GRAĐEVINSKO – ARHITEKTONSKI FAKULTET U NIŠU

- RAZVOJ NASELJA U SRBIJI -

Vinčanska kultura sa osvrtom na naselje Pločnik

Student: Aleksandra Vukašinović

2011/2012

2

Sadržaj

1.0 Uvod

2.0 Neolit na teritoriji Balkana

2.1 Starčevačka kultura

3.0 Osnovne karakteristike kulture Vinča-Pločnik

3.1 Lokaliteti

3.2 Naselja

3.3 Kuće Vinčanske kulture

4.0 Arheološko nalazište Pločnik

4.1 Poloţaj lokaliteta

4.2 Stanovanje

4.3 Privreda i materijali

4.4 Arhitektonske strukture

5.0 Zaključak

6.0 Literatura

3

1.0. Uvod

Arheološko nalazište iz kamenog doba u selu Pločniku kod Prokuplja sve više

pobuđuje paţnju naše, ali i svetske naučne javnosti. Od kolikog je značaja ovo nalazište

govori i činjenica da su opisi predmeta nađenih u njemu i saznanja koja pomeraju

granice ljudske istorije sve više prisutna u naučnim časopisima širom sveta, a nedavno

je i ugledni „Tajms‖ na skoro celoj strani objavio fotografiju figure devojke nađene na

ovom nalazištu. Mnogo je tekstova napisano o ţenskim figurama iz Pločnika, čak je

gospođa Gorica Popović iz Obrenovca, videvši na televiziji te „figurice― napravila čitavu

seriju haljina od koţe koje su prikazane na modnoj reviji u Prokuplju. Tako je počelo

oţivljavanje praistorije. Rukovodioci istraţivanja u Pločniku su shvatili da je vreme da se

istinski oţivi lokalitet, da se formira Muzej na otvorenom, da se u Pločniku koji ima

toliko prošlosti na jednom mestu, omogući posetiocima da sve to organizovano vide.

Nalazi bakarnih predmeta u Pločniku najveće su iznenađenje. Sve je više naučnika koji

se slaţu sa mišljenjem akademika Borisava Jovanovića, naučnika poznatog u svetu po

arheologiji metalurgije, da je Pločnik veliki centar i kolevka prerade bakra, ne samo na

Balkanu, nego i u čitavoj Evropi. Time se pomera granica saznanja o počecima

metalurgije, odnosno metalnog doba, za dva do tri milenijuma. To potvrđuje oko 40 do

sada otkrivenih predmeta od ovog metala koji je čovek prvo počeo da topi i koristi za

izradu upotrebnih i ukrasnih predmeta.

Cilj i predmet ovog istraţivanja je analiza strukture starčevačke kulture i naselja

Pločnik, koji pripradaju neolitskoj kulturi, tj. istraţuje se urbanistička razvijenost naselja.

U radu su korišćene sledece metode istraţivanja: deskripcija i analiza strukture

starčevačke kulture i naselja Pločnik, istorijski metod sa fazama prikupljanja istorijskih

činjenica, fazu analize i konačnu fazu ekspozicije ili prikaza rezultata.

4

2.0. Neolit na teritoriji Balkana

Od sredine šestog milenijuma pre nove ere, u celom srednjem Podunavlju niču

naselja prvih zemljoradnika i stočara. Oko 7.000. godine pre nove ere nastaje takozvani

„klimatski optimum―, tokom koga se tope ledničke mase u Evropi i pojas četinarskih

šuma se pomera ka severu. Klima se menja, postaje topla i vlaţna što je pogodovalo

listopadnim šumama koje se šire Balkanskim poluostrvom. Na Balkanu od početka

neolita do njegove najznačajnije epohe, Vinčanske kulture, prošao je ceo milenijum.

Osnivanje najstarijih zemljoradničko - stočarskih naselja na teritoriji Srbije vremenski se

podudara s klimatskim optimumom, sa uspostavljanjem tople i vlaţne atlantske klime.

Otkriveni su ostaci osam neolitskih naselja, od kojih najstarije naselje pripada

periodu srednjeg neolita i starčevačkoj kulturi.

2.1. Starčevačka kultura

Starčevačka kultura, koja je naziv dobila po lokalitetu Starčevo, razvila se u

veoma vaţnom periodu napretka čovečanstva, kada je počela proizvodnja hrane.

