VLADİMİR PROPP MASALIN

BİÇİMBİLİMİ

BİLİM DİZİSİ: 1

B/F/S

Muallim Naci Cad. İskele Sok. 14 Ortaköy - İstanbul

Kapak: Sait Maden

Bu kitap 1985 yılının Haziran ayında İstanbul'da Kent Basımevi'nce gerçekleştirilmiştir.

Dizgi: Hüseyin Tuncer Tertip: Ruhi Alaca Baskı: Ahmet Lale

Vladimir Propp MASALIN BİÇİMBİLİMİ

Fransızcadan Çevirenler: MEHMET RİFAT — SEMA RİFAT

BİLİM/FELSEFE/SANAT YAYINLARI

VLADİMİR PROPP

VE

MASALIN BİÇİMBİLİMİ

1. GİRİŞ GÖZLEMLERİ.

Dilbilim, göstergebilim, budunbilim, halkbilgisi, insanbilim, anlatı çözümlemesi, vb.

alanlarda çağımızın önde gelen bilim adamlarından biridir V. Propp. Temel yapıtı

Masalın Biçimbilimi (Morfologiya Skazki, 1928; 1969) de söz konusu alanlardaki

kaynakçalarda tartışmasız olarak yer alır.

Bir benzetme yaparak belirtecek olursak, F.de Saussure nasıl çağdaş dilbilim

alanında Genel Dilbilim Dersleri’yle (Cours de linguistique generale, 1916) bir devrim

yaratmış, kuralcı dil incelemelerinden bilimsel dil incelemelerine geçişi sağlamışsa, V.

Propp da Masalın Biçimbilimi’yle hem masal incelemeleri alanında, hem de yapısal

anlatı çözümlemesi alanında yöntemsel açıdan bir öncü olmuştur.

2. V. PROPP'UN YAŞAMÖYKÜSÜ.

V. Propp (1895 -1970) herşeyden önce bir halkbilgisi uzmanıdır; doğduğu kent

olan Petersburg'da Slav Filolojisi Bölümü'nde okuyan ve 1915 yılında S.A. Vengerov'un

o dönem için önemli sayılan Puşkin konusundaki topluçalışmasına (ilerde doğacak

biçimciler okulunun en önemli temsilcileri burada yetişmişlerdir) katılan V. Propp,

1918'de öğrenimini bütünledikten sonra çeşitli okullarda Rus dili ve yazını dersleri

vermiş, ardından Leningrad Üniversitesi'nde Almanca okutmuş ve bu konuda bazı

incelemeler yayımlamıştır. Daha sonra da halkbilgisiyle ilgilenmeye başlayarak

Leningrad Üniversitesi'nde budunbilim konusunda ders vermiştir. Yayımladığı başlıca

yapıtlar arasında Masalın Biçimbilimi (1928), Olağanüstü Masalların Tarihsel Kökenleri (1946)* , Destansı Rus Şiiri (1955), vb. sayılabilir.

3. MASALIN BİÇİMBİLİMİ'NİN ÇEŞİTLİ DİLLERE ÇEVİRİLERİ.

V. Propp'un bilim dünyasında adını duyuran çalışma hiç kuşkusuz masalların

yapısını araştırdığı Masalın Biçimbilimi adlı yapıttır. Bu yapıtta, A.N. Afanasyev'in

derlediği Rus Halk Masalları'nı (olağanüstü masallar ya da peri masalları) bütünce

(tutarlılığı belirlenmiş inceleme konusu) olarak seçen ve yaptığı çözümlemeyle bütün

olağanüstü masalların kaynaklandığı temel yapıyı ortaya çıkaran V. Propp, bu yapıtı

Rusça olarak ilk kez 1928 yılında, ikinci kez de gözden geçirilmiş ve düzeltilmiş biçimiyle

1969 yılında yayımlamıştır.

1958'de, ilk baskısından İngilizceye çevrildikten sonra Batı dünyasmda

(yayımlanmasından otuz yıl sonra) insan bilimleri çevresinde önemli bir olay yaratarak

çeşitli dünya dillerine aktarılmaya başlanmış, Fransızcaya da 1965 ve 1970 yıllarında iki

kez çevrilmiştir. Fransızcadaki ikinci çeviri, gözden geçirilmiş 1969 baskısmda

yapılmıştır. Türkçeye de, Fransızcadaki son çeviriden aktarılmıştır bu yapıt.

4. MASALIN BİÇİMBİLİMİ'NİN ÖNEMİ.

Yapısal dilbilimde göstergelerin değeri nasıl öbür göstergelerde kurdukları

bağıntılara göre belirlenirse, aynı biçimde herhangi bir metin de öbür metinlere göre

* V. Propp, Masalın Biçimbilimi adlı yapıtının elyazması metnini Rusya' da Ulusal Sanat TarihiEnstittisü'nün yayımladığı dergiye verdiğinde, incelemeye ek olarak, bir de masalların tarihsel açıklamasına ilişkin bölüm eklemişti. Bu bölüm Masalın Biçimbilimi yayımlandığında çıkmadı ama V. Propp, sonradan bu bölümü geliştirerek Olağanüstü Masalların Tarihsel. Kökenleri, (1946) adlı yapıtını yayımladı.

ayrımsal durumuyla değerlendirilebilir. V. Propp da Rus halk masallarının yapısını

irdelemeye giriştiğinde bu yolu izlemiştir.

V. Propp olağanüstü masalların iki özelliğinin etkisinde kalmış (masalların çok

renkli, olağanüstü çeşitliliği ve görünürdeki bu çeşitlilik altında yatan tekbiçimlilik), bu

saptamadan kalkarak da halk masallarını karşılaştırmaya yönelmiştir. Amacı, yüzeydeki

çeşitlilik, çokrenkli özellik altında, binlerce masala ortak olabilecek "işlevsel" birimleri

bulup ortaya çıkarmak, bir başka deyişle, halk masalının yapısını düzenleyen değişmez

yasaları belirlemektir.

V. Propp, Masalın Biçimbilimi'nde, masalların temel işlevlerini belirlemeye

girişmeden önce, masal incelemeleri konusunda daha önce yapılmış çalışmaları

eleştirir; ona göre, masalın kökenini, doğuşunu, kaynaklarını araştırmak için öncelikle

masalın ne olduğunu bilmek gerekir. Bu açıdan, V. Propp, masalların artsüremli bir

incelemesinin yapılabilmesi için öncelikle eşsüremli bir incelemenin gerektiğine inanır.

Masal konusundaki daha önceki çalışmalara ve yöntemlere getirdiği eleştirilerden sonra,

yöntemini açıklayarak işlevlerin saptanmasına girişen V. Propp'a göre, işlev kişinin

eylemidir ama bu eylem de olay örgüsünün akışı içindeki anlamına göre belirlenmiştir.

Bir başka deyişle, kişilerin eylemleri, masalların temel bölümleridir ve V. Propp bu

eylemleri, kişilerin |her masalda sürekli değişebilen özelliklerinden soyutlayarak ele alır

ve her eylemi, anlatının akışı içindeki yerini dikkate alarak belirler. Sonunda da 31 işlev

saptar.

Kuşkusuz, bütün masallarda, bu işlevlerin tümüne rastlanmaz ama, aradan bir ya

da iki işlevin eksikliği (bazı masallarda, bazı kesitlerin atlandığı, kısaltıldığı görülür) bu

işlevlerin, masalların olay örgüsünde ortaya çıkış düzenini (sırasını) sarsmaz,

değiştirmez. Masallardaki kişilerin, birbirlerinden farklı olmalarına karşın, yaptıkları

eylemler birbirine benzer. Demek ki, V. Propp'un işlev diye adlandırdığı bu eylemler,

masalların sürekli var olan öğeleridir. Kişiler ne olursa olsun, bu işlevlere rastlanır,

anlatıyı oluşturan da bu işlevlerdir.

V. Propp'un üstünde çalıştığı masallarda herşey bir kötülükle başlar; kötülük belli

bir ailede, belli bir çevrede bir eksiklik yaratır (sözgelimi bir kişinin kaçırılması), bir

kahraman bu eksikliği gidermekle görevlendirilir, ona eyleminde birileri yardım ederken,

birileri de karşı çıkar. Kahraman, birçok deneyden, sınamadan geçerek eksikliği

gidermeye çalışır ve sonunda görevini başarınca ödüllendirilir. Bu genel anlatı süreci

içinde yer alan işlevler, yukarıda da belirttiğimiz gibi, aynı sıralama içinde birbirlerini

izlerlerken, 7 kişi çevresinde dağılım gösterirler.

V. Propp, işlevleri ve kişileri belirledikten sonra, masalın birbirini bütünleyen iki

tanımmı verir. Birinci tanım işlevlerin dizilişlerine göre yapılan tanımdır, ikinci tanımsa

masalın 7 kişiden oluşan bir taslağı izlediğini belirtir.

V. Propp ayrıca bu işlevlerin ikili bir düzen içinde bulunduklarını (ikilikler, yapısal

çözümlemenin bir özelliğidir), bir masalın nasıl kesitlenip, nasıl çözümleneceğini, vb.

açıklar.

Kendi dönemindeki budunbilim, budunbilgisi, halkbilgisi çalışmalarından ileri

düzeyde olan Masalın Biçimbilimi'nin değeri ancak 1958 yılında İngilizceye

çevrilmesinden ve başta C. Levi-Strauss, A.J. Greimas, R. Barthes, C. Bremond, T.

Todorov, vb. bilim adamlarının bu yapıta dayanarak metin çözümleme yöntemlerini

geliştirmeleriyle ortaya çıkmıştır. Daha değişik bir anlatımla, yapısal çözümleme

yönteminin çeşitli alanlarda yaygınlık kazanmaya başladığı 1960 yıllarında V. Propp'un

kitabı bir çözümleme yöntemi araştıranlar için sağlam bir temel oluşturmuştur. Ancak, bu

kitap yalnızca insan bilimlerindeki çözümleme yöntemlerine değil, çeşitli ülkelerdeki

halkbilgisi çalışmalarına da yön vermiştir.

MEHMET RİFAT

Vladimir Propp

MASALIN BİÇİMBİLİMİ

GİRİŞ

Biçimbilimin özel bilim dalı olarak tanınması gerekir; bu bilim dalı, başka

bilim dallarında ancak gerektiği zaman ve yüzeysel bir biçimde ele alınan

şeyleri, kendine başlıca konu edinir, öbür bilim dallarında dağınık bulunan

şeyleri toparlar, doğanın nesnelerini kolayca ve uygun bir biçimde

incelemeyi sağlayan yeni bir bakış açısı ortaya koyar. İlgilendiği olgular

son derece anlamlıdır; olguları karşılaştırmada başvurduğu anlıksal

işlemler insan doğasına uygundur ve onun hoşuna gider; öyle ki,

başarısızlığa uğramış bir girişim bile, yararlık ve güzelliği birleştirir.

GOETHE

Biçimbilim sözcüğü, biçimlerin incelenmesi anlamına gelir. Bitkibilimde,

biçimbilim, bir bitkiyi oluşturan bölümlerin, bu bölümlerin hem birbirleriyle, hem de

bütünle kurdukları bağıntıların, bir başka deyişle, bir bitkinin yapısının incelenmesini

kapsar.

Masalın biçimbilimi diye bir kavramın ve terimin varolabileceğim hiç kimse,

düşünmemiştir. Oysa, halk masalı alanmda, biçimlerin incelenmesi ve yapıyı düzenleyen

kuralların ortaya konması olanaklıdır; hem de, örgensel oluşumları inceleyen

bİçimbiliminki kadar bir kesinlikle.

Bu sav, terimin yaygın anlamıyla, genel olarak masallara uygulanamasa da,

herhalde olağanüstü diye adlandırılan "gerçek anlamdaki" masallara uygulanabilir. İşte

bu yapıt da, yalnızca bu tür masallara yöneliktir.

Burada sunduğumuz girişim, oldukça titiz bir çalışmanın sonucudur. Bu tür

yaklaşımlar, araştırmacı açısından belli bir sabır gerektirir. Ama, biz açıklamamızı,

okurun sabrını taşırmayacak biçimde yapmaya çalıştık; böyle bir şeyle karşılaşılabilecek

her durumda da, yalınlaştırma ve kısaltma yoluna başvurduk.

Yapıtımız üç aşamadan geçti. Önce, çok sayıda çizelge, şema ve çözümleme

kapsayan geniş bir inceleme biçimindeydi. Böyle yayımlanması olanaksız göründü:

Çünkü bu çalışmanın boyutu bile, yayımlanmasını engelleyen bir nedendi. Bunun

üzerine, en çok içeriği taşıyabilecek en küçük boyuta indirgemeye giriştik çalışmamızı.

Ama, böylesine kısaltılmış, özetlenmiş bir açıklama da, konuya yabancı bir okurun

anlayabileceği bir düzeyde olmayacaktı: Çalışmamız bu biçimiyle bir dilbilgisine ya da bir

armoni elkitabına benziyordu. O zaman, yapıtın biçimini değiştirmek gerekti. Bununla

birlikte, açıklaması yaygınlaştırılamayacak şeyler do vardır. Nitekim, yapıtın son

biçiminde de rastlanacaktır bunlara. Ama, en azından şuna inanıyoruz ki, bu çalışma,

elinizdeki biçimiyle, bir çeşitlilik dolambacı içinde bizi izlemeyi kabul edecek, ama

sonunda bu çeşitliliğin şaşırtıcı bütünlüğüyle karşılaşacak olan her masalsever

tarafından anlaşılacaktır.

Daha kısa ve daha somut bir açıklama yapabilmek için, uzmanın beğenebileceği

birçok şeyi bir yana bırakmak gerekti. Bu yapıt, ilk biçimiyle, ilerde görülecek küçük

bölümlerin dışında, kişilerin nitelikleri bakımından çok zengin bir alanın incelenmesini de

kapsıyordu; masalın değişim, bir başka deyişle, dönüşüm sorunlarını ayrıntılı bir biçimde

inceliyordu; karşılaştırmalı büyük çizelgeler sunuyordu (bunların, ek bölümünde,

yalnızca başlıklarına yer verilmiştir); başında da, daha kesin bir yöntemsel toplubakış

yer alıyordu. Yapıtımızın bu ilk biçiminde, yalnızca masalm biçimbilimsel yapısının

incelenmesini değil, ama kesinlikle özel olan mantıksal yapısının incelenmesini de

sunmayı amaçlıyorduk; böylece, masalın tarihsel incelemesinin temelleri atılmış

oluyordu. Açıklamanın kendisi de daha ayrıntılıydı. Burada, ayrı ayrı verilen öğeler, daha

önce, titiz karşılaştırma ve incelemelerden geçirilmişti. Ama, öğelerin yalıtılması bu

çalışmanın eksenini oluşturur ve sonuçlarını belirler. Bunu bilen okur, söz konusu

taslakları kendi basma bütünlemeyi başaracaktır.

