EPOHA KOMNINA I AN\ELA (1081-1204)

EPOHA KOMNINA I AN\ELA (1081-1204)

Najve}i broj vizantijskih spomenika pripada upravo ovom razdoblju (XI i XII vek). Njihov stil je jako odre|en i on kodifikuje stvarala{tvo prethodne epohe. Pod Komninima se priprema estetika nastupaju}ih vekova i ve} se nagove{tavaju budu}e te`nje.

Ovaj stil je sve~an i uzvi{en, i izra`ava najdublje elemente religioznosti. Na njega ne uti~e ni narodna ni helenisti~ka umetnost. Boje su guste i te{ke i podse}aju na emalj.

Dolazi do ponovnog naleta anti~ke umatnosti, pa su i motivi anti~ki-nago telo koje stoji uspravno, ili le`i (Raspe}e, Silazak u Ad-Dafni). Zlatni fon dobija {ire razmere. Figure su izdu`ena, lake i vazdu{aste, grubih, asketskih lica. Karakteristi~na su duboka duhovnost i stati~na frontalnost.

U XII preovla|uje isto~ni tip lica sa geometrijsko tip lica sa geometrijslom podelom i zeleni inkarnat.

Osim nekoliko mozai~kih povr{ina iz XII veka iz ~isto vizantijskih zemalja (katedrala u Seru, danas u rotondi svetog \or|a u Solunu i Manastir Vatoped na Svetoj Gori), mozaici iz ovog perioda uglavnom su sa~uvani van Vizantije. Najbolji primer za mozaike iz doba Komnina jesu mozaici na Siciliji i u Veneciji, ali i u Makedoniji, Srbiji, Rusiji i Gruziji. Umetni~ki centar je bio Carigrad, me|utim od zidnog slikarstva vizantijske prestonice ni{ta nije sa~uvano.

SVETI PANTELEJMON U NEREZIMA

Prema natpisu ova crkva je ukra{ena 1164. godine po narud`bini Aleksija Komnina.

U apsidi je prikazano pri~e{}e i hetimasija. U konhi prikazana je polufigura Bogorodice Orante. U naosu: na glavnim delovima i svodovima su prikazani veliki praznici-Sretenje, Preobra`enje, Ulazak u Jerusalim, Ro|enje Bogorodice, kao i ciklus Stradanja od koga su sa~uvani-Skidanje s krsta i Oplakivanje.

Ovaj stil najavljuje stil XIV veka. Izra`ena je dramati~nost pri~e (bol i patnja na licima). Detalji su neobi~no realisti~no ura|eni za XII vek. Gr~ki tip likova i visok tehni~ki nivo govore da je to delo carigradskog majstora. Inkarnat je tamno zele4ni sa jakim belim naglascima. Izra`ena je skladnost kompozicija, dovedenih na mali broj poteza i sklad linija koji je podr`an skladom boja.

Ova umetnost tipi~na za vizantijsku estetiku Komnina ostaje duboko ukorenjena u vizantijsku tradiciju izra`avanja iracionalnog, ali poku{ava da u nju unese ljudske teme.

SVETI DIMITRIJE U VLADIMIRU (severna Rusija)

Ovo je zadu`bina Ruskog vladara Vsevoloda III koji je pozvao umetnike iz Carigrada. Crkva je sagra|ena 1198-99. U njoj su sa~uvani samo razli~iti delovi velike kompozicije Stra{nog suda u svodu. Lepota figura, naro~ito lica i izvanredna skladnost kompozicija istog su porekla kao u Nerezima.

CRKVA ARHAN\ELA MIHAILA U KIJEVU

Ovu crkvu su radili carigradski i moskovski majstori. Ikonografija je carigradska.

Scena Pri~e{}a je veoma `ivo i dramati~no prikazana. Uo~ava se jasno kretanje apostola ~ija se lica razlikuju, odnosno, svako je portret za sebe. Izra`ena je proporcionalnost.

Sli~na kompozicija je prikazana u mitropoliji u Seru.

Slikarstvo je vi{e vezano za tradiciju XI veka nego za Komninsku umetnost.

BA^KOVSKI MANASTIR U BUGARSKOJ

Ekspanzija vizantijske umetnosti u Bugarskoj zapo~eta jer jo{ u doba cara Simeona. Kada su Vizantinci zaratili sa Bugarima, ekspanzija je postala jo{ energi~nija.

Ovaj manastir je osnovao 1083. godine vizantijski ~inovnik Gruzijac Grigorije Pakurijan. Freske su nastale krajem XII veka.

U apsidi je prikazana Bogorodica sa Hristom na prestolu sa dva an|ela. Ispod je friz medaljona i pravougaonika sa bistama svetaca;kao helenisti~ki portreti, medaljoni i pravougaonici sa crvenim ili zelenim osnovama uokvirene su ramovima koji na vrhu imaju petlju i kod gledaoca trba da stvore iluziju da svaki portrat visi na zidu. ispod friza-svetitelji, dva an|ela i dve sve}e sa sve}njacima;sa strane trijumfalnog luka prikazane su polufigure |akona i evharistija. Zidovi su podeljeni na dve zone. U gornjoj zoni se nalazi ciklus Velikih praznika, a u donjoj svetitelji, a svaka scena je zatvorena u trolisni luk. Iznad vrata narteksa je predstava Bogorodice sa Hristom, a sa strane su dva arhan|ela, Petar i Pavle.

U narteksu je predstavljena vizija Jezekijina.

Crkva ima i kriptu. U njoj su prikazani Vizija proroka Jezekilja, u apsidi Deizis, u narteksu Stra{ni sud i svetitelji. Izabrane teme su najva`nije za liturgiju.

Celokupni ansmbl odlikuje se jasno}om arhitektonskog postrojenja. Svaka scena zauzima strogo odre|eno mesto. Izabrane su samo najva`nije teme sa liturgijskog stanovi{ta. Kompozicije su pod~injena lucima koji ih uokviruju. Sistem ra{~lanjavanja zidova podse}a na pompejansku dekoraciju. Nema sumnje da se ovde, u Ba~kovu, radi o ~isto carigradskoj tradiciji. Sve jedno, stil fresaka sa nagla{enom linearno{}u i konvencionalnim i o{trim crte`om lica onemogu}ava pripisivanje `ivopisa carigradskim majstorima. Naime, otkriven je potpis umetnika, zemljaka ktitorovog koji je pro{ao i primio vizantijsku {kolu, Gruzina Jovana Iveropula.

NORMANSKA SICILIJA

U ranijim vekovima je Sicilija bila deo vizantijskog carstva, ali je jo{ 662, sa napredovanjem islama, veliki deo ovog ostrva potpao pod muslimansku vlast. Situacija se menja tek sa dolaskom Normana 1072, kada je osnovano novo i stabilno carstvo, a muslimani su bili kona~no isterani.

Iz vremena vizantijske vladavine je sa~uvano veoma malo. Najzna~ajnije vizantijske spomenike na Sicilije treba pripisati Normanskoj vladavini, jer su gotovo svi normanski vladari bili aktivni pokrovitelji umetnosti, i podr`avali su ostvarenja koja su bili vi{e vizantijska nego zapadnja~ka. Iako su ove crkve imale trobrodnu bazilikalnu osnovu, uobi~ajenu na zapadu, i bile bez tradicionalnih vizantijskih kupola, mahom su detaljima imale izrazite vizantijske karakteristike.

KATEDRALA U ]EFALU

Najstarije, a po mnogo ~emu i najlep{e mozai~ke dekoracije su one koje se nalaze u apsidi i prezbiterijumu ove katedrale. Crkvu je 1131. godine zapo~eo najzna~ajniji normanski kralj Ro`er, ali prezviterijum nije zavr{en sve do 1148. Ubrzo je zapo~eto i postavljanje mozaika, prvo u apsidi, zatim na svodu i najzad na vertikalnim bo~nim zidovima prezviterijuma. Na kraju su postavljenmi proroci i patrijarsi pri vrhovima zidova. Mozaike na bo~nim zidovima treba smatrati radom sicilijanskih u~enika podu~avanih od Grka koji su postavljali mozaike na zidovima apside i konhi. Apsida je verovatno zavr{ena pre smrti kralja Ro`era 1154.

Najzna~ajnije obele`je ove crkve je ogromno poprsje Hrista Pantokratora u konhi apside, koji je tu sme{ten jer ne postoji kupola. Hrist dr`i Sveto pismo otvoreno kod mesta u tekstu Ja sam Svetlost sveta. Sa jedne strane je tekst na Latinskom, dok je na drugoj na Gr~kom, {to je u skladu sa dvojnim karakterom sicilijanske kulture tog vremena. Lice je krajnje dostojanstveno, ali je manje zastra{uju}e i neobi~no, i tako|e manje produhovljeno nego lice u Dafni. Mozai~ari koji su 40 godina kasnije radili u Monrealu verno su se ugledali na ovaj lik, s tim {to je tamo obrada grublja i manje skladna i istan~ana.

