 8,

46 8,

64 4,

71 9,

54 6,

68 3,

47 2,

54 6,

35 3,

67 8,

46 9,

50 3,

49 5,

45 9,

48 5,

38 4,

47 7,

53 6,

39 7,

52 9,

35 0,

41 1,

24 9,

40 7,

34 1,

46 2,

33 0,

32 5,

37 3,

27 6,

34 3,

42 1,

26 4,

41 5,

57 9,

63 8,

48 2,

48 1,

56 4,

64 7,

67 5,

61 2,

54 4,

46 2,

58 0,

67 8,

51 7,

62 5,......................................................................................................................

Cijela BiH

FBiH

RS

Brčko distrikt (118)

M škarciu

Žene

Urbano

Ruralno

Mlađi od 30

30 65do

Stariji od 60

Glavni problemi u pružanju usluga po entitetima

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Tabela A3.13

.......................................................................................................................

Uočena loša kvaliteta usluga

......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

17 3,

50 2,

19 4,

33 1,

26 8,

24 9,

36 4,

38 3,

27 6,

26 1,

26 5,

19 1,

49 7,

25 0,

35 3,

34 4,

28 9,

42 3,

33 0,

42 1,

26 8,

31,7 19 2,

25 9,

20 9,

34 4,

28 9,

19 7,

16 2,

30 6,

11 8,

52 8,

15 1,

Cijela BiH FBiH RS

Izdavanje zvaničnih dokumenata

Biroi za zapošljavanje

Policija i javna sigurnost

Zdravstvene usluge

Sistem obrazovanja

Stambeno zbrinjavanje interno

raseljenih i povratnika

Ceste i mostovi

Socijalna pomoć

Javni prijevoz

Vodosnadbijevanje i kanalizacija

Zbrinjavanje smeća i ći čenje ulicaš

Pripadnici etničkevećine u lokalnojzajednici

Pripadnici etničkemanjine u lokalnojzajednici

Iz etnički ujednačenezajednice



126

ANEKS 4: UPITNIK

Upitnik Izvještaja o humanom razvoju: Društveni kapital u Bosni i HercegoviniFinalna verzija

Istraživanje sprovedeno u novembru 2008. godine

DM1 Zanima nas da saznamo nešto više o među-ljudskim odnosima u Bosni I Hercegovini.

Za početak, da li mi možete reći koliko BLISKIH PRIJATELJA imate? To su ljudi sa kojima se osjećateopuštenim, sa kojima možete pričati o privatnim stvarima, ili od kojih možete tražiti pomoć. Da libiste rekli da: nemate bliskih prijatelja, jednog do dva, tri do pet, šest do deset, ili više od deset bliskihprijatelja?

Nemam bliskih prijatelja1-23-56-10Više od deset bliskih prijatelja

DM2 Od ovih bliskih prijatelja koje ste upravo opisali, koliko njih:

Su SrbiSu HrvatiSu BošnjaciSu iz miješanog brakaSu druge nacionalnosti od navedenihSu muškog (s)polaSu ženskog (s)polaŽive izvan BiHNisu završili srednju školuImaju univerzitetsku/sveučilišnu diplomuNe zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

SviVećinaNekiPojediniNijedan

DM3 Molim Vas da razmislite o svojim poznanicima - pod poznanicima mislim na ljude koje poznajete poimenu i sa kojima ste možda pili kafu/kavu ili ste sa njima popričali nekom prilikom, ali nisu Vaši bliskiprijatelji. Kada u toku dana izađete iz kuće/stana, da li postoji mogućnost da sretnete svoje poz-nanike?

Da, uvijekDa, skoro uvijekDa, ponekadNe, ne čestoNe, nikada

DM4 Kada razmišljate o onim poznanicima koje srećete u toku dana – kakav je omjer Vaših poznanika koji su:

Su SrbiSu HrvatiSu BošnjaciSu iz miješanog brakaSu druge nacionalnosti od navedenihSu muškog (s)polaSu ženskog (s)polaŽive izvan BiHNisu završili srednju školuImaju univerzitetsku/sveučilišnu diplomuNe zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)



127

SviVećinaNekiPojediniNijedan

DM5 Koliko često provodite vrijeme sa…

Porodicom/Obitelji/RodbinomKomšijama/SusjedimaBliskim prijateljimaLjudima vaše nacionalnostiLjudima druge nacionalnosti Ljudima koji vode drugačiji život nego Vi (druge profesije, drugih vrijednosti, finansijskog/socijalnog statusa,ljudima iz drugačije sredine - ruralna/urbana, itd.)Sa nekim drugim vama važnim grupama (navedite koje!)

Skoro svakodnevnoNekoliko puta sedmično/tjednoNekoliko puta mjesečnoRijetkoNikadaŽivim sa porodicom/obitelji (ne čitati)Ne zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

DM6 U zadnja tri mjeseca, koliko puta ste pozvali sljedeće osobe da dođu u Vašu kuću/stan na ručak,večeru, kafu/kavu ili nekim sličnim povodom?

Članove porodice/Obitelji/RodbineKomšije/SusjedeKolege/koleginice sa poslaBliske prijateljeLjude vaše nacionalnostiLjude druge nacionalnosti Ljudima koji vode drugačiji život nego Vi (druge profesije, drugih vrijednosti, finansijskog/socijalnog statusa,ljudima iz drugačije sredine - ruralna/urbana, itd.)Članove neke druge vama važne grupe (navedite koje!)


DM7 Prosječno, koliko često ste u kontaktu sa prijateljima ili porodicom/obitelji koji ne žive u BiH putemtelefona, e-maila ili putem pošte?


R1 U posljednja tri mjeseca, da li ste besplatno obavili bilo koju od sljedećih aktivnosti za rodbinu ilibliskog prijatelja?

Kuhanje, čišćenje, pranje veša, rad u bašti/vrtu, kupovinu namirnica ili druge rutinske poslove u domaćinstvu/ kućanstvu



128

Čuvanje djece, briga o djeci ili nekom ko je bolestan ili slabPisanje pisama, prevođenje, ispunjavanje formulara, plaćanje računa ili prevoz nekoga Pomaganje pri žetvi/vršidbi ili građenju Nešto drugo? (navedite šta!)

DaNeNe zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

R2 U posljednja tri mjeseca, da li ste besplatno obavili bilo koju od sljedećih aktivnosti za nekog/netkogs kim niste rodbinski povezani ili niste bliski prijatelji?