Kitabın bu ikinci baskısı, ilk baskısından, bazı küçük düzeltmelerle ve bazı

bölümlerin daha ayrıntılı biçimde sunulmasıyla ayrılmaktadır. Yetersiz ve eskimiş

görülen başvuru kaynaklan da çıkartılmıştır. Afanasyev'in derlemesinin devrimden

önceki baskısına yapılan göndermeler de, Sovyet baskısına göre yeniden

düzenlenmiştir.

1 SORUNUN TARİHÇESİ

Bilim tarihi, bulunduğumuz noktada her zaman çok önemli bir görünüm

kazanır; kuşkusuz, bizden öncekilere saygı duyuyor ve yaptıkları hizmetten

ötürü, belli bir noktaya kadar gönül borcumuz olduğunu biliyoruz. Ama, hiç

kimse, onları, dayanılmaz bir eğilimle tehlikeli ve kimi kez de nerdeyse

hiçbir çıkış yolu bulunmayan durumlara çekilmiş kurbanlar olarak

görmekten hoşlanmaz; varoluşumuzun temellerini atan atalarımızın, bu

katılımı harcayan sonraki kuşaklardan daha ciddi olduklarını görürüz

çoğunlukla.

GOETHE

1920 yıllarının sonlarına gelindiğinde, masala ilişkin bilimsel yayınların sayısı çok

fazla değildi. Az yayım yapılması dışında, kaynakçalarda bir de şu özellik göze

çarpıyordu: Yayımlananlar, özellikle metinlerdi; şu ya da bu özel sorun üstüne

yayımlanmış çalışmalar da oldukça fazlaydı; buna karşılık, genel nitelikli yapıtlar daha

azdı. Bu tür yapıtlar bulunsa bile, çoğu durumda felsefe yapmaya özenen, bilimsel

kesinlikten yoksun yapıtlardı bunlar. Geçtiğimiz yüzyıldaki, doğayla ilgilenen düşünür

bilginlerin çalışmalarını anımsatıyorlardı; oysa bizim, gözlemlere, çözümlemelere ve

kesin sonuçlara gereksinmemiz vardı. Profesör M. Speranski bu durumu şu sözlerle dile

getiriyordu: «Ortaya konmuş sonuçların üstünde durmayan budunbilgisi* , derlenmiş

* Etnografi karşılığında kullandığımız budunbilgisi terimini etnoloji karşılığında kullanılan budunbilim terimiyle karıştırmamak gerekir. Budunbilgisi, insan topluluklarının (budunların) betimlemesini yaparken, budunbilim, budunbilgisinin betimlediği olguları kuramsal açıdan inceleri (ç.n.)

gereci, genel bir düzenleme için henüz yetersiz bularak, araştırmalarını sürdürür.

Böylece, bilim, gelecek kuşakların yaranna çalışarak, gerecin toplanmasına ve

incelenmesine dö ner yeniden; ama, bu genel incelemelerin ne olacağı ve bunları ne

zaman gerçekleştirebilecek duruma geleceğimiz konusunda hiçbir şey bilmemekteyiz. 1»

1920 yıllarında masalbilimi bu yetersizliğin, bu çıkmazın içine neden düşmüştür?

Speranski'ye göre, suçu gerecin yetersizliğinde aramak gerekir. Ama, bu

satırların yazılmasından bu yana, çok yıl geçti. O arada, Bolte ve Polivka'nın Grimm Kardeşlerin Çocuk ve Ev Masalları Üstüne Notlar 2 adlı temel yapıtı yayımlandı. Bu

derlemedeki her masalın sonunda, o masalın bütün dünyada derlenmiş değişkeleri yer

alır. Son cilt, kaynakçayla, bir başka deyişle, yazarların bildiği bütün masal

derlemelerinin ve içinde masallar bulunan başka yapıtların dizelgesiyle biter. Dizelge

yaklaşık 1200 başlık içerir. Bunlarm arasında, pek önemli olmayan küçük metinlerin de

bulunduğu bir gerçektir ama, buna karşılık, Binbir Gece Masalları kadar oylumlu

derlemelerin ya da Afanasyev'in yaklaşık altı yüz metin içeren derlemesinin de

bulunduğunu görürüz. Ayrıca hepsi bu kadar da değildir. Çok sayıda masal henüz

yayımlanmamış, hatta bir ölçüde de, dökümü yapılmamıştır. Bu metinler, çeşitli

kuruluşların arşivlerinde ve bazı kişilerin ellerinde bulunmaktadır. Söz konusu

koleksiyonlardan kimileri uzmanlara açıktır. Bolte ve Polivka'nın gereci de bazı özel

durumlarda, işte bu yolla genişletilebilir. Öyleyse, elimizdedeki tüm masalların sayısı ne

kadardır? Yalnızca basılı gereçten yararlanan çok sayıda araştırmacı var mıdır?

Bu koşullarda, "derlenmiş gereç henüz yeterli değildir" demek kesinlikle uygun

olmaz.

Demek ki, sorun, gerecin niceliği sorunu değil de inceleme yöntemleri sorunudur.

Fiziksel-matematiksel bilimlerin uyumlu bir sınıflandırması, özel kurultaylarca

benimsenmiş tutarlı terimleri, ustadan öğrencisine geliştirilmiş bir yöntemi varken, biz

bütün bunlardan yoksunuz. Masalların oluşturduğu gerecin çeşitliliği, renkli değişikliği

nedeniyle, sorunları ortaya atmak ve çözmek söz konusu olduğunda, belirginliğe ve

kesinliğe büyük güçlüklerle ulaşılmaktadır. Biz, bu denemede, masal incelemesi üstüne

1 . M. Speranski, Ruskaya ustnaya slovesnost (Rus Sözlü Yazını), Moskova, 1917, s. 400. 2 . J. Bolte ve G. Polivya, Anmerkungen zu den Kinder-und Hausmârchen der Brüder Grimm, 3 cilt, Leipzig, 1913, 1915, 1918.

düzenli bir tarihsel açıklama yapmak amacında değiliz. Böyle bir şey kısa bir giriş

bölümünde olanaklı değildir; ayrıca, daha önce, birçok kez gerçekleştirildiğinden, bu çok

da gerekli değildir. Biz yalnızca, bazı temel sorunları çözmek için yapılmış girişimleri,

eleştirel olarak aydınlatmaya ve okuru bu sorunlarla sınırlandırılmış alana şöyle bir

sokmaya çalışıyoruz.

Çevremizdeki olguları ve nesneleri, bileşimleri ve yapıları açısından, kökenleri

açısından ya da geçirdikleri süreç ve dönüşümler açısından inceleyebileceğimiz

tartışılamaz. Hiçbir tanıtlamaya gerek duymayan bir başka gerçeklik de şudur: Ne tür bir

olgu olursa olsun, onu betimlemeden önce kökeninden söz edemeyiz.

Bununla birlikte, masal özellikle oluşsal (genetik) açıdan incelenmiş, çoğunlukla

da, daha önceden, düzenli en küçük bir betimleme girişiminde bulunulmamıştı. Biz

burada, şimdilik masalların tarihsel incelemesinden değil, betimlemelerinden söz

etmekle yetineceğiz; çünkü, her zaman yapıldığı gibi, betimleme sorununa özel bir

dikkat yöneltmeden masalların oluşundan söz etmek kesinlikle boşunadır. Masalın kökeni sorununu aydınlatmadan önce, masalın ne olduğunun bilinmesinin gerektiği bir

gerçektir.

Masallar son derece çeşitli olduğuna ve açıkça bunları bütün çeşitlilikleri içinde

hemen inceleyemeyeceğimize göre, bütünceyi birçok bölüme ayırmak, bir başka deyişle,

sınıflandırmak gerekir. Doğru bir sınıflandırma, bilimsel betimlemenin ilk adımlarından

biridir. Yapılacak incelemenin doğruluğu, sınıflandırmanın doğruluğuna bağlıdır.

Sınıflandırma, her ne kadar bütün incelemelerin kaynağında yer almaktaysa da,

kendisinin de hazırlık niteliğindeki derin bir ön araştırmanın ürünü olması gerekir. Oysa,

bunun tam tersini görmekteyiz: Araştırmacıların çoğu, sınıflandırmayla işe başlar,

dışardan hazırladıkları bu sınıflandırmayı bütüncenin içine sokarlar; ama, gerçekte,

bütünceden kalkarak bir sınıflandırmaya varmak zorundadırlar. Üstelik ilerde de

göreceğimiz gibi, sınıflandırmacılar, çoğu kez, bölümlemenin en yalın kurallarına bile

uymazlar. Speranski'nin sözünü ettiği çıkmazın nedenlerinden biri de budur işte.

Burada birkaç örnek ele alalım.

Masalların en alışılmış bölümlemesi, onları olağanüstü masallar, töre masalları,

hayvan masalları diye ayırt eden bölümlemedir.3 İlk bakışta, doğru gibi görünmektedir

bu. Ama, hemen ardından, ister istemez bir soru sorulur: Hayvan masalları, kimi kez çok

geniş ölçüde bir olağanüstülük öğesi taşımaz mı? Karşıt yönde düşünürsek, hayvanlar

da olağanüstü masallarda çok önemli bir rol oynamaz mı? Bu göstergelerin yeterince

kesin olduğu kabul edilebilir mi? Sözgelimi, Afanasyev, balıkçıyla küçük balığın

öyküsünü hayvan masalları arasına koymaktadır. Haklı mıdır, haksız mıdır? Haksızsa,

neden haksızdır? İlerde, masalların aynı olayları insanlara, nesnelere ve hayvanlara çok

kolaylıkla yüklediklerini göreceğiz. Bu kural, özellikle olağanüstü diye adlandırılan

masallarda görülür ama, öbür masallarda da karşılaşılmaktadır bu kuralla. Aynı alanda,

en tanınan örneklerden biri, tarladan alınan ürünün paylaşılması konusunda anlatılan

masaldır ("Ben, Mişa, ekinin üst kısmını alıyorum, sen de köklerini"). Rusya'da, aldatılan

ayıdır, ama daha Batı'ya gidildikçe, aldatılanın şeytan olduğu görülür. Dolayısıyla, bu

masal, Batı'daki değişkesini de ekleyecek olursak, hayvan masallarından hemen ayrılır.

Peki bu masalı nereye koymak gerekir? Töre masalı olmadığı kesindir; çünkü, hangi

törelere göre ekin bu biçimde paylaştırılır? Ama aynı zamanda, olağanüstülüğü'de işin

içine katan bir masal değildir. Bu masal, önerilen sınıflandırma içinde yer alamaz.

Yine de bu sınıflandırmanın, ilkesi bakımından doğru olduğunu ileri süreceğiz.

Söz konusu sınıflandırmayı yapanlar, sezgileriyle davranıyorlardı ve kullandıkları

sözcükler, duyumsadıkları şeyi karşılamıyordu. Herhangi bir kişinin, ateş kuşunun ya da

boz kurtun öyküsünü, hayvan masalları araşma koyma yanlışı yapabileceğinden

kuşkuluyum. Afanasyev'in altın balık öyküsü konusunda yanıldığı da açıkça

görülmektedir. Ama, bundan emin olmamızın nedeni, hayvanların masallarda bulunup

bulunmaması değil, olağanüstü masalların kesinlikle kendilerine özgü bir yapı taşımalarıdır; söz konusu olağanüstülük ulamını tanımlayan bu yapıyı, bilinçli olarak

kavramasak bile, hemen sezinleriz. Sınıflandırmayı, önerilen şemaya göre

gerçekleştirdiğini söyleyen her araştırmacı, gerçekte başka türlü çalışır. Ama kendi

kendisiyle çeliştiği için de yaptığı doğru olur. Durum böyleyse, bölümleme, farkmda

olmaksızın, henüz incelenmemiş ve hatta tanımlanmamış masal yapısı üstüne

dayanıyorsa, masalların sınıflandırması bütünüyle yeniden gözden geçirilmelidir. Bu

3 V.P.Miller'in önerdiği bu sınıflandırma, gerçekte, söylenlerle ilgili okulun yaptığı sınıflandırmaya (söylensel masallar, hayvan masalları, töre masalları) denk düşer.

sınıflandırmanın, öbür bilimlerde olduğu gibi, biçimsel ve yapısal göstergeler dizgesini

yansıtması gerekir. Bunun için de, söz konusu göstergeler incelenmelidir.

Ama biz çok hızlı gidiyoruz. Betimlediğimiz durum, günümüze dek karanlıkta

kalmıştır. Yeni girişimler, gerçekte, hiçbir gelişme sağlamamıştır. İşte bu nedenle,

sözgelimi bir Wundt, halkların ruhbilimi üstüne yazdığı ünlü yapıtında4, şu bölümlemeyi

önerir:

1. Söylensel (mitolojik) fabl-masallar (Mythologische Fa-belmarchen). 2. Katışıksız olağanüstü masallar (Reine Zaubermarchen). 3. Biyolojik masallar ve fabllar (Biologische Marchen und Fabeln). 4. Katışıksız hayvan fablları (Reine Tierfabeln). 5. Soy sop masalları (Abstammungsmarchen). 6. Gülmeceli masallarfve fabllar (Scherzmarchen und Scherzfabeln). 7. Ahlak fablları (Moralische Fabeln). Bu sınıflandırma öncekilerden daha zengindir ama, yine de bazı eleştirilere yol

açar. Yedi kümeden beşini tanımlayan fabl biçimsel bir ulamdır. Wundt'un, bu terimi

hangi anlamda kullandığı da belli değildir. "Gülmeceli" sözcüğü de kesinlikle kabul

edilemez, çünkü aynı masal hem kahramanlık, hem de güldürü açısından ele alınabilir.

Ayrıca, "katışıksız hayvan fablları" ile "ahlak fablları" arasında da ne gibi bir ayrımın

bulunduğu sorulabilir. "Katışıksız fabllar" hangi açıdan "ahlaksal" değildir, "ahlaksal"

olanlar da hangi açıdan "katışıksız fabl" değildir?

İncelediğimiz sınıflandırmalar, masalların bazı ulamlara göre bölümlenmesiyle

ilgilidir. Ayrıca, bir de masalların konularına göre bölümlenmesi vardır.

