Vizantoloski Zbornik 2006 Vol. 43

UDK 94+327(497.11:495.02)11/14

Qubomir Maksimovi}

SUÊQAVAWE I PRO@IMAWE DVAJU SVETOVA

Istorija odnosa Vizantije i Srbije u doba Nemawi}a, kao i u vremenu kojeje usledilo, kre}e se u izraènim amplitudama izme|u politi~kog su~eqavawa ikulturnog proìmawa, odnosno srpskog preuzimawa mnogih elemenata vizantij-skog modela. Ovaj proces prerasta tokom druge polovine vladavine kraqa Milu-tina u po~etak osvajawa Vizantije iznutra, koje je bilo na pragu ostvarewa poprogla{ewu Carstva. Postnemawi}ki period obeleèn je rastakawem srpskog ivizantijskog sveta, ~iji pojedini delovi imaju gotovo identi~nu sudbinu. Po-novno objediwavawe Srbije kao despotovine odvija se u vremenu materijalnogodvajawa od Vizantije, uz puno me|usobno duhovno razumevawe.

Posledwe stole}e postojawa Vizantije i Srbije svakako predstavqa re-zultantu prethodnog istorijskog razvoja, ali je obeleèno i nekom vrstom ne-gacije toga razvoja. Negacije o kojoj kao da se ~esto ne vodi dovoqno ra~unaprilikom razmatrawa srpsko-vizantijskih odnosa. Jer, imaju}i pred o~imaprepoznatqive karakterne crte jedne i druge sredine, lako se de{ava da zapo-stavqamo va`nost ~iwenice da je u stole}u o kome je re~ delovawe centrifu-galnih sila dovelo do usitwavaju}e multiplikacije dvaju dràvnih korpusa,{to je celokupne srpsko-vizantijske odnose moglo da postavi na osnove bitnodruga~ije od dotada{wih.1 Da li se zaista tako i desilo? I drugo, u kojoj merise zaista moè govoriti o razli~itim svetovima Srba i Vizantinaca re~enogvremena?

Kao {to je dobro poznato, srpsko interesovawe za Vizantiju i sa wim po-vezani interesi mogu se identifikovati od vremena Stefana Nemawe i defi-nisati kao ambivalentni u pristupu.2 Ve} u to vreme s Vizantijom se, s jednestrane, ratovalo zbog teritorija i potrebe za izvla~ewem ispod skuta cari-gradskog sizerenstva, ponekad uz kratkotrajno savezni{tvo sa zapadnim silama

Zbornik radova Vizantolo{kog instituta H, 2006Recueil des travaux de lInstitut detudes byzantines XII, 2006

1 Cf. Lj. Maksimovi}, H anaptuxh kentrofugwn ropwn stij politikej sceseij Buzantioukai Serbiaj ton ID aiwna, in: Byzantium and Serbia in the 14th Century, Athens 1996, 282290.

2 Idem, Byzantinische Herrscherideologie und Regierungsmethoden im Falle Serbien. Ein Bei-trag zum Verstandnis des byzantinischen Commonwealth, in: POLUPLEUROS NOUS, Miscellanea furPeter Schreiner zu seinem 60. Geburtstag (Byzantinisches Archiv 19), MunchenLeipzig 2000, 174192.

(Ugarska, Fridrih Barbarosa), ali je tada bio u~iwen, s druge strane, odlu~u-ju}i zaokret ka prihvatawu vizantijskog pravoslavqa i u~iwen prvi iskorak upriklawawu vizantijskom uglu posmatrawa srpsko-vizantijskih odnosa.3 Ovajdrugi, sloèni aspekt ~itavog srpsko-vizantijskog sindroma, iako dovoqnopoznat, zasluùje da na ovom mestu bude razmotren od samih wegovih po~etaka.

Va`nost pravoslavne opcije po fizionomiju nemawi}ke Srbije je tolika,da ne zahteva op{te razmatrawe ili op{tu procenu. Ali, ~ini mi se da je po-trebno podvu}i, u okvirima te opcije, izuzetnu potencijalnu va`nost podiza-wa Hilandara i ulaska Srba na Svetu Goru, po~ev od 1198. godine.4 Uticaji ko-ji odatle dolaze u Srbiju, naro~ito od vremena ja~awa isihasti~kog u~ewa,u~inili su zemqu nekom vrstom bastiona pravoslavqa.5 Uprkos svom kompo-zitnom verskom ustrojstvu (pravoslavni i katolici) i uvek vidqivim zapadnimuticajima (trgovina, rudarstvo, naoruàwe, delom i arhitektura) i autohtonimopcijama (dràvna struktura i znatan deo pravnog poretka), Srbija u izvesnimkarakteristi~nim momentima jasno pokazuje ovaj deo svog obli~ja.6 Mo`da je onbio nagove{ten ve} Nemawinim progonom bogumila, ali je izvesno da je prepo-znatqiv u kwièvnosti doba kraqa Milutina, kada se iskazuje neraspoloèweprema, nekada slavqenom, unionisti~kom caru Mihailu VIII Paleologu i hvaliAndronik II zbog ~vrstine pravoslavnog uverewa.7 Vidqiv je taj deo srpskogsredwovekovnog obli~ja i u nezadovoqstvu Crkve prema caru Du{anu koji je po-remetio tradicionalizam Srbije kao Novog Izraiqa i koji u sredwem veku, pasve do na{eg vremena, nije bio progla{en svetiteqem poput drugih velikihsrpskih vladara,8 vidqiv je i u poku{aju despota Jovana Ugqe{e (1368) da is-pravi raskol nastao anatemom carigradskog patrijarha Kalista, {to je bilo svo-jevrsno odricawe od Du{anovih grehova.9 Vidqiv je, najzad, u vremenu kojim seovde prevashodno bavimo, u odbijawu despota \ur|a Brankovi}a da srpskipredstavnici odu na unionisti~ki sabor u Ferari i Firenci.10

U me|uvremenu, ili istovremeno sa re~enim pojavama, u sferama koje uokviru simfonije dveju vlasti vi{e pripadaju lai~koj politici, zapaà se du-

12 Qubomir Maksimovi}

3 Ibid.4 Isti, Hilandar i srpska vladarska ideologija, Osam vekova Hilandara, Beograd 2000,

916.5 Idem, The Byzantine Commonwealth: an Early Attempt at European Integration?, in: The Idea

of European Community in History, Athens 2003, 102 sq.6 Cf. Lj. Maksimovi} G. Suboti}, La Serbie entre Byzance et l'Occident, in: Dossiers Byzan-

tins 2 Byzantina-Metabyzantina, La Peripherie dans le temps et l'espace (Actes de la 6e Seance plenie-re du XXe Congres international des Etudes byzantines), Paris 2003, 169184.

7 Arhiepiskop Danilo, @ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih, izd. \. Dani~i}, Zagreb1866, 126, 141.

8 B. Bojovi}, Kraqevstvo i svetost. Politi~ka filozofija sredwovekovne Srbije, Beo-grad 1999, 203 sl., 217 sl.

9 Up. G. Ostrogorski, Serska oblast posle Du{anove smrti, Beograd 1965, 130 sl. (=Sa-brana dela IV, Beograd 1970, 594 sl.); F. Bari{i}, O izmirewu srpske i vizantijske crkve 1375,ZRVI 21 (1982) 159182.

10 Up. M. Spremi}, Despot \ura| Brankovi} i wegovo doba, Beograd 1994, 227233.

boko razumevawe, pa i prihvatawe onoga {to sam nazvao vizantijskim uglomposmatrawa srpsko-vizantijskih odnosa. Ili, ta~nije re~eno, zapaà se ten-dencija brisawa me|usobnih suprotnosti ulaèwem u svet kojim vladaju vi-zantijska pravila igre. Ratni sukobi, pri tome, ne samo da ne predstavqajubitnu prepreku, nego i ~ine uvod u periode poistove}ivawa sa Vizantijom.Nemawini dugogodi{wi, bilo ofanzivni ili defanzivni, sukobi sa Carstvomokon~ani su, uprkos porazima, brakom wegovog sina Stefana sa carskom sino-vicom, dodeqivawem istom Stefanu titule sevastokratora po dolasku wegovogtasta na presto, {to se prvi put de{ava jednom stranom princu, i u krajwojkonsekvenci Nemawinim povla~ewem s vlasti u korist sina.11 Kasnije, upadUro{a I u Makedoniju bio je suvi{e efemeran da bi doneo neke neposredne po-sledice,12 ali je zato Milutinovo kontinuirano zaposedawe vizantijskih te-ritorija u Makedoniji bilo okon~ano wegovim brakom sa carevom }erkom i do-bijawem osvojenih oblasti u miraz, ~emu su sledile promene u Srbiji, koje da-nas nazivamo vizantinizacijom zemqe i wenih dràvnih institucija.13 Du{a-novi vojni~ki uspesi omogu}ili su progla{ewe carstva, ~iji se karakter iska-zuje koliko srpskim, toliko i vizantijskim. U stvari, po mnogim parametrimagledano vi{e vizantijskim nego srpskim.14

Ako su ratna vremena donosila ovakve ishode, onda je utoliko razumqi-vije {to je dug period mira posle 1204. godine bio obeleèn sli~nim prime-rima. Istina, to je period bu|ewa srpskih interesa u Makedoniji, ali je Vi-zantijsko carstvo bilo za duè vreme i{~ezlo, tako da se linija sukoba, uosta-lom relativno brzo prevazi|enih, formira u susretu sa Bugarima i Latini-ma.15 Karakteristi~no je, me|utim, za srpski odnos prema Vizantiji da je tada-{wi latinski car Henrih Flandrijski u Nemawinom ìtiju od Stefana Prvo-ven~anog nazvan gr~ki car Filandar (Flandrijac), {to je dokaz snage delo-vawa politi~ke teorije, proistekle iz Carigrada, koju su Srbi prihvatali kaopodlogu svojih odnosa sa Carstvom, ~ak i posle wegovog formalnog i{~eznu}ai osnivawa Latinskog carstva u Konstantinopoqu.16

Su~eqavawe i proìmawe dvaju svetova 13

11 Istorija srpskog naroda (ISN) I, Beograd 1981, 251265 (Jovanka Kali} S. ]irkovi}).12 ISN I, 350 sl. (S. ]irkovi}).13 Up. V. Mo{in, Vizantiski uticaj u Srbiji u XIV veku, JI^ 3 (1937) 147 sl.; G. Ostro-

gorski, Istorija Vizantije, Beograd 41983, 457; isti, Pronija. Prilog istoriji feudalizma uVizantiji i u ju`noslovenskim zemqama, Beograd 1951, 127175 (=Sabrana dela I, Beograd 1969,282340); ISN I, 468 sl. (S. ]irkovi}), 476 sl. (Gordana Babi}-\or|evi|), 538 (M. Blagojevi});.M. Blagojevi}, Dràvna uprava u srpskim sredwovekovnim zemqama, Beograd 1997, 56 sl., 248 sl.;B. Todi}, Srpsko slikarstvo u doba kraqa Milutina, Beograd 1998, 203287; isti, Gra~anica slikarstvo, BeogradPri{tina 1988, 212 sl., 217 sl.; S. ]ur~i}, Gra~anica istorija i arhitek-tura, BeogradPri{tina 1988, 38 sl.

14 Lj. Maksimovi}, L'Empire de Stefan Du{an: genese et caractere, Travaux et memoires (MelangesGilbert Dagron) 14 (2002) 415428.

15 Idem, La Serbie et les contrees voisines avant et apres la IVe croisade, Urbs capta: The FourthCrusade and its Consequences; la IVe croisade et ses consequences, Paris 2005, 278 sq.

16 Up. Q. Maksimovi}, Zna~ewe re~i Grk i Jelin u srpskim sredwovekovnim izvorima,ZRVI 38 (2000) 219.

Diplomatski potezi Srbije tih godina pokazuju da su weni vlastodr{cipotpuno svesni ~iwenice da je vizantijsko nasle|e bilo vi{e ili mawe ravno-merno podeqeno izme|u Nikeje i Epira.17 Nije dokazano, me|utim, da se iz oveokolnosti razvila politi~ka ekvilibristika Srbije na terazijama izme|u dva-ju sukobqenih gr~kih dràva koje su se nadmetale u nastojawu za preuzimawevizantijskog nasle|a.18 Ali, izvesno je da je srpski pristup tim silama od po-~etka bio nijansiran prema wihovim razli~itim interesima i mogu}nostima.