Početkom neolita ljudi su još uvek ţiveli u grupama, koje su činili članovi porodice,

prikupljali su hranu u sezonskim pohodima i polako se privikavali na ţivot na jednom

mestu. Starčevačka kultura je donela znanja koja će biti veoma značajna za naredni

period. Ljudi su ţiveli u zemunicama i nadzemnim kućama, pravili su izuzetno kvalitetnu

keramiku tankih zidova, ukrašenu geometrijskim motivima, statue stubaste forme, koje

podsećaju na vinčanske figurine. Na vezu između starčevačke i vinčanske kulture

upućuju oblici keramike i figurine, kao i stambeni objekti i teritorija koju su obuhvatale.

Poloţaj, veličina i struktura naselja, kao i izgled staništa, zavise u potpunosti od

načina privređivanja. Naselja uz velike reke su najčešće dugotrajna. Međutim, više je

naselja na blagim kosama, uz reke i izvore. Izbegavaju se niski, podvodni tereni,

staništa se najčešće formiraju na visini između 150 i 300m. U staništima se najčešće

boravi kraće, dok se ne isposti okolna zemlja, a onda se ide dalje, najčešće desetak

kilometara i podiţe se novo stanište. Zbog čestih seoba, nije se mnogo vodilo računa o

kvalitetu i trajnosti objekata za stanovanje. Kolibe tih prvih zemljoradnika i stočara su

neugledne i trošne, a pokrivene su šatorastim krovom od pruća i slame. Osnovnu

karakteristiku starčevačkih naselja predstavlja njihovo podizanje na rečnim terasama,

pored tokova danas često napuštenih, ili pak, na blagim, osunčanim padinama, na rubu

močvarne ravnice ili doline, gotovo uvek uz potok ili izvor.

5

3.0. Osnovne karakteristike kulture Vinča-Pločnik

Vinčanska kultura prostirala se oko 4000. godine pre naše ere, na teritoriji većoj od teritorije bilo koje neolitske kulture u Evropi. Pojedina njena naselja premašila su veličinom i brojem ţitelja ne samo sva istovremena neolitska naselja, već i prve gradove znatno kasnije nastale u Mesopotamiji, Egeji i Egiptu. Pre Vinče u Evropi nije postojalo nijedno naselje koje se moţe nazvati gradom, zbog čega se Vinča ubraja u najranije evropske gradove, a mnogi stručnjaci je smatraju prvim evropskim gradom. Kuće vinčanskog naselja formirane su u nizu, uvek iste orjentacije, sa prolazima i ulicama. Sloţene su arhitekture, sa više prostorija, građene. Vinčanci su gradili kuće sa drvenom konstrukcijom, malterisane spolja i iznutra mešavinom blata i pleve, veličine od 40 do 100 metara kvardatnih, sa pećima umesto ognjišta, što svedoči o ljudima koji su posedovali kulturu stanovanja, odnosno urbanim ljudima.

U slojevima starosti 4.500 – 3.200 pre nove ere sadrţane su prave riznice najraznovrsnijih predmeta: oruđa i oruţja od kamena i kosti, posuđa za svakodnevnu upotrebu, bogato dekorisane ritualne vaze, veliki broj antropomorfnih i zoomorfnih figurina izuzetno upečatljive stilizacije, nakit od raznih vrsta retkih i skupocenih materijala i bezbroj drugih predmeta i umetničkih dela izrađenih u samoj Vinči ili pribavljenih iz udaljenih oblasti – iz srednje Evrope, donjeg Podunavlja ili sa Mediterana. Nosioci vinčanske kulture pridavali veliku vaţnost duhovnom ţivotu, o čemu svedoče antropomorfne i zoomorfne figurine, ritualne vaze, ţrtvenici i drugi kultni predmeti.

U vezi sa hronologijom osnovna podela se vrši na dve glavne faze: vinčansko-tordošku i vinčansko-pločničku sa odgovarajućim podfazama. Ovakva podela odraţava stvarni tok istorijskih zbivanja, sa velikom promenom na prelazu u fazu Vinča -Pločnik u tzv. gradačkoj fazi, što je posledica početaka rudarstva i obrade metala.