Ulamlara göre bölümleme söz konusu olduğunda güçlüklerle karşılaşırken,

konulara göre bölümlemede tam bir karışıklığın içine düşeriz. Konu kadar karmaşık ve

belirsiz bir kavramın hiçbir anlam taşımadığı ya da her yazarın bu kavrama gönlünce bir

anlam yüklediği gerçeğinden söz etmeye gerek yok. Şimdiden şöyle diyebiliriz:

Olağanüstü masalların konuya göre bölümlenmesi ilkece, kesinlikle olanaksızdır. Bu

bölümlemenin de, ulamlara göre yapılan bölümleme gibi yeniden gözden geçirilmesi

gerekir Masalların şöyle bir özelliği vardır. Bir masalın oluşturucu bölümleri, hiçbir

4 W.Wundt, Völkerpsychologie (Halk Ruhbilimi), 2. cilt, Leipzig, 1960, Bölüm 1, s. 346,

değişikliğe uğratılmadan, başka bir masala aktarılabilir. Bu değiştirilebilirlik yasası ilerde

daha ayrıntılı biçimde incelenecektir; biz burada, sözgelimi, Baba Yaga'nın en değişik

masallarda, en değişik konularda yer aldığını belirtmekle yetineceğiz. Bu ayırıcı nitelik,

halk masalının bir özelliğidir. Ama, söz konusu özelliğe karşın, konu hep şöyle saptanır:

Masalın herhangi bir bölümü (çoğunlukla da rastlantısal olarak dikkati çeken bölüm) ele

alınır, neden söz ettiğine bakılır ve iş burada sona erer. Böylece, bir ejderhaya karşı

girişilen savaşımın yer aldığı masal "ejderhayla savaşım", Koşçey'in ortaya çıktığı masal

"Koşçey" diye adlandırılacak ve bu işlem böyle sürdürülecektir. Belirleyici öğelerin

seçiminde hiçbir ilkenin egemen olmadığını bir kez daha anımsayalım. Değiştirilebilirlik

yasasından ötürü, tam bir karışıklığa düşmek, mantıksal açıdan kaçınılmazdır. Daha

kesin bir biçimde şöyle diyebiliriz: Üstüste binen bir bölümlemeyle karşı karşıya kalırız ve

böyle bir sınıflandırma, her zaman için, incelenen gerecin öz niteliğini değiştirir. Ayrıca,

bölümlemenin temel ilkesinin, bu durumda, sonuna kadar uygulanamayacağını da

ekleyelim, böylece, mantığın en temel kurallarından biri, bir kez daha yerine getirilmemiş

olur. Bu duruma günümüzde de hala rastlanmaktadır.

Söylediklerimizi iki örnekle açıklayabiliriz. Odessa'da ders veren R.M. Volkov,

1924'te, masal konusunda bir kitap yayımlamıştı5. Volkov, bu kitabının daha ilk

sayfalarında olağanüstü masalın on beş konu içerebileceğini söylüyordu. Bu konular

şöyle sıralanır:

1. Hırpalanan suçsuzlar.

2. Aptal kahraman.

3. Üç erkek kardeş.

4. Ejderha ile savaşan kahraman.

5. Nişanlı kızın aranması.

6. Bilge bakire.

7. Büyünün ya da kaderin kurbanı olan kişi.

8. Tılsımı elinde bulunduran kişi.

9. Büyülü nesneleri elinde bulunduran kişi.

5 R.M.Volkov, Skazka. Roziskanya po siyujetoslojeniyu narodnoy skazki, cilt, 1, Skazka velikoruskaya, ukrainskaya, beloruskaya (Masal. Halk Masalında Konunun Oluşumu Üstüne

Araştırmalar, cilt 1. Rusya, Ukrayna, Beyaz Rusya Masalları), Gosizdat Ukrainiy (Odessa). 1924.

10. Aldatan kadın, vb.

Bize, bu on beş konunun nasıl düzenlendiğiyle ilgili bilgi verilmemektedir.

Bölümlemenin ilkesini incelersek, şunu söyleyebiliriz: Birinci alt-bölüm olay örgüsüne

göre (olay örgüsünün ne anlama geldiğini ilerde göreceğiz), ikincisi kahramanın

kişiliğine, üçüncüsü kahramanların sayısına, dördüncüsü olayın akışındaki anlardan

birine göre, vb. belirlenmiştir. Dolayısıyla, bu bölümlemede, hiçbir ilkeye bağlı

kalınmamıştır. Ortaya gerçek bir karmaşa çıkmaktadır. Üç kardeşin (üçüncü alt-bölüm)

nişanlı (beşinci alt-bölüm) aramaya gittikleri masallar yok mudur? Tılsımı elinde

bulunduran bir kişi, kendisini aldatan karısını cezalandırmak için, bu ulamdan hiç

yararlanmaz mı? Bu sınıflandırmanın, sözcüğün gerçek anlamıyla, bilimsel bir

sınıflandırma olmadığını söyleyebiliriz, değeri çok tartışma götüren, rastlantısal bir

dizinden başka bir şey değildir bu. Söz konusu sınıflandırma, görünümlere göre değil de,

bütüncenin önceden, doğru ve ileriye götürülen incelenmesiyle düzenlenen bitki ya da

hayvan sınıflandırmasıyla, uzaktan da olsa, karşılaştırılabilir mi?

Konulara göre sınıflandırma sorununa değindiğimiz için, Antti Aarne'nin masal

dizisinden de söz etmeden geçemeyeceğiz.6 Aarne, Fin Okulu denilen topluluğun

kurucularından biridir. Bu yöneliş konusunda ne düşündüğümüzü söylemenin yeri burası

değil. Yalnızca şunu belirtelim ki, bilimsel yayımlar arasında, şu ya da bu konunun

değişkeleri üstüne oldukça önemli sayıda yazı ve not bulunmaktadır. Söz konusu

değişkeler, kimi kez, beklenmedik kaynaklardan doğar, iyice biriken bu değişkeler,

düzenli bir incelemeden de geçirilmemiştir. İşte, Fin Okulu, özellikle böyle bir inceleme

yapmaya yönelmiştir. Fin Okulunun temsilcileri her konunun dünyadaki değişkelerini

derlerler ve karşılaştırırlar. Gereç, önceden oluşturulmuş bir dizgeye göre, coğrafya ve

budunbilgisi açısından toplanmış, sonra da, konuların temel yapısı, yayılması ve kaynağı

üstüne sonuçlar çıkarılmıştır. Ama, bu yöntem, bazı eleştirilere açıktır. İlerde de

göreceğimiz gibi, konular (özellikle de olağanüstü masalların konuları) birbirlerine çok

yakın bir akrabalıkla bağlanmışlardır. Bir konunun, değişkeleriyle birlikte nerede bittiğini

6 A. Aarne, Verzeichnis der Mârchentypen (Masal Türkleri Dizini), Folklore Fellows Communications, 3, Helsinki, 1911. Bu dizin birçok kez çevrilmiş ve yayımlanmıştır. Son baskı: The Types of the Folktale (Halk Masalı Türkleri). Sınıflandırma ve kaynakça: Antti Aarne'nin Verzeichnis der Mârchentypen (FFC, 3) adlı yapıtının S. Thompson tarafından çevrilmiş ve genişletilmiş biçimi, Folklore Fellows Communications, 184, Helsinki, 1964.

ve başka bir konunun nerede başladığını, ancak masal konularının derin bir incelemesini

yaptıktan ve gerek konuların, gerekse değişkelerin seçilmesindeki ilkeyi kesinlikle

tanımladıktan sonra belirleyebiliriz. Bu koşullar bir araya getirilmemiştir. Öğelerin

değiştirilebilirliği, burada da, dikkate alınmamıştır. Bu okulun çalışmaları içgüdüsel bir

öncüle dayanır. Bu öncüle göre, her konu başka konular yığınından ayırabileceğimiz ve

tek başına inceleyebileceğimiz, örgensel bir bütündür.

Konuların kesinlikle nesnel bölümlemesi ve değişkelerin seçilmesi hiç de kolay bir

şey değildir. Masalların konuları birbirine öylesine sıkı bir biçimde bağlıdır, birbiriyle

öylesine iç içe girmiştir ki, bu sorunun, konuların bölümlenmesinden önce özel olarak ele

alınıp incelenmesi gerekir. Bu inceleme yapılmamışsa, araştırmacı kendi beğenisine

kapılır ve konuların nesnel bölümlemesi de böylece olanaksızlaşır. Burada bir örneği ele

alalım. Bolte ve Polivka Frau Holle masalının değişkeleri arasında Afanasyev'in Baba Yaga (102) 7 başlıklı masalını da sayarlar. Ardından aynı konuyla ilgili çok değişik bir

masallar dizisine yapılan göndermeler gelir. Masalın, o dönemde Rusya'da bilinen bütün

değişkeleri, hatta Baba Yaga'nm yerini bir ejderhaya ya da farelere bıraktığı değişkeler

bile söz konusudur burada. Ama bu sıralamada Morozko'nun öyküsüne yer

verilmemiştir. Peki neden? Burada da, evden kovulan üvey kız, armağanlarla geri döner,

burada da söz konusu olaylar, kızın gönderilmesine ve cezalandırılmasına yol açar. Bu

kadarla da bitmez: Morozko da, Frau Holle de kışın temsilcileridir ama, Alman masalında

dişil bir kişileştirme söz konusuyken, Rus masalmda eril bir kişileştirme söz konusudur.

Açıkçası, Morozko, gücü ve canlılığıyla kendini kabul ettirmiş ve öznel olarak, özel bir

masal türü biçiminde, kendine özgü değişkeleri bulunabilecek bağımsız bir konu

biçiminde yerleşmiştir. İki konu arasında bir bölümleme yapmayı sağlayacak, kesinlikle

nesnel ölçütlerin bulunmadığını görmekteyiz. Bir araştırmacının yeni bir konu gördüğü

yenie, bir başkası bir değişke görmekte ya da bunun tersi olmaktadır Çok yalın bir

örnekti bu verdiğimiz ama, bütünce geliştikçe ve genişledikçe güçlükler de artmaktadır.

Ne olursa olsun, bu okulun kullandığı yöntemler, önce konularla ilgili bir

dizelgenin hazırlanmasını gerektirmektedir. İşte Aarne'nin giriştiği iş de budur.

7 Bundan böyle ayraç içinde vereceğimiz rakamlar Afanasyev'in. derlemesinin son baskısındaki masallara göndermektedir: Narodniye ruskiye skazki, A.N.Afanassieva (Afanasyev'in Rus Halk Masalları), 3 cilt, Moskova, 1958.

Bu dizelge, uluslararası kullanıma girmiş ve masal incelemesi alanında büyük

yarar sağlamıştır: Aarne'nin hazırladığı dizin sayesinde masallar

numaralandırılabilmiştir. Aarne, konuları tür (tip) diye adlandırır ve her türe de bir

numara verir. Masalları uzlaşmalı bir biçimde kısaca adlandırabilmek (dizin numarasına

gönderme yaparak) çok kullanışlıdır.

Ama, dizin, bu olumlu nitelikleri yanında, çok sayıda ciddi kusurlar da taşır.

Sınıflandırma olarak, Volkov'un yaptığı yanlışlıklardan kurtulmuş değildir. Temel

bölümler şunlardır: I. Hayvan masalları; II. Asıl masallar; III. Fıkralar. Kullanılan

yöntemleri, bu yeni sunuluş biçimleri altında, kolayca kestirebilmekteyiz. (Hayvan

masallarının, asıl masallar olarak kabul) edilmemesi oldukça şaşırtıcı bir olaydır.) Ayrıca,

fıkra kavramının, rahatlıkla kullanılabilmesi için, yeterince kesin bir biçimde incelenip

incelenmediğini de kendi kendimize sormaktayız (bu kavramı Wundt'un fablları ile

karşılaştırınız). Burada, söz konusu sınıflandırmanın ayrıntılarına girmeyeceğiz ve bir

alt-sınıf oluşturan olağanüstü masallar üstünde durmakla yetineceğiz. Yeri gelmişken

şunu da belirtelim ki, alt-sınıf kavramının işin içine katılması Aarne'nin başarılarından

biridir; çünkü, cinslere, türlere, alt-türlere ayırma işlemi, Aarne'den önce ele alınmamıştı.

Olağanüstü masallar, Aarne'ye göre şu ulamlara ayrılır: 1. Büyülü düşman; 2. Büyülü

koca ya da karı; 3. Büyülü iş; 4. Büyülü yardımcı; 5. Büyülü nesne; 6. Büyülü güç ya da

bilgi; 7. Başka büyülü öğeler. Bu sınıflandırma konusunda da, Volkov'un

sınıflandırmasına karşı ileri sürdüğümüz eleştirileri hemen hemen sözcüğü sözcüğüne

yineleyebiliriz. Sözgelimi, büyülü iş'in büyülü yardımcı aracılığıyla gerçekleştirildiği

masalları (çok rastlanan bir durumdur bu) ya da büyülü karı'nın büyülü yardımcı rolünü üstlendiği masalları ne yapmalı peki?

Aarne'nin gerçekten bilimsel bir sınıflandırma yapmaya girişmediği doğrudur,

hazırladığı dizin, başvuru kitabı olarak yararlıdır ve bu özelliğiyle de kullanım açısından

büyük bir önem taşır. Ama, öte yandan, çeşitli tehlikeler de içerir. İşin özü konusunda

yanlış görüşlere yol açar. Gerçekte, masalların türlerine göre kesin bir bölümlemesi

yoktur ve her seferinde de düşsel bir yaratı olarak görünmektedir. Masal türleri varsa,

bunlar, Aarne'nin yerleştirdiği düzeyde değil, ama birbirine benzeyen masalların yapısal

özellikleri düzeyindedir, buna ilerde değineceğiz. Konuların birbirine yakınlığı ve

aralarında kesinlikle nesnel bir sınır çizmenin olanaksızlığı şu sonucu doğurur. Bir metni

şu ya da bu türe göndermek istediğimizde, çoğu kez hangi numarayı seçeceğimizi

bilemeyiz. Bir tür ile numaralandırılacak metin arasında çoğu kez iyice yaklaşık bir

uygunluk kurulur. A.İ. Nikiforov'un derlemesinde sunulan yüz yirmi beş masalın yirmi

beşi (bir başka deyişle, % 20'si) ancak yaklaşık ve saymaca bir numara taşır, bu

numara, yazarın ayraç içinde belirttiği numaradır.8 Ama birçok araştırmacı aynı masalı

değişik türlere gönderse ne olurdu? Öte yandan, türler, masalların yapışma göre değil

de, herhangi bir çarpıcı ana göre belirlendiğinden ve bir öyküde buna benzer birçok an

bulunacağından, kimi kez aynı masalı, aynı anda birçok türe göndermek gerekebilir (bir

masal beş türe kadar bağlanabilir); ama, bu durum, eldeki metnin beş konudan oluştuğu

anlamına gelmez. Bu tür bir belirleme yöntemi, temelde, oluşturucu bölümlere göre

yapılmış bir tanımlamadır yalnızca. Aarne, bazı masal kümeleri açısından, ilkelerinden

bile sapar: Beklenmedik bir biçimde ve biraz da tutarsız olarak, konulara göre yapılan

bölümlemeden, örge (motif) bölümlemesine geçer. İşte, alt sınıflardan biri olan ve “alık

şeytan" diye adlandırdığı küme de, böyle belirlenmiştir. Ama bu tutarsızlık, bir kez daha,

sezginin gösterdiği doğru yolu simgeler. En küçük oluşturucu bölümleri incelemenin, iyi

bir araştırma yöntemi olduğunu ilerde göstermeye çalışacağız.