Na vertikalnim zidovima apside mozaici su slo`eni u tri pojasa. Bogorodica u stavu orante izme|u arhan|ela koji su iznad nje, {est apostola u sredini i jo{ {est ispod nje. Ostali svetitelji su prikazani na ju`nim i severnim zidovima prezviterijuma: ~etiri dole i isto toliko gore na svakoj strani. Gore su medaljoni sa poprsjima proroka, a na ~etvorodelnom svodu u uglovima se nalaze an|eli, a u sredi{njem delu heruvimi i serafimi.

KAPELA PALATINA U PALERMU

To je dvorska kapela koju je podigao Ro`er II, tako|e ubrzo posle 1130. Ona predstavlja jedinstveni spoj zapadnja~ke bazilike i upisanog krsta. Zidovi su oblo`eni belim mermerom sa mozai~kim inkrustacijama. Pod je tako|e od mermera, ali obojenog sa strogim geometrijskim {arama. Tavanica je drvena, ukra{ena slikarstvom u temperi.

Mozaici Palatinske kapele predstavljaju rad nekoliko posebnih {kola. Prvo su zavr{eni mozaici u kupoli i na njenim podupira~ima. Prtema natpisu oni poti~u iz 1143 i treba ih pripisati gr~kim majstorima. Tehnika rada je izvanredna, prelazi tonova i boja istan~ani, draperije su lepr{ave, a likovi elegantni. Na~in na koji su obra|ena tri crkvena oca-Sveti Grigorije, Sveti Vasilije i Sveti Jovan Zlatousti-isti~e njihov li~ni karakter i pokazuje rad izuzetne prefinjenosti. ^im su zavr{eni mozaici u kupoli, izgleda da su isti majstori zapo~eli rad na zidovima potkupolnog prostora koji su zavr{ili oko 1148. Transepti su dekorisani posle potkupolnog prostora, ali pre toga mora da je do{lo do promene koncepcije. Naime, na~in na koji su povezane scene kr{tenja i ro|enja Hristovog jasno ukazuju da je prethodna scena zami{ljena naknadno, mo`da zbog promena do kojih je do{lo smr}u Ro`era II 1154. Ostali prizori-Preobra`enje, Vaskrsenje Lazarevo i Hristov ulazak u Jerusalim-sli~ni su kr{tenju potome {to imaju karakter uokvirenih ikona. Postavljeni su upravo nasuprot kraljevske lo`e koju je obnovio kralj Viljem I (1154-1166) na po~etku svoje vladavine.

U kupoli je Pantokrator okru`en sa osam arhan|ela. a ispod su proroci i Jovan Krstitelj; Jevan|elisti su u trompama. Iznad lukova su scene Srerenja i Blagovesti. U scenama Velikih praznika ima nelogi~nosti jer neke scene nedostaju. U glavnom brodu je Geneza. U apsidi je polufigura Hrista i Bogorodice izme|u svetitelja. Dekoracija apside ra|ena u Sicilijanskoj tradiciji. U bo~nim apsidama su polufigure apostola Andreja (to je novo umesto Petra) i Pavla. Kult apostola je jako nazna~en. Na svodu trijumfalnog luka je Hetimasija izme|u arhan|ela Mihaila i Gavrila. Zidovi hora i trnsepta su ukra{eni Scenama iz Hristovog `ivota. U bo~ni apsidama su prikazani Vaznesenje i Silazak Svetog Duha. U levom delu hora verovatno su bile scene stradanja.

Aluzija na pobedu Ro`era II-na ju`nom delu je Ulazak u Jerusalim, a nasuprot toga je kraljeva lo`a.

Dominira suva, apstraktna linija, a pejza` je veoma shematizovan i sveden na najneophodnije detalje. Nabori na ode}i formiraju ornamentalne {are.

Stil mozaika u naosu je druga~iji i mnogo nezgrapniji. Mozaici u gornjem redu verovatno su najstariji postavljeni posle 1158, i prikazuju niz prizora iz starog zaveta. Mozaici u brodovima, sa prizorima iz `ivota Svetog Petra i Pavla poti~u iz {ezdesetih ili s po~etka sedamdasetih godina. Na svima su natpisi na latinskom jeziku, zapadnja~ka obele`ja su vrlo uo~ljiva i svakako ih treba pripisati Sicilijanskim, a ne gr~kim majstorima. Raznoliki prizori vrlo `ivopisano ilustruju biblijske pri~e kao {to su stvaranje Adama i Eve i Scene iz raja, kao i predstave iz `ivota svetog Petra i Pavla. Nema dubine ostvarene na ranijim ostvarenjima, tako da se ~ini da je to stil koji predstavlja prelaz od transcedentalne interpretacije, karakteristi~ne za vizantijsku umetnost ka novom i sna`nom, ali ~isto ilustrativnom stilu vi{e zapadnja~kog karaktera.

MARTORANA

Martorana je jedina crkva koja je o~uvana u Palermu. Ova crkva predstavlja vizantijsku gra|evinu centralnog tipa sa kupolom u kojoj su do danas ostali sa~uvani mozaici, kao i na zidovima i svodovima ispod nje. Svi mozaici poti~u iz perioda izme|u 1143 i 1151 godina. Dekoracija je ra|ena na zahtev nekog dvorskog slu`benika, a ne za samog vladara, izgleda da se karakter tog pokrovitelja izra`ava na mozaicima jer oni poseduju prisnost i jednostavnost koje nema na drugim spomenicima na ostrvu, iako se majstor verovatno obu~avao u istoj {koli kao i Grci koji su radili na drugim ansamblima.

U kupoli je predstavljen Hristos na prestolu okru`en sa ~etiri an|ela koji mu se klanjaju, a u tamburu su proroci; U trompama-jevan|elisti; iznad lukova koji dr`e kupolu su Sretenje i Blagovesti. Lukovi su ukra[eni medaljonima sa svecima na srebrnim i plavim pozadinama. Na svodu su predstavljene figure apostola, dva an|ela, dva arhan|ela i scene Ro|enjka Hristovog i Uspenja. U bo~nim apsidama su Joakim i Ana. Dve plo~e u narteksu prikazuju krunisanje Ro`era II i prino{enje modela crkve Bogorodici od strane njenog osniva~a, velikog duksa Georgija iz Antiohije. U sceni posve}ivanja crkve veliki duks se pojavljuje pred bo`anskom figurom Bogorodice gotovo kao crv. Ovo je svakako u~injeno namerno da bi se naglasio zna~aj vladaoca s jedne strane i veli~ina jaza koji razdvaja bo`anski od ljudskog lika i duhovni svet od materijalnog sveta s druge strane.

Za gr~ke crkve nije uobi~ajena ovakva kompozicija kupole, i ona ~uva niz arhai~nih detalja starog Vaznesenja (Hrist u punoj visini, a ne do pojasa).

Kolorit je topao, mozaici su ra|eni u linearnom stilu. Jednoobrazna lica nemaju prestoni~ke individualne diferencijacije i modelovanja. U celini, ovi mozaici izgledaju kao da je na njima svesno preuveli~an osnovni element vizantijskog stila-apstraktna, hladna linija. Ove mozaike nisu radili prestoni~ki majstori.

MONREALE

Dalji razvoj lokalnog stila odvija se na mozaicima katedrale u Monrealu, bazilikalnog plana bez kupole. Mozaici su postavljeni pod pokroviteljstvom Viljema II (1174-1189) i predstavljaju poslednji od velikih sicilijanskih ansambala. Za razliku od Palatinske kapele i Martorane, u Monrealu je svaki deli} zidne povr{ine ukra{en mozaicima ili dekorativnim radovima u mermeru.

Kompozicioni principi se razlikuju od tema ~isto gr~kih crkava. Tako friz sa Apostolima, u ~ijem centru je Bogorodica sa an|elima, ne ispunjava samo sredi{nji deo apside, ve} zauzima mnogo ve}i prostor. U Vizantiji je svaka kompozicija strogo zatvorena celina, pot~injena osnovnim arhitektonskim linijama gra|evine, a ovde se mozaici razvijaju sasvim pokrivaju{i te{ke, monumentalne povr{ine.

U konhi apside, zbog nepostojanja kupole kao i u ]efalu, je Predstavljen Hristos Pantokrator ogromnih dimenzija. Lice je grublje i manje saose}ajno u odnosu na ]efalo, nabori ode}e su uznemireniji, ali ipak shemati~ni, a stav je ukru}eniji i nagla{eniji. Ispod je friz Bogorodice sa Hristom koja sedi na tronu okru`ena apostolima i arhan|elima, a jo{ ni`e je friz sa stoje}im figurama svetitelja. Na svodu transepta je evharistija okru`ena arhan|elima i serafimima, a sa strane trijumfalnog luka su Blagovesti. U bo~nim apsidama predstavljeni su Petar i Pavle i scene iz njihovog `ivota. Na zidovima hora su dva votivna mozaika: Viljem II prinosi model crkve Bogorodici i Viljema II kruni{e Hristos. Prizor kako Hrist kruni{e ktitora je nategnut i shemati~an, a kompoziciju kvare i neprikladni natpisi i nespretno postavljeni an|eli. Na zidovima transepta i bo~nih brodova je pro{iren ciklus iz jevan|elja. Iznad lukova srednjeg broda su mnogobrojne scene iz Starog Zaveta. Mozaici transepta i brodova verovatno poti~u iz XIII veka, odnosno epohe Fridriha II.