3.1. Lokaliteti

Matična oblast Vinčanske kulture obuhvata prostor centralnog Balkana, a u trenutku kada je dostizala vrhunac podudarala se sa teritorijom koju je u mlađem i srednjem neolitu obuhvatala starčevačka kultura. Dunav je bio odlučujući uslov za nastanak naselja u Vinči, kao i Tisa, Drava, Sava, Tamiš i pritoke. Glavni pravac od severa ka jugu je Morava, koja se nizvodno uliva u Dunav. Nosioci vinčanske kulture ţiveli su na desnoj obali Dunava, ali treba pretpostaviti da je reka u doba osnivanja naselja bila tokom proleća usled poplava široka oko 7 km, na ovom prostoru su postojali jezero i močvare, što je pogodovalo razvoju lova, ribolova i zemljoradnje.

Jezgro ove kulture je Srbija, a rasprostirala se do istočne Makedonije, zatim na zapadu do severoistočne Bosne i do Vinkovaca. Eponimni lokalitet ove kulture je Vinča - Belo brdo, a ostala nalazišta su:

6

Gradac kod Zlokućana Aradac u Banatu Botoš u Banatu Pločnik

Divostin Anzabegovo Vrdnik

Jakovo Obreţ Gomolava

3.2. Naselja

Neolitsko naselje u Vinči udaljeno je oko 14 km od ušća Save u Dunav, što je izuzetno povoljno mesto koje je omogućilo da postane fokalna tačka prostora jugoistočne Evrope. Ovuda su prolazili putevi, ali je i izuzetno povoljno prirodno okruţenje omogućavalo dugotrajno naseljavanje. Vinčanska naselja su preteţno višeslojna, a na samom lokalitetu Vinča konstatovano je 9 naselja. Po poloţaju malo se razlikuju od starčevačkih, podiţu se na rečnim terasama sa padom ka reci, na osunčanim padinama ili gredama. U mlađim fazama naselja se podiţu na strmim teško pristupačnim breţuljcima ili stenama (Gadac, Rt - Ţeleznik). Neka od ovih naselja bila su utvrđena.

Najstarija staništa u Vinči imaju najčešće elipsoidne osnove ukopane u les i šatorasti krov od pruća, trske i slame koji naleţe neposredno na osnovu. Kolibe su grupisane po određenom sistemu oko centralne i podsećaju na arhitekturu kulture Lepenskog Vira. Za iste tradicije se povezuju i stubaste antropomorfne figure i neraščlanjene keramičke posude. Vinča je oko 4500. godine p. n. e. opustela, ali se neposredno posle kulturnog sloja sa šatorastim staništima javlja novo naselje, koje su izgradili nosioci kulture mlađeg neolita, kojoj je Vinča dala ime.

U mlađim naseljima otkrivene su velike pravougaone građevine sa većim brojem prostorija. Na dubini između 9 i 6 metara, koje se datuje u period između 4500. i 3800. godine p. n. e. kultura dominira velikim delom srednje i jugoistočne Evrope. Velika naselja tokom ovog perioda su Vinča, Potporanj, Selevac, Divostin.. Specijalizovane delatnosti dovela je do privrednog uspona, društvenog raslojavanja i bogaćenja zajednica vinčanske kulture. Nalazi otkriveni na dubinama između 6. i 2. metra kulturnog sloja Vinče, datovani u period između 3700. i 3500. godine p. n. e. pokazuju da Vinča postepeno gubi značaj i da se kultura gasi. Propast vinčanske kulture prouzrokovao je prodor novih zajednica iz pravca današnjih oblasti Bugarske i Rumunije, tokom prvih vekova 4 milenijuma p. n. e.

7

Smatra se da je Vinča bila grad jer je stalno bila naseljena tokom mnogo generacija, stanovništvo je bilo aktivno tokom cele godine, a postojala je i specijalizacija poslova. Moţe se reći da je bila metropola, budući ju je naseljavao veliki broj stanovnika, da je bila ekonomski i kulturni centar, da su otrkivena mnoga manja naselja u neposrednoj blizini Vinče, a nađeni su i dokazi o intenzivnoj komunikaciji i razmeni dobara, usluga i ljudi.

Interesovanje evropske arheološke nauke za nalazište Vinča — Belo brdo

(arheološki lokalitet) javlja se početkom prošlog veka, kada njen istraţivač profesor

Miloje Vasić objavljuje prve naučne radove u vodećim evropskim naučnim časopisima.