Görüldüğü gibi, masalların sınıflandırılması çok ileri aşamalara götürülmemiştir.

Oysa, araştırmanın ilk ve başlıca evrelerinden biridir bu. Linnaeus'un yaptığı, ilk bilimsel

sınıflandırmanın bitkibilim açısından taşıdığı önemi düşünelim. Bizim bilimimiz ise,

henüz Linnaeus öncesi dönemi yaşıyor.

Şimdi de, masal incelemesinin çok önemli bir başka bölümüne, gerçek anlamıyla

masal betimlemesine geçelim. Karşımıza şöyle bir durum çıkmaktadır. Betimleme

sorunlarına değinen araştırmacılar, çoğunlukla sınıflandırmayla ilgilenmezler

(Veselovski). Öte yandan, sınıflandırmayla ilgilenenler de masalları her zaman

ayrıntılarıyla betimleyip, bazı özelliklerini incelemekle yetinirler (Wundt). Bir araştırmacı,

bunlardan her ikisine de ilgi duyuyorsa, sınıflandırmanın betimlemeden sonra

gelmemesi gerekir; betimleme önceden düzenlenmiş bir sınıflandırmanın düzenine göre

gerçekleşmelidir.

A.N. Veselovski masalların betimlemesi konusunda çok az şey söylemiştir. Ama,

8 A.İ. Nikiforov, Skazoşniye materialiy zaonejya sobraniye v 1926 godu (1926'da Derlenmiş Onega Gölü Kıyışı Masalları), Skazoşnaya Komissiya v 1926 g. Obzor rabot, Leningrad, 1927.

söylediği de son derece önemlidir. Veselovski, konunun gerisinde, bir örgeler bütünü

tasarlar. Bir örge birçok değişik konuya bağlanabilir.9 ("Bu örge dizisi bir konudur. Örge,

konu olarak gelişir". "Konular değişkendir: Bazı örgeler, konuları kaplar ya da bazı

konular belli bir düzen içinde bir araya gelirler". "Konu deyince, içinde çeşitli durumların

—örgeler— örüldüğü bir izlek anlıyorum".) Veselovski'ye göre, örge birincildir, konu ise

ikincil. Konu, bir yaratma, birleştirme edimidir. Dolayısıyla, incelememizi, zorunlu olarak,

önce konulara göre değil, örgelere göre yapmamız gerekir.

Masallar bilimi, Veselovski'nin "örge sorununu konu sorunundan ayırmak gerek" 10 (altını çizen Veselovski’dir) diye ortaya attığı ilkeye daha iyi uymuş olsaydı,

birçok karanlık nokta çoktan ortadan kalkmış olacaktı.11

Ama Veselovski'nin örgelere ve konulara ilişkin öğütü yalnızca genel bir ilke

niteliğindedir. Örge terimi için verdiği somut açıklama bugün artık uygulanabilirliğini

yitirmiştir. Veselovski'ye göre, örge, anlatının ayrıştırılamayacak bir birimidir ("Örge

sözcüğünden, anlatının en yalın birimini anlıyorum." "Örge, imgelerle yüklü, temel bir

taslak biçiminde olmasıyla kendini belli eder; ilerde sunduğumuz söylen ve masal öğeleri

böyledir: Daha küçük parçalara ayrılamazlar"). Ama, örnek olarak verilmiş örgeler

ayrıştırılabilir. Örge, mantıksal bir bütünse, masalın her tümcesi bir örge üretir ("bir

babanın üç oğlu vardı" bir örgedir, "üvey kız evi terk eder" bir örgedir; "İvan ejderhayla

savaşır" da bir örgedir; ve bu böyle sürüp gider). Örgeler gerçekten ayrışmasalardı, çok

iyi olurdu. Böylece, örgeler dizini oluşturulabilirdi. Ama şu örgeyi ele alalım: "Ejderha

kralın kızını kaçırır" (örnek, Veselovski'nin değildir). Bu örge, herbiri ayn ayrı

değişebilecek dört öğeye ayrışır. Ejderhanın yerini Koşçey, rüzgar, şeytan, bir şahin, bir

büyücü alabilir. Kaçırma eyleminin yerini, masalda yok olmaya yol açan vampirlik ve

başka eylemler alabilir. Kızm yerini, kızkardeş, nişanlı kız, karı, ana alabilir. Kral, yerini

kralm oğluna, bir köylüye, bir papaza bırakabilir. Öyle ki, Veselovski'ye karşın, örgenin

yalın olmadığını ve ayrıştırılamayacak bir birim olmadığını ileri sürmek zorunda kalırız.

9 A.N.Veselovski, Poetika siyujetov (Konuların Yazınbilimi), Sobraniye Soşineniy, dizi I (Poetika, 2 cilt, 1, Petersburg s,l-133). 10 A.N. Veselovski, a.g.y. 11 Volkov büyük bir yanlışlık yapmıştır. "Konu değişmez bir birimdir, masal incelemesinde olabilecek tek kalkış noktasıdır" (R.M.Volkov, a.g.y. s. 5). Buna şu yanıtı vereceğiz: Konu bir birim değildir, bir bütünlüktür; değişmez değil, değişkendir; konuyu, masal incelemesinin kalkış noktası olarak almak olanaksızdır.

Temel ve ayrıştuılamayan birim mantıksal ya da estetik bir bütün değildir. Parçanın,

betimlemede, bütünden önce yer alması gerektiği konusunda Veselovski ile aynı

düşünceyi paylaştığımıza göre (Veselovski açısından, örge, kökeni bakımmdan da

konuya göre birincildir) sorunu çözmek zorundayız: Bu da, birincil öğeleri Veselovski'nin

yaptığından değişik bir biçimde yalıtmakla gerçekleştirilebilir.

Veselovski'nin başarısızlığa uğradığı yerde başka araştırmacılar da başarısız

olmuşlardır. Nitekim, bu açıdan, değerli bir yöntemin uygulaması olarak, J. Bedier'nin

çalışmalarını gösterebiliriz.12 Gerçekten de masaldaki değişmez değerlerle değişken

değerler arasında belli bir bağmtı bulunduğunu ilk kabul eden Bedier oldu. Bedier, bu

olguyu şematik olarak açıklamaya çalışır. Değişmez, temel değerleri öğeler diye

adlandırır ve bunları Yunancadaki omega (ω) harfiyle belirtir. Değişken olan öbür

değerlerse Latin harfleriyle belirtilir. Buna göre, bir masalın şeması ω+a+b+c,

birbaşkasınınki ω+a+b+c+n, yine bir başkasınınki ω+l+m+n, vb. biçiminde gösterilir.

Ama, temelde doğru olan bu düşün, omega'yı doğru bir biçimde tanımlama

olanaksızlığıyla karşılaşır. Gerçekte Bedier'nin öğelerinin nesnel olarak neyi simgelediği

ve bunların nasıl yalıtıldığı açıklanmamıştır.13

Genel olarak, masal betimlemesinin yarattığı sorunlarla pek ilgilenilmemiş ve

masala bitmiş, belli bir bütün gözüyle bakılmıştır. Çok uzun süreden beri masal

biçimlerinden söz edilmesine karşılık, kesin bir betimlemenin gerekli olduğu düşüncesi

ancak günümüzde gitgide yaygınlaşmaktadır. Gerçekten de, madenlerin, bitkilerin ve

hayvanların betimlemesinin yapılmasının (bunlar yapılarına göre betimlenmiş ve

sınıflandırılmışlardır), bir dizi yazınsal türün (fabl, od, dram, vb.) betimlenmiş olmasına

karşılık, masal, hala betimlemesi yapılmaksızın incelenmektedir. Masal biçimleri

düzleminde kalmayan oluşsal masal incelemesi, V.B. Şklovski'nin14 gösterdiği gibi, kimi

kez işi saçmalığa dek vardırır. Şklovski, toprağın bir post yardımıyla ölçüldüğü ünlü

masalı gösterir buna örnek olarak. Masal kahramanı, bir öküz postunun kaplayabileceği

kadar toprak alma iznini elde eder. Postu kayış gibi keser ve böylece beklenilenden

12 J. Bedier, Les Fabliaux (Fabliau'lar), Paris, 1893. 13 J.Badier'nin yöntemlerinin daha ayrıntılı bir eleştirisi için bkz. S.F.Oldenburg, "Fablo vostoşnogo proishojdeniya" (Batı Kökenli Fablları) Jurnal Ministerstva narodnogo prosve şeniya, CCCXLV, 1903, 4, fasikül II, s. 217-238. 14 V.Şklovski, O teorii prozi (Düzyazı Kuramı), Moskova Leningrad, 1925, s. 24 ve ötesi.

daha fazla toprağı "kaplayarak" karşı tarafı aldatır. V.F. Miller, başka birkaç

araştırmacıyla birlikte, bu masalda bir hukuksal işlemin izlerini bulmaya çalışmıştı.

Şklovski bu konuda şöyle der: “Öyle görülüyor ki, aldatılan taraf —masalın bütün

değişkelerinde bir aldatma söz konusudur— toprak ölçümü genellikle böyle yapıldığı

için, toprağa bu tür bir el koymaya karşı çıkmaz. Sonunda iş saçmalığa varır. Bu olayın

geçtiğini varsaydığımız dönemde, toprağı kayışla ölçme alışkanlığı varsa ve bu

alışkanlık hem satıcı, hem de alıcı tarafından biliniyorsa bir aldatmacadan söz

edilemeyeceği gibi, ortada bir konu da yoktur; çünkü, satıcı, durumun ne olacağını

önceden bilmektedir." Demek ki, anlatının özelliklerini bir anlatı olarak incelemeden,

masalı tarihsel gerçekliğe dayandırmak, bu çabayı gerçekleştiren araştırmacıların çok

fazla bilgili olmalarına karşın, yanlış sonuçlara götürmektedir.

Veselovski ve Bedier'nin düşünceleri oldukça gerilerde kalmıştır. Bu bilginler,

folkor tarihçileriydi ama yaptıkları biçimsel incelemeler temelinde doğru, yeni bir

düşünceydi, ancak, hiç kimse bu düşünceyi geliştirmemiş ve uygulamamıştır.

Günümüzdeyse, masal biçimlerini inceleme gerekliliğine kimse karşı çıkmamaktadır.

Masalın bütün özelliklerinin yapısal incelemesi, tarihsel incelemesinin yapılması

için zorunlu bir koşuldur. Biçimsel yasallıkların incelenmesi, tarihsel yasallıkların

incelenmesini belirler.

Ama, bu koşullara yanıt verebilecek tek inceleme, masal sanatına özgü biçimsel

yöntemlerin yüzeysel bir dökümünü sunan inceleme değil, yapının kurallarını ortaya

çıkaran incelemedir. Volkov'un yukarıda sözünü ettiğimiz kitabı, şöyle bir betimleme yolu

önerir: Masallar önce örgelere ayrılır. Kahramanların nitelikleri ("ikisi akıllı, üçüncüsü ise

aptal damat") ve nicelikleri ("üç erkek kardeş"), kahramanların eylemleri ("ölümünden

sonra, oğullarının mezarı başında nöbet tutmalarını isteyen babanın son arzusunu

yalnızca aptal olan yerine getirir"), nesneler ("tavuk ayaklı kulübe", tılsımlar), vb. örge

olarak kabul edilmiştir. Bu örgelerin herbiri saymaca bir gösterge, bir harf ve bir rakam

ya da bir harf ve iki rakamla gösterilir. Birbirine az çok benzeyen örgeler değişik

rakamları olan aynı harfi taşırlar. Burada şöyle bir soruyla karşılaşılır: Gerçekten tutarlı

davranıp bir masalın bütün içeriğini bu yolla simgeleyecek olursak, ne kadar örge ele

ederiz? Volkov, yaklaşık olarak iki yüz elli simge verir (kesin bir dizelge yoktur). Birçok

örgenin bir yana bırakıldığı, Volkov'un bir seçme yaptığı kesindir ama, ne tür bir seçme

olduğunu bilmiyoruz. Volkov, örgeleri bu yolla ayırt ettikten sonra, bunları mekanik

olarak simgelerle belirterek ve ortaya çıkan formülleri birbirleriyle karşılattırarak,

masalların yeni bir yazımını yapar. Birbirine benzeyen masalar, kuşkusuz, benzer

formüllerin ortaya çıkmasına yol açarlar. Yeniden yazımlar bütün kitabı kapsar. Buradan

çıkarılabilecek tek "sonuç" benzer masalların birbirine benzediğidir; bu da bizi hiçbir

sonuca ulaştırmadığı gibi, hiçbir şeye de bağlamaz.

Bilimin incelediği sorunların ne gibi bir nitelik taşıdığını görmekteyiz. Bu konuda

pek hazırlığı olmayan bir okur, şu tür sorular sorabilir: Bilim, gerçekte, tümüyle gereksiz

soyutlamalarla ilgilenmiyor mu? Bir örgenin ayrıştınlabilir olup olmaması neyi değiştirir?

Temel öğelerin nasıl ayırt edileceğini, masalların nasıl sınıflandırılacağım, bu masalların

örgeler ya da konular açısmdan mı incelenmesi gerektiğini bilmenin ne önemi var? Daha

somut, daha açık soruların, masalları sevmekle yetinen kişilerin daha iyi anlayabileceği

soruların sorulmasının istendiği görülür. Ama bu tür bir istek bir yanlışlığa

dayanmaktadır. Şimdi bir karşılaştırma yapalım. Söylemin bölümleri üstüne, bir başka

deyişle, kendi dönüşüm yasalarına göre düzenlenmiş bazı sözcük toplulukları üstüne

hiçbir şey bilmeden, bir dilin yaşamından söz edilebilir mi? Yaşayan bir dil, somut bir veri

dilbilgisi ise onun soyut desteğidir. Bu tür alt katmanlara varoluşla ilgili çok sayıda

olgunun temelinde rastlanır; işte bilimin dikkati de doğrudan doğruya bunlara yöneliktir

Bu soyut temeller bir inceleme konusu yapılmasaydı, hiçbir somut olgu açıklanamazdı.