Stil: Dekadentno-eklekti~ki karakter. Nedostaje mu osobita prefinjenost koja je jo{ od najranijih vremena bila tipi~na za sve {to se radili u Carigradu. Boje su hladne i neprivla~ne, postavljanje kockica je li{eno istan~anosti, a nema ni svetlucavih boja i efektnih svetlih mesta koja mnoge mozaike ~ine tako upe~atljivim.

SVETI MARKO U VENECIJI

Iste tesne veze sa Vizantijom kojima se odlikuje Normanska Sicilija bile su osnova i venecijanske umetnosti u XII veku, ali bez arabljanskih uticaja, a latinski uticaj je bio mnogo ja~i-ili je m`da bolje re}i da su Venecijanci prihvatili one vidove vizantijske umetnosti koji su bili najpodlo`niji latinizaciji.

Najraniji mozaici u Svetom Marku ura|eni su u razvijenom stilu sredinom XII veka. U po~etku crkva uop{te nije imala mozai~ku dekoraciju, jedini ukras su bili ra{~lanjeni zidovi-profili. lezene, polustubovi i ni{e. Natpis u ju`noj kapeli hora govori da je 1159. godine bilo zapo~eto oblaganje mermera. Ovaj rad je predvideo majstor Petar.

Umetnici koji su radili u Svetom Marku nisu bili ~isto Gr~ki majstori. Oni su se davno bili otrgli od Vizantije, obrazovav{i na venecijanskom tlu ne{to sli~no koloniji. Tokom vremena u ovu gr~ku koloniju ulazili je sve vi{e i vi{e lokalnih ljudi koji su uticali na romanizaciju umetnosti.

Mozaici centralne apside su nastali najranije od svih: figure Petra, Marka, Hermagore i Nikole koje su odeljene jedna od druge prozorima; figura Hrista na prestolu u konhi ura|ena je 1506. na osnovu stare slike. Iz tog vremena su iz mozaici ni{a sa strane od glavnog ulaza iz narteksa u katolikon-figure Marije i 12 apostola. Stil ukazuje na drugu ~etvrtinu XII veka-nema prenapregnutih formi, mada je linearnost ve} nagla{ena.

Prili~no dugo dekoracija Svetog marka je bila ograni~ena na skromne mozaike apside i portala. Po~etkom druge polovine XII veka stvoren je plan za pro{irenje prvobitne mozai~ke dekoracije. U poslednjoj ~etvrtini XII veka radovi su bili u punom zamahu. U to doba nastaju Silazak Svetog Duha u zapadnoj kupoli (sa an|elima na pandantifima), scene iz `ivota Jevan|eliste Jovana u sewvernoj kupoli, scene iz Hristovog `ivota na ju`nom svodu (isku{enje, Cveti, Pranje nogu, Tajna ve~era) i restaurirane figure proroka ispod njih.Svi oni su ra|eni u narativnom, a ne u transcedentalnom stilu, i odstupaju od mnogih vizantijskih konvencija, a nema ni stilskih elemenata koji karakteri{u preporod u provincijama u XII veku-dinami~ni polo`aj tela, izdu`ene figure i uskovitlane draperije. U prizoru Pranja nogu npr. apostli su pore|ani u dva stroga reda; apostoli u prvom redu sede sa podvijenom desnom nogom, a oni iz drugog reda proviruju izme|u njih. Celokupna zamisao je suvoparna i kruta. U Tajnoj ve~eri koncepcija je na sli~asn na~in stati~na, mada ima i nekih ikonografskih novina. Deset apostola sede u redu iza duga~kog pravougaonog stola na ~ijem je jednom kraju Hrist prema kojem se naginje Sveti Jovan; Dvanaesti apostol je preko puta Hrista. Isto~nja~ki polukru`ni sto koji je u pravim vizantijskim ostvarenjima u ovoj sceni ostao od VI veka pa ~ak do doba kasnijeg od onog kada su postavljeni mozaici u ovoj crkvi, ovde je ustupio mesto stolu latinskog tipa. Natpisi na mozaiku su na latinskom, a celokupan prizor zami{ljen je u zapadnja~kom stilu, bar isto toliko koliko u vizantijskom.

Na prelazu izme|u XII i XIII veka nastali su mozaici isto~ne kupole-Hristos Emanuilo sa prorocima i simbolima jevan|elista na pandantifima, i centralne kupole-Vaznesenje sa figurama vrlina izme|u prozora i simbolima jevan|elista na pandantifima. Iz ovog vremena su i mozaici zapadnog svoda-scene iz Hristovog `ivota-Judin poljubac, Ecce Homo, Raspe}e, Silazak u Ad, Noli me Tangere, Neverovanje Tomino. Na svodu i zidu ju`no od zapadne kupole su scene iz `ivota apostola.

U ovoj grupi mozaika sa jakom linearnom stilizacijom javljaju se latinske, mo`e se ~ak re}i i romani~ke crte. Figure su nezgrapne i uko~ene, kompozicije pretrpane i ovim mozaicima, iako su rasko{nih boja, nedostaju gotovo sve ma{tovite osobine najboljih vizantijskih ostvarenja.

Iz ranog XIII veka datuju mozaici u transeptu i kapelama hora. Tu su predstavljene scene iz Hristove mladosti, Marijin `ivot, Scene iz `ivota Svetog Petra i Svetog Klimenta i Hristova ~uda. U XIII vek spadaju i mozaici narteksa.

Zapadne odlike preovla|uju nad vizantijskim, pa se mogu nazvati i romanskom varijantom vizantijske umetnosti. Pojedina~ne scene nisu zaklju~ene kao posebne kompozicije, ve} ulaze u sastav friza koji te~e u vidu nepravilne trake. U celom nizu scena nedostaje linija tla zahvaljuju}i ~emu figure kao da lebde u prostoru, na zlatnom fonu kao ornamentalni motivi. Grruba, bezose}ajna lica izra|ena su pomo}u linija, ode}a je ra{~lanjena naborima koji li~e na geometrijske figure, a pokreti su puni afektacije. Svetlost i senka suprotstavljaju se bez prelaza zbog ~ega je linearnost jo{ nagla{enija. Pozadina je stilizovana tako da gubi svoju organsku strukturu u kojoj preovla|uju tamno-zeleni, mrki, sivo-beli i tamno-plavi tonovi.

Dakle, sa proticanjem vremena sve se vi{e zapa`ao prelaz ka stro`em, u su{tini ilustrativnom stilu, a ostvarenja su izgubila mnogo od svojih estetskih kvaliteta. Ali, i pored toga boje su ostale efektne, a prili~no tamni tonovi sa znatnim preovla|ivanjem belog, koji karakteri{u mozaike u Monrealu, nisu nikada bili prihva}eni u Veneciji. Pre bi se moglo re}i da se nova romani~ka umetnost ra|ala, dok je vizantijska umetnost zamirala.

UMETNOST DINASTIJE PALEOLOGA (1261-1453)

U istoriji vizantijskog slikarstva XIII vek predstavlja jednu od najinteresntnijih i najburnijih epoha. Upravo u XIII veku su ostvarene osnovne crte stila Paleologa.

Posle pada carigrada 1204. po~inje intenzivnija migracija gr~kih umetnika na sve strane sveta: oni be`e u Srbiju, Bugarsku, Gruziju, jermeniju, Italiju i na Zapad. Istovremeno {irom srednevekovne Evrope pojavljuju se predmeti vizantijske umetnosti koji doprinose ekspanziji vizantijske umetnosti na Zapadu. Na hri{}anskom istoku posle pada Carigrada o`ivljavaju lokalne nacionalne {kole koje izlaze na put samostalnog razvoja.

Od tri dr`ave koje su stvorene 1204. sa centrima u Nikeji, Trapezuntu i Arti, Nikeja je bila naslednik Carigrada.

Jezik kojim se u Nikeji govorilo bio je sli~an anti~kom. Nikejski carevi su bili vaspitan na ideji helenizma i klasi~ne4 literature. Verovatno se ba{ u Nikeji rodio neohelenisti~ki pokret u umetnosti koji je dostigao svoj pozni razvoj po~etkom XIV veka.

Posle 1261. u Carigradu je nastavljen u intenzivnoj meri rad na konkretizaciji ideja za~etih u Nikeji. Polazna ta~ka novog stila bila je bez sumnje umetnost zrelog XII veka (Nerezi).

U umetnosti XIII veka umetnici te`e ka opti~kom jedinstvu slike. Oni se zanimaju za prostor, a vra}a se i povezanost figura i arhitekture. Za umetnost XII veka tipi~na je kompozicija u jednom planu, a za XIII, kompozicija u vi{e planova. U XII veku pejza` se odlikuje jednostavno{}u, dok u XIII postaje slo`eniji. Pojavljuju se nove arhitektonske forme, ~esto sli~ne helenisti~kim prototipovima. Zdanja su obimnija i izdiferencirana, sve ~e{}e se primenjuju krive linije i gubi se linearna obrada. U XII preovla|uiju krupne stati~ne, frontalne figure, u ode}i koja pada u mirnim naborima, dok se u XIII figure smanjuju, slobodnije se kre}u, a ode}a je lepr{ava. Koloristi~ka gama se pro{iruje, postaje slo`enija i oboga}ena istan~anim bojenim refleksima. U celini stil XIII veka se odlikuje porastom ~isto slikarskih elemenata. Sve tendencije koje se u ovom veku pojavljuju dosti`u pun razvoj u XIV veku.