Istraţen je samo centralni deo lokaliteta, odnosno oko 4 posto od ukupne površine

nalazišta. Na istraţenoj površini, profesor Vasić je otkrio arheološki sloj debljine oko 10

metara. U arheološkim slojevima otkrivene su ruševine naselja i tragovi ţivota od neolita

(5500. godina pre nove ere), pa sve do današnjih dana, što praktično znači da se u

Vinči u kontinuitetu ţivi sedam hiljada godina. Posebnu zanimljivost predstavlja podatak

da je 80 posto arheoloških naslaga formirano u periodu od 5250. do 4250. godine pre

nove ere. Vinčanska kultura prostirala se na teritoriji od oko 200.000 kvadratnih

kilometara, odnosno, na prostoru omeđenom Karpatima na severu, rekom Bosnom na

zapadu, sofijskim poljem na istoku, i skopskom kotlinom na jugu. Na ovoj ogromnoj

površini pronađeno je preko 600 nalazišta sa arheološkim materijalom koji je stilski

veoma ujednačen, što govori da je to bila vrlo kompaktna i homogena kultura. Mnogi

svetski i evropski arheolozi vinčansku kulturu tretiraju kao jednu od najranijih evropskih

civilizacija.

3.3. Kuće vinčanske kulture

Gradnja u Vinči je bila veoma intenzivna. Postoje dokazi da su stari i trošni

objekti rušeni da bi se izgradili novi. Ponekad je iskorišćen rov stare kuće u koje su

postavljane drvene oblice. Korišćena je tehnika koja se naziva tehnika pletera i lepa, a

koja se prvi put javlja tokom neolita. Kuće su građene tako što su vertikalno poboli

drvene oblice. Oko njih su uplitali pruće, preko koga se nanosilo vlaţno blato ili glina,

pomešani sa slamom ili peskom. Do sada nisu otkriveni ostaci krovova, ali se

prepostavlja da su bili od trske. Kuće su imale peći potkovičaste osnove, koje su se

ponekad nalazile u svakoj prostoriji. Pronađene su i peći za koje se pretpostavlja da su

sluţile za preradu cinabarita. Sve kuće u naselju bile su zbijene i poređane u redove,

orijentacije jugoistok – severozapad, što je predstavljalo dobru zaštitu od vetra. Kuće

tokom ovog perioda bile su od drveta i gline, orijentisane u pravcu jugoistok-

severozapad, imale su četvorougaone osnove, vertikalne zidove i krov na dve vode.

Javlja se nivelacija, podloga se stabilizuje, izoluje od vlage, a zidovi se boje.

8

Slike 1 i 2. Rekonstruisane kuće Vinčanske kulture

U vreme vinčanske kulture podiţu se nadzemne kuće (slike 1, 2, 3) sloţene

arhitekture sa više prostorija, građene od drveta i oblepljene blatom. Kuće u naselju

formiraju nizove, uvek su iste orijentacije, sa prolazima i ulicama između njih, tako da je

u Vinči stvorena prva urbana celina na tlu Evrope. Vinčanski čovek se uglavnom bavio

poljoprivredom i stočarstvom. Veliki viškovi proizvoda doveli su do razvoja trgovine, što

je Vinčanima omogućilo brzi ekonomski razvoj.

Slika 3 – 3D prikaz Vinčanske kuće

9

4.0. Arheološko nalazište Pločnik

Pločnik je arheološki lokalitet vinčanske kulture u istoimenom selu, kraj obale

reke Toplice, nedaleko od Prokuplja. Kompleks arheološkog naselja Pločnik iz mlađeg

kamenog doba, koje je postojalo od 5500. do 4700. godine p.n.e, pripada vinčanskoj

kulturi, koja je cvetala od 5500 do 4000 p.n.e na teritorijama današnje Bosne, Srbije,

Rumunije i Makedonije.

Najpre su, na obali reke Toplice, gde je voda napravila veliki usek, otkriveni

ostaci dve jame za pepeo i temelji dve kuće. Sledio je niz iskopavanja prilikom kojih je

otkriveno još mnogo predmeta od bakra, a kad su 2007. i 2008. godine nađene krupnije

alatke od bakra, kao što je i sekira, svet je počeo vrlo ozbiljno da se interesuje za

istraţivanje Pločnika. Ono je bilo naseljeno stanovništvom izuzetno visoke civilizacije.