Bilim, burada ele aldığımız sorunlarla yetinmez. Biz yalnızca biçimbilimle ilgili

sorunlardan söz ettik. Özellikle geniş tarihsel araştırmalar alanına değinmedik. Bu tür

araştırmalar, görünüşte, biçimbilimsel araştırmalardan daha ilginç olabilir; bu alanda çok

da çalışılmıştır. Her ne kadar masalların doğuşunu ve gelişmesini belirleyen yasaların

varolduğu kesinse de (bu yasalar hala açıklanmamıştır), masalların nereden geldiklerine

ilişkin genel sorun bütünüyle çözümlenmemiştir. Buna karşılık bazı özel sorunlar çok

daha iyi incelenmiştir. Burada, yazar ve yapıt adı sıralamaya gerek yok. Ama, doğru bir

biçimbilimsel inceleme yapılmadığı sürece, iyi bir tarihsel incelemenin de

gerçekleşemeyeceğini kesinlikle söylüyoruz. Bir masalı oluşturucu bölümlerine

ayrıştırmayı bilmiyorsak, doğrulanmış bir karşılaştırma yapamayız. Karşılaştırma

yapamazsak, sözgelimi, Hint-Mısır bağıntılarını ya da Yunan fablı ile Hint fablı

arasındaki bağıntıları nasıl aydınlatabiliriz? İki masalı birbiriyle karşılaştırmayı

bilmiyorsak, masal ile din arasındaki bağıntıları nasıl inceleyebilir, masallarla söylenleri

nasıl karşılaştırabiliriz? Kısacası, bütün ırmaklar sonunda nasıl denize akıyorlarsa,

masal incelemesiyle ilgili bütün sorunlar da, her zaman ortaya çıkan şu temel sorunun,

bütün dünyadaki masalların benzerliği sorununun çözümü sonucuna ulaşmalıdır.

Rusya'daki, Almanya'daki, Fransa'daki, Hindistan'daki, Amerika yerlilerindeki ve Yeni

Zelanda'daki kraliçe-kurbağa öykülerinin birbirine benzediği, toplumlar arasındaki hiçbir

bağlantı tarihsel açıdan kanıtlanamayacağmaı göre, nasü açıklanabilir? Öz niteliği

konusunda yanlış bir görüş edinmişsek, bu benzerlik açıklanamaz. Biçimbilimsel

sorunlar konusunda deneyimden yoksun bir tarihçi, benzerliği, gerçekten bulunduğu bir

yerde görmeyecektir; kendisi için çok önemli olan ama ayırımına varamayacağı

uygunlukları bir yana bırakacaktır; buna karşılık, bir benzerlik bulunduğunu sandığında,

biçimbilim uzmanı, ona, karşılaştırılan olguların tümüyle ayrışık olduğunu gösterebilir.

Biçim incelemesinin birçok soruna egemen olduğunu görmekteyiz. Dolayısıyla,

pek görkemli olmayan, çözümleyici, titiz biçimsel ve soyut açıdan girişildiği için daha da

karmaşıklaşan bu çalışmayı yapmaktan kaçınmayacağız. Bu nankör ve "ilginç olmayan

"çalışma sonunda genel düzenlemelere ve "ilginç" bir çalışmaya götürür bizi.

2 YÖNTEM VE GEREÇ

Dönüşümler üstüne temellenmiş bir genel türün bütün örgensel

varlıklardan geçtiğini ve bunun herhangi bir orta kesitte bütün bölümleriyle

kolayca gözlemlenebileceğine kesinlikle inanmıştım.

GOETHE

Önce amacımızı saptamaya çalışacağız. Giriş bölümünde de belirttiğimiz gibi, bu

yapıt olağanüstü masallara ayrılmıştır. Olağanüstü masalların özel bir ulam olarak varlığı

kaçınılmaz bir çalışma varsayımı olarak benimsene cektir. Olağanüstü masallar

teriminden de Aarne ve Thompson'un dizininde 300. ile 749. numaralar arasında

sınıflandırılmış masalları anlıyoruz. Bu giriş niteliğindeki tanımlama yapay bir

tanımlamadır ama, sonradan daha kesini bir tanımlama verebileceğimiz durum ortaya

çıkacaktır; bu tanımlamayı da varacağımız sonuçlardan elde edeceğiz. Söz konusu

masalların konularını birbirleriyle karşılaştırmaya girişeceğiz. Bu amaçla, özel yöntemler

izleyerek (bkz. aşağıdaki açıklama) önce olağanüstü masalların oluşturucu bölümlerini

ayırt edecek, sonra da masalları oluşturucu bölümlerine göre karşılaştıracağız. Bu çalış

manın sonucunda ortaya bir biçimbilim çıkacak, yani masalların, oluşturucu bölümleri ve

bu bölümlerin de hem kendi aralarında hem de bütünle kurdukları bağıntılar açısından

bir be timlemesi elde edilecektir.

Masalların doğru bir betimlemesinin yapılmasını sağlayacak yöntemler nelerdir?

Bunun için, aşağıdaki durumları birbirleriyle karşılaştıralım:

1. Kral, bir yiğite, bir kartal verir. Kartal, yiğiti, başka bir krallığa götürür (171).

2. Büyükbaba, Suçenko'ya bir at verir. At, Suçenko'yu baş ka bir krallığa götürür

(132).

3. Bir büyücü, İvan'a bir kayık verir. Kayık, İvan'ı başka bir krallığa götürür (138).

4. Kraliçe, İvan'a bir yüzük verir. Yüzükten çıkan iri yarı adamlar İvan'ı başka bir

krallığa götürürler (156), vb.

Bu saydığımız durumlarda, değişmez değerlerle değişken değerlere rastlarız.

Değişen, kişi adları ve aynı zamanda kişilerin nitelikleridir; değişmeyen ise, kişilerin

eylemleri ya da işlevleridir. Buradan, masalm, çoğunlukla, aynı eylemleri değişik kişilere

yaptırttığı sonucu çıkarılabilir. Bu da, masalları, kişilerin işlevlerinden kalkarak

incelememizi sağlar.

Söz konusu işlevlerin, masalın değişmez, yinelenen değerlerini gerçekten ne

ölçüde temsil ettiğini belirlememiz gerekecektir. Bütün öbür sorunlar, şu ilk soruya

verilecek yanıta bağlıdır: Masalda kaç işlev vardır?

Yaptığımız inceleme, işlevlerin şaşırtıcı bir biçimde yinelendiklerini

göstermektedir. Nitekim, üvey kızı sınayacak ve ödüllendirecek kişiler arasmda Baba

Yaga'ya olduğu kadar, Morozko'ya, ayıya, orman perisine ya da kısrak başına rastlarız.

Bu araştırmaları sürdürecek olursak, birbirlerinden ne kadar değişik olurlarsa olsunlar,

masal kişilerinin aynı eylemleri yerine getirdiklerini ortaya koyabiliriz. Bir işlevin

gerçekleşmesini sağlayan yolun kendisi de değişebilir: Burada, değişken bir değer söz

konusudur. Morozko, Baba Yaga'ya göre başka türlü davranır. Ama işlev, işlev olarak,

değişmez bir değerdir. Masal incelemesinde, önemli olan tek şey, kişilerin ne yaptıklarını

bilmektir, kim ne yapıyor ve nasıl yapıyor, bunlar ancak ikinci dereceden sorulardır.

Kişilerin işlevleri, Veselovski'nin örgelerinin ya da Bedier'nin öğelerinin yerini

alabilecek oluşturucu bölümleri temsil etmektedir. Şunu belirtelim ki, din tarihçileri,

söylenlerde ve inançlarda, işlevlerin değişik gerçekleştiriciler tarafından yinelendiğini

uzun süreden beri farketmişlerdi; ama, masal tarihçileri bunu göremediler. Tanrıların

özelliklerinin ve işlevlerinin birbirlerine geçmesi ve hatta sonunda Hıristiyan azizlerine

ulaşması gibi, masallardaki bazı kişilerin işlevleri de başka kişilere geçer.

Şunu önceden söyleyebiliriz ki, işlevler son derece az, kişiler ise son derece

çoktur. Bu da, olağanüstü masalın şu çift özelliğini açıklayan bir şeydir: Bir yanda,

olağanüstü çeşitliliği, son derece renkli görünümü; öbür yanda, olağanüstü sayılabilecek

tekbiçimliliği, tekdüzeliği.

Demek ki, kişilerin işlevleri masalın temel bölümlerini göstermektedir ve öncelikle

ayırt etmemiz gerekenler de bu işlevlerdir.

Bunun için de, işlevleri tanımlamak gerekir. Tanımlama, iki konu üstünde

düşünüldükten sonra yapılmalıdır. İlkin, tanımlamada hiçbir zaman gerçekleştirici-kişi

göz önünde bulundurulmamalıdır. Durumların büyük çoğunluğunda, tanım, eylemi

açıklayan bir adla (yasaklama, sorgulama, kaçış, vb.) belirtilecektir. İkinci olarak da,

eylem, anlatı akışındaki konumu dışında betimlenemez. Olay örgüsünün akışı içinde

verilmiş bir işlevin taşıdığı anlam göz önüne alınmalıdır.

İvan'ın prensesle evlenmesiyle, bir babanın, iki kız anası bir dulla evlenmesi

bambaşka bir şeydir. Bir örnek daha verelim: İlk durumda, kahraman babasından yüz

ruble alır ve bu parayla da kendisine kahin bir kedi satın alır; bir başka durumdaysa,

kahraman yaptığı büyük iş karşılığında ödül olarak para alır ve masal da böyle biter.

Burada eylem özdeş (para verme) olduğu halde, biçimbilimsel açıdan değişik öğelerle

karşılaşmaktayız. Demek ki, özdeş edimler değişik anlamlar taşıyabileceği gibi, bunun

tersi de geçerlidir. İşlev sözcüğünden, bir kişinin olay örgüsünün akışı içinde taşıdığı anlam açısından betimlenmiş eylemini anlıyoruz.

Sunduğumuz gözlemler kısaca şu biçimde belirtilebilir:

1. Kişiler kim olursa olsun ve işlevler nasıl gerçekleştirilirse gerçekleştirilsin, masalın değişmez, sürekli öğeleri, kişilerin işlevleridir, işlevler masalın temel oluşturucu bölümleridir.

2. Olağanüstü masalın içerdiği işlevlerin sayısı sınırlıdır. İşlevler ayırt edilir edilmez, bir başka sorun çıkar ortaya: Bu işlevler ne tür bir

kümelenme, ne tür bir düzen içinde görülmektedirler? Önce, işlevlerin düzeninden söz

edelim. Kimileri, bunun rastlantıya dayandığını düşünür. Veselovski bu konuda şöyle

der: "İşlevlerin ve rastlaşmaların (örge örnekleri. V.P.) şeçimi ve düzenlenişi belli bir

özgürlük gerektirir.1" Şklovski, bu düşünceyi daha da açık bir biçimde dile getirir:

"Aktarmalarda, örgelerin rastlantısal (altını çizen Şklovski'dir. V.P.) düzeninin neden

korunması gerektiği hiç anlaşılmaz. Tanıklıklarda ilk olarak değişen, olayların

düzenidir2." Bir olaya tanık olanların anlatılarna yapılan gönderme, başarısız bir

göndermedir. Tanıklar olayların düzenini değiştirirlerse, anlatılarının bir anlamı yoktur:

1 A.N. Veselovski, Poetika siyujetov, s. 3 2 V. Şklovski, O teorii prozi, s. 23.

Olaylar düzeninin nasıl kendi yasaları varsa, yazınsal anlatının da buna benzer yasaları

vardır. Hırsızlık, kapı kırılmadan gerçekleşemez. Bu açıdan, masalın da tümüyle özel ve

özgül yasaları vardır. İlerde de göreceğimiz gibi, olayların dizilişi masalda kesinlikle

aynıdır. Bu alandaki özgürlük, kesinlikle belirtilebilecek bir biçimde, iyice sınırlıdır. Şimdi

çalışmamızın ilerde geliştirip tanıtlayacağımız üçüncü temel savma geliyoruz:

3. İşlevlerin dizilişi her zaman aynıdır. Yukarıda sözünü ettiğimiz yasaların yalnızca fokloru ilgilendirdiğini burada

belirtmemiz gerekir. Bu yasalar, masalın bir özelliğini oluşturmazlar. Yapay olarak

yaratılmış masallar, bu yasalara uymaz.

Kümelenme konusuna gelince, önce, bütün masallarda bütün işlevlerin yer

almadığını bilmek gerekir. Ama bu durum işlevlerin dizilişiyle ilgili yasayı hiçbir biçimde

değişikliğe uğratmaz. Bazı işlevlerin bulunmayışı, öbür işlevlerin düzenini değiştirmez Bu

olguya ilerde yeniden değineceğiz; şimdilik, sözcüğün gerçek anlamıyla, işlevlerin

kümelenmesini inceleyelim. Bu sorunun yalnızca ortaya konması bile şu varsayımı

gerektirir. İşlevler bir kez ayırt edildikten sonra, aynı işlevlerin sıralandığı masalları

kümelendirebiliriz. Bu masallar, aynı türden masallar olarak görülebilir. Pek

anlaşılmayan ve belirsiz göstergeler olan konulara değil de, kesin yapısal özelliklere

dayanan bir türler dizini de, daha sonra bu temelden kalkılarak oluşturulabilecektir .Bu,

gerçekten olanaklı bir şeydir. Ama, yapısal türleri kendi aralarmda karşılaştırma işlemini

sürdürürsek, hiç beklenmedik şöyle bir gözlemde bulunabiliriz: İşlevler, birbirlerini

dışlayan eksenlere göre bölüştürülmezler. Bu olgu, bir sonraki bölümle, bu yapıtın son

bölümünde olabildiğince somut olarak karşımıza çıkacaktır. Ama, bu arada, söz konusu

olguyu şöyle açıklayabiliriz: Her yerde ilk olarak karşılaştığımız işlevi A ile, her zaman ardından gelen işlevi (böyle bir işlev varsa) B ile belirtirsek, masaldaki bilinen bütün

işlevler bir tek anlatıya göre düzenlenirler, hiçbir zaman sırayı bozmazlar, birbirlerill

dışlamazlar, birbirleriyle de çelişmezler. Böyle bir sonuca ulaşılacağı, hiçbir biçimde

önceden beklenemezdi. Kuşkusuz bu konuda daha çok A işleviyle karşılaştığımız bir

yerde bazı anlatılara özgü bazı başka işlevlerle karşılaşılamıyacağı düşünülebilirdi.

Birçok eksen bulacağımızı sanıyorduk; oysa, bütün olağanüstü masallar için bir tek

eksen vardı. Bütün bu masallar aynı türden masallardı ve yukarıda sözünü ettiğimiz

birleşimler de bu türün alt bölümleriydi. İlk bakışta, böyle bir sonuç saçma ve hatta

kurallara aykırı görünür, ama bunu en kesin bir biçimde doğrulayabiliriz. Bu olgu,

gerçekte, ilerde yeniden ele almak zorunda olduğumuz çok karmaşık bir sorunu

simgelemekte, bir dizi sorun çağrıştırmaktadır.