U XIII veku se jo{ uvek vodila borba izme|u konzervativnih tokova okrenutih tradicijama XII veka i naprednih tokova koji logi~ki vode ka obrazovanju zrelog stila Paleologa.

Uporedo sa promenama u stilu, u XII veku se odigravaju i promene u ikonografiji, i to radikalne. Sve ~e{}e se pojavljuju dramati~ne epizode i `anr detalji. Telo Hrista u raspe}u, nekada pravo sada je povijeno, a glava je klonula na ple}a (@i~a i Sopo}ani). Bogorodica koja stoji pored krsta pada u nesvest, a pridr`ava je Jovan ili `ene (Sopo}ani). An|eli koji lete sa strane krsta, predstavljeni su kako pla~u. Postepeno se {iri prototip svih italijanskih pieta-polufigura Spasitelja prislonjenog krstu (Gradac). U sceni Hristovog ro|enja Bogorodica ga doji . Ovaj `anr motiv pojavljuje se u crkvi 40 mu~enika u Trnovu, gde se vide polufigure Ane i Jelisavete koje doje Bogorodicu i Jovana. Bogorodica Umilenije koja se pojavljuje ve} na spomenicima X-XII veka postaje slo`enija: Hrist na kolenima Bogorodice, pribija se uz njen obraz. Istovremeno se pojavljuje i krajnje redak ikonografski tip Vzigranija, koji je bez sumnje u Italiju stigao iz Vizantije, kao i izmenjeni tip Odigitrije sa Bogorodicom koja ljubi Hristovu ruku. Menja se i kompozicija Preobra`enja koja dobija neobi~ni dinamizam: u~enici koji zaslepljeni padaju predstavljeni su u dramati~nim pozama, Jakov pada na le|a i zaklanja svoje o~i rukama.

MINIJATURE

Ra|anje novog stila najlak{e je pratiti preko minijatura. Iz ranog XIII veka sa~uvalo se nekoliko provincijalnih rukopisa, kao {to je Jevan|elje u Pruskoj dr`avnoj biblioteci. U odnosu na minijature XII veka ove iz XIII pokazuju o`ivljavanje. U Blagovestima ode}a arhan|ela kao da ne lepr{a na vetru, Ulazak u Jerusalim je dopunjen ~isto `anrovskom grupom dece koja igraju, Skidanje s krsta je pro`eto burnim pokretom, a arhitektonska pozadina je slo`enija. Nema sumnje da novine odra`avaju slobodniji duh umatnosti XIII veka, mada je njihov stil jo{ uvek vezan za trdiciju XII veka. Novi duh se javlja samo u detaljima, a figure i prostor ostaju plo{ni. Linearizam jo{ uvek preovladava i sve je ovo dokaz da provincija nije bila sposobna da stvori novi stil.

Ulogu organizacionog centra preuzeo je Carigrad. Mihailo Paleolog je osnovao dvorski skriptorijum pri palati Vlaherne. Jedan od rukopisa koji su ovde nastali je Novi zavet iz Nacionalne biblioteke u Parizu. On se mo`e ta~no datovati u 1269, kada ga je Mihailo Paleolog poslao na dar francuskom kralju Luju IX. Pored ovog, u istom centru nastao je veliki broj rukopisa kao npr. Novi zavet iz ^ikaga (1265). Iako su ovi rukopisi nastali u dvorskom skriptorijumu njihov stil se zasniva na poznokomninskim tradicijama.

Prvi rukopis u kojem se u punoj formi pojavljuje novi stil spada u poslednju ~etvrtinu XIII veka. To je jevan|elje u Ivirionu br.5 koje poti~e iz Carigrada. Ovaj rukopis je jedan od osnovnih za razmatranje stila XIII veka. Uz razvijen jevan|eoski ciklus u 38 minijatura javljaju se i starozavetna Sveta Trojica, portreti ~etiri jevan|elista i donatora Jovana koga Bogorodica privodi Hristu na prestolu. Pred spasiteljem stoji Jovan Zlatousti. Ikonografija ve}ine jevan|eoskih scena je vezana za carigradsku trdiciju, pri ~emu niz detalja govori o tome da su se minijaturisti koristili starim prototipovima. Stari rukopisi aleksandrijske redakcije su bili obrasci odakle su oni crpeli impulse za stvaranje sopstvenog umetni~kog kanona koji odra`ava novi duh vremena.

Sve ~e{}e se pojavljuje velum, portici sa kolonadama, anti~ke konhe i uop{te gra|evine u perspektivi. Nabori na ode}i nagove{tavaju obline tela. ^esto su ivice ode}e predstavljene kako vijore. Lako se me|u ovim novinama prepoznaju helenisti~ke reminiscencije preuzete verovatno iz rukopisa X veka. Upravo na tim reminiscencijama je sazdan novi stil. Ipak, od se od senzualisti~kog klasicizma makedonske epohe razlikuje u onolikoj meri u kolikoj se njegovi izvori nalaze u spiritualisti~koj umetnosti XII veka.

Ivirionskom jevan|elju po stilu je blisko Jevan|elje u Nacionalnoj biblioteci u Parizu koje je nastalo krajem XIII veka. U pore|enju sa Ivirionskim jevan|eljem pariski rukopis je stilski razvijeniji. Prostornost je nagla{enija, arhitektura je slo`enija, a pokreti sna`niji. U nekim kompozicijama, kao npr. u Blagovestima, u zna~ajnoj meri se predose}aju osnovni principi zrelog stila Paleologa. U sceni Isceljenja raslabljenog stvara se iluzija realnog prostora. Ova smelost prostornih postrojenja zbli`ava Parisko jevan|elje sa Ivirionskim rukopisom. Jevan|elje iz Iviriona je carigradski rad, a Parisko je provincijalna kopija carigradskog originala. U ovaj krug spadaju i dela crkvenih otaca u Sankt-Petersburgu.

Dva stilski bliska rukopisa govore nam o umetni~kim problemima koji su zaokupljali Carigrad u poslednjoj ~etvrtini XIII veka. Prvi od ovih rukopisa se nalazi u Britanskom muzeju. Predstava jevan|elista ispred arhitekttonske pozadine odlikuje se prostorno{}u. Bri`ljivo naslikane figure su modelovane pomo}u belih, svetlih akcenata, a draperije padaju u prvilnim naborima koji nagove{tavaju obline tela. U stremljenju minijaturista ka prostornosti naro~ito su interesantne arhitektonske kulise iza Marka. Stvara se utisak zatvorenog prostora. Zidovi su zako{eni; bo~ni zid ima vrata u perspektivi. Iako je ovakva kompozicija izolovana epizoda u vizantijskom slikarstvu, ona je ipak krajnje karakteristi~na za nove tokove u umetnosti XIII veka. Verovatno iz iste carigradske radionice je iza{lo jevan|elje sa Poslanicama i Delima apostolskim u Sankt-Petersburgu. Obi~no se datuje u XII vek, ali zbog sli~nosti sa londonskim rukopisom nema sumnje da pripada poslednjoj ~etvrtini XIII veka. Kompozicija se i ovde odlikuje nagla{enom prostorno{}u, arhitektura je jo{ slo`enija, a lica i ode}a su izvedeni u {irokom slikarskom maniru.

Ovaj `ivopisni manir je jo{ vi{e izra`en u Vatikanskom kodeksu proroka koga su izradili fresko slikari naviknuti na rad na monumentalnim povr{inama. Lica su modelovana pomo}u energi~nih slobodnih namaza. Na ru`i~asto-mrkom inkarnatu sa zelenim senkama nalaze se beli akcenti,a na kosi se poigravaju plavkasti refleksi. Stil, a jo{ vi{e i karakter pisma datuje ovaj rukopis u XIII vek. Autor minijatura verovatno je bio makedonski umetnik.

Rukopise XIII veka ne mo`emo svrstati u tako jasno odvojene stilske grupe kao rukopise XI i XII veka. Ovo se posebno odnosi na carigradske rukopise. Me|u najzna~ajnijim umetni~kim problemima tog doba vidnu ulogu po~inje da igra portret koji se razvija u smeru sve ve}e individualizacije. Proporcije figura postaju pravilnije. Njihove konture, zahvaljuju}i lepr{avoj ode}i, dobijaju nemiran i `ivopisan karakter. Figure postaju jedva primetno izvijene. Istovremeno ja~a i pokret figure. Nekada potpuno nepomi~ni jevan|elisti koji sede sada se prikazuju u neusiljenim pozama-tro~etvrtinski portret ili ~isti anfas. Uporedo sa ovom naprednom umetno{}u XIII veka koja postavlja potpuno nove probleme odr`avaju se i arhajski tokovi koji poti~u iz tradicije XII veka.

U razvoju stila XIII veka odlu~uju}u ulogu igra helenizam.