4.1. Položaj lokaliteta

Selo Pločnik nalazi se na magistralnom putu Niš-Kuršumlija, na 27 km od

Prokuplja, uzvodno uz Toplicu, na 42.kilometru ţelezničke pruge Niš-Kuršumlija. Prostire

se na blagoj padini, na levoj obali reke Toplice, zaštićeno Barlovskim visom i vencem

brda od vetrova sa severne strane. Prvo naselje

u Pločniku (slike 4 i 5) nastalo je u neolitu, 5500

godina pre naše ere. Plodna zemlja, povoljna

klima i blizina reke su bili razlozi za neseljavanje.

Bilo je to doba Vinčanske kulture, mlađa faza se

upravo po ovom nalazištu zove Vinča-Pločnik.

Neolitsko nalazište (slika 6) otkriveno

1927.godine prilikom kopanja useka za kolosek

ţelezničke pruge Prokuplje-Kuršumlija, prostire

se na 120 hektara, omeđeno Toplicom sa juga,

Backom rekom sa istoka, Paljevskim potokom sa

zapada i brdima sa severa. Na obodu neolitskog

nalazišta, prema selu Bace, ka severoistoku su

ostaci rimske vile. Terme koje su bile deo vile

otkrivene su prilikom izgradnje magistralnog puta

1972.g. kad su istraţene i konzervirane, a preko

termi se pruţa most. Slika 4 – Situacioni plan neolitskog naselja Pločnik 1

1 Skica – Milan Radovanović, dipl.ing.arh.

10

U blizini termi, na breţuljku su temelji

crkve iz srednjeg veka, sa nekropolom.

Narodno predanje govori da su u

sahranjeni izginuli u boju na Pločniku. U

pločničkoj ravnici se 1386.odigrala

Pločnička bitka kad su Srbi do nogu potukli

Turke.

Nizvodno od sela, u selu Viča, je

izvorište mineralne vode (Milan Toplica)

koja je eksploatisana u neolitu i tokom

rimskog perioda a što je potvrđeno

iskopavanjima 1927. i 1978.g.

Slika 5 – 3D prikaz naselja Pločnik 2

Slika 6 –

Mapa

arheološkog

lokaliteta

Pločnik

2 3D prikaz - Milan Radovanović, dipl.ing.arh.

11

4.2. Stanovanje

Srpski arheolozi do sada su u Pločniku (slika 7) otkrili tri kuće i najveću od njih,

osam sa pet metara, pronašli su ove godine.Kuće koje su napravljene pre dve godine

od blata, slame i pruća u potpunosti odgovaraju kućama koje su na tim prostorima

građene pet i po hiljada godina pre naše ere. Pet i po hiljada godina pre nase ere ljudi

su ziveli u istim ovakvim kućama. Arheolozi tvrde da su ta naselja bila urbanizovana,

stambeni deo bio je odvojen od industrijskog, a pronađeni bakarni predmeti govore da

su se ljudi koji su ziveli u ovom selu na Plocniku bavili metalurgijom. Tokom 2007. i

2008.godine pronađene su dve zemljane peći kvadratnog oblika, za koje se

pretpostavlja da su sluţile za topljenje metala. Peći su smeštene unutar većih

građevina, a uz njih su otkrivene i duvaljke napravljene od pečene zemlje. Pored njih su

pronađeni i bakarni limovi, koji ukazuju da je tu obavljana proizvodnja bakra. Otkrivene

su i rupe dubine 2.5 i prečnika 8 metara u kojima nije pronađen arheološki materijal.

Smatra se da su u pitanju takozvane metalurške jame, a u njima su pronađeni pepeo i

gar, koji nastaju usled sagorevanja na visokim temperaturama, na osnovu čijeg sastava

se moţe zaključiti da se na tom mestu topio bakar. Pored navedenih sadrţaja, naselje je

sadrţalo torove, niz radionica za obradu grnčarije, koţe i metala.

Slika 7 – Rekonstruisano naselje u Pločniku

4.3. Privreda i materijali

Njegovi neimenovani stanovnici su se bavili poljoprivredom, rukotvorinama,

umetnošću i metalurgijom, a osnovni materijal za izradu oruđa je bio kamen. Stanovnici

Pločnika su nastavljaji lepotu i izradili su 60 raznovrsnih oblika predivne keramike i

figurina, ne samo za upotrebu, već takođe i za zabavu i uţitak. U sklopu nalazišta

Pločnik je pronađeno dosta keramičkih posuda, ali i predmeta i oruđa izrađenih od

12

kamena i bakra. Bakreno oruđe - sekire, čekići, kuke i igle - pronađene su uz ostale

predmete iz naselja koje je izgorelo prije oko 7.000 godina u Pločniku. Naučnici su

prethodno verovali da je rudarstvo, izvlačenje i obrada bakra počela u Maloj Aziji i da se

odatle raširila. Otkriće u Pločniku sada ukazuje na vjerovatnoću postojanja mogućnosti

pojave paralelnog i istovremenog razvoja ovih veština na nekoliko lokacija.