Çalışmamızın dördüncü temel savı da şu:

4. Bütün olağanüstü masallar yapıları açısından aynı türe bağlanırlar. Şimdi, bu savları tanıtlamaya ve geliştirmeye çalışacağız. Burada, masal

incelemesinin kesinlikle tümdengelimli bir yönteme, bir başka deyişle, bütünceden

sonuçlara doğru uzanan bir yönteme göre sürdülmesi gerektiğini (çalışmamızı da

gerçekten bu doğrultuda sürdürdük) anımsatmalıyız. Ama, sunuş (açıklama) biçimi ters

yönde yapılabilir; çünkü, okur bu çalışmanın genel temellerini önceden bilirse,

gelişmesini ızlemesi de daha kolay olur.

Bununla birlikte, masalların incelemesine geçmeden önce bir soruya yanıt

vermemiz gerekir: Bu incelemenin uygulanacağı bütüncenin önem derecesi ne olmalıdır.

İlk bakışta, var olan bütün masalların toplanmasma gerekli olduğu sanılır. Gerçekteyse,

böyle bir şey zorunlu değildir. Masalları, kişilerin işlevlerinden kalkarak incelediğimize

göre, yeni masalların yeni hiçbir işlev getirmediklerini farkettiğimiz an, bütünce

incelemesini durdurabiliriz. Kuşkusuz, araştırmacının incelediği denetleme bütüncesinin

önemli olması gerekir. Ama, bütün bunları da bir kitapta kullanmak zorunlu değildir. Biz,

çeşitli konulara yönelik yüz masalın fazlasıyla yeterli bir bütünce oluşturduğunu gördük.

Biçimbilimci, yeni hiçbir işlevle karşılaşmadığını görünce, araştırmasını durdurabilir, bu

durumda da, inceleme başka doğrultulara (dizin oluşturma, eksiksiz sınıflandırma,

tarihsel inceleme, yazınsal yöntemler bütününün incelenmesi, vb.) göre sürdürülecektir.

Ama, bütünce nicel olarak sınırlandırılabiliyorsa, bu durum bütüncenin isteğe göre,

rastgele bir biçimde oluşturulacağı anlamına gelmez. Bütünce kendini dışardan kabul

ettirmek zorundadır. Biz Afanasyev'in derlemesini ele alacağız, masal incelemesini 50.

numaradan (bu, Afanasyev’in düzenlemesine göre, derlemenin ilk olağanüstü masalıdır)

başlayarak 151. numaraya kadar sürdüreceğiz. Bütünceye ilişkin bu sınırlandırma

kuşkusuz birçok eleştiriye yol açacaktır ama, kuramsal olarak doğrulanmış bir

sınırlandırmadır bu. Söz konusu sınırlandırmayı daha geniş olarak doğrulamak için,

masallara bağlı olguların ne ölçüde yinelendiklerini kendi kendimize sormamız gerekir.

Bu olgular çok yineleniyorsa, sınırlı bir bütünceyle yetinilebilir. Az yineleniyorsa, sınırlı bir

bütünceyle yetinmek olanaksızdır. Masalın oluşturucu temel bölümlerinin yinelenmesi,

ilerde de göreceğimiz gibi, bütün beklenileni aşar. Dolayısıyla, sınırlı bir bütünceyle

yetinmek, kuramsal açıdan olanaklıdır. Çok sayıda masalın kullanılması, kitabımızın

boyutunu iyice genişleteceğinden, bu sınırlandırma, uygulama açısından da kendini

doğrular. Önemli olan, masalların niceliği değil, masallara uygulanan incelemenin

niteliğidir. Yüz masal, çalışma bütüncemizi oluşturmaktadır. Gerisi, araştırmacı için

önem taşıyan bir denetleme bütüncesidir, ama pek büyük bir yarar sağlamaz.

3 KİŞİLERİN İŞLEVLERİ

Bu bölümde kişilerin işlevlerini, masallardaki düzene uygun olarak sıralayacağız.

Her işlev için de şunları belirteceğiz: 1. İşlevin gösterdiği eylemin kısa bir betimlemesi; 2.

Olabildiğince kısa bir tanım; 3. Bu işlevi belirtmek için kullandığımız saymaca bir simge

(simgeler, daha sonra, masalların yapısı üstüne şematik karşılaştırmalar yapmayı

sağlar). Ardından da örnekler gelecek. Bunlar, birçok durumda, bütüncemizi

tüketmekten uzaktır ve ancak birer örnek olarak kullanılırlar. Söz konusu örnekler birçok

kümeye ayrılır. Bu kümelerle tanım arasında, türlerle cins arasındaki aynı bağlantı

vardır. Asıl iş, cinsleri birbirinden ayırt etmektir. Türlerin incelenmesi, genel biçimbilim

çalışmaları içinde yer almazlar. Türler çeşitlere ayrılabilir. Bu, bir sınıflandırma

çalışmasının (sistematik) başlangıç noktasıdır. Aşağıdaki dizelge bu tür amaçlara

uymaz. Örnekler yalnızca, işlevin varlığını, cins tipinin birimi olarak açıklamak ve

göstermek için kullanılmıştır. Daha önce de belirttiğimiz gibi, bütün işlevler tek ve sürekli

bir anlatı biçiminde sıralanırlar. Bizim işlevler dizelgemiz, genel olarak olağanüstü

masalların biçimbilimsel temelini gösterir.1

Masalların girişinde genellikle bir başlangıç durumu sunulur. Ailenin kişileri sayılır

ya da yalnızca geleceğin kahramanı (sözgelimi, bir asker) adıyla ya da durumunun

betimlenmesiyle belirtilir. Her ne kadar, bu başlangıç durumu, bir işlev değilse de, yine

de önemli bir biçimbilimsel öğe niteliği taşır. Masalların açılış türleri, yapıtın sonunda

incelenecektir. Bu öğeyi, başlangıç durumu olarak tanımlıyor ve a ile belirtiyoruz.

Açılışı şu işlevler izler:

I — AİLEDEN BİRİ EVDEN UZAKLAŞIR

(tanımı: Uzaklaşma, simgesi (β).

1. Uzaklaşma, yetişkin kuşaktan biri tarafından gerçekleştirilebilir. Ana-baba

1 Bu bölümü okumadan önce, sayılan tüm işlevlerin tanımlarının, ayrıntılara girmeden art arda okunmasını, bir başka deyişle, yalnızca büyük harflerle dizilmiş satırların okunmasını salık veririz önceden yapılacak bu hızlı okuma, ayrıntıların kavranılmasını kolaylaştıracaktır.

çalışmaya gider (113). "Prens, uzun bir yolculuğa çıkmak, karısından ayrılmak ve onu

yabancılarla bırakmak zorunda kalır" (265). "Satıcı yabancı ülkelere gitti" (197).

Uzaklaşmanın alışılagelmiş biçimleri şunlardır: Çalışmaya, ormana, alışverişe, savaşa,

"işleriyle ilgilenmeye" gitme (β¹).

2. Ana-babanın ölümü, uzaklaşmanın zorlamalı bir biçimini simgeler (β²).

3. Kimi kez, genç kuşaktan birileridir uzaklaşan. Bunlar, birini görmeye (101),

balık tutmaya (108), gezmeye (137), çilek toplamaya (224) giderler (β³).

II — KAHRAMAN BİR YASAKLA KARŞILAŞIR

(tanımı: Yasaklama, simgesi γ).

1. "Bu odada bulunan şeylere bakmamalısın" (159). "Erkek kardeşine göz kulak

ol, evden de dışarı çıkma" (113). "Eğer Baba Yaga gelirse, sakın ağzını açma, sus"

(106). "Prens uzun uzun öğütler verdi, odasından dışarı çıkmasını yasakladı" (265), vb.

Dışarıya çıkma yasağı, kimi kez, çocukların bir çukura bırakılmasıyla artırılır ya da yerini

bu ikinci biçime bırakır (201). Bazen de, tersine, yasaklamanın bir rica ya da bir öğüt

biçiminde yumuşatıldığı görülür: Ana, oğlunu balık tutmaya gitmekten caydırmaya

çalışır. "Sen daha küçüksün" (108), vb. Masal, genel olarak önce uzaklaşmadan, sonra

da yasaklamadan söz eder. Gerçekte, olaylar, kuşkusuz, ters yönde gelişmiştir.

Yasaklama, uzaklaşmayla hiçbir bağlantı olmadan da kurulabilir: Elma toplama yasağı

(230), altın tüyü alma yasağı (169), bir kutuyu açma yasağı (219), kız kardeşini

kucaklama yasağı (219) (γ¹)

2. Yasaklamanın tersine çevrilmiş biçimi, buyruk ya da öneridir: Yemeği tarlalara

götürmek (133), erkek kardeşini ormana götürmek (244) (γ²).

Söylediklerimizin daha iyi anlaşılması için, burada konu dışı bir açıklama

yapacağız. Masalın daha sonraki bölümünde, felaketin (her ne kadar önceden

hazırlanmışsa da) apansız gelişi anlatılır. Başlangıç durumunun canlandırdığı görüntü

bu felakete bağlıdır; kimi zaman son derece belirgin, özel bir mutluluğun görüntüsüdür

bu. Kralın, altın elmalar yetişen çok güzel bir bahçesi vardır; yaşlı ana-babalar küçük

İvaşka'larını şefkatle severler, vb. Ürünün bolluğu, bu mutluluğun büründüğü özel bir

biçimdir: Bir köylüyle oğulları çok iyi bir hasat yapmışlardır. Çoğu kez, olağanüstü bir

biçimde baş veren tohumlarm betimlenmesiyle karşılaşılır. Bu mutluluk, arkadan gelecek

mutsuzluğu ortaya çıkartmada karşıt bir temel olarak kullanılmaktadır, kuşkusuz. Kötülük

bulutları, görünmeseler bile, daha şimdiden ailenin üstünde dolaşıp durmaktadır. Dışarı

çıkma, vb. yasaklamalar işte buradan kaynaklanır. Ağabey ve ablaların evden

uzaklaşmaları da felaketi hazırlar, felaket için elverişli anı yaratır. Ana-babamn

gidişinden ya da ölmesinden sonra, çocuklar kendi başlarına kalırlar. Kimi kez, bir

buyruk da yasaklama rolü oynar. Çocuklardan, tarlalara ya da ormana gitmeleri

istendiğinde, bu buyruğun yerine getirilmesi, tarlalara ya da ormana gitme yasağının

çiğnenmesiyle aynı sonuçlan yaratır.

III — YASAK ÇİĞNENİR

(tanımı: Yasağı çiğneme, simgesi δ).

Yasağı çiğneme biçimleri, yasaklama biçimlerine denk düşer. II. ve III. işlevler,

ikili bir öğe oluştururlar. Bu öğenin ikinci bölümü, kimi kez birinci bölümü olmadan da

var olabilir. Prensesler bahçeye giderler (β³), eve dönmekte gecikmişlerdir. Geç kalma

yasağı konmamıştır. Yerine getirilen buyruk (δ²), daha önce de belirttiğimiz gibi yasağın

çiğnenmesine (δ¹) denk düşer.

Masalda, bu aşamada, yeni bir kişi ortaya çıkar; bu kişiyi, saldırgan (kötü kişi) olarak nitelendirebiliriz. Bu saldırganın rolü, mutlu ailenin huzurunu bozmak, mutsuzluk

yaratmak, kötülük yapmak, zarar vermektir. Kahramanın düşmanı, bir ejderha, bir

şeytan, bir eşkiya, bir cadı, bir kötü ana, vb. olabilir. Olayın akışı içinde genellikle yeni

kişiler de ortaya çıkar; bu sorunu özel bir bölümde inceleyeceğiz. Demek ki, saldırgan,

olay örgüsünün içine girmiştir artık. Uçarak, sessizce, vb. bir biçimde gelmiş ve eyleme

geçmeye başlamıştır.

IV — SALDIRGAN BİLGİ EDİNMEYE ÇALIŞIR

(tanımı: Soruşturma, simgesi ε).

1. Soruşturmanın amacı, çocukların oturduğu yeri, kimi kez de değerli nesnelerin,

vb.'nin bulunduğu yeri bulmaktır. Ayı: "Kralın çocuklarının nereye gittiğini kim söyleyecek

bana?" (201). Kahya: "Bu değerli taşları nereden alıyorsunuz?" (197) Günah çıkarma

sırasında papaz: "Nasıl oldu da bu kadar çabuk toparlanabildin?" (258). Prenses: "Söyle

bana, satıcının oğlu İvan, nerede senin bilgeliğin?" (209). Baba Yaga'nın kızı "Dişi

köpek, neyle yaşar?" diye sorar kendi kendine. Tekgöz, Çiftgöz ve Üçgöz'ü durumun ne

olduğunu ortaya çıkarmak üzere yollar (100). (ε¹).

2. Soruşturmanın tersi, saldırgana kurbanı tarafından sorulan sorular biçiminde

ortaya çıkar. "Nerede senin ölümün, Koşçey?" (156), "Atınız ne kadar da hızlı! Bir

yerlerde sizinki gibi, sizinkinden daha hızlı at bulunabüir mi?" (160). (ε²).

3. Bazı ayrı durumlarda da soruşturmanın başka kişiler aracılığıyla yapıldığı

görülür (ε³).

IV — SALDIRGAN KURBANIYLA İLGİLİ BİLGİ TOPLAR

(tanımı: Bilgi toplama, simgesi ξ).

1. Saldırgan, sorusuna hemen bir yanıt alır. Keski, ayıya şöyle yanıt verir: "Beni

avluya götür ve yere at; nereye saplanırsam, orayı kaz" (201). Kahyanın, değerli taşlarla

ilgili sorusunu, satıcının karısı şöyle yanıtlar: "Bize bunları bir tavuk yumurtluyor" (197),

vb. Yeniden, ikili işlevlerle karşılaşmaktayız. Bu tür işlevler, çoğunlukla karşılıklı

konuşma biçiminde ortaya çıkar. Bunların arasmda da özellikle, kötü ananın ayna ile

konuşması yer alır. Kötü ana, her ne kadar üvey kızıyla ilgili doğrudan doğruya bir soru

sormasa da, ayna ona yanıt verir: "Güzelsin, kuşkusuz, ama uyuyan ormanda, yiğitlerin

yanmda yaşayan bir üvey kızın var senin, bu kız senden de güzel." Kimi zaman, bu ikili

işlevin ikinci yansı, ilki olmadan da varolabilmektedir. Bu durumda bilgi toplama bir

ihtiyatsızlıktan kaynaklanır. Ana, eve dönmesi için oğlunu çağırır ve böylece büyücü

kadına varlığını belli eder (108). Yaşlı adam, büyülü bir çanta elde etmiştir. Komşu

kadını bu çantadan çıkardığı yiyeceklerle ağırlar ve böylece tılsımının gizini ele vermiş

olur 187)(ξ¹).