Kuhanje, čišćenje, pranje veša, rad u bašti/vrtu, kupovinu namirnica ili druge rutinske poslove u domaćinstvu/ kućanstvu Čuvanje djece, briga o djeci ili nekom ko je bolestan ili slabPisanje pisama, prevođenje, ispunjavanje formulara, plaćanje računa ili prevoz nekoga Pomaganje pri žetvi/vršidbi ili građenju Nešto drugo? (navedite šta!)


R3 U posljednja tri mjeseca, da li Vam je neko/netko od rodbine ili bliskih prijatelja besplatno obaviobilo koju od sljedećih aktivnosti?



R4 U posljednja tri mjeseca, da li Vam je neko/netko s kim niste rodbinski povezani ili niste bliski prijateljibesplatno obavio bilo koju od sljedećih aktivnosti?



R5 U posljednja tri mjeseca koliko ste često dali ili posudili novac nekoj od sljedećih osoba…

Porodici/Obitelji/RodbiniKomšijama/SusjedimaKolegama/kolegicama sa poslaBliskim prijateljimaNekom/ netkom drugom (navedite kome!)

Skoro svakodnevnoNekoliko puta sedmično/tjedno



129

Nekoliko puta mjesečnoRijetkoNikadaNe zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

R6 U posljednja tri mjeseca koliko ste često dobili ili posudili novac od neke od sljedećih osoba…

Porodici/Obitelji/RodbiniKomšijama/SusjedimaKolegama/kolegicama sa poslaBliskim prijateljimaNekom/ netkom drugom (navedite kome!)

Skoro svakodnevnoNekoliko puta sedmično/tjednoNekoliko puta mjesečnoRijetkoNikadaNe zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

R7 Od koga biste dobili podršku u svakoj od sljedećih situacija? Za svaku situaciju, izaberite Vama naj-važniju osobu.

Ukoliko biste trebali pomoć oko kućanstva/ domaćinstva kada ste bolesni Ukoliko biste trebali savjet o ozbiljnom ličnom/ osobnom ili porodičnom/obiteljskom pitanju Ukoliko biste se osjećali malo depresivno i želite s nekim razgovarati Ukoliko biste trebali hitno prikupiti 1000 KM

Član porodice/ObiteljiRadni kolega/kolegicaBliski prijatelj/prijateljicaKomšija/SusjedNeko drugi (navedite ko/tko!)NitkoNe zna (ne čitati)Ne želi odgoroviti (ne čitati)

T1 Sa kojom izjavom se najviše slažete?:

a) „Većini ljudi se može vjerovati“b) „Mora se biti oprezan u odnosima sa ljudima”

Ne zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

T2 Ljudi imaju različita mišljenja o različitim grupama ljudi. Da li mislite da možete vjerovati: svima,većini, nekima ili nikome u sljedećim grupama ljudi?:

Porodici/Obitelji/RodbiniKomšijama/SusjedimaBliskim prijateljimaLjudima vaše nacionalnostiLjdima druge nacionalnostiLjudima koji vode drugačiji život nego Vi (druge profesije, drugih vrijednosti, finansijskg/socijalnog statusa,ljudima iz drugačije sredine - ruralna/urbana, itd.)

SvimaVećiniNekimNikomeNe zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)



130

T3 Pročitaću Vam nekoliko izjava i molim vas da kažete u kojoj mjeri se slažete ili ne slažete sa njima:

„Većina ljudi bi lagala kada bi imali koristi od toga”„Ako Vam ispadne novčanik, neko/netko ko to vidi će Vam ga vratiti”„Ljudi su spremni da iskoriste one sa kojima rade”„Ako imate problem, obično ima neko ko će Vam pomoći”

Jako se slažemDonekle se slažemDonekle se ne slažemU velikoj mjeri se ne slažemNe zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

E1 Zanima nas kako osobe posmatraju sebe vezano za nacionalnost. Prvo, možete li mi reći sa kojom odsljedećih nacionalnosti se najviše poistovjećujete?

Bošnjak/BošnjakinjaSrbin/SrpkinjaHrvat/HrvaticaNeka druga (navedite koja):NijednaNe zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

E2 U slučaju da je ispitanik odgovorio pod 1, 2 ili 3 na prethodno pitanje Koja od sljedećih izjava najbolje opisuje kako se Vi osjećate?

Kao XX, ne kao Bosanac I HercegovacViše kao XX, nego kao Bosanac i Hercegovac Pojednako kao XX, i Bosanac i HercegovacViše kao Bosanac i Hercegovac, nego kao XX Kao Bosanac i Hercegovac, ne kao XX Ne zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

E3 Koja je Vaša religija? Ukoliko ne želite odgovori, molim Vas da mi kažete.

RimokatolikPravoslavni kršćanin/hrišćaninDrugi Kršćanin/HrišćaninMuslimanJevrejAteistNeka druga (navedite koja!)Ne zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

E4 Ukoliko izuzmemo vjenčanja, sahrane/dženaze i ostale bitne vjerske događaje (npr. Bajram, Božić,Uskrs ili neki drugi specifični sveti dan), koliko često prisustvujete religijskim službama?

Više od jednom sedmično/tjednoJednom sedmično/tjednoJednom ili dva puta mjesečnoNekoliko puta godišnjeJednom godišnjeRijeđe od jednom godišnjeNikadaNe zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

S1 U komšiluku/susjedstvu gdje sada živite, da li je vaša nacionalna/etnička grupa većinska, manjinskaili je ujednačena?

Većinska



131

ManjinskaUjednačenaNe zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

S2 Koliko jako osjećate pripadnost Vašem trenutnom komšiluku/susjedstvu?

Vrlo jakoPrilično jakoNe prilično jakoNimaloNe zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

S3 Koliko je Vama lično/osobno danas važno ono što se desilo u ratu od 1992. godine do 1995. godine,odnosno koliko taj rat ima uticaja na vaš svakodnevni život danas?

Veoma bitno, nikada to neću zaboravitiBitno, ali nastojim da živim najbolje što mogu i pored toga što se desiloPokušavam da to zaboravimNije mi bitno, niti ima više uticaja/utjecaja na meneNe zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

S4 U svim državama ponekad postoje tenzije između društvenih grupa. Prema Vašem mišljenju, kolikopostoji tenzija između svake od sljedećih grupa u BiH?

Siromašnih i bogatih ljudi Uprave i radnikaMuškaraca i ženaLjudi iz urbanih i ruralnih (seoskih) sredinaStarih ljudi i mladih ljudiRazličitih nacionalnih i etničkih grupa

Puno tenzijaOdređene tenzijeNema tenzijaNe zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

F1 Da li ste član (aktivni ili pasivni) bilo kakve asocijacije (udruženja/udruge), timova ili klubovasljedećeg tipa?