Od udaqene Nikeje, gde su se u izbegli{tvu nalazili carstvo i patrijar-{ija traèno je i dobijeno pravo na autokefalnu crkvu, potpuno u skladu satada{wim pogledima na ustrojstvo evropskog poretka sila, ali i u skladu satradicionalnim pogledima o pravu carstva i patrijar{ije da zasnuju novuautokefalnu crkvu.19 Sa Epirom, koji je na albanskom tlu bio toliko blizu dase sa wim jedno vreme i ratovalo sredinom druge decenije XIII veka, usposta-vqeni su odnosi druge vrste. S obzirom na vezanost duhovnog ìvota u Srbijiza nadle`nost Ohridske arhiepiskopije, najva`nije epirske crkve, nije se mo-glo ni pomi{qati na traèwe saglasnosti za sopstvenu autokefalnost na tojstrani.20 Trebalo je prona}i sredstvo za neutralisawe predvidqivog otporaohridskog arhiepiskopa kada bude postavqeno pitawe autokefalnosti crkve uSrbiji. Koincidentno ili ne, Radoslav Nemawi}, naslednik srpskog prestola,veren je, pa i oèwen }erkom epirskog vladara Teodora, upravo u trenucima ka-da je autokefalnost u Nikeji dobijana, a zatim u Ohridu osporavana.21 Ovaj po-stupak se pokazao probita~nim, jer mo}ni epirski vladar, tast budu}eg srpskogkraqa, nije dozvolio gorqivom i govorqivom arhiepiskopu Dimitriju Homa-tinu da zarad crkvenih pitawa upropasti wegovu dràvni~ku kombinatoriku.Savi je bio otvoren put da sastavqawem Nomokanona (Krm~ije, Zakonopravila)udari temeqe recepciji normi vizantijskog prava u srpskoj dràvi i crkvi.22

Iz ~itave ove zanimqive istorije proistekle su jo{ zanimqivije za na-{u temu posledice. Radoslav je, kao prestolonaslednik, potom i kao kraq, ~aki kao oboreni kraq na putu za egzil, na razne na~ine (vereni~ki prsten, nov~a-


17 B. Ferjan~i} Q. Maksimovi}, Sv. Sava i Srbija izme|u Epira i Nikeje, Sv. Sava usrpskoj istoriji i tradiciji, Beograd 1998, 1326.

18 Cf. Alkmini Stauridou-Zafraka, Nikaia kai Hpeiroj ton 13o aiwna. Ideologikh antipara-qesh sthn prospaqeia touj na anakthsoun thn Autokratoria, Solun 1990, passim.

19 Cf. Maksimovi} Suboti}, op. cit., 172 sq.; S. ]irkovi}, Sveti Sava izme|u Istoka i Za-pada, Sv. Sava u srpskoj istoriji i tradiciji, Beograd 1998, 35; Ferjan~i} Maksimovi}, nav.delo, 17 sl.

20 Ferjan~i} Maksimovi}, nav. delo, 14 sl.21 Isto, 16 sl.22 Up. T. Taranovski, Istorija srpskog sredwovekovnog prava, Beograd 1931, I, 148; Beo-

grad 1935, III, 131; ISN I, 322 sl. (D. Bogdanovi}); S. V. Troicki, Kako treba izdati Svetosavskukrm~iju (Nomokanon sa tuma~ewima), Spomenik SAN 102 (1952) 19 sl., 71 sl.; L. Burgmann, DerCodex Vaticanus graecus und der serbische Nomokanon, ZRVI 34 (1995) 91106. M. Petrovi}, OZakonopravilu ili Nomokanonu svetoga Save, Beograd 1990, 739 insistira na tome da je nazivKrm~ija apokrifnog, odnosno poznijeg ruskog porekla. Isti istraìva~ priredio je izdawe saprevodom Savinog Nomokanona: Zakonopravilo svetoga Save, 1, izd. M. M. Petrovi} Qubica[tavqanin-\or|evi}, Beograd 2005.

ne emisije, portret Aleksija III u Mile{evi, gr~ki potpis sa prezimenom Duka)insistirao ne samo na svom srodstvu sa Teodorom Dukom (An|elom), nego i nasrodstvu sa wegovim porodi~nim pretkom, posledwim vizantijskim carem (prekatastrofe iz 1204) vrednim istorijskog pam}ewa Aleksijem III An|elom.23

Ozbiqnost ovakvog postupka postaje jasnija, ako se prisetimo insistirawa SaveNemawi}a na prstenastom natpisu u kupoli Studenice da je sam rodona~elnikdinastije Nemawa bio svat gr~kog cara Aleksija, {to je implicitnoozna~avalo wegovog sina a Radoslavqevog oca Stefana kao zeta istog cara.24

Ideolo{ki zna~aj svih ovih poruka, koje drugi smisao do ideolo{kog nisu niimale, je nesumwiv. Iako je u potowoj nemawi}koj tradiciji ovaj oslonac naAleksija An|ela napu{ten u sudaru sa novim realnostima, on svakako ostaje jed-na od stepenica na putu uklapawa Srbije u vizantijski svet. Wegovo napu{ta-we ne zna~i da je i{~ilela i psiholo{ka klima koja ga je bila stvorila.

Posle Radoslava, pa sve do vremena kraqa Milutina, politika prema vi-zantijskom svetu ne izlazi iz okvira prose~ne politike jedne sredwovekovnezemqe po sistemu brz vojni~ki prodor (na jug do Prilepa), potom potpun za-okret i napu{tawe doju~era{wih saveznika (bitka u Pelagoniji), da bi se krozneku godinu poku{alo sa neuspelim sklapawem dinasti~kog braka (kraqevi}aMilutina sa }erkom Mihaila VIII Paleologa).25 Ali je u ovom sendvi~-sistemupoliti~kog lavirawa neobi~no za dotada{wu politi~ku orijentaciju bilo po-vezivawe, istina kratkotrajno, sa Epirom protiv Nikejskog carstva, kao i za-dràvawe u koaliciji sa Karlom Anùjskim protiv obnovqene Vizantije svedo samog wegovog pada (1282). To je tokom ~itavog ovog perioda od skoro pede-set godina verovatno doprinosilo razvoju situacije u kojoj sna`nije prisustvovizantijskog duha, iako vidqivo, pa i izrazito u pojedinim domenima (napr.sakralno monumentalno slikarstvo: Mile{eva, Sopo}ani),26 ne tvori osnovnupoliti~ku orijentaciju zemqe, koja i nagli privredni razvoj doìvqava nadruga~ijim osnovama od vizantijskih (rudarstvo u reìji Sasa, trgovina sa za-


23 Ferjan~i} Maksimovi}, nav. delo, 20 sl.24 Cf. Lj. Maksimovi}, Lideologie du souverain dans lEtat serbe et la construction de Studeni-

ca, Studenica i vizantijska umetnost oko 1200. godine, Beograd 1988, 44.25 Up. Ostrogorski, Istorija Vizantije 420; K. Jire~ek, Istorija Srba, Beograd 31978, I,

181; G. I. Theocharidis, Istoria thj Makedoniaj kata touj mesouj cronouj, Solun 1980, 351, 352;ISN I, Beograd 1981, 350 sl. (S. ]irkovi}); K. Axievski, Pelagonija vo sredniot vek, Skopje 1994,156 i nap. 83 (sa pregledom literature). Jo{ je D. M. Nicol, The Despotate of Epiros, Oxford 1957,160 sq. pokazao da su borbe Srba i Epiraca sa Nikejcima vo|ene tokom 1257. godine. Zanimqivoje da o~evidac Akropolit ne spomiwe srpski doprinos u zavr{nici zauzimawa Prilepa (GeorgiiAcropolitae Opera, ed. A. Heisenberg, suppl. P. Wirth, Stuttgart 1988, 149 sq.). Jasno je, me|utim, da suSrbi sve do pred bitku u Pelagoniji (jesen 1259) nosili veliki deo tereta operacija u Makedo-niji i da su u tom razdobqu dràli i Prilep. Ipak, kako su zarobqenog Akropolita odveli uepirsku prestonicu Artu, jer je pod Prilepom li~no bio prisutan epirski vladar Mihailo IIAn|eo, pravi i glavni suparnik Nikejskog carstva, u izve{taju na{eg istori~ara uvek lapidar-nog izraàvawa ova je okolnost zasenila ostale aspekte doga|aja. Za poku{aj Milutinove è-nidbe vid. Georges Pachymeres Relations historiques, ed. A. Failler, Paris 1984, II 453.3457.16. Pre-vod na srpski jezik i komentar: VIINJ VI, 2230 (Q. Maksimovi}).

26 Up. V. J. \uri}, Vizantijske freske u Jugoslaviji, Beograd 1974, 35, 39 sl.; isti, Sopo-}ani, Beograd 1991, 2326, 56157.

padnim zemqama).27 Ali, s druge strane, prisustvo srpskih trupa u Makedoni-ji za vreme kraqa Uro{a, iako kratkotrajno, predstavqa po prvi put neposre-dan prilaz u srpskoj politici prema ovoj, kako }e se kasnije pokazati, kqu~nojteritoriji u srpsko-vizantijskoj interakciji.28 Iz ovog aspekta posmatrano,kao da su bila nagove{tena ona vremena u kojima }e srpsko-vizantijsko su~eqa-vawe u Makedoniji prerastati u sasvim novu politi~ku konstelaciju na Bal-kanskom poluostrvu.

Sa kraqem Milutinom nastupaju ta vremena. Kao {to sam ve} rekao, we-govo vi{egodi{we osvajawe prostranih teritorija u Makedoniji zavr{eno jebra~nim mirovnim ugovorom kojim su se neprijateqi pretvorili u oro|eneprijateqe i posle kojeg je usledila tzv. vizantinizacija Srbije. Upotreba ovogizraza podrazumeva dobro poznate pojave koje su od tog vremena vidqive u Sr-biji: poja~ano prikazivawe carskog ornata u monumentalnoj umetnosti, izve-sna vizantijska dràvna dostojanstva, funkcija kefalije, pronija, arhitekturaupisanog krsta i petokupolne konstrukcije umesto gra|evina ra{ke {kole, po-rast duhovnog uticaja Hilandara, odnosno uop{te prisustva svetogorske du-hovnosti.29 Ali su od ovih pojava potencijalno mo`da jo{ zna~ajnije psiholo-{ke i politi~ke okolnosti koje omogu}avaju i/ili pospe{uju wihov razvoj.

Vizantija po~etkom XIV veka, fakti~ki iako jo{ uvek ne i formalno,ulazi u proces dekomponovawa vrhovne vlasti. Posle uzaludnog nastojawa kodsupruga Andronika II da podeli Carstvo wihovim sinovima, carica Irina jenapustila bra~nu postequ i trpezu i pre{la zauvek u Solun, bliè k}eri Si-monidi i kraqu Milutinu.30 U kojoj je meri ona vodila samostalnu politi-ku u odnosu na cara, te{ko je re}i, ali je izvesno da su za wenog boravka u naj-ve}em gradu Makedonije (13031316) srpsko-vizantijski kontakti ostvarivanivi{e na toj relaciji, nego sa Carigradom. Kao {to je dobro poznato, Milutin je


27 S. ]irkovi}, Srbi me|u evropskim narodima, Beograd 2004, 58 sl.28 Q. Maksimovi}, Makedonija u politici sredwovekovne Srbije (predato za {tampu u

Glas SANU), 5.29 Za najva`nije promene u dràvi i dru{tvu up. G. Ostrogorski, Pronija. Prilog isto-

riji feudalizma u Vizantiji i u ju`noslovenskim zemqama, Beograd 1951, 127175 (=Sabrana de-la I, Beograd 1969, 282340); ISN I, 538, 539 (M. Blagojevi}); M. Blagojevi}, Dràvna uprava usrpskim sredwovekovnim zemqama, Beograd 1997, 56 sl., 167 sl., 248 sl.; Q. Maksimovi}, Sevastiu sredwovekovnoj Srbiji, ZRVI 32 (1993) 137147. Za ideolo{ke, umetni~ke i graditeqske pro-mene u slikarstvu i arhitekturi: S. Radoj~i}, Portreti srpskih vladara u sredwem veku, Skopqe1934 (reprint 1997), 82 sl.; G. Suboti}, Slikarstvo u doba Carstva vladarski portreti, GlasSANU 384 (1998) 208;.B. Todi}, Srpsko slikarstvo u doba kraqa Milutina, Beograd 1998,203287; isti, Gra~anica slikarstvo, BeogradPri{tina 1988, 212 sl., 217 sl.; S. ]ur~i},Gra~anica istorija i arhitektura, BeogradPri{tina 1988, 38 sl.; V. Kora} Marica [uput,Arhitektura vizantijskog sveta, Beograd 1998, 328 sl. O agioritskom duhu u srpskoj kwièvno-sti vid. D. Bogdanovi}, Istorija stare srpske kwièvnosti, Beograd 1980, 164 sl. (=ISN I, 603sl.); \. Trifunovi}, Stara srpska kwièvnost, Beograd 1994, 188 sl.

30 Nicephori Gregorae Byzantina Historia (Greg.), ed. L. Schopenus, Bonnae 1829, I233.14237.11. Up. Ostrogorski, Istorija 448 sl.; F. Bari{i}, Poveqe vizantijskih carica,ZRVI 13 (1971) 159165; Angeliki E. Laiou, Constantinople and the Latins. The Foreign Policy of An-dronicus II (12821328), Cambridge/Mass. 1972, 229 sq.; G. I. Theocharidis, Istoria thj Makedoniajkata touj mesouj cronouj, Solun 1980, 368 sq.; VIINJ VI, 171175 nap. 4952 (S. ]irkovi}).

sa suprugom pose}ivao ta{tu, u tu svrhu ~ak izgradiv{i i jedan dvorac u gradu,obdarivao pri tome solunske crkve, kao {to je to, uostalom, ~inio i u drugimkrajevima Carstva ili na hri{}anskim svetim mestima Jerusalimu i SvetojGori.31 Na nezadovoqstvo nekih krugova u Vizantiji, carica Irina je zeta boga-to obdarivala prilikom svake posete, pri ~emu se nije libila, i tu dolazimo nanajva`nije mesto, da mu poklawa i neke delove, istina sekundarnog zna~aja, vi-zantijskog carskog ornata.32 Ova svojevrsna interakcija time nije bila iscr-pqena. S obzirom na nedovoqno jasno pitawe nasle|a srpskog prestola, Irina jepredloìla, a Milutin to nije odbacio, da weno potomstvo ponese srpsku kra-qevsku krunu. Zamisao nije uspela, kako nas savremeni izvor obave{tava, pogla-vito zbog nezadovoqstva carevi}a Dimitrija i Teodora ìvotom u Srbiji, u kojusu jedan za drugim odlazili, od Milutina bili prijateqski do~ekivani, ali ibrzo napu{tali zemqu.33 Poku{aj u povratu, kako bi rekli pravnici, svedo~i oupornosti u sprovo|ewu ove, ipak, nerealne zamisli.