2-3 Ters yönde ya da bir başka biçimde sürdürülen soruşturma, uygun bir yanıtı

gerektirir. Koşçey ölümünün gizini (136), coşkun atın gizini (159), vb. ele verir (ξ² ve ξ³)

VI — SALDIRGAN, KURBANINI YA DA SERVETİNİ ELE GEÇİRMEK İÇİN, ONU

ALDATMAYI DENER

(tanımı: Aldatma, simgesi ŋ).

Saldırgan ya da kötü kişi, önce bir başka kılığa bürünür. Ejderha altın keçiye

(162), yakışıklı bir delikanlıya (202) dönüşür. Cadı "iyi yürekli bir yaşlı kadın" (225) olur.

Ananın sesini taklit eder (108). Papaz, keçi postuna bürünür (258). Hırsız kadın, bir

dilenciymiş gibi davranır (139).

İşlev de hemen bunların ardından gelir.

1. Saldırgan inandırmaya çalışır: Cadı bir yüzük verir (114), komşu kadın bir

buhar banyosu yapmasını önerir (187), cadı giysisini çıkarmayı (259), gölde yıkanmayı

(265) önerir (ŋ¹).

2. Saldırgan doğrudan doğruya büyülü araçlar kullanır. Kötü ana, üvey oğluna

zehirli galetalar verir (233). Giysilerine büyülü bir iğne takar (233) (ŋ²).

3. Saldırgan aldatıcı ya da ürkütücü başka yolları dener. Kötü yürekli kız

kardeşler, Finist'in geçmek zorunda olduğu pencereye bıçaklar ve sivri aletler

yerleştirirler (234). Ejderha, genç kızı erkek kardeşlerine götürecek yolu gösteren

yongaların yerini değiştirir (133) (ŋ³)

VII — KURBAN ALDANIR VE BÖYLECE İSTEMEYEREK DÜŞMANINA YARDIM

ETMİŞ OLUR

(tanımı: Suça katılma, simgesi θ).

1. Kahraman saldırgana inanır; bir başka deyişle, yüzüğü takmayı, bir buhar

banyosu yapmayı, yıkanmayı, vb. kabul eder. Yasaklar nasıl her zaman çiğneniyorsa, aldatıcı öneriler de tersine, her zaman kabul edilir ve yerine getirilir (θ¹).

2-3. Kahraman, kullanılan büyülü araçlara ya da başka yollara mekanik olarak

tepki gösterir; bir başka deyişle, uyur, yaralanır, vb. Bu işlev birincisi olmadan da

varolabilir: Kahramanın uyuması için, hiç kimse bir şey yapmamıştır ama, kahraman

birdenbire kendiliğinden uyuyuverir; bu da, kuşkusuz düşmanın işini koylaştırmış olur (θ²

ve θ³).

Aldatıcı öneri ve bu önerinin kabul edilmesi, aldatıcı anlaşma içinde özel bir

biçime bürünür ("Bana, evinde bilmediğin bir şeyi ver"). Bu koşullarda, düşman, kurbanın

içine düştüğü güç durumdan (sürünün kaçması, aşırı yoksulluk, vb.) yararlanarak

anlaşmayı zorla yaptırmış olur. Kimi kez de, bu güç durum saldırgan tarafından bile bile

yaratılır (ayı, kralı sakalından yakalar) (201). Bu öğeyi, ön kötülük olarak tanımlayabiliriz

(x ile belirteceğiz bu öğeyi ve böylece öbür aldatma biçimlerinden ayırt etmiş olacağız).

VIII — SALDIRGAN AİLEDEN BİRİNE ZARAR VERİR

(tanımı: Kötülük, simgesi A).

Bu işlev son derece önemlidir, çünkü masala devingenliğini sağlar. Uzaklaşma,

yasağın çiğnenmesi, bilgi toplama, başarılı aldatma bu işlevi hazırlar, olanaklı kılar ya da

yalnızca kolaylaştırır. Bu nedenle, ilk yedi işlevi masalın hazırlayıcı bölümü olarak ele

alabiliriz; olay örgüsüyse, kötülük aşamasında düğümlenmektedir. Bu kötülüğün

büründüğü biçimler son derece çeşitlidir:

1. Saldırgan birini kaçırır (A¹). Ejderha kralın kızını (131), bir köylünün kızını

(133) kaçırır. Cadı, küçük bir oğlan çocuğunu kaçırır (108). Ağabeyler en küçük kardeşin

nişanlısını kaçırır (168).

2. Saldırgan büyülü bir nesneyi2 çalar ya da kaçırır (A²). "Açıkgöz çocuk,

büyülü kutuyu çalar (189). Prenses büyülü gömleği çalar (203). Parmak adam,

büyülü atı çalar (138).

2a. Büyülü yardımcının ürkütücü bir biçimde yok edilişi, bu kaçırma biçiminin özel

bir durumunu oluşturur. Kötü ana, büyülü ineğin boğazlanmasını buyurur (100, 101).

Kahya, büyülü tavuğun ya da kazın boynunun koparılmasını ister (195, 197) (AII).

3. Saldırgan ekinleri yağma eder ya da ekinlere zarar verir (A³). Kısrak kuru

otları yer (105). Ayı yulafı çalar (143). Turna kuşu bezelyeleri çalar (183).

4. Saldırgan günün ışığını kaçırır (A4). Bu duruma yalnızca bir kez rastlanır

(135).

5. Saldırgan hırsızlık ya da kaçırma olaylarını başka biçimlerde yapar (A5).

Kaçırılan nesneler büyük değişiklikler geçirir, bu nedenle bütün biçimleri saymak

gereksizdir. İlerde göreceğimiz gibi, kaçırılan nesnenin niteliğinin, olayın akışı üstüne bir

etkisi yoktur. Bütün kaçırma olaylarını ilk kötülüğün tek biçimi olarak görmek ve kaçırılan

ya da çalman nesnenin belirlediği kaçırma ya da çalma biçimlerini de türler olarak değil,

çeşitler olarak ele almak mantıksal açıdan daha doğru olacaktır. Ama, teknik açıdan,

bazı belli başlı biçimleri ayırt etmek ve geri kalanları birarada toplamak daha uygundur.

Örnekler: Ateş kuşu altın elmaları çalar (168). Vizon her gece kralın hayvanlarını

yemeye gelir (132). General kralın büyülü olmayan kılıcını çalar (259), vb.

2 Büyülü nesne ve büyülü yardımcının taşıdığı anlam için bkz. İlerde XIV. işlev.

6. Saldırgan, kişilerin bedenlerine zarar verir (A6). Hizmetçi kadın, hanımının

gözlerini çıkarır (127). Prenses, Katoma'nm ayaklarını keser (195). İlginç olan, bu

biçimlerin de (biçimbilimsel açıdan) bir kaçırma, çalma olayını simgelemesidir.

Sözgelimi, hizmetçi kadın, gözleri cebine koyup gider; bu gözler, sonradan çalman öbür

nesneler gibi kendisinden aynı yollarla geri almacak ve yerlerine konacaktır. Aynı şey,

çıkartılmış bir yürek için de gerçekleşir.

7. Saldırgan, birinin apansız kaybolmasına yolaçar (A7) Genellikle bu

kaybolma, büyü ya da bir aldatma sonucu ortaya çıkar. Kötü ana, üvey oğlunu uyutur.

Bu oğlanın nişanlısı da sonsuza dek ortadan kaybolur (232). Finist'in geçmek zorunda

olduğu genç kızın penceresine, kız kardeşleri bıçak ve sivri şeyler yerleştirirler; Finist,

kanatlarından yaralanır ve sonsuzluğa dek ortadan kaybolur (234). Kadın bir uçan halıya

binerek kocasını terk eder (192). 267 numaralı masal, ortadan kayboluşun ilginç bir

biçimini sunmaktadır. Kaybolmaya, bu masalda kahraman neden olur: Büyülenmiş

karısının kürkünü yakar, ardından kadın sonsuza dek ortadan kaybolur. 219 numaralı

masalın sunduğu özel durumu da buraya katabiliriz. Büyülü bir öpücük, nişanlı kızı tam

bir unutkanlığa sürükler. Burada kurban, nişanlısını kaybeden bir genç kızdır (Avn).

8. Saldırgan kurbanını bir şey yapmaya zorlar ya da ondan zorla bir şey koparır (A8). Bu kaçırma biçimi, aldatıcı bir anlaşma sonucunda ortaya çıkar genellikle.

Denizler kralı prensi zorlayınca, prens de oradan ayrılır (219).

9. Saldırgan birini kovar (A9). Kötü ana üvey kızını kovar (95). Papaz torununu

kovar (143).

10. Saldırgan birinin denize atılmasını buyurur (A10). Kral kızını ve damadmı

bir fıçıya kapatır ve fıçının denize atılmasını buyurur (165). Ana-baba, uyuyan oğullarını

bir kayığa koyup denize bırakırlar (247).

11. Saldırgan birini ya da bir şeyi büyüler (A11). Burada, saldırganın çoğu kez

birçok kötülüğü birden yaptığını belirtmek gerekir. Bazı kötülük biçimlerine tek olarak

ender rastlanır, bunlar başka kötülük biçimleriyle birleşmeye yönelirler. Büyüleme de

bunlardan biridir. Kadın kocasını köpeğe dönüştürür ve onu kovar —bu da A911'i verir

(246). Kötü ana, üvey kızını vaşağa dönüştürür ve onu kovar (266). Nişanlı kızın ördeğe

dönüşüp uçtuğu durumlarda, her ne kadar bir kovmadan söz edilmiyorsa da yine bir

kovma olayı söz konusudur (264, 265).

12. Saldırgan birinin yerine başkasını koyar (A12). Burada, birçok durumda, bir

başka kötülüğe eşlik eden br kötülük biçimi söz konusudur. Dadı, nişanlı kızı ördeğe

dönüştürür ve onun yerine kızını koyar —bu da A1112'yi verir (264). Hizmetçi kadın,

kralın nişanlısını kör eder ve onun yerine geçer— A612 (127).

13. Saldırgan birinin öldürülmesini buyurur (A13). Bu biçim, gerçekte,

değişikliğe uğramış (pekiştirilmiş), bir kovma biçimidir. Kötü ana, uşağına üvey kızını bir

gezinti sırasında boğmasını buyurur (210). Prenses, hizmetkarlarına, kocasını ormana

götürmelerini ve öldürmelerini buyurur (192). Saldırgan böyle durumlarda, genellikle,

ölünün yüreğinin ve ciğerinin kendisine getirilmesini ister.

14. Saldırgan birini öldürür (A14). Bu da genellikle, asıl kötülüğün başka

görünümlerine eşlik eden bir biçimdir ve onları pekiştirmeye yarar. Prenses, kocasının

sihirli gömleğini çalar ve onu öldürür —bu da A214'ü verir (208). Erkek kardeşler en küçük

kardeşlerini öldürürler ve nişanlısını kaçırırlar — A114 (168). Kız kardeş, erkek kardeşinin

topladığı çilekleri elinden alır ve onu öldürür (244).

15. Saldırgan birini bir yere kapatır ya da hapseder (A15). Prenses İvan'ı

zindana kapatır (256). Denizler kralı, Semion'u hapiste tutar (256).

16. Saldırgan birini kendisiyle evlenmeye zorlar (A16) Ejderha prensesi

kendisiyle evlenmeye zorlar (125).

16a. Aynı şeye yakın akrabalar arasında rastlanır (AXVI). Erkek kardeş kız

kardeşini kendisiyle evlenmeye zorlar (114).

17. Saldırgan yamyamlıkla korkutur (A17) . Ejderha prensesi yemek ister (171).

Ejderha bütün köy halkını yemiştir, aynı yazgı canlı kalan son köylüyü beklemektedir

şimdi (146).

17a. Aynı şeye yakın akrabalar arasında rastlanır (AXVII). Kız kardeş erkek

kardeşini yemek ister (92).

18. Saldırgan her gece birine acı verir (A18). Ejderha (192), şeytan (115) her

gece prensese acı çektirirler. Cadı uçarak genç kızın yanına gelir ve onun memelerini

emer (193)

19. Saldırgan savaş ilan eder(A19). Komşu ülkenin kralı savaş ilan eder (161).

Bir başka benzer durum: Ejderha krallığı yakıp yıkar (137).

Seçilen bütünün içindeki kötülük biçimleriyle ilgili tümü-kapsayıcı dizelge burada

bitiyor. Ama bütün masallar, bir kötülüğün yapılmasıyla başlamazlar. Başka başlangıçlar

da vardır; bu başlangıçlar da çoğu kez A işleviyle, yani kötülük işleviyle başlayan

masallarla aynı gelişmeyi izlerler. Bu olgu incelenirse, söz konusu masalların bir

eksiklik ya da yokluk durumundan kaynaklandıkları görülür; bu da kötülüğü izleyen

arayışa benzer bir arayışa yol açar. Böylece, yokluğun sözgelimi, bir hırsızlıkla eşdeğerli

tutulabileceği sonucu çıkar. Şu durumu ele alalım: Prenses, İvan'ın tılsımını çalar. Bu

hırsızlığın sonucu, İvan tılsımının eksikliğini duyar. Oysa, kötülüğü bir yana bırakırsak

masalın çoğu kez doğrudan doğruya bir eksiklikle başladığını görürüz: İvan, büyülü bir

kılıcı ya da büyülü bir atı olsun ister. El koyma da, eksiklik gibi olay örgüsünün bir

sonraki anını belirler: İvan eksikliğini duyduğu şeyi aramaya çıkar. Aynı şeyi, kaçırılan

nişanlı kız, yalnızca eksikliği duyulan nişanlı kız, vb. için de söyleyebiliriz. İlk durumda,

bir olay olmuş, bunun sonucunda bir eksiklik doğmuş, bu da bir arayışa yol açmıştır;

ikinci durumdaysa, daha önceden varolan ve kendıs de bir arayışa yol açan bir eksiklikle

karşılaşırız, ilk durumda eksiklik dıştan yaratılmıştır, ikincisindeyse, içten varolan bir

eksikliktir. Bu eksikliği, rakamlar dizisinde belirli bir değeri olan sıfıra benzetebiliriz. Bu

an, şöyle betimlenir:

VIII — a. AİLEDEN BİRİNİN BİR EKSİĞİ VARDIR; AİLEDEN BİRİ BİRŞEYİ ELDE

ETMEK İSTER

(tanımı: Eksiklik, simgesi a).

Bu olgular güçlükle sınıflandırılabilirler. Bunları, eksikliğin tanınmasının

büründüğü değişik biçimlere göre sınıflandırabiliriz (bkz. ilerdeki 5. bölümün sonu) ama,

biz burada eksikliği duyulan nesneye göre yapılacak bir dağılımla yetinebiliriz. Buna

göre, aşağıdaki şu biçimleri ayırt edebiliriz: 1. Bir nişanlı kızın eksikliği (ya da bir dostun,

genellikle bir insanın eksikliği).