Sportskog, umjetničkog, folklornog, lovačkog, ribolovačkog udruženja ili drugih sličnih udruženja Političke strankeSindikataReligijske/vjerske dobrotvorne organizacije / asocijacije (udruženja / udruge)Ženske, građanske, studentske, penzionerske / umirovljeničke ili ekološke asocijacije (udruženja / udruge),odnosno nevladine organizacijeAsocijacije (udruženje/udruga) veterana/ invalida / gradjanskih žrtava rataAsocijacije (udruga/udruženje) raseljenih osoba / povratnikaOrgana (udruga / udruženje) mjesne zajedniceNeki drugi klub ili grupa koje se redovno/redovito sastaju

Da, aktivanDa, pasivanNeNe zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

F1a Ako jesteNavedite naziv udruženja

……………………………………………………….VP1 Da li ste registrovani za glasanje/glasovanje na izborima?



132

Da NeNe zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

VP2 Da li ste glasali/glasovali na upravo održanim lokalnim izborima od 05.10.2008. godine?

Da NeNe zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

VP3 Ako jesteZa koju stranku ili nezavisnog kandidata ste glasali/glasovali?

Narodna Bošnjačka strankaPokret za promjene BiHZavičajni socijaldemokrati - Mile MirčetaPenzionerska stranka RS i Narodna demokratska strankaNezavisna demokratska strankaKongresna narodna stranka zaštite prava boraca i građanaSNSD - Milorad DodikDemokrati BiHSDSNarodna stranka Radom za boljitakDNSHrvatska stranka prava BiH Đapić-JurišićSrpska radikalna stranka RSStranka za BiHSocijalistička partijaHrvatska narodna zajednicaSDPBosansko-hercegovačka stranka pravaHDZ 1990Naša strankaSrpska radikalna stranka dr. Vojislav ŠešeljEvropska ekološka stranka E-5Liberalno-demokratska stranka BiH – LDSSDAZeleni BiHBOSSGrađanska demokratska stranka BiHSDU BiHPDP RSDSS - Demokratska stranka SrpskeNova snaga Srpske prof.dr. Petar KunićBiH slobodni demokratiDemokratska stranka invalida BiHStranka penzionera/umirovljenika BiHPokret mladih BiHBosansko-podrinjska narodna strankaHDZ BiHBPS Sefer HalilovićDemokratska narodna zajednica BiH DNZ BiHDemokratski pokret SrpskeOther Ne zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

VP4 Sada ću Vam postaviti nekoliko pitanja o Vašem učešću u politici i lokalnim pitanjima. U posljednjihgodinu dana da li ste kontaktirali bilo koju osobu koja je navedena na sljedećoj listi?

Člana državnog parlamentaČlana entitetskog parlamentaČlana kantonalnog parlamenta



133

Člana opštinske/općinske vlastiČlana odbora lokalne mjesne zajednicaNekog drugog izabranog funkcionera/dužnosnika (navedite koga)

VP5 Ako jesteAko jeste, koji su bili sve razlozi od ovih koji su dole navedeni zbog kojih ste kontaktirali tu/teosobu/osobe?

Kao dio mog poslaRadi apliciranja / podnošenja zahtjeva za dozvolu / licence ili druge dokumenteRadi ulaganja žalbe na usluguRadi ulaganja žalbe na odlukuRadi dijeljenja informacija / skretanja pažnje na specifični problemRadi dobijanja informacijaRadi ličnih/osobnih razlogaNe zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

VP6 Da li je/su osoba/osobe koju/koje ste kontaktirali, bila/bile jedna od sledećih osoba:

PoznanikKomšija/susjedBliski prijatelj/ prijateljicaČlan porodice/obitelji/rodbineNisam poznavao/la osobu/osobe koju/koje sam kontaktirao/laNe zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

V1 U posljednjih godinu dana, da li ste volontirali u organizaciji, asocijaciji (udruženju/udruzi) ili religi-jskoj grupi, posao koji ste radili po Vašem slobodnom izboru i za koji niste bili plaćeni? Npr. ovo možeuključivati pružanje usluga djeci ili starijim osobama, distribuciju/prenošenje informacija, pomaganjeu organizaciji posebnih događaja, izložbi ili festivala?

NijednomRijetko (nekoliko puta)Često (barem jednom mjesečno)Redovno (nekoliko puta mjesečno)Ne zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

V2 Ako jesteKoja je glavna korist koju Vi dobijate prilikom volonterskog rada?

Druženje, uživanje u aktivnosti, provođenje slobodnog vremena Rađenje nečeg dobrog za zajednicu / društvoRazvijanje samopouzdanja Sticanje radnog iskustva Učenje/sticanje novih vještina i/ili znanjaPovezivanje sa uticajnim/utjecajnim osobamaDobijanje zaposlenja Nikakva korist Nešto drugo (navedite šta!)Ne zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

V3 Prema Vašem mišljenju, koji je glavni razlog zbog kojeg mnogo osoba u BiH ne volontira?

Nemaju vremena/nedostatak vremenaNisu pozivani da volontirajuNemaju prave vještine/znanjaVolontiranje nije plaćenoVolontiranje nema uticaja/utjecaja / ne mijenja ništaPritisak zajednice da se ne volontiraVolontiranje je/može biti iskorištavanje radne snageNedostatak informacija o prilikama/mogućnostima za volonterski rad



134

Nešto drugo (navedite šta)Ne zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

D20a Da li ste trenutno zaposleni?


D20 Kako ste pronašli svoj trenutni posao?

Kontaktirao/la sam javnu službu zapošljavanja Kontaktirao/la sam privatnu agenciju za zapošljavanjeKontaktirao/la sa poslodavca direktnoPitao članove porodice/obitelji i rodbinu o posluPitao bliske prijatelje o posluPregledavao obavještenja/oglase u novinama, na internetu, itdDao/la obavještenje/oglas u novine, na internet, itdRadio test, intervju ili ispit da bih dobio/la posaoRadio/la kao volonterNeki drugi metod (navedite koji)Ne zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

J1 Da li trenutno tražite posao (čak iako imate posao)?


J2 Koliko dugo tražite posao? _______ (godina) ____________(mjeseci)

J3 Ako neKoji je glavni razlog zbog kojeg trenutno ne tražite posao?