Smr}u Irine prestala je ova vrsta specijalnih veza. Ali wihovim gaje-wem, a trajale su ne{to vi{e od jedne decenije, bilo je omogu}eno srpsko pri-sustvo unutar Vizantije u do tada nepoznatim oblicima i razmerama. S drugestrane, to prisustvo je zbog spomenutog ja~awa vizantijskog obli~ja Srbije uisto to vreme predstavqalo potencijalno snaàn ~inilac umawivawa razlikaizme|u dvaju svetova srpskog i vizantijskog. Otvarale su se neke nove per-spektive koje su Milutinovom smr}u privremeno bile zatvorene. Ipak, u vremeStefana De~anskog, wegovim drugim brakom sa Marijom Paleologinom i me{a-wem, istina ne naro~ito odlu~nim, u gra|anski rat izme|u dvojice careva, An-dronika II i Andronika III, sa~uvan je u aktivnom vidu bar deo mogu}nosti, po-stignutih za prethodne vlade, za neko budu}e ostvarivawe srpskog u~e{}a ukreirawu vizantijske stvarnosti.34

Odlu~uju}i iskorak u tom pravcu u~iwen je, razume se, za vlade StefanaDu{ana. Metodi primewivani u wegovo vreme predstavqali su delom nastavakpolitike iz Milutinovog vremena, {to se ogledalo u zaposedawu vizantijskihteritorija, ali sada u daleko ve}im razmerama nego {to je to ranije bio slu~aj.Makedonija je u toj politici zauzimala centralno mesto, mada nije bila jedinavizantijska zemqa prisajediwena Srbiji.35 Nagla{eno kori{}ewe Makedonijeza postizawe krupnijih ciqeva, pogotovu otkad je u Vizantiji 1341. zapo~eonovi gra|anski rat, vi{estruko je popunilo prazninu, nastalu nepostojawemdinasti~ke politike ranijih vremena, kojom je bio izgra|ivan, naro~ito za


31 Arhiepiskop Danilo II, @ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih, izd. \. Dani~i}, Za-greb 1866, 131, 131 sl., 134, 136, 137 sl. Up. S. Kisas, Srpski sredwovekovni spomenici u Solu-nu, Zograf 11 (1980) 2943.

32 Greg. I, 241.23242.13.33 Greg., I, 243.13244.15. Za pouzdanost, hronologiju i ostala pitawa u vezi sa ovom Gri-

gorinom ve{}u up. VIINJ VI, 178179 nap. 5657 (S. ]irkovi}).34 Ostrogorski, Istorija 467 sl.; ISN I, 502 sl. (S. ]irkovi}).35 Q. Maksimovi}, Makedonija u politici sredwovekovne Srbije (predato za {tampu za

Glas SANU), 12 sl.

kraqa Milutina, dobar deo mostova izme|u Srbije i Vizantije. ZaposedaweMakedonije postepeno je dobijalo odraz u kraqevskoj titulaturi Du{anovoj(~esnik Grkom, kralhj kai autokratwr Serbiaj kai Rwmaniaj),36 da bi onkona~no, po zauzimawu Sera, posegao za carskom titulom. Po drugi put za polaveka, ali ovaj put sa odlu~uju}im rezultatima, srpska vlast nad Makedonijom iz-menila je ne samo uslove ìvota, nego i izgled i karakter srpske dràve. Na~inna koji je novi car nastupao, koriste}i prava rezervisana za vizantijskog vrhov-nog cara (napr. izdavawe Zakonika kao krune delovawa niza careva jo{ od vreme-na Konstantina Velikog, dodela titula despota i sevastokratora najbliìm sa-radnicima, upotreba menologema na carskim prostagmama, na {ta nisu imalipravo ni vizantijski savladari), pokazuje da je sa idejom Carstva politi~ka teo-rija napustila bar privremeno srpske tradicije i uzela ~isto vizantijske obli-ke.37 Dodajmo da u ~itavoj ovoj situaciji poseban zna~aj ima ~iwenica da je Sve-ta Gora priznala promenu stawa stvari.38 U svetlu ovih okolnosti pravi smisaodobija i Du{anovo traèwe pomo}i od Venecije za zauzimawe Carigrada i o-sloba|awe Jovana V Paleologa (1350), kao i zahtev papi, posle poraza kod Di-dimotike, da wemu poveri vo|stvo u borbi protiv Osmanlija (1352).39

Du{anova carska titula predstavqa vrhunac vi{edecenijskih razli~i-tih iskoraka na putu srpsko-vizantijskog pribliàvawa, za koje je te{ko re}ikoliko su i kada bili rezultat promi{qenih strategijskih poteza ili rezultatkori{}ewa ukazanih prilika. U svakom slu~aju, o~evidno je da se Du{an, od tre-nutka kada je pretendent na carski presto Jovan Kantakuzin prebegao u Srbiju izavapio za pomo}, ose}ao u~esnikom, odnosno tre}om stranom u vizantijskom gra-|anskom ratu, ~iji su za~etnici teìli da sebi obezbede carsku krunu.40 Vi{ese nije radilo samo o trajnom prisustvu u Makedoniji, nego o kori{}ewu go-spodstva nad wom kao instrumenta u borbi za vlast koja se vodila u samoj Vizan-tiji.41 Istori~ari ovog vremena, Kantakuzin i Grigora, ta~no su osetili da Du-{anova carska titula ima ovu dimenziju i da su doju~era{we vizantijske zemqepod novim carem zadràle svoju fizionomiju.42 S druge strane, oficijelna Vi-zantija mogla je samo da, kao nekada u slu~aju Bugarske, te{ka srca prizna novogcara iskqu~ivo za cara Srbije (poveqa Jovana V iz jula 1351).43


36 Za hronologiju upotrebe izraza ~esnik Grkom up. G. Suboti}, Prilog hronologijide~anskog zidnog slikarstva, ZRVI 20 (1981) 118120 nap. 31; S. ]irkovi}, Hreqin poklon Hi-landaru, ZRVI 21 (1982) 103117. O vizantijskom obliku kraqevske titule vid. Lj. Maksimovi},L'Empire de Stefan Du{an: genese et caractere, Travaux et memoires (Melanges Gilbert Dagron) 14(2002) 422 sq.

37 Ibid., 426428.38 Vid. D. Kora}, Sveta Gora pod srpskom vla{}u (ZRVI 31), Beograd 1992, 4592.39 K. Jire~ek, Istorija Srba I, Beograd 1978, 227, 233.40 Cf. Maksimovi}, op. cit., 422.41 Maksimovi}, Makedonija, 14.42 Cf. Maksimovi}, LEmpire de Stefan Du{an 425 sq., tako|e i isti, Poreski sistem u

gr~kim oblastima Srpskog Carstva, ZRVI 17 (1976) 102 sl.43 Actes de Chilandar. Premiere partie: Actes grecs, ed. L. Petit, Viz. Vrem 17 (1911), Prilo-

ènie & 149, p. 313, 13 (=A. M. Hakkert, Amsterdam 1975).

Me|utim, osnovno pitawe srpsko-vizantijske interakcije ovog doba jestepitawe ostvarivosti i trajnosti ìvotnih novina koje je uzdizawe na Carstvosobom nosilo ili podrazumevalo. Pod Du{anovim carskim skiptrom za maweod deset godina na{le su se ogromne vizantijske teritorije, ali su one za Sr-biju uglavnom bile izgubqene u otprilike istom roku, pre nego {to je moglabiti ostvarena wihova zna~ajnija inkorporacija u novim dràvnim okvirima.S druge strane, Kalistova anatema kao op{ta anatema Carigradske patrijar{i-je, iz kojih god razloga, lokalnih ({to je dokazivo) ili op{tih ({to je lo-gi~no), bila izre~ena po~etkom pedesetih godina, pritiskala je ~itavo Car-stvo posle Du{anove smrti dugoro~nim posledicama i nije ~udnovato {to jejo{ za wegovog postojawa poku{avano sa skidawem ovog bremena (1368).44 Gu-bitak vizantijskih teritorija, poku{aj skidawa anateme (1368) i weno ko-na~no uklawawe (1375), sve se to de{ava uporedo sa raspadom Carstva ilipredstavqa deo tog procesa. Istovremeno, u jednom jo{ duèm procesu, fak-ti~ki i{~ezava i jedinstvo Vizantijskog carstva koje sredinom i u drugoj po-lovini XIV veka postaje konglomerat tzv. apanaà, odnosno paradràvnih ilipseudo-dràvnih tvorevina raznih careva i despota, pripadnika carske poro-dice.45 Pri tome su srpski i vizantijski vlastodr{ci novog tipa listom po-stajali osmanlijski vazali.46 Granica izme|u dva sveta kona~no je bila na putuda izgubi svaki zna~aj, u situaciji u kojoj su u jednoj vizantijskoj dràvici,napr. Seru ili Epiru, mogli da budu na vlasti srpski velika{i (despoti JovanUgqe{a i Toma Prequbovi}).47

Oporavak Srbije u doba despotovine odvija se u uslovima kada zajedni~kafizi~ka granica sa Vizantijom vi{e nije postojala, a Srbija u nekim oblici-ma ìvota, iako ideolo{ki vezana za epohu Nemawi}a, bila vi{e nego ikadaokrenuta Zapadu.48 Ali prvi put posle vi{e vekova vladarsku, despotsku titu-lu je dodeqivao vizantijski car i prvi put u vreme vrhunca renesanse Pa-leologa klasi~na kwièvna tradicija nalazi prostor i u Srbiji, a ne samo u


44 O svim okolnostima vezanim za anatemu, posle vi{e radova u na{oj istoriografiji natu temu, vid. Sawa Me{anovi}, Jo{ jednom o Kalistovoj anatemi, ZRVI 29/30 (1991) 221232; M.Blagojevi}, O spornim mitropolijama carigradske i srpske patrijar{ije, ZRVI 38 (1999/2000)359372.

45 Up. Q. Maksimovi}, Geneza i karakter apanaà u Vizantiji, ZRVI 1415 (1973)103154.

46 Vid. I. \uri}, Sumrak Vizantije, Vreme Jovana VIII Paleologa (13921448), Beograd1984, 43 sl.

47 Za op{tu sliku vid. Lj. Maksimovi}, H anaptuxh kentrofugwn ropwn stij politikejsceseij Buzantiou kai Serbiaj ton ID aiwna, in: Byzantium and Serbia in the 14th Century, Athens1996, 282290. Ser: Ostrogorski, Serska oblast, passim; B. Ferjan~i}, Despoti u Vizantiji i ju-`noslovenskim zemqama, Beograd 1960, 171 sl.; isti, Vizantijski i srpski Ser u XIV stole}u,Beograd 1994, 63112. Epir: Ferjan~i}, Despoti 80 sl.; D. M. Nicol, The Despotate of Epiros12671479, Cambridge 1984, 140 sq.; Ch. Matanov, The Phaenomenon Thomas Preljubovi}, PraktikaDieqnouj Sumposiou gia to Despotato thj Hpeirou, Arta 1992, 6368; Q. Maksimovi}, Dvor epir-skih despota u XIV i XV veku, ZRVI 33 (1994) 133 sl.

48 Up. Jovanka Kali}, Srbi u poznom sredwem veku, Beograd 1994, 66 sl., 78 sl., 101 sl.,123 sl.; Spremi}, Despot \ura| 149 sl., 624 sl.; A. Veselinovi}, Dràva srpskih despota, Beograd1995, 18 sl.

Vizantiji.49 Za zemqu postaje karakteristi~no prisustvo mnogobrojnih begu-naca Grka, me|u kojima neki nose zvu~na prezimena najuè elite Carstva.50 Sadolaskom Irine (Jerine) Kantakuzin ponovo se obnavqa i tradicija dina-sti~kog braka. Stvara se atmosfera u kojoj ne}e, kao {to je ve} re~eno, biti vo-qe za odlazak izaslanika u Feraru i Firencu, kuda je vizantijski car, onli~no, ipak oti{ao.

Vratimo li se pitawima postavqenim na po~etku, lako }emo zakqu~itida odgovori ne mogu biti ni jednostavni ni jednozna~ni. U susretu dvaju sveto-va, u po~etku udaqenih jedan od drugog, Srbija svoje mesto pod suncem povre-meno traì u odmeravawu snaga sa Vizantijom, istovremeno prihvataju}i nekaod wenih osnovnih civilizacionih obele`ja. Taj put je vodio ulaèwu u vi-zantijski svet i, u eventualnoj krajwoj konsekvenci, poistove}ivawu sa wim.Ali istovremeno, po prirodi istorijskog razvitka, to je morao biti put bezkraja i kona~nog ostvarewa te krajwe konsekvence. Sa svoje strane, Vizantija jeposle kona~nog neuspeha dvaju pristupa vojnog zastra{ivawa svog suseda iwegovog dràwa u nekoj vrsti kontrolisane me{avine pot~iwenosti i save-zni{tva u jednom periodu priznavala realne mogu}nosti u konstelaciji me-|usobnih odnosa i pre}utno otvorila Srbiji vrata u sopstveni svet. I to je,razume se, bio put bez kraja. Ali, u politi~kom raspadawu obaju svetova me|u-sobne razlike, da se ne govori o nesporazumima, gube o{trinu i i{~ezavaju uzajedni~koj nesre}noj sudbini. Mada u kratkom vremenskom razmaku, ona seipak dva puta oglasila, 1453. i 1459, simboli{u}i tako sloènost prilika nasredwovekovnom Balkanu do samog wegovog kraja.