MONUMENTALNO SLIKARSTVO

I pored tradicionalizma stvara se nova verzija vizantijske umetnosti. Originalnost je u programu zidnog ukrasa, u ikonografskom tuma~enju tema i u stilu. Pove}ava se broj slika u crkvi, kompozicije su sa ve}im brojem figura i dolazi do te`nje da se predstavi volumen i prostor. Ikonografski i religiozni program je mnogo {iri. Obavezne su predstave velikih praznika, nizovi portreta svetitelja, ali se dodaju i drugi jevan|eoski ciklusi-Detinjstvo i Stradanje Hristovo, ^uda i Parabole, @ivot Bogorodice koji je delimi~no apokrifan. Slikaju se i `ivoti svetaca, patrona crkve, a ponekad i sveci iz kalendara. O`ivljavaju se uspomene na Vaseljenske i druge sabore. Te`i se da se odrazi evharisti~ki kult koji se slavi u svakoj crkvi. Scene su zaprepa{}uju}im misti~nim realizmom-Hristos kao dete ispru`en na diskosu i episkopi nagnuti nad njim kao da dodiruju njegovo telo no`i}em; Hrist i An|eli dr`e slu`bu: u~enje-kult na zemlji je samo odraz onoga koji an|eli neprestano slu`e Bogu na nebu. Scenama kao {to su Neopalima kupina, Kov~eg zaveta te`i se da se objasni dogma o Devici majci Bo`joj i kroz nju dogma inkarnacije, Sveta tajna pri~e{}a, a samim tim i liturgija koja se slu`i u crkvi. Obimna biblijska sadr`ina se vra}a u zidno slikarstvo:teofanijske vizije proroka.Slikari predstavljaju i religiozne alegorije-jagnje, personifikacija vrlina i Loza Jesejeva. Predstavljaju se i sami vernici u ~inu pobo`nosti-osim ktitora u molitvenom stavu prikazuju se skupine hri{}ana ispred ikona kako pevaju himne Bogorodici. Izra`ena je namera da se od crkve stvori vrsta ilustrovane knjige koja pou~ava vernike veri. Tu je naglasak na Liturgiji. To je vizantijski odgovor na zapadna dela Gotike. Vreme Paleologa obra|uje dirljive teme, ne`ne teme majke i deteta, patnju, `ene ne`ne lepote an|eoskih lica. Tada po~inju da se slikaju i realisti~ne pojedinosti stvarnog `ivota, arhitektura u pozadini.

KATOLIKON MANASTIRA HRISTA HORE (Kahrije d`amija)

Ova crkva je zadu`bina Komnina, a po~etkom XIV veka veliki logotet (1270-1332) Teodor Metohit je prezidao paraklis i egsonarteks. Crkva je petokupolna, a oslikavanje-mozaici i freske-pada u vreme po~etka XIV veka, odnosno u doba Paleologa. Svodovi, kupole i gornji deo zidova su u potpunosti pokriveni mozaicima koji ilustruju `ivot Bogorodice i Hrista. Iznad zapadnih vrata-Uspenje Bogorodice. iznad vrata u narteksu je ktitorska kompozicija-ktitor (Teodor Metohit Hristu daje model crkve); Odeven je u bogatu ode}u i nosi ogroman {e{ir dvorskog slu`benika. On je ~ak bio i carski ministar (to nas upu}uje na njegov polo`aj). Mozaici su ra|eni na zlatnoj pozadini, a karakteristi~an je odnos zlatne i plave boje.

Scene iz Hristovog `ivota su date sa obiljem detalja (Svadba u Kani, Josifov san, Begstvo u Egipat). Posebno se obra|uje ciklus Bogorodice (Blagovesti Ani, Ro|enje Bogorodice). Likovi su antikiziraju}i-devojke u dekolteima. Zastupljeno je dosta anti~kih elemenata, ali kod vizantijskih majstora nema realizma.

U glavnoj kupoli predstavljen je Hristos Pantokrator, i to je jedan neverovatno sitan mozaik; zlatne kockice se javljaju i po draperiji.

U kupolama, lunetama i na arkadama prikazani su Hristos, Bogorodica, patrijarsi, starozavetni carevi i proroci, apostoli i drugi svetitelji u medaljonima. Iznad vrata koja vode iz unutra{njeg narteksa u katolikon prikazan je Hristos na prestolu, kome u stavu poklonjenja Teodor Metohit prinosi model crkve. Zahvaljuju}i dobroj o~uvanosti mozaika, visoki kvalitet prestoni~ke umetnosti se ovde pojavljuje u punom sjaju. Najve}i broj scena se odigrava ispred slo`ene arhitektonske pozadine koja je u direktnoj vezi sa helenisti~kim obrascima. Fantasti~no okru`enje sa~injeno je od portika sa kolonadama, galerija na konzolama, kupola, konhi baldahina itd. Tanke i vitke figure odevene su u lepr{ave draperije, potpuno u skladu sa dinami~nim ritmom arhitektonskih masa. Bogato su nabrane, i nagla{ene sna`nim svetlim i punim tonovima. Napete i sna`ne figure gotovo da lebde u svom pokretu. Ovi mozaici sadr`e neuporedivo vi{e meko}e i lirizma nego oni iz XIII veka, pa pojedine scene (naro~ito one koje se odnose na Hristovo detinjstvo) imaju elemente `anra. Primetno je i novo shvatanje prostora. Figure su sa pozadinom ukomponovane u jednu prostornu celinu. Naime, umetnici re|aju figure jednu iza druge, pri tom koriste}i veoma smela skra}enja. Ne retko, figure se pomaljaju iza arhitektonskih zdanja ili bre`uljaka. Arhitektura i stene poprimaju trodimenzionalni karakter sme{tanjem u razli~ite planove kompozicije. Me|utim, ovde je ipak re~ o antinaturalisti~kom stilu: zdanja su predstavljena iz razli~itih uglova gledanja, osnovna nit kompozicije po~iva na dekorativnim principima, a figure, li{ene te`ine i volumena, kao da lebde u prostoru.

Pored sjajnog kolorita, najupe~atljivija odlika mozaika Kahrije d`amije je njihov istan~ani kompozicioni ritam. Izbegnuta centralna perspektiva dozvolila je umetnicima da figuru i zdanje objedine u jedinstvenu kompozicionu celinu, {to se najbolje uo~ava na povr{inama kupole. Sa velikom ve{tinom su izvedene i mnogoljudne kompozicije na pandantifima. Me|utim, po tom pitanju su ipak najupe~atljivije scene koje se nalaze na zidovima. Tako u scenama Blagovesti na bunaru, Rastanka Josifa i Marije i Popisa u Vitlejemu, gra|evine drugog plana su postavljene pod o{trim uglom. Zbog toga, pa`nja posmatra~a je usmerena na glavnu ta~ku zbivanja. U sceni Predaje purpura izrailjskim devicama arhitektura nagla{ava raspored figura: vertikalni portik podvla~i paralelna vertikale devica postavljenih iza Marije, a povijeno zdanje sa leve strane ponavlja polukru`ni polo`aj prvosve{tenika koji sede. Marija, glavni akter ~itave scene, postavljena ispred glatkog zida, razdvojena je od ostalih u~esnika, ~ime je njena va`nost jo{ vi{e nagla{ena. Takvo rastojanje, odnosno prazan prostor, javlja se i na sceni Molitve Zaharijine pred {tapovima. Me|utim, da scena ne bi bila prekinuta, umetnik je postavio velum koji povezuje dve grupe u~esnika. U sceni Puta u Vitlejem linija pozadine odgovara figurama u odmerenom pokretu. Pravac tog kretanja nagla{en je drvetom povijenim u desnu stranu. Istu ulogu ima i drvo u sceni Isceljenja bolesnih gde se pru`a od bolesnih ka Spasitelju. U sceni Blagoslova tri jereja, na kojoj Joakim malu Mariju privodi prvosve{tenicima, osobenost arhitekture je shva}ena kroz njenu ulogu u celini kompozicije: levi toranj sme{ten uz zid uokviruje figure Joakima i deteta, a centralni portik ra{~lanjen na tri dela sa dva stuba, predstavlja pozadinu figurama tri jereja. Sve to ukazuje na visok kvalitet obrade, i sposobnost umetnika koji su radili mozaike Kahrije d`amije.

Mozaici Hrista Hore poseduju izvanredan kolorit, koji podse}a na emalj. On po~iva na jedinstvu izuzetno jarkih (plava, boja maline, zlatno-`uta, smaragdno-zelena) i ne`nih boja, uz kori{}enje polutonova (ru`i~asto-crvena, ~eli~no-plava, bledo-narand`asta, sivkasto-ljubi~asta, biserno-siva, zelenkasto-`uta, maslinasto-zelena). Ovi polutonovi samo nagla{avaju osnovne koloristi~ke akcente.Naro~ito su efektni `ivopisni prelazi na ode}i. Ovde se bela boja stapa sa maslinasto-zelenim, sivkastim, plavi~astim i bledo-ljubi~astim tonovima, a plava boja sa ljubi~astim i crvenkasto-mrkim. Kolorit mozaika Karije d`amije jo{ jednom dokazuje da se u poslednjoj fazi razvoja vizantijske umetnosti upotreba boja nalazila na najvi{em mogu}em nivou.