Zadovoljan/Zadovoljna sam sa svojim sadašnjim poslomNašao/la sam posao i počinjem uskoro raditiČekam poziv da se vratim na starom radno mjestoVjerujem da nema poslaPreteško/predaleko je putovati gdje ima poslaBrinem se za djecu, diskvalificirane odrasle osobe, starije osobeOstali lični/osobni i porodični/obiteljski razloziStudent sam/učenik ili pripravnikPenzionisan/a / umirovljen/a samLična/osobna bolesti ili invalidnostDrugi izvori prihodaNeki drugi razlozi (navedite koji!)Ne zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

J4a Da li ste ikada tražili posao?


J4 Koju od sljedećih metoda koristite/ste koristili kada tražite/ste tražili zaposlenje?

Kontaktirao/la sam javnu službu zapošljavanjaKontaktirao/la sam privatnu agenciju za zapošljavanje



135

Kontaktirao/la sa poslodavca direktnoPitao članove porodice/obitelji i rodbinu o posluPitao bliske prijatelje o posluPregledavao obavještenja/oglase u novinama, na internetu, itdDao/la obavještenje/oglas u novine, na internet, itdRadio test, intervju ili ispit da bih dobio/la posaoRadio/la kao volonterNeki drugi metod (navedite koji!)

Da, koristio/la samNe, nisam koristio/laNe zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

J5 Da li ste ikada razmišljali o radu u inostranstvu?


J6 Da li ste ikada pokušali naći posao u inostranstvu?


J7 Prema Vašem mišljenju, koliko je korisno imati “štelu” za…

Dobijanje poslaDobijanje vizeMogućnost pristupa vlastima (npr. policija, sudije, itd.)Mogućnost pristupa uslugama (npr. kataster, registracija, itd.)Dobijanje bolje zdravstvene zaštiteUpisivanje u školu ili fakultetUvijek korisnoPonekad korisnoPovremeno korisnoNikada nije korisnoNe zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

A1 Prilikom Vaše zadnje posjete doktoru/ljekaru ili medicinskom specijalisti, do koje mjere je svaki odsljedećih faktora, bio otežavajući za Vas?

Udaljenost do ordinacije/doma zdravlja/bolnice/kliničkog centraPredugo čekanje na termin pregledaVrijeme provedeno čekajući doktora/ljekara u vrijeme zakazanog terminaZvanični troškovi posjete doktoru/ljekaruNezvanični troškovi posjete doktoru/ljekaru (npr. mito, pokloni)Nemogućnost pregleda kod doktora kojeg želim vidjeti zbog mog porijeklaVrijeme provedeno čekajući dodatne testove/pregled specijaliste

Veoma otežavajućuMalo otežavajućiUopšte/uopće nije bio otežavajući(Ne može se primijeniti (nikada nije posjetio/la doktora/ljekara)Ne zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

A2 Da li imate zdravstveno osiguranje?

DaNe



136


A3 Ako ne: Zašto nemate zdravstveno osiguranje?

Radim bez ugovoraNe mogu ga priuštitiMoj poslodavac ne pruža tu usluguNisam kvalificiranNešto drugo (navedite šta!)Ne zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

A4 Ako jeste: Na osnovu čega imate zdravstveno osiguranje? Da li ste …

Osigurani od strane/preko drugog člana porodice/obitelji Osigurani preko vašeg poslodavca Osigurani preko državnog programa osiguranja Osigurani direktno preko privatnog osiguravatelja Nešto drugo (navedite šta!)Ne zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

AE1 Da li ste pohađali bilo kakvu vrstu edukacije ili treninga/kursa u posljednje četiri sedmice/tjedna?


AE2 Nakon kraja školovanja, da li ste pohađali bilo kakvu dodatnu obuku ili trening/kurs?


AE3 Ako da Koja je/je bila vrsta obuke ili trening/kurs? Ako ste pohađali više od jednog kursa/training, koje jevrste bio najbitniji kurs/obuka/trening koji/koju ste pohađali?

Generalna edukacijaKurs kompjutera/kompjutoraKurs stranog jezikaTrening/kurs vezan za profesijuKulturni ili kurs vezan za vaše hobijeNešto drugo (navedite šta!)Ne mogu se sjetiti

AE4 Kako ste saznali za kurs(eve) koje ste pohađali?

Gledao/la obavještenja/oglase u novinama, na internetu, itd. Od članova porodice/obitelji i rodbineOd bliskih prijateljaOd poznanikaNeki drugi način (navedite koji):Ne zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

L1 U vašoj opštini/općini, koji je glavni problem u pružanju sljedećih javnih usluga?

Zdravstvene uslugeObrazovni sistemJavni prevoz



137

Ceste i mostoviDruštvena pomoć (npr. primanja na osnovu nezaposlenja/penzija/mirovina)Služba zapošljavanjaPolicija i javna sigurnostPrikupljanje smeća i čišćenje ulicaUdomljavanje raseljenih osoba i povratnikaSnadbijevanje vodom i kanalizacijaIzdavanje zvaničnih dokumenata

Uopšte/uopće ne postojiLoš kvalitetVisoke cijeneLoše stanje infrastruktureKorupcija (mito, privatne veze)Diskriminacije (neki građani su u neravnopravnom položaju zbog njihove nacionalnosti, (s)pola, pripadnosti,društvenoj pozadini, itd.)Generalno nema problemaNešto drugo (navedite šta!)Ne zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

L3 Koliko Vam ukupno vremena treba da odete i vratite se sa posla ili iz škole koristeći Vaš uobičajeninačin transporta?

__________ minuta

Ne može se primijeniti

D1 (S)pol

MuškiŽenski

D2 Možete li reći koje ste godine rođeni?

Godina ________

Ne želi odgovoriti (ne čitati)

D3 Koji je Vaš bračni status?

Samac (nikada se nije ženio/udavala)Oženjen/UdataŽivi sa partneromRastavljeni/RazvedeniUdovac/Udovica

Ne želi odgovorit (ne čitati)

D4 Generalno, kako biste ocijenili svoje zdravlje, kao…

OdličnoVrlo dobroDobroOsrednjeLošeNe zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

D5 Da li imate bilo kakve dugotrajne bolesti ili poteškoću koja ograničava Vaše aktivnosti na bilo kojinačin? Pod dugotrajnim, mislim na bilo koje oboljenje/poteškoću koje je trajalo duži period i izglednoje da će se nastaviti..

DaNe



138


D6 Koliko dugo godina živite u ovom komšiluku/susjedstvu?

_________ godina


D7 Da li ste u toku konflikta od 1992. godine do 1995. godine, bili protjerani? Pod pojmom protjerani,mislim na odlazak ili napuštanje Vaše kuće/stana kako bi izbjegli nasilje.


D8 Kada ste protjerani, gdje ste otišli?