Ljubomir Maksimovi}

CONFRONTATION AND COALESCENCE OF TWO WORLDS

The processes characterizing the last century of the existence of Byzantium

and Serbia represent both a continuation of the previous historical development and

at the same time a negation of this development. The fragmentation of both states,brought about by the growing centrifugal forces, was a new basis for the relationshipbetween Serbia and Byzantium which significantly differed from the preceding situ-

ation.


49 D. Pavlovi}, Elementi humanizma u srpskoj kwièvnosti XV veka, Prilozi KJIF 29(1963) 516; D. Bogdanovi}, Istorija stare srpske kwièvnosti, Beograd 1980, 217 sl., 227 (=ISNII, Beograd 1982, 332, 338 sl.); \. Trifunovi}, Stara srpska kwièvnost, Beograd 1994, 253320.

50 B. Ferjan~i}, Vizantinci u Srbiji prve polovine XV veka, ZRVI 26 (1987) 173216.

The Serbian interest for Byzantium can be identified from the time of Stefan

Nemanja. Already at that time, it was an ambivalent relationship: On the one hand,the Serbs were at war with Byzantium, occasionally entering short-term allianceswith the Western states; on the other, this was also the time when Serbia made thedecisive turn towards the acceptance of the Byzantine Orthodoxy.

The importance of Orthodoxy for the general character of Serbia under the rule

of the Nemanji} dynasty cannot be overstated, especially since the erection ofHilandar (1198) and the establishment of the Serbian monasticism on the HolyMountain. The influences coming from Athos to Serbia, like that one of theHesychast movement, turned the country into a kind of stronghold of Orthodoxy. Inspite of its mixed religious composition (Orthodox and Catholic), visible Western in-fluences (trade, mining, armament, partly architecture), and also certain indigenousfeatures (state structure and an important part of the law system), the orthodox aspectof Serbia was one of its decisive features.

The military confrontation with Byzantium, far from being a hindrance for cul-tural impacts, in actual fact represented the beginning of the periods of identifica-tion with Byzantium. True, the period of peace after 1204 was the time when Ser-bian interests in Macedonia arose, but at that period the Byzantine Empire had disap-peared for a long period of time. Serbian foreign policy in these years shows that itsrulers were fully aware of the division of the Byzantine heritage between Nicea and

Epirus. It is from remote Nicea, where the exiled Empire and the Patriarchy were lo-cated, that the right to an autocephalous church was asked and granted, in accor-dance with the political situation and the traditional views on the prerogatives of the

Empire and the Patriarchy. The relationships established with Epirus, on the otherhand, were of different kind. Concerning the narrow connections of the spiritual lifein Serbia with the prerogatives of the Archbishopric of Ohrid, the most importantchurch of Epirus, it was obvious that an autocephalous church could not be gained onthis side. However, the heir to the Serbian throne, Radoslav, was engaged and subse-quently married to a daughter of the ruler of Epirus while the autocephalous church

was being granted in Nicea and contested in Ohrid. In that, Epirus unmistakablyshowed that its state interests had priority over the interests of the Church. Now Savawas able to lay the foundations for the reception of the Byzantine law in the Serbian

state and church by compiling the Nomokanon (Kr~mija, Zakonopravilo), whileRadoslav, first as the heir to the throne, then as the king, continuously insisted notonly on his kinship with the Emperor of Epirus, Theodore Doukas (Angelos), butalso on the kinship with his ancestor, the last Byzantine Emperor (before the 1204catastrophe) Alexios III Angelos. Although in the later tradition of the Nemanji} dy-nasty the appeal to the kinship with Alexios Angelos was abandoned as a conse-

quence of the new historical reality, it certainly was an important step on the way ofcoalescence of Serbia with the Byzantine world. Nevertheless, in the next almostfifty years, the presence of the Byzantine spirit, although visible, sometimes even de-cisive in certain domains (e.g. sacral monumental art), does not determine the basicpolitical orientation of the country, which, among other things, realized its rapid eco-nomic boom on a basis which was different than that of Byzantium.


The turning point in this development was the continuous occupation of the

Byzantine territories in Macedonia during the reign of King Milutin, followed by im-portant changes in Serbia which are today usually called Byzantinization of thecountry and its state institutions, including e.g. the increasing depiction of the impe-rial symbols in the monumental art, a number of Byzantine state dignities, the func-tion of kephale, pronoia, the architecture based on a cruciform plan and the

five-dome construction which supplanted the churches of the School of Ra{ka(Rascia), the increasing influence of the monastery of Hilandar, i.e. the growingpresence of the spiritual influence from the Holy Mountain, etc. All this was takingplace at the time when in Byzantium, starting with the 14th Century, the process ofdecay of the supreme power was gaining momentum. During the long stay of Em-press Irene in Thessalonica (13031316), the contacts between Serbia and Byzan-tium were based on this connection rather than on a direct communication with Con-

stantinople, which caused some discontent in certain circles in Byzantium. Further-more, due to the unclear situation concerning the succession of the Serbian throne,for some time it even seemed that the sons of the Empress were to be heirs to the

Serbian crown. Although these special relations ended after Irenes death, duringtheir existence (which was for more than ten years) they brought about a strong Ser-bian presence in Byzantium.

The way was thus paved for Du{ans military successes to lead to the procla-mation of the Empire. For the second time within half a century, this time with deci-sive results, the Serbian rule in Macedonia changed not only the life conditions, butalso the general character of the Serbian state. Du{ans usurpation of the rights towhich only the Byzantine Emperor was entitled e.g. the issue of the Legal Code asa continuation of the work of Byzantine Emperors, starting with Constantine theGreat, the endowment of the titles of Despotes and Sebastokrator to his closest col-laborators, the use of the menologion on the imperial prostagmata, which not evenco-emperors were entitled to , all this shows that with the idea of the Empire thepolitical theory, at least temporarily, had left the Serbian tradition and was assuminga purely Byzantine character. It is of special importance that the Holy Mountain ac-knowledged the change of situation.

Du{ans imperial title is the culmination of the process of the Ser-bian-Byzantine coalescence. Du{an obviously felt like a participant, i.e. as the thirdpart, in the Byzantine civil war, whose initiators were seeking to achieve the impe-rial crown. The issue was not only the lasting presence in Macedonia anymore, butrather the exploitation of the power in this region as an instrument in the struggle for

supremacy that was carried out in Byzantium itself.

The basic question of the Serbian-Byzantine interaction in this era, however,was the question of feasibility and stability of the changes which the ascension to the

Empire brought about and presupposed. Du{an brought under his imperial sceptreenormous Byzantine territories in less than ten years, but for Serbia they were mostlylost in approximately other ten years. The loss of Byzantine territories, the attempt tohave the anathema of the Patriarchy of Constantinople withdrawn (1368) and its fi-nal withdrawal (1375), all this was happening parallel to the dissolution of the Em-


pire and represented a part of this process. Simultaneously, in a process that tooklonger, the unity of the Byzantine Empire was in actual fact disappearing, the Empireitself turning in the middle and the second half of the 14th century into a conglome-rate of the so-called appanages, state-like entities under the rule of the members ofthe imperial family. During this process, both Serbian and Byzantine rulers of thenew type were without exception becoming vassals of the Ottomans. The border be-tween the two worlds was gradually loosing importance in a situation in which a

Byzantine state-like entity like Serres or Epirus could be headed by Serbian dignitaries(Despots Jovan Uglje{a and Toma Preljubovi}).

The recovery of Serbia in the 15th century under the despots took place at thetime when the common border with Byzantium did not exist anymore, while Serbiaitself, although ideologically connected with the era of the Nemanji} dynasty, was incertain aspects of life more than ever oriented towards the West. Nevertheless, forthe first time after a couple of centuries a rulers title, that of Despotes, was grantedby a Byzantine Emperor and for the first time at the peak of the Renaisance ofthe Palaiologoi the classical literary tradition found its place in Serbia, too, notonly in Byzantium. The country itself was marked by the presence of numerous exileGreeks, among them even some members of the elite of the Empire.

Thus, in the clash of the two worlds, in the beginning remote from each other,Serbia was seeking its place by occasionally antagonizing Byzantium, accepting atthe same time some of its primary cultural features. This was a road leading to theentrance into the Byzantine world and, in the final consequence, to the identificationwith it. However, the historical development was such that this had to be a road withno end. On its part, Byzantium had to admit the failure of its two approaches to Ser-bia, both the military threat to the neighbouring country and the assignment to it of astatus somewhere betwen a subject and an ally, and finally to accept the reality oftheir mutual relationships by silently allowing Serbia to enter its world. Of course,this was, too, a road with no end. In the disintegration of both worlds, the mutual dif-ferences, let alone misunderstandings, lost their importance and dissolved in thecommon misfortune.


UDK: 94(497.11:495.02)(093)14

Sima ]irkovi}

POSLEDWE GODINE U POSLEDWEM STOLE]U

SRPSKO-VIZANTIJSKIH ODNOSA

Komentari{u se izvori sa pomenom posledwih godina, a to su 84 godi-

ne skrbi izme|u 13. velikog pashalnog ciklusa, 6916. po vizantijskom brojawu

godina, i 7000-te godine kada se o~ekivao kraj sveta.

Posledwe stole}e u naslovu ovog saop{tewa poti~e iz programa i od or-ganizatora ovog skupa, posledwe godine, me|utim, poti~u iz epohe kojoj je ovajskup posve}en. Posledwe godine, qeta napokowa{wa, su samo jedan od izrazatemeqnog pesimizma, gotovo bezna|a, kojim je bila proèta misao mnogih quditoga posledweg stole}a egzistencije i Vizantijskog carstva i srpske dràve.

U uvodnom delu @itija despota Stefana Lazarevi}a, gde upore|uju}isvoga junaka s Mojsijem, prime}uje kako despotu nije bilo dato da se pribli-ì ~etrdesetogodi{wemu, vladao je samo 38 godina, Konstantin despoto-vo predstavqewe stavqa u vreme za koje je re~eno Evo ovde je strah i tuga ve-lika po vaseqeni. Desilo se to u one 84 godine koje su godine skrbi.1 I je-dan drugi tekst, odavno poznat u srpskoj kwièvnosti, O budu{tih premu-drog Lava, pripisivan u rukopisima despotu Stefanu, zna za stra{ne godinekoje predstoje: O gore zemqi togda ot skrbi bivajemih jegda na~nut se vr{itiona 80 i 4 qeta napokowa{wi.2


1 Konstantin Filozof i wegov @ivot Stefana Lazarevi}a, despota srpskog, izd. V. Jagi},Glasnik SUD 42 (1875) 245246. Citati su iz prevoda Lazara Mirkovi}a, Stare srpske biogra-fije HVHVII veka, Beograd 1936, 4445.

2 Prema istraìvawima \or|a Sp. Radoji~i}a, pionira u prou~avawu literature proro-~anstava kod Srba, spis O budu{tih sa~uvan je u pet srpskih rukopisa, u najstarijima, iz HV ve-ka, pripisan je caru Lavu, u mla|im, despotu Stefanu: Mudrost i proro~astvije svetago StefanaLazarovi}a. Dve mla|e verzije objavio je \. Dani~i}, [ta e pisao Visoki Stefan, Glasnik Dru-{tva srpske slovesnosti 11 (1859) 168170 (=Sitniji spisi \ure Dani~i}a III, Beograd 1975, VI,str. 168170); \. Dani~i}, Proro{tvo despota Stefana Lazarevi}a, Starine JAZU 4 (1872) 8185 (=Sit-niji spisi \ure Dani~i}a III, XXI, 8185). Odlomke ili cele tekstove preveo je i tuma~io \. Sp.Radoji~i}: Antologija stare srpske knjièvnosti (XIXVIII veka), Beograd 1960, 135, 333; Razvojni

Konstantin Filozof na svoj uvijeni na~in obja{wava i koje su to 84 go-dine. Trinaest opho|ewa krugova palo je u 19. godinu despotove vlade. A o tomeobilasku ostavio je svedo~anstvo prepisiva~ jednog srpskog rukopisa u Karej-skoj }eliji. On je posao zavr{io 14. decembra 6917 (1408) godine kada je biokrug sunca 1, krug meseca 1, kada su se ispunili krugovi 13. ophoda.3 Odavnoje utvr|eno da se krugovi ophoda ili opho|ewa odnose na veliki pashalni ci-klus od 532 godine u kome se poklapaju brojevi sun~anog i mese~evog kruga, ta-ko va`ni kod utvr|ivawa dana praznovawa Uskrsa (28 19 = 532).4 Trinaestitakav veliki ciklus zavr{io se 6916 (13 532). Videli smo iz citiranog zapi-sa da su 6917. i sun~ev i mese~ev krug imali broj jedan.

U svemu tome nije bilo re~i o 84 godine skrbi, ali do wih se lako do-lazi ako se taj broj doda kraju trinaestog ophoda, godini 6916. Dobija se broj7000, znamenit po tome {to su za wega vezana verovawa da je tada konac qe-tom kraj sveta.5

Ciklusi sami po sebi nisu ni dobri ni lo{i, oni su deo boànskog po-retka: krugove u tok upravi onaj koji sve upravqa ~itamo kod KonstantinaFilozofa.6 Ono {to 84 godine ~ini izuzetnim i zlokobnim nije samo wihovomesto na samom kraju egzistencije sveta, ve} i wihova prekobrojnost, one nepripadaju nijednom ciklusu, wihov krug je prese~en zgorenijem sveta, daupotrebim sredwovekovni izraz. U svakom slu~aju, zlu kob tome periodu od 84godine davalo je verovawe da su svetu dani odbrojani i da 7000. godine dolazikonac svih godina.