Iako su mozaici Karije d`amije u razli~itim manirima, sti~e se utisak da oni proizilaze iz zamisli jednog umetnika.Oni odaju jedinstveni stil, protkan jednom stvarala~kom zamisli. ^ak iako je mozaike osmislio jedan umetnik, to ne mora da zna~i da ih je on i izradio. Naime, on je bio pictor imaginarius, ~ije su ideje u delo sproveli mnogi majstori.

Postavlja se pitanje stilskih uzora. Neki smatraju da se njegovi koreni nalaze u Siriji V i VI veka. Me|utim, Mije smatra da oni predstavljaju logi~an nastavak prestoni~ke tradicije, u koju je ukorenjena aleksandrijska. Neki povezuju ove mozaike i sa svitkom Isusa Navina. Ono {to je sigurno je to da iza svega stoji helenisti~ka tradicija.

Posebno mesto u dekoraciji Karije d`amije zauzima Deizis na isto~nom zidu unutra{njeg narteksa. Istra`iva~i ga na osnovu gr~kog natpisa koji pominje Isaka, sina Aleksija I Komnina, datuju u XII vek. Me|utim posle otkrivanja natpisa utvr|eno je da nije nastao pre 1307. godine. Naime, te godine, ktitorka ovog mozaika, Marija Paleologina, predstavljena u ni`em desnom uglu u mona{koj ode`di, se zamona{ila. Nije bez osnova smatrati da se ispod mozaika nalazilo grobno obele`je Marije, na istom mestu gde su sebi odredili grobnice Isak Komnin i njegov brat Jovan II. Tako, mozaici su tesno povezani sa grobnom namenom: Bogorodica moli za opro{taj grehova pokojnicima i zastupa ih kod Hrista. Pored Bogorodice prikazan je Isak Komnin kako kle~i sa rukama u molitvenom stavu, a pored Hrista je monahinja Melanija u istom polo`aju. Melanija je u stvari Marija Paleologina , k}i cara Mihaila VIII Paleologa i sestra Andronika II. Ona je dva puta bila verena sa mongolskim kanovima i udata za kana Abaka.

Na mozaicima su vidljivi arhai~ni tipovi Bogorodice i Hrista. Njihove figure su zdepastih proporcija, li{ene lako}e i elegancije, karakteristi~nih za slikarstvo doba Paleologa. Dok glava Hrista i crte njegovog lica sadr`e neke odlike stila XIV veka, lice Bogorodice u potpunosti sledi principe Komninske umetnosti.

Istovremeno sa mozaicima Karije d`amije izvedene su i freske ju`nog paraklisa Teodora Metohita. Parklis je bio zami{ljen kao grobno mesto, gde su se nekada nalazile ~etiri grobnice. Freske predstavljaju jedinstveni ansambl carigradske umetnosti prve ~etvrtine XIV veka.

U konhi apside prikazan je Silazak u Ad, ispod su figure svetitelja, na trijumfalnom luku je medaljon sa polufigurom arhan|ela Mihaila i dve jevan|eoske teme-Vaskrsenje Jarove k}eri i Vaskrsenje udovi~inog sina. Na ju`nom, ni`em delu trijumfalnog luka predstavljena je Bogorodica: ona dete koje sedi na njenim rukama privija uz svoj obraz.Ovo je jedan od najemotivnije prikazanih primera Bogorodice Umilenija. Celu povr{ina svoda i zidova koji ga okru`uju zauzima mnogoljudna kompozicija Stra{nog suda. U centru kupole nalazi se medaljon u kome je prikazana Bogorodica sa detetom, a izme|u rebara figure dvanaest an|ela. Na pandantifima su predstavljena ~etvorica pesnika koji su svojim delima slavili Bogorodicu: Jovan Damaskin, Kozma Majumski, Josif i Teofan. Na lukovima na kojima po~iva kupola i u bo~nim lunetama prikazane su neuobi~ajene starozavetne scene: Lestve Jakovljeve, Borba Jakova i an|ela, Mojsije pred neopalimom kupinom (severna luneta), Mojsije i an|eo koji mu se javio iz nesagorivog grma, Preno{enje sve}njaka u Solomonov hram (isto~ni luk), Prorok Isaija i an|eo, Uni{tavanje asirske vojske pred zidinama Jerusalima, Aron sa sinovima pred oltarom (zapadni luk). Ovaj izbor starozavetnih scena dopunjen je Prino{enjem kov~ega zaveta koji je predstavljen u ju`noj luneti.

Postavlja se pitanje veze izme|u prikazanih scena. U isto~nom delu paraklisa prikazani su Silazak u Ad, dva ~uda sa vaskrsavanjem, i razne epizode Stra{nog Suda koji ukazuju na iskupiteljsku ulogu Hrista, na budu}e vaskrsavanje iz mrtvih i na kaznu zbog po~injenih grehova. Druge krug tema ima slo`enije zna~enje. On je posve}en Bogorodici kao milostivoj zastupnici. Ona je predstavljena me|u dvanaest an|ela, nju slave ~etiri pesnika, i na nju se odnose starozavetne scene. Dakle, Lestve Jakovljeve, Neopalima kupina, Mnogosve}njak itd, predstavljaju devicu Mariju. Ona se, naime u tekstovima koji se ~itaju na praznik Blagovesti naziva Lestvama nebeskim, Neopalimom kupinom, Sve}njakom, Vratima kroz koje je iza{lo jedno slovo, Vratima Jezekilja.

Stil fresaka ju`nog paraklisa ima mnogo zajedni~kog sa mozaicima narteksa. Kompozicije su pune slobodne dinamike i smelo raspore|enih elegantnih figura u lepr{avoj ode}i, i potpuno su razli~ite od srogih, vertikalno postavljenih figura na freskama i ikonama XII veka.

PARAKLIS FETIJE D`AMIJE (Bogorodica Pamakaristos)

Krajem XIII veka protosevast Mihailo Tarhaniot obnovio je staru crkvu, da bi po njegovoj smrti, oko 1315. godine njegova udovica, monahinja Marta s ju`ne strane zdanja dozidala paraklis predvi|en za grobno mesto njenog mu`a. U kupoli je predstavljen Hristos Pantokrator okru`en dvanaestoricom proroka. U apsidi se nalazi Deizis: figura Hrista u sede}em polo`aju je u konhi, a figure Bogorodice i Jovana Krstitelja se nalaze u lunetama. U paraklisu su o~uvani i drugi mozaici: Kr{tenje Hristovo, ostaci Vaznesenja, ~etiri arhan|ela i 18 figura i polufigura svetitelja. Mozaik kupole po stilu je veoma blizak mozaicima Kahrije d`amije. Proroci su predstavljeni u slobodnim pozama `ivih pokreta i gestikulacije. To se posebno odnosi na Mojsija i Avakuma koji odeveni u ode`de ustalasanih nabora veoma podse}aju na goti~ku skulpturu.

U poznatoj carigradskoj crkvi posve}enoj Bogorodici, koju je verovatno podigla Marija Paleologina, ostaso je sa~uvan fragment veoma o{te}enog mozaika sa predstavom Bogorodice koja u rukama dr`i malog Hrista. Meke crte Bogorodi~inog lica i raspored senki oko nosa i vrata podse}a na mozaike Kahrije d`amije, pa se na osnovu toga datuju na po~etak XIV veka.

U Kilise d`amiji, odnosno ranijoj crkvi posve}enoj svetim Teodorima, o~uvani su mozaici u dve kupole unutra{njeg narteksa. U ju`noj kupoli prikazana je polufigura Bogorodice okru`ene osmoricom careva roda Davidovog, a u srednjoj ostala je o~uvana samo jedna figura proroka. Na `alost, zlatni fon ju`ne kupole je varvarski unaka`en. Sistem rasporeda figura u kupolama sli~an je onom u Karije d`amiji, ali obrada je mnogo grublja, boje prigu{enije.

[to se ti~e fresaka iz doba Paleologa, re~ je o malobrojnim o~uvanim fragmentima.

CRKVA SPASA PREOBRA`ENJA U NOVGORODU

Hronolo{ki, ova crkva je naredni spomenik prestoni~kog monumentalnog slikarstva koje se datuje oko 1378. godine, a za ~iju je izradu zaslu`an Teofan Grk. Onovne izvore za izu~avanje `ivota Teofana Grka ~ine letopisi i pismo iz oko 1415. godine koje je inok Epifanije poslao tverskom igumanu Kirilu. On se rodio 30-ih godina XIV veka, a umro izme|u 1405. i 1415. godine. Tokom svog dugog `ivota Teofan je radio na crkvama u Carigradu, Halkedonu, Galati, Kafi, Novgorodu, Ni`njem Novgorodu i Moskvi. On je tako|e bio i ve{t minijaturista.

Freske u crkvi Spasa Preobra`enja su njegovo najranije delo na tlu Rusije, da bi 1395. zajedno sa Semjonom ^ernim i svojim u~enicima, pristupio oslikavanju crkve Ro|enja Bogorodice u moskovskom Kremlju. Godine 1399. zajedno sa svojim u~enicima ukrasio je crkvu Arhangelskog sabora gde je na zidu predstavio grad, a 1405. sa starcem Prohorom iz Gorodca i Andejem Rubljovim-Blagove{tenski Sabor u moskovskom Kremlju, gde je izme|u ostalog predstavio Lozu Jesejevu i Apokalipsu.