Unutar ovog BiH entitetaU drugi entitet unutar BiHUnutar teritorije bivše JugoslavijeU inostranstvo, van teritorije bivše JugoslavijeNegde drugo (navedite gde):Ne zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

D9 Da li ste se vratili da živite u selo/ komšiluk/susjedstvo odakle ste otišli ili ne?

Vratio/la seNije se vratio/laNeka druga situacija (navedite šta): Ne zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

D10 Da li ste registrovani kao raseljena osoba?


D11 Možete li reći koji je Vaš najviši stepen/stupanj završenog obrazovanja?

Bez škole1-3 razreda osnovne škole4-7/8 razreda osnovne školeZavršena osnovna školaZavršena srednja škola (2-3 godine)Završena srednja škola (4 godine)Završena gimnazijaZavršen fakultetPostdiplomski studij (magisterij ili doktorat)Ne zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

D12 Koliko ste imali godina kada ste završili školovanje?

_________ godina

D13 Koji je glavni razlog zbog kojeg niste nastavili školovanje na tom nivou?

Pronašao/la sam posaoNedostatak dokumentacije



139

Oženio/udala se / Oformio/la porodicu/obiteljNisam bio/la zainteresovan/na za nastavak školovanjaNisam položio/la prijemni ispitNisam bio/la u mogućnosti priuštiti nastavak školovanja (takse, transport)Udaljenost od školeMorao/la raditi zbog prihodaVjerujem da je moje obrazovanje dovoljnoNešto drugo (navedite šta!)

D14 Šta od sljedećeg najbolje opisuje Vaš trenutni radni status?

Zaposlen/na na puno radno vrijeme (stalno, ne povremeno zaposlenje) Zaposlen/na na pola radnog vremena (stalno, ne povremeno zaposlenje) Povremeno zaposlen/na (kad god je mogućnost zaposlenja) Samozaposlen/Privatnik Nezaposlen/naPenzionisan/na/Umirovljen/naBrinem se o kući/Domaćica/Kućanica Nesposoban/na za rad (onespobljen)Učenik/StudentNešto drugo (navedite šta): Ne zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

D15 Šta od sljedećeg najbolje opisuje poziciju na kojoj trenutno radite ili na kojoj ste radili na Vašem zad-njem poslu?

Vlasnik/suvlasnik sa zaposlenicima/ PoslodavacRukovodilac Poljoprivrednik na vlastitom posjedu sa zaposlenicimaVlasnik/suvlasnik bez zaposlenika/SamozaposlenPoljoprivrednik na vlastitom posjedu bez zaposlenikaRad za poslodavca(Ne može se primjeniti na člana domaćinstva/nikada nije radio/la)Ne zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

D16 U kojoj od sljedećih područja ste/ste bili zaposleni na Vašem trenutnom ili zadnjem radnom mjestu?

Državna (javna) službaDržavno preduzeće Preduzeće u privatnom sektoru Organizacija civilnog društvaLokalna vladaInternacionalna organizacija Internacionalna kompanijaProizvodnja ili uslužne djelatnostiRad u nečijoj kući/stanu Rad za sebe/samozaposlen

Ne zna (Ne čitati)Ne želi odgovoriti (Ne čitati)

D17 Šta od sljedećeg najbolje opisuje Vaše zanimanje na vašem trenutno ili na Vašem zadnjem poslu?

Tradicionalna profesionalna zanimanja: doktor (medicinski), računovođa, pravnik/advokat, građevinski/mašinski inžinjer (obično sa završenim fakultetom).Stariji rukovidoci ili administratori: finansijski rukovodilac, izvršni direktori (obično odgovorni za planiranje,organizaciju i koordinaciju, i finansije)Srednji ili mali rukovodioci: uredski rukovodilac, bankovni rukovodilac, prodajni rukovodilac, vlasnik privatnekompanije (sa zaposlenima), policajac, vojni oficir (narednik ili viši čin) Nova profesionalna zanimanja: prosvjetno lice (učitelj/nastavnik/vaspitač), medicinski praktičar/medicinskasestra, fizioterapeut, socijalni radnik, softverski dizajner Poljoprivrenik sa vlastitom zemljom (iznajmljenom, podjelom profita ili posjedovanom) Administrativna i posrednička zanimanja: sekretarica/tajnica, lični/osobni asistent, administrativni radnik,



140

radnik u pozivnom centru. Tehnička i zanatska zanimanja: automehaničar, instalater, inspektor, vodoinstalater, štampar, alatničar, elek-tričar, vozovođa. Polurutinska manuelna i uslužna zanimanja: radnik u pošti/poštar, mašinski operator, zaštitar/radnikobezbedjenja, vojnik (ispod čina narednika), domar, prodajni asistent. Rutinska manuelna i uslužna zanimanja: čistač, portir, pakovalac, kurir, nadničar (manuelni radnik),konobar/ica, osoblje kafićaPoljoprivrednik bez vlastite zemlje Nešto drugo (navedite šta):Ne zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

D18 Da li imate ugovor na neodređeno vrijeme ili na određeno vrijeme?


D19 Da li ste prijavljeni na Birou za zapošljavanje?


D20 Koliko ljudi živi u ovom domaćinstvu uključujući i Vas? Podstanari i gosti se takođe ubrajaju ukolikoborave u domaćinstvu minimalno šest mjeseci i ukoliko peru svoje veš/rublje i/ili jedu/objeduju saostatkom porodice/obitelji.

-------------------------------


D21 U koju od sljedećih kategorija pripada neto prihod Vaše domaćinstva/kućanstva?

Bez prihodaDo 100 KM101 – 300 KM301 – 500 KM501 – 700 KM701 – 900 KM901 – 1100 KM1101 – 1300 KM1301 – 1500 KM1501 – 2000 KM2001 – 2500 KM2501 – 3000 KM3001 i višeNe zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

D22 Koji od sljedećih izvora prihoda su izvori prihoda Vašeg domaćinstva/kućanstva?

Zarada od posla Zarada od samozaposlenja Prodaja hrane koju mi proizvodimo Penzija/mirovinaNadoknada za nezaposleneNadoknada za invalidnost/bolest ili nesposobnost za radOstale nadoknade države Dividende od štednje ili ulaganja Stipendija ili studentski kreditNovčana pomoć od porodice/obitelji/prijatelja iz BiH



141

Novčana pomoć od porodice/obitelji/prijatelja iz inostranstva Razmjena dobara i usluga (bez upotrebe novca) Nešto drugo (navedite šta):Ne zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

D23 Koji izvor prihoda je najvažniji za Vaše domaćinstvo/kućanstvo? Pod najvažnijim mislimo na ono kojenajviše doprinosi vašem domaćinstvu/kućanstvu.