Kao krugovi komputista (sun~ev, mese~ev, veliki) tako i sedamhiqaditagodina imaju ishodi{te u hronologiji i wenim strukturama. Na po~etku svegaje godina prva, sam ~in boànskog stvarawa. Bog je stvorio svet za {est dana zakojima je sledio dan namewen odmoru. Svaki wegov dan traje hiqadu godina,jer, ~ita se u Psalmu 90 tisu}a godina pred o~ima tvojima kao dan ju~era{wikad mine i kao straà no}na. Mnogo kasnije u Poslanici Petrovoj (II, 3,8) is-kazano je isto verovawe: Jedan dan pred Gospodom kao hiqada godina i hiqadagodina kao jedan dan. Na neki nepoznat na~in se ukorenilo ~vrsto uverewe dasvet ne moè trajati duè nego {to je trajalo wegovo stvarawe. Prvo velikoi{~ekivawe kraja sveta, koje je prethodilo onom zapadwa~kom u vezi sa hiqa-

26 Sima ]irkovi}

luk stare srpske kwièvnosti, Novi Sad 1962, 180191 (gde je me|u ostalim i obja{wewe {ta sunapokowa{na qeta).

3 Q. Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi IV, 22, br. 6110; mawe ispravke u D. Bog-danovi}, Katalog }irilskih rukopisa manastira Hilandara, Beograd 1978, 77, br. 87.

4 O op{toj pozadini vidi V. Grumel, La chronologie, Paris 1958, 128139; o srpskim tek-stovima o ciklusima up. N. Rado{evi}, Hronolo{ki i kozmografski ~lanci u Zborniku broj 49manastira Nikoqca, Slovensko sredwovekovno nasle|e (Zbornik posve}en profesoru \or|u Tri-funovi}u), Beograd 2001, 521539, posebno 529534.

5 Konac letom u Q. Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi I, br. 184, 185; skrenuoje pa`wu ve} \. Sp. Radoji~i}, Stari srpski kwièvnici HVHVII veka, Beograd 1942, 30.

6 Konstantin Filozof i wegov @ivot Stefana Lazarevi}a, despota srpskog, izd. V. Jagi},Glasnik SUD 42 (1875) 245, prevod Lazara Mirkovi}a, Stare srpske biografije HVHVII veka,Beograd 1936, 44.

ditom godinom, bilo je u vezi sa 6000. godinom, koja je padala po na{em ra~u-nawu od 1. septembra 491. do 31. avgusta 492. kada je jo{ postojalo Rimsko car-stvo, koje je po najautoritativnijim proro~anstvima moralo biti posledwe.7

Kako su gledawa na sudbinu sveta na neki na~in zavisila od kalendaravidi se pore|ewem hri{}anskog Istoka i Zapada. Oni koji su brojali godineod Hristovog ro|ewa nisu delili strahove i strepwe u vezi sa 6000. godinom.I obrnuto, oni koji su brojali godine od Stvarawa sveta nisu osetili uzrujanuatmosferu hri{}anskog Milenija, koju je u~ena literatura {irom sveta oì-vqavala pred kraj drugog milenija.8 Me|u Srbe su predstave o kraju sveta se-damhiqadite godine do{le sa literaturom proro~anstava i apokrifa i ostalesu literarna tema sve dok se konac letom nije toliko pribliìo da su posta-le savremena istorija. A to se, ~ini se, desilo prili~no rano, tragovi seprepoznaju u poznatom zapisu starca Isaije.

Literatura proro~anstava nije prosto nagove{tavala niti samo vremen-ski precizirala neizbe`ni kraj sveta, u woj je dolazilo do spoja istorije pro-{losti sa svojevrsnom istorijom budu}nosti. Spajawe pogleda na pro{lost sao~ekivawima od budu}nosti je postupak popularan i aktuelan do na{ih dana treba se setiti smewivawa velikih civilizacija ili smewivawa dru{tve-no-ekonomskih formacija: ono {to je re~eno o zbivawima u pro{losti sluì-lo je kao neka vrsta jemstva da }e se desiti i ono {to se kazuje o budu}nosti.

Proro~anstva su u velikoj meri uticala na periodizaciju svetske isto-rije. Prelomne ta~ke su bili veliki doga|aji o kojima se govori u Bibliji, ajedinice periodizacije bile su vek ili tisu{tnica, razdobqa od hiqadugodina. Posle vekova ome|enih smr}u Adamovom, Potopom, gra|ewem Kule va-vilonske, u razdeqenom ~ove~anstvu vekove su ispuwavala carstva: egipat-sko, vavilonsko, persijsko i rimsko, u na{im starim tekstovima gr~ko Konstantinovo, kome je dato da traje do kraja sveta. Oni koji su doìveli one84 posledwe godine bili su savremenici posledweg carstva, koje je ve} poduèbilo sklono padu.

To nas odvodi do jednog daqeg izvora pesimizma: iskustva qudi iz svetau kome su ìveli. Neko ko je bio u sredwem ìvotnom uzrastu kad su po~iwalegodine skrbi, oko 1420. recimo, mogao je pamtiti doba smutwi u kome su seborili Lazarevi}i i Brankovi}i, u kome su ratovali me|usobno Lazarevi si-novi; ro|ena bra}a; mogli su iz pri~a roditeqa ~uti o stradawu na Kosovu iposle wega, a od dedova su mogli slu{ati o Mari~koj pogibiji. Jednostavno re-

Posledwe godine u posledwem stole}u srpsko-vizantijskih odnosa 27

7 O verovawima i o~ekivawima kod Srba da }e 7000-te godine biti kraj sveta, \. Sp. Ra-doji~i}, Vtori vek, Na{ jezik 5 (1953) 34, 131133 (pre{tampano bez nau~nog aparata: Kwi-èvna zbivawa i stvarawa kod Srba u sredwem veku i u tursko doba, Novi Sad 1967, 281283);Isti, Kad }e propasti svet po verovawu sredwovekovnih Srba, Politika, Boì}, 79. januar1941 (pre{tampano: Stari srpski kwièvnici HVHVII veka, Beograd 1942, 2730); S. ]irkovi},Kraj veka kraj sveta. Strepnje i i{~ekivanja kod Srba u vezi sa 7000. godinom, Jugoslovenski istorijski~asopis 12 (1996) 1124, gde je navedena starija literatura.

8 Rad naveden u prethodnoj napomeni nastao je kao prilog za nau~ni skup odràn juna1996. u Budimpe{ti sa temom Year 1000 A. D. u vezi s pribliàvawem 2000-te godine.

~eno, u wihovom vidokrugu bio je niz poraza i stradawa hri{}ana od straneAgarjana ili Izmaiq}ana niz koji }e se produìti u potenciranom vidu do-ga|ajima oko sredine HV veka, padom Carigrada, padom dràve srpskih despo-ta. Sve je izgledalo kao ostvarewe predskazawa O posledwim godinama. Brojnaproro~anstva, u ~iju literarnu povezanost i me|usobnu zavisnost se ne moè-mo ovom prilikom upu{tati, saglasna su bila u tome da Bog u jednom periodudopu{ta Izmaiq}anima da se osile i da pot~ine sebi hri{}ane. U jednom odrukopisa ruske recenzije nalazi se dobro poznata formulacija: I tada }e po-~eti ìvi zavideti mrtvima i u svetim crkvama }e prestati svaka sveta slu-`ba. Proro~anstva su imala nastavak u kome }e se pojaviti car, koji }e se pro-buditi, kao da je bio pijan od vina, za koga su qudi verovali da je mrtav; on }eporaziti Izmaiq}ane pa }e oni stradati i biti robovi svojih robova. Taj car}e biti veoma strog prema onima koji su se odrekli Hrista i svim nevernici-ma. Zavlada}e neobi~na plodnost i qudi }e ìveti u miru. Posle ratovawa sane~istim narodima koje je Aleksandar Veliki nekad zatvorio pregradom da-leko na severu, car }e do}i u Jerusalim, popeti se na Golgotu i staviti svojukrunu na krst predaju}i carstvo Bogu. To je ozna~ilo uvod u pojavu Antihristai zatim drugi dolazak Hristov i Stra{ni sud.9

Za ovaj drugi deo proro~anstava nije bilo znakova ni nagove{taja ustvarnom ìvotu osim pribliàvawa sedamhiqadite godine. Sve bi se to mo-ralo odigrati u one 84 posledwe godine koje su godine skrbi. Ve} je spome-nuto da se uticaji proro~anstava, prepoznavawe znakova wihovog ostvarivawazapaàju kod Starca Isaije. Opisuju}i vreme u kome je po~eo svoj prevodila~kirad on ga ovako karakteri{e U ve~eri sun~anog dana, na zalasku sedmoga, da ka-èm veka i skon~awa mojega ìvota (prevod \or|a Trifunovi}a), dok je zavr-{en bio u najgorim od svih zlih vremena, posle Mari~ke bitke ~ije poslediceopisuje na na~in apokalipti~kih spisa: jedne hri{}ane ma~em klahu, druge uropstvo odvo|ahu, ostale smrt prerana poè, a smrti koji izbego{e, gla|u pogu-bqeni bi{e. Jer takva glad bi po svim krajevima kakva ne bi od stvorewa sve-ta Zatim daqe Avaj, tuàn prizor beja{e videti! Osta zemqa od svih dobarapusta i qudi i ìvotiwa i drugih plodova. Sledi zatim vapaj {to nema nikneza, ni vo|e, ni nastavnika me|u qudima, ni izbavioca, ni spasioca, ve} sesve ispuni straha izmaiq}anskog i na kraju krunski dokaz za povezanost saproro~anstvima I, vaistinu, tada ìvi veli~ahu ranije umrle.10

Posle ovog svedo~anstva o tome da su godine skrbi trajale duè od ona84 posledwa leta, jo{ samo primedba o pomerawu teì{ta u ~itawu i tuma~e-wu proro~anstava posle 7000. godine. Tada se najve}a pa`wa posve}ivala nemi-novnoj propasti Izmaiq}ana. I pored poznate oskudice u izvorima, ipak, iz

28 Sima ]irkovi}

9 Srpski tekstovi proro~anstava objavqeni su u: N. S. Tihonravov, Pamtniki otre~en-no russko literaturi II, Sanktpeterburg 1863, 213283; V. Istrin, Otkrovene Mefodi Pa-tarskago i apokrifi~eski vidni Danila v vizantiisko i slavno-russko literaturah.Izsldovanie i teksti, Moskva 1897.

10 \. Trifunovi}, Pisac i prevodilac inok Isaija, Kru{evac 1980, 82 (izdawe teksta), 86(prevod).

svakog stole}a imamo svedo~anstvo o o~ekivawu turske propasti od mile{ev-skih monaha, koji su na osnovu tobo`wih proro~anstava svetoga Save govorili1533. svome gostu Korneliju Sheperu da }e Carigrad propasti,11 do mitropoli-ta Pavla Nenadovi}a koji je usred HVIII veka prosve}enosti prenosio cariciMariji Tereziji srpsko proro~anstvo o propasti Turske.12

Sima ]irkovi}

LAST YEARS IN THE LAST CENTURY

OF THE SERBIAN-BYZANTINE RELATIONSHIPS

Since the Battle of Marica (1371), there has been in the Serbian literature an

increasing tendency to recognize signs of the fulfillment of pristine prophecies

that the Ismaelits would subdue the Christians, that all liturgy would come to an end

and such suffering ensue that the living would envy the dead. Prophecies originating

from the time of the spread of Islam regained topicality at the time of the spread of

the Ottoman power and the breakdown of the Christian states headed by the

Byzantine Empire. This pessimistic tenor was only intensified by the belief in the 84

last years, the years of suffering and sorrow, between the thirteenth 532-year Great

Paschal Cycle (6916 = 1st September 1407 31st August 1408) and the year 7000

(1st September 1491 31st August 1492).

Posledwe godine u posledwem stole}u srpsko-vizantijskih odnosa 29

11 S. ]irkovi}, Proro~anstva svetoga Save, Prilozi KJIF 67 (2001) 510.12 V. ]orovi}, Eine Prophezeiung uber den Untergang des turkischen Reiches aus dem XVIII

Jahrhundert, Archiv fur slavische Philologie 25 (1903) 312313.

UDK: 94(497.11:495.92):929.73114

Jovanka Kali}

DESPOT STEFAN I VIZANTIJA

Stefan Lazarevi} je stekao titulu despota na vizantijskom dvoru najpre odJovana VII Paleologa (1402), a zatim i od cara Manojla II Paleologa (1410). Uovom prilogu se istra`uju srpsko-vizantijski odnosi 14021427. godine, odno-sno promene u shvatawima despotske titule. Despot Stefan postaje DespotKraqevine Ra{ke.

Predmet moga izlagawa je jedan odeqak srpsko-vizantijskih odnosa i sa-mo jedan period vlade Stefana Lazarevi}a. To je tzv. despotski period wego-ve vlade (14021427).

Razloge za izdvajawe ove celine vidim u slede}im ~iwenicama.