4.4. Arhitektonske strukture

Izrada zidova je sprovođena na dva načina. Stubovi su postavljani na znatnom,

pribliţno istom rastojanju,a između njih je preplitano pruće od savitljivog drveta (slika

8).Moguća je i tehnika gustog ukopavanja. Konstantno je korišćen isti materijal - drvo i

glina, sa ili bez pleve. Jedna od kuća koja je pronađena je prizemna jednobrodna

građevina pravougaonog oblika dimenzija 7x5m, visine 3.2m. Konstruktivni sistem je

skeletni i sastoji se od tri reda nosača međuosovinskog razmaka od 2.3m koji preko

venčanica i slemenjače nose dvovodni krov od rogova raspona 2.5m. Nosači se izvode

od grabovih stabala visine 2.8m i 3.8m srednji red, prečnika 15cm u dnu koje se

predhodno nagorelo. Pobada se 0.5m u zemlju i sa rakljom u vrhu za prihvatanje

venčanica i slemenjače. Zidove sačinjavaju stubovi na međuosovinskom rastojanju od

0.78m opleteni prućem, koje im daje dodatnu stabilnost, i obostrano oblepljeni blatom

glinom. Krov čine primarni nosači, rogovi, od grabovih oblica debljine oko 10cm na

međuosovinskom rastojanju od oko 75cm. Sekundarni nosači, roţnjače, takođe od

grabovih oblica debljine oko 5cm na

međuosovinskom rastojanju od oko 60cm.

Krovni pokrivač, trska, je poloţena u

slojevima, pritisnuta granjem i uvezana,

debljine oko 30cm. Pod je sačinjen od

nabijene zemlje i izdignut je 5-10cm od nivoa

terena. Prozori i vrata predstavljaju ramove

upletene prućem. Sve veze u objektu se

izvode ukrajanjem drveta i vezivanjem

prirodnim kanapom.

Slika 8 – Skelet rekonstruisane kuće u Pločniku

13

5.0. Zaključak

Arheološki lokaliteti uglavnom ţive dok traju istraţivanja. Rukovodioci

istraţivanja u Pločniku su shvatili da je vreme da se istinski oţivi lokalitet,

da se formira Muzej na otvorenom, da se u Pločniku koji ima toliko

prošlosti na jednom mestu, omogući posetiocima da sve to organizovano

vide. Namera je da Muzej u Pločniku bude tako organizovan da moţe da

izdrţava sam sebe i da omogući nastavak istraţivanja. Zbog velikih

pronalazaka, dolazi do rekonstrukcije naselja. Svaka od kuća planirana je

na osnovu rezultata istraţivanja na samom lokalitetu, visina kuća određena

je na osnovu pretpostavljene visine tadašnjih stanovnika odnosno

današnjih posetilaca koji mogu da uđu u kuću. Predviđeno je da u postavci

budu kvalitetno urađene kopije predmeta, da se fotografijama i planovima

predstavi istorijat istraţivanja a da se uz pomoć savremene tehnike prikaţe

animacija ţivota u metalnom dobu u kome zapravo i danas ţivimo.

14

6.0. Literatura

- Neolit centralnog Balkana, Narodni muzej Srbije, Beograd 1968

- Istorija I, D. Srejović, Beograd 1981

- Praistorija Srbije I, M. i D. Garašanin, Beograd 1973

- Prokuplje, grad svetog Prokopija, Julka Kuzmanović Cvetković, 2006

- Predavanja na predmetu Razvoj naselja u Srbiji, Ljiljana Vasilevska, GAF Niš

- Vinča i njen svet, Projekat Rastko - Srpska akademija nauka i umetnosti,

Centar za arheološka istraţivanja Filozofskog fakulteta, Beograd 1990.

www.rastko.rs

-

- Pločnik – prošlost uţivo – 7500 fodina na dlanu, Projekat Pločnik, Julka

Kuzmanović Cvetković, rukovodilac arheoloških istraţivanja lokaliteta Pločnik

- www.wikipedia.org