Zarada od posla Zarada od samozaposlenja Prodaja hrane koju mi proizvodimo Penzija/mirovinaNadoknada za nezaposleneNadoknada za invalidnost/bolest ili nesposobnost za radOstale nadoknade države Dividende od štednje ili ulaganja Stipendija ili studentski kreditNovčana pomoć od porodice/obitelji/prijatelja iz BiH Novčana pomoć od porodice/obitelji/prijatelja iz inostranstva Razmjena dobara i usluga (bez upotrebe novca) Nešto drugo (navedite šta):Ne zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

D24 Koji od sljedećih opisa je najbliži Vašim osjećajima o prihodima Vaše domaćinstva/kućanstva?

Živimo komforno sa sadašnjim prihodimaPreživljavamo sa sadašnjim prihodimaTeško sa sadašnjim prihodimaIzuzetno teško sa sadašnjim prihodimaNe zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

D25 Šta od sljedećeg najbolje opisuje Vaš smještaj?

Naš, bez hipoteke (npr. bez ikakvih kredita)Naš, sa hipotekomPodstanari, plaćamo iznajmljivanje privatnom iznajmljivačuŽivimo u društvenom/ dobrovoljnom/opštinskom/općinskom smještajuImamo besplatan smještajNešto drugo (navedite šta):Ne zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

D26 Na ovoj kartici su navedene neke stvari koje mnoge osobe ne mogu priuštiti, čak iako ih željeli. Zasvaku od sljedećih stvari na ovoj kartici, možete li mi reći da li ih Vaše domaćinstvo/kućanstvo možepriuštiti ukoliko bi to želeli?

Održavanje kuće/stana dovoljno toplim Plaćanje jednonedeljnog godišnjeg odmora van kuće (isključujući boravak kod rodbine)Zamjena bilo kojeg istrošenog namještajaObrok sa mesom, piletinom ili ribom svaki drugi dan ukoliko to želimoKupovina nove, a ne second-hand, odjećePozivanje prijatelja ili porodice/obitelji na piće ili obrok barem jednom mjesečno

Da, možemo ih priuštiti ukoliko želimoNe, ne možemo ih priuštitiNe zna (ne čitati)Ne želi odgovoriti (ne čitati)

D27 Da li u Vašem domaćinstvu/kućanstvu ima djece mladjih od 16 godina starosti?

DaNe


Aneksi Izvještaj o humanom razvoju za Bosnu i Hercegovinu 2009.Društveni kapital u Bosni i HercegoviniVEZE MEĐU NAMA

142


D27a Ako da, koliko?____________________


Literatura Izvještaj o humanom razvoju za Bosnu i Hercegovinu 2009.Društveni kapital u Bosni i Hercegovini VEZE MEĐU NAMA

143

Literatura Allen, K. 2000, „Social Capital within the Urban Small-firm sector in Developing Countries: A Form of Modern Organizationor a Reason for Economic Backwardness”. Predstavljeno na Constituting the Commons: Crafting Sustainable Commons inthe New Millennium, osma konferencija Međunarodnog udruženja za istraživanje zajedničkih dobara (International Asso-ciation for the Study of Common Property). Bloomington, IN. view 30 July 2009. <http://dlc.dlib.indiana.edu/arc-hive/00001006/>.

BHAS,Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine, Federalni zavod za statistiku FBiH, Republički zavod za statitsiku RS. 2008a.Anketa o radnoj snazi 2008. Sarajevo.

BHAS, Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine. 2008b. Tematski bilten 2008. Sarajevo.

BHAS, Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine. 2007. Anketa o potrošnji domaćinstava 2007: Siromaštvo i uslovi života.Sarajevo.

Bruegel, I. 2006. „Social Capital, Diversity and Education Policy”. Families & Social Capital ESRC Research Group LondonSouth Bank University. avgust 2006. Od 10. avgusta 2009. <http://www.lsbu.ac.uk/families/publications/SCDiversi-tyEdu28.8.06.pdf>.

Bullain, N. i R. Tofstisova. 2004. A Comparative Analysis of European Policies and Practices of NGO – Government Coopera-tion, Final Report. European Center for Not-for-Profit Law.

Canadian Policy Research Initiative. 2005. Social Capital as a Public Policy Tool: Project Report. od 10. avgusta 2009.<http://www.policyresearch.gc.ca/doclib/SC_Synthesis_E.pdf>.

Centralna banka Bosne i Hercegovine. 2008. Godisnji izvjestaj Centralne Banke BiH. Od 1. septembra2009 i 12 avgusta2009, <http://www.cbbh.ba/files/godisnji_izvjestaji/2008/cbbh_annual_report_2008_bs.pdf>.

Cole, E., Epper, E. and K. Kinzelbach. 2008. Public Oversight of the Security Sector: a Handbook for Civil Society Organizations.Razvojni program Ujedinjenih nacija, Bratislava. Na web stranici Regionalnog centra UNDP-a u Bratislavi. <http://euro-peandcis.undp.org/home/list/publications>.

Coleman, J. 1988. „Social Capital in the Creation of Human Capital”. The American Journal of Sociology. Vol. 94.

Colletta, N. and J. Cullen. 2000, Violent Conflict and the Transformation of Social Capital: Lessons from Cambodia, Rwanda,Guatemala, and Somalia. Svjetska banka, Vašington. Od 10. avgusta 2009. < http://www-wds.worldbank.org/external/de-fault/WDSContentServer/WDSP/IB/2000/08/14/000094946_00072405363423/Rendered/PDF/multi_page.pdf>.

Komisija Evropske zajednice. 2008. Izvještaj o napretku Bosne i Hercegovine za 2008 (Bosnia and Herzegovina 2008 ProgressReport). Radni dokument osoblja Komisije, SEC(2008) 2693 final. Od 10. avgusta 2009. <http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/press_corner/key-documents/reports_nov_2008/bosnia_herzegovina_progress_report_en.pdf>.

Vijeće Evropske unije. 2004. Joint Report by the Commission and the Council on Social Inclusion, 5. mart 2004. Od 30. jula2009. <http://ec.europa.eu/employment_social/soc-prot/soc-incl/final_joint_inclusion_report_2003_en.pdf>.

DeFilippis, J. 2001. „The Myth of Social Capital in Community Development”. Housing Policy Development. Vol. 12, broj. 4.

Delhey, J. i K. Newton. 2005. „Predicting Cross-national Levels of Social Trust: Global Pattern or Nordic Exceptionalism” uEuropean Sociological Review, Vol.21, broj.4, 311-327.