Me|u srpskim vladarima XV veka koji su nosili titulu despota, StefanLazarevi} je jedini koji je to dostojanstvo stekao jo{ uvek prema obi~ajimaVizantijskog carstva. On je tu titulu dobio, kao {to je poznato, avgusta 1402.godine iz ruku Jovana VII Paleologa, tada savladara cara Manojla II Paleologai to u carskoj prestonici, u Carigradu, {to nije bio slu~aj sa potowim srp-skim vladarima iz porodice Brankovi}a. Zapravo, vizantijska tradicija u po-gledu dodeqivawa despotskog dostojanstva u slu~aju Stefana Lazarevi}a upotpunosti je po{tovana ugovoren je brak sa srodnicom dinastije Paleolo-ga, sestrom vizantijske carice iz porodice Gatiluzija, tada vrlo uticajne uCarstvu. Jedinu posebnost ~ini to {to je Stefan Lazarevi} jo{ jednom dobiodespotski venac i to pri povratku cara Manojla II u zemqu i u vrlo drama-ti~nim okolnostima 1410. godine.

O svemu {to je zna~ajno u vezi sa titulom despota u Vizantiji i Srbijinajboqe je u na{oj sredini pisao akademik B. Ferjan~i} i ovo izlagawe po~i-wem upravo se}awem na dragog prijateqa i izuzetno zaslu`nog nau~nika za raz-voj vizantologije kod nas.1

Moja namera je ovom prilikom samo jedna da uporedim titulu despotakoju su Paleolozi u dva maha podarili Stefanu Lazarevi}u (1402, 1410) sa re-


1 B. Ferjan~i}, Despoti u Vizantiji i ju`noslovenskim zemqama, Beograd 1960.

alnim politi~kim prilikama u kojima je Stefan Lazarevi} bio prinu|en daostvaruje svoju politiku. Da li je titula despota u Srbiji po~etkom XV vekadoìvela neke preobraàje? Na kraju je i sam Stefan Lazarevi} preoblikovaosvoju titulu. [ta se dogodilo? Vladarske titule su u sredwem veku deo dru-{tvene istorije. [ta one mogu da otkriju u ovom slu~aju?

Po~etkom XV veka (izme|u 1402. i 1427) u balkanskim zemqama sve je za-visilo od Turaka. Neke dràve vi{e ne postoje (Bugarska), druge su u vazalnomodnosu prema wima Vizantija i Srbija podjednako. U senci osmanske isto-rije je i trenutak kada je Stefan Lazarevi} dobio titulu despota: avgusta 1402.sultan Bajazid je poraèn u sukobu sa Tatarima i zarobqen. Wegovi nasledni-ci po~iwu borbu za vlast. Hri{}anski vladari se nadaju popu{tawu turskogpritiska. Car savladar Jovan VII Paleolog dodequje titulu despota StefanuLazarevi}u na wegovom povratku sa boji{ta kod Angore (Ankara). Savezni{tvoje bilo potrebno i Vizantiji i srpskom knezu. Bilo je to vreme kada carstvavi{e nema, kako je Ivan \uri} slikovito naveo u svojoj kwizi re~itog naslo-va Sumrak Vizantije.2 Ili, prevedeno na jezik svakodnevice onog doba, ucarskom dvoru, jedan turski vazal Jovan VII Paleolog dodequje despotsku ti-tulu drugom turskom vazalu Stefanu Lazarevi}u.

Titulu despota Stefan je nosio do kraja ìvota.3 To najboqe svedo~e pot-pisi wegovih poveqa: despot Stefan (ta~no: titula i li~no ime). Ta titulaje donosila ugled vladaru u srpskoj sredini, koja je jo{ visoko cenila vizan-tijske institucije. To je bila i prednost koju je Stefan Lazarevi} stekao uo~ima savremenika ali i korist u odnosu na srodnike i suparnike u unutra-{wim borbama u Srbiji (Vuk Lazarevi}, Brankovi}i).

Iako titula sama po sebi nije obavezivala na odre|eni smer u politici,ona je u idealnom smislu ipak vezivala nosioca titule za carski dvor. @ivotje, me|utim, i{ao drugim tokom. Jo{ iste godine (1402) Stefan Lazarevi} iVizantija su se na{li na suprotnim stranama u dinasti~kim borbama u Tur-skoj. Bajazidov sin Sulejman, koga je podràvala Vizantija, podstakao je Bran-kovi}e u sukobu sa Stefanom Lazarevi}em. Sa turskim odredom vojnika treba-lo je da spre~e povratak despota Stefana u zemqu. Poku{aj nije uspeo, a sukobse zavr{io bitkom kod Tripoqa na Kosovu (21. novembar 1402). Pobedu je od-neo despot Stefan.4

Jovan VII Paleolog je imao tada dobre odnose sa Sulejmanom, sa kojim jepo~etkom 1403. godine sklopio i povoqan sporazum u Galipoqu uz u~e{}e Ve-necije, \enove, vojvode Naksosa i ritera sa Rodosa. Sulejman je Vizantiji vra-tio zna~ajne posede, a za Stefana Lazarevi}a je ponovo bio predvi|en vazalskiodnos sa Sulejmanom (pla}awe danka i vojna slu`ba u korist sultana, ali bezobaveznog li~nog u~e{}a u pohodima).5

32 Jovanka Kali}

2 I. \uri}, Sumrak Vizantije, Beograd 1984, 13 sq.3 A. Veselinovi}, Dràva srpskih despota, Beograd 1995, 5657.4 Istorija srpskog naroda II, 1982, 6768 (J. Kali}).5 J. Radoni}, Zapadna Evropa i balkanski narodi prema Turcima u prvoj plovini XV veka,

Novi Sad 1905, 1415; G. Ostrogorsky, Byzance, tat tributaire de lEmpire turc, ZRVI 5 (1958), 5355; I.\uri}, Sumrak Vizantije, 126128, 142.

Bilo je jasno da oslabqena Vizantija u dinasti~kim borbama u Osman-skom carstvu (14031413) u potpunosti zavisi od Turaka, mewa politiku prematrenutnim interesima. To je ~inio i Stefan Lazarevi}. Ratovao je protiv Sulej-mana, pregovarao, pomagao wegove protivnike (Sulejmanov brat Musa je uìvaopodr{ku despota Stefana), zatim opet ratovao, godine 1410. ~ak i nadomak vi-zantijske prestonice (bitka kod Kosmidiona juna 1410). Vizantija je i tada bilana strani Sulejmana, despot Stefan u taboru princa Muse.6 Bio je to jo{ jedanrazlaz despota i Vizantije. Tada je na carskom prestolu bio Manojlo II Paleolog(13911425). On je na carskom dvoru Stefanu Lazarevi}u ponovo uru~io despot-ski venac (1410). Ni{ta drugo Vizantija vi{e nije mogla da pruì.

Na drugoj strani, Stefan Lazarevi} se okrenuo Ugarskoj, tako|e ugroènoj{irewem Osmanlija (napadi na Srem i Banat posle bitke kod Nikopoqa 1396,prodor do Ptuja). Despot Stefan je postao vazal ugarskog kraqa @igmunda(14034) pregovorima koje je vodio Pipo Spano i koji nisu tekli bez prepreka.7

Rezultat je poznat: despot Stefan je dobio Ma~vu i Beograd i saveznika na boj-nom poqu protiv Turaka, ali i obaveze prema ve} ustaqenom kodeksu vazalskihodnosa u Evropi (auxilium consilium). Despot Stefan je to shvatio kao oslobo-|ewe od ropstva i nadu da su se tamni oblaci razi{li, kako je sam zapisao ujednom tekstu.8 Verovao je da je pre{ao put od pokornosti ka slobodi.9

Me|utim, za na{u temu je od zna~aja postupnost pribliàvawa despotaStefana Ugarskoj. Ono se odvijalo u nekoliko faza: najpre stupawe u vazalskeodnose 14034, zatim ja~awe me|usobnih veza 14081411, najzad pregovori onasle|u prestola u Srbiji u Tati 1426. godine.

Skrenula bih pa`wu na jednu li~nost Nikolu Gorjanskog Mla|eg, kojije bio oèwen }erkom kneza Lazara , sestrom despota Stefana. Posle wene smr-ti (pre 1401), on se oènio Anom iz porodice grofova Ceqskih.10

Nikola Gorjanski Mla|i je spadao u najbliè saradnike kraqa @igmunda.To se naro~ito pokazalo kada je stari i veliki sukob @igmunda sa delom ugar-skog plemstva (Liga Kawiàja i dr.) dostigao vrhunac hap{ewem kraqa @ig-munda u Budimu aprila 1401. godine. Zato~eni vladar je sproveden u utvr|enigrad Vi{egrad, a wegovi protivnici su hitno traìli novog vladara. Tada je

Despot Stefan i Vizantija 33

6 N. Filipovi}, Princ Musa i {ejn Bedreddim, Sarajevo 1971, 139140; St. Novakovi}, Srbi iTurci XIV i XV veka, Beograd 19602, 375379, 466467 (komentar S. ]irkovi}a).

7 St. Stanojevi}, Pipo Spano. Prilog srpskoj istoriji po~etkom XV veka, Beograd1901, 89; isti, O Filipu Maxarinu, Glasnik Istorijskog dru{tva u Novom Sadu 4, (1931),302304.

8 Poveqa manastiru Hilandaru: F. Miklosich, Monumenta serbica spectantia historiam Ser-biae Bosnae Ragusii, Vindobonae 1858, 331; \. Trifunovi} u kwizi Despot Stefan Lazarevi},Kwièvni radovi, SKZ, Beograd 1979, 148, 162.

9 Poveqa manastirima Tismani i Vodici, nav. delo, 153, 167 (\. Trifunovi}).10 Iz prvog braka Nikole Gorjanskog Mla|eg pomiwe se jedan sin 1401, koji je u stvari

bio unuk kneza Lazara, jer se Nikola Gorjanski upravo te godine (1401) tek zaru~io sa Anom Ceq-skom, ro|enom sestrom potowe ugarske kraqice Barbare (@igmund se oènio Barbarom 1405: V.Klai}, Povjest Hrvata II/1, 329330; P. Rokai i dr., Istorija Ma|ara, Beograd 2002, 132; E. Mlyusz,Kaiser Sigismund in Ungarn 13871437, Budapest 1990, 63).

@igmundu pritekao u pomo} Nikola Gorjanski Mla|i. Pregovorima i li~nimzalagawem uspeo je da prevede kraqa u svoj grad [iklo{ u barawskoj ùpaniji, azatim ga je iste godine oslobodio zatvora. Da bi to ostvario, on je kao taoce daobrata i sina. Kraq @igmund ga je obilato nagradio za te usluge: Nikola Gorjan-ski Mla|i je ve} 1402. godine postavqen za palatina na ugarskom dvoru i tu ~astobavqao je do kraja ìvota 1433. godine. Uìvao je neograni~eno poverewe kra-qa @igmunda, a po funkciji je bio najuticajniji velika{ u Ugarskoj. Od 1405.godine bio je i blizak srodnik kraqa @igmunda (pa{enog).

Srpsko-ugarske veze u doba Stefana Lazarevi}a su uspostavqene i u~vr-{}ene u vreme palatinata Nikole Gorjanskog Mla|eg (14021433), koji je to-kom ~estih i dugih odsustvovawa kraqa @igmunda iz zemqe, prakti~no upra-vqao dràvom. Sa wim je Stefan Lazarevi} ostao u bliskim odnosima, kako todoga|aji pokazuju. Istorija u prostoru pokazuje, pored toga, da se palata de-spota Stefana u Budimu nalazila u sredi{tu ugarske prestonice, nedaleko odkatedrale, u sredwovekovnoj Italijanskoj ulici, danas Orszghz utca 9, ublizini palate Gorjanskih. Tragaju}i za palatom despota Stefana u Budimu,poredila sam je sa velelepnom zgradom Gorjanskih u tome gradu.11

Tu palatu stekao je despot Stefan u drugoj fazi pribliàvawa Ugarskoj(14081411). Vidqivi znak ja~awa despotovih veza u ugarskom dru{tvu pred-stavqa osnivawe vite{kog Zmajevog reda 1408. godine. Osnovan je da okupi@igmundove pristalice i najbliè saradnike u borbi protiv brojnih neprija-teqa. Danas se zna da je glavnu ulogu u stvarawu toga reda i izboru li~nostiimao upravo palatin Nikola Gorjanski.12 U sve~anoj vladarskoj poveqi povo-dom osnivawa toga reda (decembar 1408) kao prvi me|u izabranima naveden jeStefan Lazarevi} (brat prve ène Nikole Gorjanskog, }erke kneza Lazara). Za-tim slede srodnici @igmundovi (Herman Ceqski, Fridrih Ceqski), kao ibrat Nikole Gorjanskog Jovan Gorjanski, Nikola Se~i i drugi.13 Otada je des-pot Stefan redovno odlazio na ugarske sabore, u~estvovao u diplomatskimpregovorima, isticao se na me|unarodnim skupovima odràvanim na @igmun-dovom dvoru.14 Vesti o tome stizale su i u Nema~ku.15 I tu, u Budimu, susre-{}e se posledwi put vizantijski car i srpski despot (1424), daleko van Vizan-tije i Carigrada, u okolnostima, koje ne samo zbog simbolike, ve} i realne po-litike mnogo govore o balkanskim prilikama, o srpsko-vizantijskim odnosi-ma, ali i o evropskoj politici prema tom prostoru.