Po re~ima Epifanija, Teofan je bio ~ovek bistrog uma, pa ga naziva ~ovekom koji brzo misli. Epifanije sa naro~itim odu{evljenjem govori o na~inu na koji on slika; lako i brzo, kao da se igra ~etkicom.

Te karakteristike Teofana, ~oveka i umetnika, samo su potv|ene na freskama Spasa Preobra`enja, koje predstavljaju jedan od najzna~ajnijih vizantijskih spomenika. Na `alost do danas su od ovih freskaka ostali o~uvani samo fragmenti. U kupoili i na tamburu bili su predstavljeni Hristos Pantokrator, starozavetni praoci, prorok Ilija, Jovan Prete~a, arhan|eli i serafimi. Dalje su freske razme{tene u sedam ili osam registara koji su sme{teni jedan iznad drugog. U donjim registrima su se nalazili prikazi svetaca, a gornji registri i svodovi su bili ispunjeni jevan|eoskim kompozicijama i polufigurama proroka. U apsidi su sa~uvani fragmenti Slu`enja svete liturgije i evharistije, glave osam apostola, ostaci veluma i stubova. Iznad apside je bio predstavljen Silazak Svetog Duha, a u konhi apside su sa~uvani fragmenti figure Hrista na prestolu. Na ju`nom zidu ... i na isto~nom zidu ju`nog kraka transepta su otkrivene polufigure Bogorodice iz Blagovesti, a na svodovima i zidovima fragmenti jevan|eoskih scena: Kr{tenje, Ro|enje Hristovo, Sretenje i Propoved Hrista Apostolima. U |akonikonu su predstavljeni svetitelji me|u kojima se prepoznaje Sveti Spiridon sa kapicom. Uporedo sa freskama kupole i tambura sa~uvale su se freske u sporednom oltaru posve}enom trojici gde su prikazani sveta Trojica i pet Stolpnika.

Za razliku od vizantijskih umetnika koji su svetitelje obi~no prikazivvali kao mirne i spokojne, pune duhovne uravnote`enosti, Teofan Grk ih prikazuje sasvim druga~ije. Njegovi svetitelji su puni pokreta i dinamike, a njihov patos je dramati~an.

Sve freske crkve Spasa Preobra`enja su naslikane neobi~no lako. Te~ne boje su nano{ene u tankom sloju, a potezi ki~ice su slobodni. Kolorit je oskudan i suzdr`an. Dominantni ton je crvenkasto sme|, a u drugom planu su zelenkasto-`uti, bledo ljubi~asti, `uto-sme|i, ru`i~asti i beli tonovi. Preko tog osnovnog sloja nano{eni su beli i plavi~asti odsjaji, a pokreti su nagla{eni crnim i plavim tonovima. Upravo to ~ini osobenost majstora Teofana. Teofan slika na srebrnkasto-ljubi~astoj podlozi frontalne beste`inske figure svetaca. Glavni akcenat je na licima koja izra`avaju duh isto~nog hri{}anstva.

Osim zidnog slikarstva Spasa Preobra`enja, Teofanu Grku se mo`e pripisati jo{ nekoliko ikona iz Deizisnog ~ina koje se nalaze u sastavu ikonostasa Blagove{tenskog sabora u moskovskom Kremlju. Taj Deizisni ~in su izvela tri majstora. Jednom pripadaju figure Hrista, Bogorodice, Prete~e, apostola Pavla, Arhan|ela Gavrila, vasilija velikog i Jovana Zlatoustog. Drugom pripadaju figure Arhan|ela Mihaila i Apostola Petra, a tre}em mu~enici Georgije i Dimitrije. Po izvorima Blagove{tenski Sabor je oslikan 1405. godine. Oslikali su ga Teofan Grk, Starac Prohor sa Gorodca i Andrej Rubljov. Tada je verovatno nastao i Deizisni ~in. Figure koje se pripisuju Teofanu neodoljivo podse}aju na one iz crkve Spasa Preobra`enja. Postavio je osnove za visoki ikonostas, i prvi je zamenio tradicionalne vizantijske polufigure celim. Visina ikona koje je on naslikao prelazi dva metra, {to je davalo sasvim novi umetni~ki efekat. Visoke, sna`ne figure se jasno izdvajaju svojim tamnim siluetama na zlatnoj pozadini. Svih 11 figura Deizisnog ~ina obrazuju jedinstvenu kompoziciju. One odi{u strogim patosom odricanja od sveta, a njihov gust i dramati~an kolorit je li{en `ivotne radosti. Hristos je ovde predstavljen kao Stra{ni Sudija, a ne kao Spasitelj, i upravo se ovde iskazuje korenita razlika izme|u Teofana Grka i Andreja Rubljova , koji je po pravilu u Hristu isticao ljudski po~etak. Kod Teofana je ~itava zamisao Deizisnog ~ina odre|ena dramati~nom razlikom izme|u surovog Hrista i svetitelja koji ga mole za opro{taj. Na taj na~in je stvorena nova koncepcija u istoriji srednjevekovnog slikarstva.

Teofan je u Rusiji stvorio veliku {kolu koja je izvela mnoga dela {irom Rusije. On je prvi, a istovremeno i poslednji originalni i individualni vizantijski majstor. Polaze}i od slikarskih principa koji su u osnovi paleolo{ke umetnosti, on ih dovodi do grani~nog zao{travanja.

^etrdesete godine XIV veka su za Vizantiju bile godine velike krize. Gra|anski rat, Masovni pokreti protiv nasilja aristokratije, ustanak u Solunu, ulazak u borbu sa neprijateljskim partijama inostranih vladalaca-sve je to dovelo do potresa osnova vizantijske dr`avnosti. Kao rezultat dugih me|usobnih razmirica, u Vizantiji su pobedile konzervativne sile koje je predvodio Jovan Kantakuzin. 1347. godine, potav{i imperator, Jovan IV je obezbedio pobedu isihastima s kojima je stupio u politi~ki savez. Isihazam je bio najve}i idejni pokret koji je u sebi nosio sva skrivena u~enja isto~nog Hri{}anstva. Me|utim, verovanje isihasta u ve~itu vidljivost bo`anske svetlosti nai{lo je na protivljenje. Protiv njih je ustao Varlaam, gr~ki monah sa zapada, koji je ve} u prvoj javnoj diskusiji u Carigradu bio pora`en od strane isihasta. Pobeda isihasta je omogu}ila u~vr{}ivanje starih dogmatskih pozicija.

Na temeljima isihazma nije niklo ni jedno originalno veliko umetni~ko delo, ali su isihastske ideje ipak imale veliki uticaj na stvaranje idealisti~nijeg stila u umetnosti. Lica ponovo dobijaju strog i sve~ani izraz. Inkarnat se obra|uje suvim, grafi~kim, tankim i ~estim linijama koje postepeno prelaze na plo{no iscrtavanje. Tu poslednju fazu u istoriji carigradskog slikarstva koja obuhvata drugu polovinu XIV i prvu polovinu XV veka, mo`emo razmatrati kao posebnu formu vizantijskog akademizma.

BOGORODICA PANAGIJA na ostrvu Halki

Crkva je sagra|ena izme|u 1341. i 1372. godine. To je najraniji primer prestoni~kog monumentalnog slikarstva grafi~kog stila druge polovine XIV veka. Njeno staro slikarstvo je u potpunosti skriveno slojem novog slikarstva. Otvoren je samo jedan fragment sa predstavom glave jednog mladog, nepoznatog svetitelja koji omogu}ava da se izvedu zaklju~ci o stilu carigradskog slikarstva tre}e ~etvrtine XIV veka. Frontalno postavljena glava se isti~e svojom suzdr`ano{}u i pomalo arhai~nom strogo{}u. U pore|enju sa radovima prve polovine veka, manir je mnogo suvlji uz primenu linearnog shematizma u funkciji modelovanja.

KALENDE D`AMIJA

predstavlja centralni spomenik prestoni~kog monumentalnog slikarstva kasnog XIV veka. Crkva je bila oslikana u peiodu izme|u 1384. i 1396. godine o ~emu svedo~e natpisi na gr~kom i gruzinskom jeziku koji su sme{teni na frontalnim stranama jugozapadnog i severozapadnog stuba. U skladu s tim natpisom autor `ivopisa je Kir Emanuil Evgenik, prestoni~ki majstor.

Po{to je crkvu oslikalo nekoliko majstora, pretpostavlja se da su Emanuilu Evgeniku pomagali lokalni, gruzijski majstori.

Najbolje su sa~uvane freske apside gde je predstavljena Bogorodica Oranta sa apostolima Petrom i Pavlom i dva an|ela. Ni`e su prikazana {estorica an|ela sa ripidama i sve}ama, a jo{ ni`e {est svetitelja prikazani na tro~etvrtinski na~in ka centru gde se na prestolu nalazi diskos sa Hristom Agnecom koga ~uvaju dva an|ela. Na okvirima prozora naslikano je jo{ {est svetitelja, a izme|u prozora dve sve}e na visokim sve}njacima.