DEP, Direkcija za ekonomsko planiranje Vijeća ministara Bosne i Hercegovine. 2009. Bosnia and Herzegovina EconomicTrends: Annual Report 2008. Viewed 10 August 2009. <http://www.dep.gov.ba/dwnld/BIHET_2008_eng.pdf>.


LiteraturaIzvještaj o humanom razvoju za Bosnu i Hercegovinu 2009.Društveni kapital u Bosni i HercegoviniVEZE MEĐU NAMA

144

Džumhur, J. 2008. „Pregled političkog učešća žena”. Prezentiran na okruglom stolu UNDP-a BiH na temu „Žene i vlast”, Sa-rajevo, 11. novembra 2008. Od 5. avgusta 2009. <http://europeandcis.undp.org/gender/show/50222692-F203-1EE9-B9DE8F45C7E87E83>.

EC-DGESE, Opća uprava Evropske komisije za zapošljavanje, socijalna pitanja i jednake mogućnosti. 2007. Social Cohesion,Trust and Participation: Social Capital, Social Policy and Social Cohesion in the European Union and Candidate Countries -2007. Izvještaj o monitoringu koji je pripremio European Observatory on the Social Situation. Od 10. avgusta 2009,<http://ec.europa.eu/employment_social/spsi/docs/social_situation/2007_mon_rep_soc_cap.pdf>.

Eurofound, Evropska fondacija za poboljšanje životnih i radnih uslova. Istraživanje o kvaliteti života. Od 20. avgusta 2009.<http://www.eurofound.europa.eu/>.

Evropska komisija za demokraciju putem prava (Venecijanska komisija Vijeća Evrope). 2005. Opinion on the constitutionalsituation in Bosnia and Herzegovina and the powers of the High Representative. CLD-AD (2005) 004. Viewed 10 August2009. <http://www.venice.coe.int/docs/2005/CDL-AD(2005)004-e.pdf>.

EU, Evropska unija. 2009. Civil Society: Contributions to the development of the strategy on establishment of an enablingenvironment for civil society development in Bosnia & Herzegovina. Sarajevo.

Field, J. 2003. Social Capital. Routledge, London.

Fukuyama, F. 2002. „Social Capital and Development: the Coming Agenda”. SAIS Review, Vol. XXII, broj. 1 (zima-proljeće),str. 23-37.

Fukuyama, F. 1996. Trust: The Social Virtues and the Creation of Prosperity. Free Press, Njujork.

Fukuyama, F. 1991. „Social Capital and Civil Society”. IMF Conference on Second Generation Reforms. Od 30. jula 2009. Sa<http://www.imf.org/external/pubs/ft/seminar/1999/reforms/fukuyama.htm>.

Granovetter, M. S. 1973. „The Strength of Weak Ties”. The American Journal of Sociology, Vol. 78, broj. 6.

Håkansson, P. i S. Hargreaves. 2004. Trust in Transition: Generalised Trust in Bosnia and Herzegovina. Balkans Analysis Group,Sarajevo. Od 30. jula 2009. <http://www.balkansanalysis.org/reports/trust-in-transition.pdf>.

IBHI, Nezavisni biro za humanitarna pitanja. 2009. 118 Million Steps to Cooperation, Government allocations for the Non-Governmental sector in Bosnia and Herzegovina in 2008. Sarajevo.

ILO i Vijeće Evrope, Međunarodna organizacija rada i Vijeće Evrope (CoE). 2009. Employment Policy Review, Bosnia & Her-zegovina. Vijeće Evrope. Od 20. avgusta 2009. <http://www.ilo.org/public/english/region/eurpro/budapest/download/empl/crep_bosnia.pdf>.

Međunarodna krizna grupa. 2009. Nedovršena tranzicija Bosne: između Dejtona i Evrope. izvještaj Međunarodne kriznegrupe broj 198. Od 10. avgusta 2009. <http://www.crisisgroup.org/home/index.cfm?id=5978>.

Međunarodni monetarni fond. 2009. Bosnia and Herzegovina: Request for Stand-by Arrangement. Izvještaj Ureda MMF-aza BiH broj. 09/226, juli 2009. Od 10 avgusta 2009. <http://www.imf.org/external/pubs/ft/scr/2009/cr09226.pdf>.

Kadić, D. 2009. Civil Society in Bosnia and Herzegovina. Trialog, Brisel.

Keefer, P. i S. Knack. 1997. „Does social capital have an economic payoff? A cross country investigation”. The Quarterly Journalof Economics, Vol. 112, str. 1251-88.

Lemarchand, R. i K. Legg. 1972. „Political Clientelism and Development: A Preliminary Analysis”. Comparative Politics, Vol.4, broj. 2 (januar), str. 149-178.

LSE, London School of Economics, Centre for Civil Society - web stranica, uvod, „What is Civil Society?”. Od 15. jula 2009.<http://www.lse.ac.uk/collections/CCS/what_is_civil_society.htm>.

Milcher, S. i A. Ivanov. 2008. „Human Development Insights”. HDR Network, broj 16. Od 30. jula 2009. <http://hdr.undp.org/en/media/hdinsights_jan2008.pdf>.

ONS, United Kingdom Office of National Statistics, 2001, „Social Capital: A review of the literature”, Social Analysis and Re-porting Division.

Perri 6. 1997. Escaping Poverty: From safety nets to networks of opportunity. Demos, London. Od 3. avgusta 2009.

Pickering, P. 2007. Peacebuilding in the Balkans: The View from the Groundfloor. Cornell University Press, Ithaca.


Literatura Izvještaj o humanom razvoju za Bosnu i Hercegovinu 2009.Društveni kapital u Bosni i Hercegovini VEZE MEĐU NAMA

145

Portes, A. 1998. „Social Capital: Its Origins and Applications in Modern Society”. Annual Review of Sociology, Vol. 24, str.1-24.

Powell, S. (u pripremi). Volunteerism in Southeastern Europe and the Commonwealth of Independent States: its contributionto development. Promente Social Research, Sarajevo.

Putnam, R. D. 2007. „E Pluribus Unum: Diversity and Community in the Twenty-first Century”, The 2006 Johan Skytte PrizeLecture. Scandinavian Political Studies, Vol. 30.

Putnam, R. D. 2001. Bowling Alone: The Collapse and Revival of American Community. Simon & Schuster, Njujork.

Putnam, R. D. 1994. Making Democracy Work: Civic Traditions in Modern Italy. Princeton University Press, Princeton NJ.

Rij van, C. 2008. The milk road to development and reconciliation: A case study of the dairy supply chain in Srebrenica.UNDP Srebrenica.