Tom susretu prethodili su burni doga|aji. Kada je u Turskoj vlast preu-zeo Murat II 1421. godine, nova opasnost se nadvila nad susedne zemqe. Prva je

34 Jovanka Kali}

11 J. Kali}, Palata srpskih despota u Budimu, Zograf 6 (1975), 5158 sa pregledom izvorai literature. Postavili smo spomen-plo~u sa tekstom i likom despota Stefana (S. Vuji~i}, N.Mitri}, J. Kali}) na fasadu zgrade.

12 E. Mlyusz, Kaiser Sigismund in Ungarn 13871437, 7576.13 G. Fejer, Codex diplomaticus ecclesiasticus ac civilis, X/4, Budae 1841, 687.14 Konstantin Filozof, nav. delo, 311.15 Eberhard Windecke, Denkwrdigkeiten zur Geschichte des Zeitalters Kaiser Sigmunds, ed. W. Alt-

mann, Berlin 1893, 177.

na udaru bila Vizantija. U Carigradu je uz ostarelog cara Manojla II Paleolo-ga poslove preuzimao sin Jovan VIII. Po{to je Vizantija podràla samozvancaMustafu u borbi protiv Murata II (1421), sultan je opseo Carigrad (1422). Idrugi poku{aj podsticawa unutra{wih sukoba u Osmanskom carstvu nije uspeo.Muratovi protivnici, me|u wima i Vizantija, podràli su i drugog Mustafu,ovoga puta mla|eg brata sultanovog. I on je podlegao u borbi, ubijen je januara1423. godine.16 Za razliku od Vizantije, despot Stefan je odbio sve ponude pre-tendenata da se pridruì borbi protiv Murata II.17 On je obnovio vazalske od-nose sa novim sultanom po{to mu je ovaj uputio poslanstvo u Beograd (1422).18

Jo{ jednom su se razi{li interesi vizantijskog dvora i srpskog despota.

Carigrad se prihvatio jedinog preostalog sredstva traèwa pomo}i naZapadu. Vizantijska iskustva na tom planu nisu obe}avala mnogo. Iskusio ih jei Manojlo II Paleolog tokom svog vi{egodi{weg boravka u zapadnim zemqama.Uvek je crkvena unija bila preduslov za pomo}, a obe}awa nejasna i neizvesna.Ipak, tim putem krenuo je i Jovan VIII novembra 1423. godine.

Jovan VIII se uputio najpre u Veneciju, u nameri da doprinese stvarawuhri{}anske lige za borbu protiv Turaka. Me|utim, ta inicijativa se u Vene-ciji sukobqavala sa mno{tvom interesa koje su Mle~ani imali u odnosima sasusednim dràvama u samoj Italiji i van we. Posebno su bili va`ni odnosiVenecije i Ugarske, odavno suparni~ki u Dalmaciji i drugde. Bez wihove sa-radwe u zajedni~kom poduhvatu borba protiv Osmanlija nije bila mogu}na. Ne-poverewe je bilo veliko i vizantijski car je samo mogao da ponudi svoje po-sredni{tvo u pregovorima o wihovom izmirewu.19 Posle zadràvawa u Mila-nu, Mantovi i Paviji, Jovan VIII je krenuo u Ugarsku na dvor kraqa @igmunda.Tu je stigao krajem juna 1424. godine. @igmund mu je ispred Budima iza{ao ususret i ukazao sve po~asti uobi~ajene za takve prilike.20

Despot Stefan se tada tako|e nalazio u Budimu. On je iz Budima uputiojedno pismo lokalnim vlastima u Ugarskoj 15. juna 1424. godine. I tu je do{lodo male zabune u nau~noj literaturi. U dokumentu jasno stoji da je pisan 1424.godine, ali su izdava~i na~inili gre{ku u svom izdawu pa se to prenelo u na-u~nu literaturu.21


16 P. Schreiner, Die byzantinischen Kleinchroniken, II, Wien 1977, 412413, 618; N. Jorga, Noteset extraits pour servir lhistoire des croisades au XV sicle I, 324; J.W. Barker, Manuel Palaeologus(13911425): A Study in Late Byzantine Statesmanship, New BrunswickNew Jersey 1969, 369 i dr.

17 J. Kali}, Despot Stefan Lazarevi} i Turci (14211427), Istorijski ~asopis 2930(1983), 910.

18 Konstantin Filozof i wegov @ivot Stefana Lazarevi}a despota srpskog, ed. V. Jagi},Glasnik SUD 42 (1875), 315316. U Veneciji se to ve} izri~ito znalo 1423. godine: S. Ljubi}, Li-stine VIII, 188, 241.

19 N. Jorga, Notes et extraits, I, 350, 352.20 Gy. Moravcsik, Vizantiskie imperator i ih posl v g. Buda, Studia byzantina, Buda-

pest 1967, 3544; up. K. Jire~ek, Istorija Srba I, Beograd 1952, 345; M. Purkovi}, Knez i despotStefan Lazarevi}, Beograd 1978, 128; I. \uri}, Sumrak Vizantije, 259.

21 L. Thallczy A. Aldsy, Magyarorszg mellktartomanyainak oklevltara II (Monumenta Hunga-riae Historica 33) Budapest 1907, 71: K. Jire~ekJ. Radoni}, Istorija Srba II, 348, nap. 27. Gre{ku

U Budimu su vo|eni {iroki razgovori. Bile su to velike teme hri{}an-skog sveta. Vizantijski car i wegov doma}in, tada kraq Ugarske i vladar Ne-ma~ke (izabran jula 1411. godine za nema~kog kraqa), pokrenuli su va`na pita-wa evropske politike. @igmund se zalagao da se crkveni raskol prevazi|e. Sa-vetovao je svome gostu da radi na sklapawu unije, navodno i radi dobra zapadnecrkve, svedo~io je kasnije sam Jovan VIII Paleolog.22 Borba protiv Turaka bilaje sredi{na ta~ka vizantijskog interesovawa. Misao o krsta{kom ratu protivnevernika bila je bliska kraqu @igmundu, on sam je u~estvovao u jednom ta-kvom poduhvatu (1396. bitka kod Nikopoqa), a borbu protiv Osmanlija Ugarskaje redovno vodila na svojim granicama. Izgleda da su tokom dvomese~nih pre-govora (22. jun 24. avgust 1424), pored na~elne saglasnosti o potrebi takveborbe, uobli~eni i neki konkretni planovi. Kraq @igmund je sredinom juna1424. godine izraàvao spremnost da naredne godine okupi veliku vojsku zaborbu protiv Turaka i drugih neprijateqa.23

Kqu~ni su, opet, bili odnosi Ugarske i Venecije. Misao o wihovoj zajed-ni~koj akciji protiv Murata II, zbog su{tinski razli~itih interesa dveju dr-àva nije se mogla ni brzo ni lako ostvariti. Pregovori su nastavqeni i posleodlaska vizantijskog cara iz Ugarske. Za to vreme je sultan uspeo da sklopimir sa Ugarskom. Wegovi poslanici su u leto 1424. godine tako|e boravili naugarskom dvoru i uspe{no okon~ali misiju.24

U svim tim pregovorima u~estvovao je Stefan Lazarevi}. O Srbiji seraspravqalo van Srbije. Tokom 1425. godine odvijala se ìva diplomatska ak-tivnost. Despotov poslanik je po~etkom avgusta 1425. godine u Veneciji pred-lagao sklapawe srpsko-mleta~kog mira (sukobi u Zeti, nasle|e Bal{e III).Istovremeno se zalagao za izmirewe Venecije i Ugarske i isticao korisnostMustafe (tre}i Mustafa), novog protivnika Murata II u zajedni~koj borbiprotiv Turaka.25

Tek oktobra 1425. godine stigao je u Veneciju ugarski plan za sklapaweantiturskog saveza. O wemu se raspravqalo u Senatu 30. oktobra, data je na~el-na saglasnost. @igmund je predlagao da Ugarska preuzme dejstva na kopnu, a Ve-necija na moru i Dunavu. Me|utim, sve je jo{ bilo sporno (opremawe vojske,finansijska pitawa, Ugarska je traìla da se Venecija obaveè da ne}e sklapa-ti separatni mir sa sultanom i drugo).26 Pregovori su se otezali, razli~itiinteresi se nisu mogli uskladiti, nepoverewe je bilo veliko. To je iskoristioMurat II i u jesen 1425. godine napao Srbiju. Wegova vojska je iz pravca Sofije

36 Jovanka Kali}

je zapazio \. Sp. Radoji~i}, Izbor Danila III i kanonizacija kneza Lazara, Glasnik Skopskog na-u~nog dru{tva 21 (1940), 71, kao i Radoni}, Sporazum u Tati 1426 i srpsko-ugarski odnosi odXIII do XVI veka, Glas SKA 187 (1941), 161165.

22 I. \uri}, Sumrak Vizantije, 261, na saboru u Ferari 1437.23 J. Nagy G. Nagy D. Veghely, Codex diplomaticus comitum Zichy VIII, Budapest 1789.24 Eberhart Windecke, o.c.177; A. Huber, Geschichte sterreichs II, Gotha 1888, 530.25 Neobjavqena hronika: Antonio Morosini, Cod. Marc. 2049, cl. VII, coll. 8332; J. Kali}, Des-

pot Stefan Lazarevi} i Turci, 14.26 N. Jorga, Notes et extraits, I, 409410.

preko Pirota i Ni{a prodrla u Pomoravqe i nanela ogromnu {tetu. StefanLazarevi} je po~etkom oktobra 1425. godine hitno nabavqao barut i oru`je uDubrovniku, a dubrova~ka vlada je svojim trgovcima zabranila da odlaze u de-spotove zemqe i one \ur|a Brankovi}a. Vlada je pri tom upozorila svoje gra|a-ne u Srbiji da se dobro drè u nesre}i koja je zadesila zemqu.27 Tami{ki ù-pan Pipo Spano je ratovao u Srbiji protiv Turaka.28 Borbe su okon~ane miromkoji je sklopqen te godine.29

Pregovori o antiturskom savezu protiv sultana Murata II, koje je u Budi-mu podstakao car Jovan VIII, preneli su se i u 1426. godinu. Sporove izme|ukraqa @igmunda i Venecije poku{ali su u jedan mah da re{e poslanici iz Fi-rence. Venecija je èlela da sklopi primirje s Ugarskom pre nego {to seukqu~i u antiturske borbe. I u tim pregovorima je u~estvovao Stefan Lazare-vi}. Jedan od firentinskih poslanika na ugarskom dvoru zabeleìo je da se uaudijenciji kod kraqa @igmunda 10. maja 1426. godine srpski vladar zalagao zagledi{ta suprotna interesima Venecije.30

Kraj ovih zama{nih antiturskih planova despot Stefan nije doìveo.Turci su po~etkom 1427. godine napali Srbiju, a despot je umro jula meseca tegodine.

Ako se srpsko-vizantijski odnosi u vreme despota Stefana (14021427)posmatraju na politi~koj ravni, o~igledno je da je do{lo do udaqavawa: zajed-ni~ke granice vi{e nema, turski posedi razdvajaju dve dràve. Svako vodi svo-ju politiku prema trenutnim prilikama. Saveznici se traè razli~ito: Vi-zantija na Zapadu u naj{irem smislu re~i, Srbija u Ugarskoj.

Despotska titula prati prilike vremena. U Srbiji, u poveqama StefanaLazarevi}a, u intitulacijama, on je uvek naveden kao despot Stefan, gospo-din despot Stefan , ili blagoverni despot Stefan gospodin vsem Srbqem iPodunavqu (poveqa za manastir Hilandar 1406) i sli~no. U potpisima: vHrista Boga blagoverni i hristoqubivi gospodin Srbqem despot Stefan,milostiju boìjeju gospodin vsoj zemqi srpskoj i Pomorju i podunavskimstranam despot Stefan (poveqa Dubrov~anima 1405), ili milostiju boìjejugospodin Srbqem despot Stefan (poveqa Lavri Sv. Atanasija, 20. januara1427).31 Uvek je despot Stefan titula i li~no ime, kako je bilo uobi~aje-no u vizantijskoj praksi.

Ovom prilikom ostavqam po strani kako su drugi u Srbiji despota na-zivali. Radi ilustracije, samo nekoliko primera: naj~e{}e gospodin despot


27 Istorija srpskog naroda II, 212 (J. Kali}).28 S. Stanojevi}, Pipo Spano, 11, 14.29 Konstantin Filozof, nav. delo, ed. Jagi} 317.30 V. Maku{ev, Italnskie arhivi, Zapiski imperatorsko akademii nauk 16, S. Peter-

burg 1870, 20; St. Novakovi}, Italijanski arhivi i na{a istorija, Glasnik SUD 28 (1875), 435;G. Wenzel, Ozorai Pipo. Magyar trtnelmi jellemrajz Zsigmond kirly korbol, Magyar Akadmiai Ertesit 3(1859), 216218.