Na svodu je prikazano vaznesenje, na zidovima dvopojasna kompozicija pri~e{}a i |akoni, a na trijumfalnom luku su figure stolpnika i svetaca kao i medaljoni sa polufigurama svetitelja. U konhi proskomidije su sme{tene polufigure Nikolaja ^udotvorca, Bogorodice i Hrista. U ni`oj zoni predstavljena je scena Polaganja u grob sa tri polufigure Hrista, Jovana i Bogorodice.

U kupoili crkeve je predstavljen Pantokrator sa devet arhan|ela, i friz sa Hetimasijom i heruvimima i serafimima (datuju se u XVII vek). Izme|u prozora tambura su prikazani proroci, a na lukovima 40 medaljona sa polufigurama svetaca. Sa strane trijumfalnog luka se nalaze Blagovesti, na ju`nom zidu scene iz `ivota Marije i ^udo u Kani. Na zapadnom zidu silazak Svetog Duha i Uspenje, u luneti Vizija Petra Aleksndrijskog, a na dovratnicima figure arhan|ela Mihaila i Gavrila. Na zapadnom krilu crkve predstavljeni su Ulazak u Jerusalim, Vaskrsenje Lazarevo, Kr{tenje Preobra`enje, Pranje nogu, Tajna ve~era, Oplakivanje i Skidanje s krsta; na severnom svodu su prikazani Raspe}e i Silazak u Ad, a na severnom zidu Mironosice, Neverovanje Tomino i Figure Konstantina i Jelene. Na spoljnom zidu |akonikona i na kraju ju`nog zida je prikazano ^etrdeset Sevastijskih mu~enika i Danilo se rve sa lavovima. Na zidovima ju`nog broda su prikazane razli~ite scene isceljenja, a na svodu scene iz `ivota Jovana Krstitelja, koje su sada skoro potpuno izgubljene. U severnom brodu su predstavljeni sveti \or|e ubija a`daju i Tri mladi}a u pe}i ognjenoj. Ovde se vide i fragmenti ktitorskih portreta.

Freske pokrivaju ~itave povr{ine zidova, sme{tene u registrima jedan iznad drugog. Svaka scena je uokvirena ramom. Kompozicije su uravnote`ene. Izuzev scene svetog \or|a koji ubija a`daju, sve ostale su li{ene dinamike. Inkarnat je izveden tako {to je iznad ru`i~asto-sme|e podloge izvedeno mno{tvo lepezasto raspore|enih svetlih linija, kao na liku maldog svetitelja u crkvi Panagija. Kolorit fresaka iskazuje niz novih tendencija. On je postao hladniji i svetliji, a dominiraju intenzivne svetlo-zelena, hladno plava, ljubi~asta, sme|a, ru`i~asta, `uta, i ne`ne nijanse sive i sme|e crvene boje koje upadljivo odudaraju od toplih plavi~asto-modrih i zelenkasto-`utih tonova sa mozaika Karije d`amije.

NOVGOROD

Najraniji spomenici monumentalnog slikarstva Novgoroda je zidno slikarstvo crkve Nikolaja ^udotvorca na Lipnju i Sabora Ro`desva Bogorodice u Svjetogorskom Manastiru oko Pskova.

Freske crkve Nikolaja ^udotvorca su se pojavile oko 1292, ali su uni{tene. Freske Svjetogorskog manastira ura|ene su oko 1313. Izvedene su u smelom slikarskom maniru, tipi~nom za mnoge ruske freske XII i XIII veka. Pojedina lica izvedena gustim namzima boje su izrazito realisti~na. Ikonografija se vrlo ~esto zasniva sa apokrifnim izvorima.

Zidno slikarstvo Mihailovske crkve u okolini Novgoroda poti~e iz oko 1360. godine. Ovde su usvojeni svi principi paleolo{kog slikarstva. Umetnici prikazuju stasite figure sa malim glavama, sme{tene u vi{e planova i odgovaraju}i pejza` u pozadini. Freske crkve Arhan|ela Mihaila su izveli lokalni umetnici. Na to pre svega ukazuju njihove ~iste, intenzivne boje.

Sedamdesetih godina XIV veka u Novgorodu se pojavio istaknuti slikar Teofan Grk. Godina njegovog dolaska nije pouzdano utvr|ena. 1378. godine, on je oslikao crkvu Spasa Preobra`enja. Upravo je on u Novgorodu uveo prestoni~ki, paleolo{ki manir, i ovde je osnovao svoju {kolu. Sa tom {kolom treba povezati dva fresko-ciklusa, zidno slikarstvo Teodora Stratilata i Crkve Uspenja Bogorodice u selu Volotovo.

Crkva Teodora Stratilata je sagra|ena u periodu od 1360. do 1361, ali je oslikana mnogo kasnije. Freske su najverovatnije nastale 1380. godine. Jako o{te}eno zidno slikarstvo odaje izuzetno veliku stilsku bliskost sa freskama Teofana Grka u crkvi Spasa Preobra`enja. Ipak, postoje i su{tinske razlike. Freske Teofana otkrivaju ~isto gr~ki karakter i veliko majstorstvo, dok su freske crkve Teodora lo{ije po kvalitetu i rrazli~ite po op{tem duhu. U njima se izra`avaju lokalni ukusi, menjaju}i paleolo{ke forme. Slo`ene vizantijske konture se sve vi{e geometrizuju, a umesto strogih gr~kih tipova se prikazuju okrugla, ruska lica. Zajedno sa gr~kim se uvode i ruski natpisi, a zapa`aju se i odstupanja od tradicionalnog ikonografskog sistema, {to je neobi~no za Vizantiju. Tako je u apsidu sme{ten friz sa scenama stradanja.

Dalji razvoj nacionalnih tendencija se mo`e pratiti u slikarstvu crkve Uspenja na Volotovom polju, koje pripada novgorodskim u~enicima Teofana. 1363. godine je oslikan oltar crkve gde su sa~uvani ostaci kompozicije Poklonjenja `rtvi: Presto sa putirom, dva an|ela, Jovan Zlatousti i Vasilije Veliki. Freske apside i ~itave crkve su najverovatnije bile izvedene osamdesetih godina po porud`bini arhiepiskopa Alekseja (1359-1390). Dok je slikarstvo oltarskog prostora izvedeno ~isto linearnim stilom, kasnije zidno slikarstvo predstavlja potpunu suprotnost, karakteristi~nu za umetnost Teofana. Osobene crte Teofanove umetnosti se ovde suprotstavljaju ~isti ruskim. Pored toga preovladavaju potpuno ruski tipovi lica i ruski natpisi, a figure postaju potpuno geometrizovane. Ovo, dakle, predstavlja drugu fazu rusifikacije Teofanovog manira.

Posebnu grupu izme|u fresaka Novgoroda ~ine freske koje vuku ka spomenicima srpske {kole. O~igledno je da su u Novgorod bili done{eni srpski primerci, ili su ovde radili srpski majstori. Ina~e, crkve Spasa Preobra`enja na Kovaljevu (1380) ne bi odavale takvu sli~nost sa freskama Ravanice (oko1385-1387). Po kvalitetu kovaljevske freske zaostaju za freskama Teofanove {kole. Forme se odlikuju te`inom, lica su izgubila prefinjenu izra`ajnost, a inkarnat je izra|en grafi~ki.

Freske crkve Ro|enja Hristovog na groblju su poslednji grkofilski spomenik monumentalnog slikarstva na novgorodskom tlu. Izra|ene su verovatno devedesetih godina XIV veka, i predstavljaju specifi~nu rusku preradu kasno vizantijskih primeraka u pravcu dalje linearizacije.

MOSKVA

Pored Novgoroda, Moskva je bila drugi najve}i centar ruske umetnosti. Moskva je bila samostalni umetni~ki centar, koji je nezavisno od Novgoroda asimilovao paleolo{ku umetnost. Teofan Grk koji je radio u Moskvi od 1395. je trebao da omogu}i dalji razvoj paleolo{kih formi na moskovskom tlu.

Sa vizantijskim pravcem u moskovskoj umetnosti bio je povezan i Andrej Rubljov (oko 1370-1430). Upravo je on obezbedio moskovskoj {koli slikarstva vode}u ulogu. U njegovoj epohi se definitivno formira nacionalni stil. Najfinije vizantijsko koloristi~ko sazvu~je ustupa mesto jasnim i intenzivnim bojama, a modelovanje bojom je zamenjeno plo{nom obradom forme i grafi~ki jasnom obradom linija. Slo`ene vizantijske kompozicije se razre|uju i dobijaju kristalnu jasno}u, a silueta pri obradi figura postaje dominantna. Strogi, psiholo{ki produbljeni, vizantijski likovi zamenjeni su otvorenim, jednostavnim licima, a prikazi crkvenih legendi odi{u lirskim raspolo`enjem. Istovremeno, preovladava raskid izme|u umetnosti feudalnog dvora i narodne umetnosti, karakteristi~an za vizantijsku umetnost. Narodna umetnost tako postyaje najbogatiji izvor `ivog stvarala{tva odakle se pored folklornih motiva crpi i duh specifi~ne `ivotne radosti i ~vrs