Rosenberg, D. 2008. Regional Human Development Report - nacrt projektnog dokumenta. Razvojni program Ujedinjenihnacija, RBEC, Bratislava.

Salaj, B. 2009. Socijalno povjerenje u Bosni i Hercegovini / Sozialer Zusammenhalt in Bosnien und Herzegowina. FriedrichEbert Stiftung, Sarajevo. Od 30. jula 2009. Iz digitalne biblioteke Friedrich Ebert Stiftung.

Schuller, T., Baron, S. and J. Field. 2000. „Social Capital: A Review and Critique” in Baron, S., Field, J. and T. Schuller (eds.),Social Capital, critical perspectives. Oxford University Press, Oksford.

Sejfija, I. 2008. Historical Preconditions and Current Development of Civil Associations in BiH. Friedrich Ebert Stiftung, Sa-rajevo. Od 30. jula 2009. Iz digitalne biblioteke Friedrich Ebert Stiftung.

Državni ured za statistiku Norveške. 2007. „Survey of level of living, Organisation activity: Many members, fewer active”. Od31. avgusta 2009. <http://www.ssb.no/orgakt_en/>.

Državni ured za statistiku Švedske, (Vogel, J. Amnå, E., Munck, I. and L. Häll). 2003. „Associational life in Sweden: GeneralWelfare, Social Capital, Training in Democracy”. Štokholm.

Tonkiss, F. 2003. „Trust, Social Capital and Economy”, in Tonkiss et al. (ur.), Trust and Civil Society. Palgrave, Hampshire.

Townsend, P. 1979. Poverty in the United Kingdom. Penguin Books, Harmondsworth.

Transparency International. 2007. National Integrity System Stud, Bosnia and Herzegovina. Od 13. avgusta 2009.<http://www.ti-bih.org/documents/20-02-2007/National_Integrity_System_Study_2007.pdf>.

Transparency International. 2004. 2004 Corruption Perceptions Index. Transparency International, Berlin. Viewed 05 August2009. <http://www.transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi>.

Ul Haq, M. na web stranici Ureda za izvještaje o humanom razvoju Razvojnog programa Ujedinjenih nacija. Viewed 30 July2009. <http://hdr.undp.org/en/humandev>.UN, Tim Ujedinjenih nacija u Bosni i Hercegovini. 2008. Bosnia and Herzegovina: Common Country Assessment. Ujedinjenenacije, Sarajevo.

UNDP, Razvojni program Ujedinjenih nacija. 2009. Human Development Report 2009. „Measuring inequality: Gender-relatedDevelopment Index (GDI) and Gender Empowerment Measure (GEM)”. UNDP, Njujork. Od 30 jula 2009. <http://hdr.undp.org/en/statistics/indices/gdi_gem>.

UNDP, Razvojni program Ujedinjenih nacija. 2008. Human Development Report 2007/2008: Fighting climate change:Human solidarity in a divided world. UNDP, New York. Viewed 10 August 2009. <http://hdr.undp.org/en/media/HDR_20072008_EN_Complete.pdf>.

UNDP, Razvojni program Ujedinjenih nacija. 2007a. 2007 Nacionalni izvještaj o humanom razvoju za 2007. godin: Socijalnauključenost. UNDP, Sarajevo.

UNDP, Razvojni program Ujedinjenih nacija. 2007b. Penziona reforma i sistemi socijalne zaštite u Bosni i Hercegovini. UNDP,Sarajevo.

UNDP & ORI, Razvojni program Ujedinjenih nacija & Oxford Research International. 2007. Glas tihe većine. UNDP, Sarajevo.

UNDP, Razvojni program Ujedinjenih nacija 2005. Sistem ranog upozoravanja: tranzicijska pravda. UNDP, Sarajevo.


LiteraturaIzvještaj o humanom razvoju za Bosnu i Hercegovinu 2009.Društveni kapital u Bosni i HercegoviniVEZE MEĐU NAMA

146

UNDP, Razvojni program Ujedinjenih nacija. 2004. „Dairy Cattle Sub-sector Development project in the Srebrenica RegionProject Document”. Septembar 2004. UNDP, Srebrenica.

UNDP i LSE, Razvojni program Ujedinjenih nacija i London School of Economics and Political Science. 2009. „The regionalimpact of the global economic crisis” in Development in Transition No.13. Od 10. avgusta 2009. <http://www.developmen-tandtransition.net/uploads/issuesAttachments/25/DT.13_English_FINAL.pdf>.

UNHCR, Ured visokog komesara Ujedinjenih nacija za izbjeglice. 2009a. Internally Displaced Persons and Returnees inBosnia and Herzegovina. UNHCR Bosnia and Herzegovina, Sarajevo.

UNHCR, Ured visokog komesara Ujedinjenih nacija za izbjeglice. 2009b. Displaced People in Collective Centres in Bosniaand Herzegovina: The Search for Durable Solutions Continues. Sarajevo (u pripremi).

USAID, Američka agencija za međunarodni razvoj. 2009. 2008 NGO Sustainability Index: for Central and Eastern Europeand Eurasia, 12. izdanje, Juni 2009. Biro USAID-a za Evropu i Euroaziju, Ured za demokratiju, upravu i društvenu tranziciji .Od 5. avgusta 2009. <http://198.76.84.6/locations/europe_eurasia/dem_gov/ngoindex/2008/bosnia_herzegovina.pdf>.

Svjetska banka. 2009. Doing Business: Measuring Business Regulations. Od 30. jula 2009. http://www.doingbusiness.org/Do-cuments/FullReport/2009/DB_2009_English.pdf.

Svjetska banka. 2002a. Studija institucija lokalnog nivoa i društvenog kapitala, Vol. 1. Svjetska banka, Sarajevo.

Svjetska banka, Radni dokument o ekološki i društveno održivom razvoju. 2002b. Bosna i Hercegovina: Studija institucijana lokalnom nivou i društvenog kapitala: nalazi i preporuke, Vol. 2. Juni 2002.

Žeravčić, G. 2008. Analiza institucionalne suradnje između vladinog i nevladinog sektora u BiH. Kronauer Consulting, Sara-jevo. Dodatak 1, „Sporazum Vijeća ministara o saradnji s civilnim društvom u Bosni i Hercegovini”. Od 20. avgusta 2009.<http://www.europa.ba/files/docs/publications/en/analiza-en.pdf>.


Documents

VEZE ME U NAMA MA Dru atveni kapital NA - hdr.undp.orghdr.undp.org/sites/default/files/bosnia_nhdr_2009_bih.pdf · lacija društvenih mreža te funkcioniranja uobičajenih društvenih