31 A. Veselinovi}, Dràva srpskih despota, 5657; B. Ferjan~i}, nav. delo, 184185 i d.

Stefan, ~esto samo despot. Kod Konstantina Filozofa, jednom ima go-spodin Srbqem despot.32 Nailazi se i na slavni despot,33 ili na{ des-pot, u molitvi za despota na{eg Stefana, zatim dràvni despot, veli-ki despot.34

U Ugarskoj stawe je druk~ije. Sam despot iz svoje kancelarije u Beograduu latinskim dokumentima, u intitulaciji pi{e: Stephanus dei gratia despotusRasscie.35 Iz Budima pi{e 1424. godine lokalnim vlastima u Ugarskoj Stepha-nus dei gratia Rascie despotus.36 On sebe u Ugarskoj naziva despotom Ra{ke, titu-la se vezuje za dràvu, a ne za li~no ime nosioca titule, kako je bilo uobi~aje-no u vizantijskom svetu. Ili jo{ jasnije, kraq @igmund naziva Stefana Laza-revi}a despotom Kraqevine Ra{ke (@igmundova poveqa za Pipa Spana od 27.maja 1407).37 Despot se u Ugarskoj izjedna~ava sa dux, javqa i uporedo.38

Li~na i dvorska titula iz Vizantije u Srbiji postaje vladarska titula, a uUgarskoj se u raznim varijantama vezuje za Ra{ku kraqevinu. Vezuje se ne samo zazemqu kojom vlada Stefan Lazarevi}, kako se u na{oj sredini ve} odavno smatra(B. Ferjan~i}, A. Veselinovi} i dr.), nego za dràvu koju priznaje zapadni svet.To je Srpska kraqevina, Ra{ka kraqevina, tako nazvana po prvom krunidbenommestu u Srbiji, po ra{kom hramu Sv. apostola Petra i Pavla (danas Petrova cr-kva kod Novog Pazara), odnosno oblasti. Tu je krunisan Stefan Prvoven~ani1217. godine krunom koju je papa Honorije III uputio Nemawinom sinu.39

To je dràva koju priznaje zapadni svet. Postoji obiqe gra|e za tu temu.Nave{}u samo jedan primer. Knez Lazar je za kraqa @igmunda knez KraqevineRa{ke (Lazarus kenezius Regni Rascie, u poveqi za Nikolu Gorjanskog Mla-|eg).40 \ura| II Stracimirovi} je gospodar Zete u Kraqevini Ra{koj, itd.41

Ideolo{ki model je zapadnoevropski. Kruna ne pripada kraqu nego kra-qevini krajem XIV veka u Ugarskoj. U vreme kraqa @igmunda dogodila se pro-mena. Tokom borbi jednog dela plemstva (Kawiàji liga 13871397 i daqe),plemstvo je nastojalo da ograni~i kraqevu vlast. U prethodnom periodu (tzv.anùjska epoha) kruna je su{tinski bila vezana za kraqa (corona regia). Pojamkrune kraqevine (corona regni), dakle kruna dràve javqa se prvi put u tzv. Iz-bornoj konstituciji u vreme izbora @igmunda Luksembur{kog za ugarskog kra-

38 Jovanka Kali}

32 Konstantin Filozof, prevod: SKZ 923, 117, 123, 124.33 Konstantin Filozof, nav. delo, 47.34 \. Trifunovi}, Kwièvni radovi 133, 134 i dr.35 L. Thallczy A. ldsy, o.c. 6163; K. Jire~ek, Istorija Srba, II, 3489, 376.36 L. Thallczy A. ldsy, o.c. 71, god. 1424.37 L. Thallczy A. ldsy, o.c. 68, passim; A. Veselinovi}, nav. delo, 5256.38 F. Pesty T. Ortvay, Oklevelek Temesvrmegye s Temesvrvros trtnetehez (11831430), Poz-

sony 1876, 4789; F. [i{i}, Nekoliko isprava iz po~etka XV st., Starine JAZU 39/1938, 240241 i dr.39 J. Kali}, Prete~e @i~e: krunidbena mesta srpskih vladara, Istorijski ~asopis 44

(1997), 7787; isti, Ra{ka kraqevina (Regnum Rascie), ZRVI 41 (2004), 183189.40

Codex diplomaticus patrius VII, 436; F. [i{i}, Nekoliko isprava, 279 i dr.41 J. Kali}, Srbi u poznom sredwem veku, Beograd 1994, 59.

qa 1387. godine. Tada i Kraqev savet postaje Dràvni savet u vreme zato~eni-{tva kraqa @igmunda 1401. godine.42

Prema tom modelu Stefan Lazarevi} je mogao biti samo despot Kraqevi-ne Ra{ke, naravno uz latinsku formulu Dei gratia (Bo`jom milo{}u), kako je iu Srbiji ve} bio obi~aj kada je u pitawu vladarska titula. Sve je to daleko od vi-zantijskih normi. Svet se izmenio. Samo uz podr{ku Ugarske (vojnu i ekonomsku)mogli su se braniti ostaci srpske dràve. Naàlost, samo privremeno.

Jovanka Kali}

DESPOT STEFAN AND BYZANTIUM

The topic of this paper is one aspect of the relationship between Serbia and

Byzantium at the beginning of the 15th Century, during the so-called despot period

of the reign of Stefan Lazarevi} (14021427), namely the fate of the Byzantine title

of Despotes in Serbia against the background of the political situation in the Balkans

at the time of Turkish domination.

Knez Stefan (13771427), Knez Lazar's son, received the title of Despotes ac-

cording to the procedure long ago established at the Byzantine Court. In Byzantium,

this title, which was second in rank only to the title of the Emperor, used to be en-

dowed to the relatives of the imperial dynasty, it was not hereditary and did not de-

pend on the territory ruled by the bearer of the title. It was a personal court title of

the highest rank in Byzantium. This honor was bestowed upon the young Knez

Stefan in summer of 1402 after his return from the battlefield of Angora (Ankara),

where Sultan Beyazid I suffered a disastrous defeat from the hands of the Tatars.

The Serbian Knez was solemnly received in Constantinople, a marriage between

himself and a sister of the Byzantine Empress was arranged and John VII

Palaeologus, the co-regent of the then-absent Emperor Manuel II Palaeologus, en-

dowed him with the title of Despotes. Knez Stefan carried this title till the end of his

life. It was held in great honors in Serbia and was broadened in meaning to designate

a ruler's title in general, remaining alive among the Serbs even after the fall of the

Byzantine Empire. Stefan Lazarevi} received the dignity of a Despotes once more,

in 1410 in Constantinople.

All this notwithstanding, the political situation in the South-East of Europe at

the beginning of the 15th Century was all but favorable. Some Christian states were

conquered by the Turks (Bulgaria), some were vassals of the Sultan (Byzantium,


42 E. Mlyusz, Kaiser Sigismond, 6263.

Serbia). Everything depended on the Ottomans. At the time of dynastic conflicts in

the Turkish Empire (14031413) as well as afterwards, the political interests of By-

zantium and Serbia were different, even at times contrary. What they had in common

was the attempt to find allies in the West, especially among the countries which had

an interest to fight against the Turks, so an initiative was raised to form a Christian

League to that effect. Despot Stefan, in his capacity as a vassal of the Hungarian

King Sigismund of Luxembourg, took part in the negotiations the Byzantine Em-

peror John VIII Palaelogus held in Buda with his host (1424). This was the last

meeting of the Serbian Despotes with the Byzantine Emperor.

The title of Despotes had changed with respect to the Byzantine norms. Despot

Stefan became the Despotes of the Kingdom of Rascia (Ra{ka), as the Kingdom of

Serbia was called in the West. The personal title of the Byzantine Imperial Court

was thus transformed in accordance with the non-Byzantine traditions of the Serbian

political ideology.

40 Jovanka Kali}

UDK: 271.222(495)-523.6:92913

Mirjana @ivojinovi}

DRAGA[I I SVETA GORA

Izlaze}i u susret zahtevima svetogorskih monaha, bra}a Draga{i despotJovan i gospodin Konstantin obdarivali su neke od svetogorskih manastira broj-nim selima i crkvama svoje, posle Mari~ke bitke (26. septembra 1371), veomauve}ane dràve. Time su, reklo bi se, èleli da ekonomski oja~aju obdarene ma-nastire, a u isto vreme i da obezbede, brigom monaha, opstanak darovanih crkava,preko kojih je pravoslavqe trebalo da se suprotstavi islamu.

Posle srpskog poraza na Marici, 26. septembra 1371. i nestanka Serskedràve, me|u oja~anim oblasnim gospodarima, uz kneza Lazara i Vuka Branko-vi}a, zna~ajnu ulogu dobijaju i bra}a Jovan i Konstantin Draga{.1 Nastavqaju-}i tradiciju uga{ene (decembra 1371) dinastije Nemawi}a, svi oni ~inili suvelike darove prvenstveno onim atonskim manastirima koji su ve} od ranijeuìvali blagonaklonost i dare`qivost srpskih vladara. Time su odgovaralipotrebama tih manastira, a mo`da jo{ vi{e crkava koje su im ustupali. Naime,posle Mari~ke bitke nastupilo je nemirno i nesigurno vreme, kada po re~imastarca Isaije prosu{e se Izmaili}ani, i polete{e po svoj zemqi, kao pti-ce po vazduhu i jedne hri{}ane ma~em klahu, druge u ropstvo odvo|ahu. A onekoji su ostali smrt prerano poè. A oni koji su od smrti ostali gla|u pogu-bqeni bi{e. Jer takva glad bi po svim krajevima, kakva ne bi od postanka sveta A one koje glad ne pogubi, ove dopu{tewem boìjim vuci no}u i dawu napa-daju}i `derahu Uistinu tada ìvi ogla{avahu za blaène one koji su ranijeumrli.2 Po{to su turski odredi pusto{ili i jo{ neosvojene oblasti, bi}eda su od êrnomena, pobediv{i Srbe, lako stigli do podru~ja Kratova i [ti-pa, {to je nateralo mnoge da napuste svoje domove i odu tamo gde su verovali daje bezbednije i sigurnije. Zbog svega toga trebalo se pobrinuti i obezbeditiodràvawe brojnih crkava, ~iji ktitori ili wihovi naslednici, kao i okolnostanovni{tvo to vi{e nisu mogli ~initi. I kada je izgledalo da }e islam nad-


1 Oni su bili sinovi sevastokratora, potom despota Dejana i sestre cara Du{ana Teodo-re, u mona{tvu Evdokije, o wima v. R. Mihaq~i}, Kraj Srpskog carstva, Beograd 1975, 173184.

2 Zapis inoka Isaije iz 1371. godine u Pisac i prevodilac inok Isaija, uvodna re~, izda-we i komentari \. Trifunovi}, Kru{evac izd. Bagdala 1980, 8586.

vladati hri{}anstvo, mnogi koji su èleli da postanu monasi, jo{ vi{e negoranije, odlazili su na Aton. Ovde imamo u vidu i pripadnike uglednih vlaste-oskih, ali i vladarskih porodica, koji su kupovinom adelfata, obezbe|ivalisebi uto~i{te unutar bedema manastira atonskog poluostrva. Sveta Gora je itada izgledala kao postojana ustanova, koja }e, ukoliko joj se pridruè, trajnoproduìti ìvot osiroma{enim i napu{tenim manastirima i crkvama prekokojih je pravoslavqe trebalo da se suprotstavi islamu.3 O tome pridruìvawusela sa brojnim crkvama, uz darovawe svih poreskih i drugih privilegija, oba-ve{tavaju akti najmo}nijih oblasnih gospodara Draga{a, Brankovi}a i Lazare-vi}a, upu}eni pomenutim manastirima.4 Ovi akti, u isto vreme, predstavqajunajpouzdanije svedo~anstvo o posledwim godinama samostalne srpske dràve,odnosno vladavine pomenutih porodica.

U ovom radu osvrnu}emo se na veze i odnose Draga{a sa Svetom Gorom, tj.pojedinim wenim manastirima kojima su se obra}ali i ~inili velike darove,jer su verovali da }e im za uzvrat, u vremenu gde su razli~ite opasnosti nepre-stano vrebale, ~udotvorac i velikomu~enik Pantelejmon ili hilandarskaBogomati Vladi~ica svojim brzim nastojawem pomo}i na dan stra{noga su-da Hristova i da }e sve neprijateqe i protivnike wihove, oboriv{i, bacitipod na{e noge,5 kao i da }e im Bogorodica Milostiva pomagati do kraja ì-vota, pa i posle smrti.6 I u arengi akata kojima poklawaju posede u zemqamazaposednutim posle Mari~ke bitke, pored toga {to slave Svetu Trojicu, bra}aDraga{i (1377), a zatim sam Konstantin (1380, oko 1388), isti~e da je gospodarzemqe koju je dobio od Hrista i moli wegovu milost, kako bi mu svojim ~oveko-qubqem pomogao u smrtnom ~asu.7 To je veoma jasno re~eno u aktu o darovawuVatopedu malog manastira u Melniku, posve}enog Svetoj Bogorodici Pantana-si: A po{to, pored ostalih, i ja Konstantin, po naredbi svemo}nog Boga upra-vqam ovim mestom.8

42 Mirjana @ivojinovi}

3 U vezi sa tim, ~ini nam se, da se prvi put u arengi o prilagawu Sv. Arhan|ela lesnov-skog Hilandaru spomiwu raniji sveti i pravoslavni vladari, prema fotografiji. Koristimopriliku da zahvalimo g. Du{anu Sindiku, koji nam je qubazno stavio na raspolagawe svoje foto-grafije akata Draga{a.

4 St. Novakovi}, Zakonski spomenici srpskih dràva sredwega veka, Beograd 1912,446467, 489490, 495504, 510532, 541542; cit. Zak. spom.

5 Archives de lAthos XII : Actes de Saint-Panteleemon, ed. dipl. par P. Lemerle, G. Dagron, S.]irkovi}, Paris 1982, no 7, p. 173; cit. Panteleemon/ serbes = Akt russkogo na Svtom Afone mona-str Sv. Panteleimona, Kiev 1873, 372; cit. Akt. Actes de Chilandar II, actes slaves, publies par B.Korablev, Viz. Vrem. 19 (1915), Priloènie 1, no 62, l. 555

Documents

Vizantoloski Zbornik 2006 Vol. 43