Bu eksiklik kimi kez çok güçlü bir biçimde betimlenir (kahraman kendisine bir

nişanlı aramaya karar vermiştir); kimi kez de sözü bile edilmez. Bekar olan kahraman,

kendisine, bir nişanlı aramaya koyulur, olay da işte böyle başlar (a¹). 2. Elma, su, at,

kılıç, vb. Büyülü bir nesneye kesin bir gereksinme duyulur, onlarsız yapılamaz (a²). 3.

Acayip bir nesneye (büyüleyici gücü olmayan bir nesne) gereksinme duyulur: Ateş kuşu,

altın tüylü ördek, harikalar harikası, vb. (a³). 4. Özgül bir biçim: Koşçey'in ölümü

(prensesin aşkı) yüzünden büyülü yumurtanın eksikliği duyulur (a4). 5. Usa yatkın

biçimler: Para yokluğu, gelir yokluğu, vb. (a5). Bu arada şunu da belirtelim ki, bu gerçekçi

başlangıçların ardmdan kimi kez tümüyle fantastik gelişmeler gelir. 6. Başka değişik

biçimler (a6). Çalınan, kaçırılan nesnenin masalın yapısı üstüne bir etkisi yoksa, eksikliği

duyulan nesnenin de yoktur. Demek ki, genel biçimbilim açısından, bütün durumların

düzenli bir sınıflandırmasını yapmak gerekmez; belli başlı olanlarla yetinip, öbürlerini bir

araya toplayabiliriz.

Ama burada, ister istemez bir sorunla karşılaşırız: Bütün masallar, yukarıda

belirttiğimiz gibi bir kötülük ya da eksiklikle başlamaz. Sözgelimi, Aptal Yemel masalının

başında, aptalı bir alabalık avlarken görürüz, ama, ne böyle bir şeye gereksinmesi

vardır, ne de kötülük yapmayı amaçlar. Çok sayıdaki masal birbiriyle karşılaştırıldığında,

öncelikle masalın ortasına özgü bazı öğelerin masalın başına aktarıldığı görülür;

verdiğimiz örnekte de buna rastlanır. İlerde de göreceğimiz gibi, bir hayvanı yakalamak

ve onu öldürmemek belirgin bir temel öğedir. Genel olarak, A ya da a öğeleri

incelediğimiz ulama ilişkin bütün masallarda zorunlu öğelerdir. Olağanüstü masallardaki

olay örgüsünü düğümlemenin başka biçimi yoktur.

IX. KÖTÜLÜĞÜN YA DA EKSİKLİĞİN HABERİ YAYILIR, BİR DİLEK YA DA BİR

BUYRUKLA KAHRAMANA BAŞVURULUR, KAHRAMAN GÖNDERİLİR

YA DA GİDER

(tanımı: Aracılık, geçiş anı, simgesi, B).

Bu işlevle birlikte kahraman ortaya çıkar. Daha ayrıntılı bir çözümlemeyle, bu

işlev birçok oluşturucu bölüme ayrılabilir ama, bizim bakış açımıza göre, bunun önemi

yoktur. Masalların kahramanları iki değişik türdedir. 1. İvan, ana-babasının çevresinden

(ve masalı dinleyenlerin çevresinden) kaçırılarak uzaklara götürülen genç kızı aramaya

çıkarsa, masalın kahramanı genç kız değil, kendisidir. Bu kahramanları arayıcı-kahramanlar diye adlandırabiliriz. 2. Bir genç kız ya da bir küçük çocuk kaçırılır ya da

kovulursa ve masal geride kalanlarla ilgilenmeyip bunları anlatırsa, masalın kahramanı

kaçırılmış ya da kovulmuş olan genç kız ya da küçük çocuktur. Bu masallarda arayıcı

yoktur; başlıca kişi de kurban-kahraman diye adlandırılabilir. Aşağıda, masalların,

birinci ya da ikinci tür kahramanı ortaya çıkardıklarında, aynı biçimde gelişip

gelişmediklerini göreceğiz, Bütüncemizde, arayıcı kahramanın olduğu kadar, kurban

kahramanın da anlatıldığı (örneğin Ruslan ve Ludmila) bir masal yok. Geçiş anına her

iki durumda rastlamaktayız. Bu anın gerekçesiyse, kahramanın yola çıkmasını

sağlamaktır.

1. Bir yardım çağrısı yapılır, ardından da kahraman göndederilir (B¹). Yardım

çağrısı genellikle kraldan gelir ve karşılığında çeşitli umutlar verilir.

2. Kahraman hemen gönderilir (B²). Kahramanın gönderilmesi. bir buyruk ya da

bir rica sonucunda gerçekleşir Birincil durumda, bazen korkutma, ikinci durumda da

çeşitli umut vermeler söz konusu olur. Bazen de her ikisi bir arada bulunur.

3. Kahraman evinden yola çıkar (B³). Bu durumda, yola çıkma kararını,

gönderen değil de kendisi verir. Ana-babası ona hayır duada bulunurlar. Kahraman,

bazen, gerçek amacını açıklamaz. Dolaşmaya çıkacağını söyler ya da buna benzer bir

şey söyler; gerçekteyse, savaşmak için yola çıkmaktadır.

4. Felaket haberi yayılır (B4). Ana, oğluna, ablasmm, daha kendisi doğmadan

kaçırıldığını anlatır; bunu anlatırken de ondan hiçbir yardım istemez. Oğlan ablasmı

aramaya çıkar (133). Felaket, çoğunlukla ana-baba tarafından değil de, yaşlı kadmlar,

raslantıyla karşılaşılmış kişiler, vb. tarafından anlatılır.

Söz konusu işlevin bu dört biçimi arayıcı-kahramanla ilgili dir. Aşağıdaki

biçimlerse, doğrudan doğruya kurban-kahramana ilişkindir. Ne olursa olsun, masalın

yapısı, kahramanın kendi evinden yola çıkmasını gerektirir. Kötülük yetersiz kalırsa,

masal bu iş için, geçiş anını kullanır.

5. Kovulan kahraman evinden uzaklara götürülür (B5). Baba, kötü ananın

evden kovduğu kızını ormana goturur. Bu biçim, birçok açıdan önemlidir. Mantıksal

olarak, babanın eylemi gereksizdir. Kız, ormana tek başına gidebilir. Ama, masal geçiş

anında, ana-babanın kahramanın gidişine yön vermeleri için orada bulunmalarını

gerektirir. Burada ikincil bir oluşumun varolduğunu gösterebiliriz ama, bu, genel

biçimbilimin konusuna girmez. Ayrıca, ejderhanın istediği prensesin de götürüldüğünü

belirtelim: Prenses, bu durumda, deniz kıyısına bırakılır. Ama burada, aynı anda bir

yardım çağrısmda da bulunulur. Olay örgüsünün gelişmesini belirleyen de prensesin

götürülmesi değil, yardım çağnsıdır. Bu durumda, prensesin götürülmesi, geçiş anıyla

ilgili olamaz.

6. Ölüme mahkum edilen kahraman gizlice serbest bırakılır (B6). Aşçı ya da

okçu, genç kızı ya da küçük çocuğu serbest serbest bırakır ve onları öldürdüğüne kanıt

olarak da bir hayvanın yüreğini ve ciğerini gösterir (210, 195). IX. işlevi yukarıda,

kahramanm evinden yola çıkışını sağlayan bir etken olarak tanımlamıştık. Kahramanın

gönderilmesi yola çıkma gereksinmesini ortaya koyarsa, yola çıkma olasılığı ile

karşılaşırız Birinci olasılık, arayıcı-kahramanı, ikincisi ise kurban-kahramanı belirtir.

7. Acıyı dile getiren bir ağıt söylenir (B7). Öldürme (ağıt, hayatta kalan erkek

kardeş ya da başkaları tarafından söylenir) büyüleme, ardından da kovma, ihanet söz

konusu olduğunda görülen özgül bir biçimdir bu. Felaket böylece duyulur ve tepki

gösterilebilir.

X. ARAYICI-KAHRAMAN EYLEME GEÇMEYİ KABUL EDER YA DA EYLEME

GEÇMEYE KARAR VERİR

(tanımı: Karşıt eylemin başlangıcı, simgesi C).

Bu an, "prenseslerini aramak için yola çıkmamıza izin ver" gibi açıklamalarla

belirginleşir. Kimi kez, masalda bu andan söz edilmez ama, arayıştan önce bir kararın

alınmış olduğu kesindir. Böyle bir an, kahramanın bir arayışı gerçekleştirmek için yola

çıktığı masallarda vardır yalnızca. Kovulan, öldürülen, büyülenen, ihanete uğrayan

kahramanların kendilerini kurtarmak ellerinden gelmez; bu durumda da, söz konusu

öğeye rastlanmaz.

XI. KAHRAMAN EVİNDEN AYRILIR

(tanımı: Gidiş, simgesi ↑).

Bu gidiş, yukarıda (β ile belirtilen geçici uzaklaşmadan başka bir şeyi simgeler.

Arayıcı-kahramanın gidişi, ayrıca kurban-kahramanın gidişinden de farklıdır. Birincisinin

amacı bir arayıştır, ikincisiyse, araştırma amacı olmaksızın yola çıkarken, kendisini her

çeşit serüven beklemektedir. Şu olguyu gözönünde tutmak gerekir: Bir genç kız

kaçırılmış ve kahraman da onu aramaya koyulmuşsa, iki kişi evden ayrılmış demektir.

Ama anlatının izlediği yol, olay örgüsünün geliştiği yol, arayıcı-kahramanın yoludur.

Buna karşılık, sözgelimi bir genç kız evden kovulur ve hiç kimse onu aramaya çıkmazsa,

anlatı, kurban-kahramanm gidişini ve serüvenlerini izler, ↑ göstergesi, arayıcı kahraman

söz konusu olsun olmasın, kahramanın gidişini belirtir. Bazı masallarda kahramanın

uzamda yer değiştirdiği görülmez. Bütün olay; aynı yerde geçer. Bazen de, tersine, gidiş

daha da pekiştirilip bir kaçış biçimini alır.

ABC↑ öğeleri olay örgüsünün düğüm noktasını gösterir. Olay daha sonra gelişir.

Masala yeni bir kişi katılır; bu kişi bağışçı ya da daha kesin olarak sağlayıcı diye

adlandırılabilir. Kahraman, genellikle bu kişiyle, ormanda, yolda, vb. yerde rastlantı

sonucu karşılaşır. (Bkz. VII. Bölüm, kişilerin olaya katılış biçimleri.) Kahraman —ister

arayıcı olsun ister kurban— bu bağışçıdan bir araç (genellikle büyülü bir araç) elde eder

ve bununla da uğramış olduğu haksızlığı giderir. Ama, kahraman büyülü nesneyi elde

etmeden önce, çok değişik olaylar yaşar; ancak, sonunda bütün bu olaylar onun söz

konusu nesneyi elde etmesini sağlar.

XII — KAHRAMAN BÜYÜLÜ BİR NESNEYİ YA DA YARDIMCIYI EDİNMESİNİ

SAĞLAYAN BİR SINAMA, BİR SORGULAMA, BİR SALDIRI, VB. İLE

KARŞILAŞIR.

(tanımı: Bağışçının ilk işlevi, simgesi D).

1. Bağışçı, kahramanı bir sınamadan geçirir (D¹). Baba Yaga genç kıza ev

işleri yaptırır (102). Ormanın yiğit insanları, kahramandan kendilerine üç yıl süreyle

hizmet etmesini isterler (216). Kahraman üç yıl süreyle bir satıcının yanında çalışmak

(gerçekçi bir usçullaştırma, 115), hiçbir karşılık istemeden üç yıl süreyle salcılık yapmak

(128), kemanla çalman bir ezgiyi, uyumadan, sonuna dek dinlemek (216) zorunda kalır.

Bir elma ağacı, bir ırmak, bir soba ona oldukça sıradan bir yiyecek sunar (113). Baba

Yaga ona kızının yanında yatmasını buyurur (171). Ejderha ona ağır bir taşı

kaldırmasını buyurur (128). Bu buyruk kimi kez taşın üstüne yazılmıştır; kimi kez de,

büyük bir taş bulan erkek kardeşler, kendi istekleriyle bu taşı kaldırmaya çalışırlar. Baba

Yaga, kahramana bir kısrak sürüsünü korumasını buyurur (159), vb.

2. Bağışçı kahramanı selamlar ve ona sorular yöneltir (D²). Bu biçimi,

sınamanın yumuşaması olarak ele alabiliriz. Selamlama ve sorular daha önce

saydığımız biçimlerde de vardır, ama oralarda sınamadan önce gelmekte ve bu özelliği

taşımamaktadırlar. Burada ise, sınamanın kendisi yoktur, ama sorular bir çeşit sınama

biçimindedir. Kahraman, soruyu kabaca yanıtlarsa, hiçbir şey elde edemez; kibarca

yanıtlarsa, bir at, bir kılıç, vb. elde eder.

3. Ölmek üzere olan biri ya da bir ölü, kahramandan kendisine yardım etmesini ister (D³). Bu biçim, aynı zamanda, bir smama niteliğine de bürünür bazen. Bir

inek, kahramana şöyle yalvarır: "Yeme sakın etimi, topla kemiklerimi, koy bir mendile, git

bahçeye ek ardından ve beni hiç unutma ,sula her sabah onları." (100). Bir boğa da 201

numaralı masalda, benzer bir biçimde yalvarır. Ama, bu yalvarış 179 numaralı masalda

bir başka biçime bürünür: Ölüm döşeğindeki baba, oğullarından, üç geceyi mezarınm

başında geçirmelerini ister.

4. Bir tutsak, kahramandan kendisini kurtarmasını ister (D4) Tutsak bir küçük

tunç adam, kahramandan kendisini kurtarmasını ister (125). Bir kaleye kapatılan şeytan,

askerden, kendisini serbest bırakmasını ister (236). Suyun dibinden çıkarılan testi,

kahramana kendisini kırması için yalvarır; bir başka deyişle, testiye kapatılmış olan cin

kurtarılmasını ister (195).

4a. Aynı duruma, bağışçının tutuklanmasından sonra rastlanır (oD4).

Sözgelimi, bir orman perisinin yakalandığı 123 numaralı masalda bu eylem bağımsız bir

işlev oluşturamaz: Yalnızca, tutsağm isteğini hazırlayan br eylemdir.

5. Kahramana başvurularak aman dilenir (D5). Bu biçimi bir öncekinin çeşidi

olarak ele alabiliriz: Yakalanmayı izleyen bir biçimdir bu. Bir başka yerde, kahraman,

öldürmek üzere bir hayvanı hedef alır. Bir turna balığı avlar; balık, ondan kendisini

bırakmasını ister (166). Kahraman hayvanları hedef alır; hayvanlar ondan kendilerini

salıvermesini isterler (156).

6. Birbirleriyle tartışmakta olan iki kişi, kahramandan, ele geçirilen malın bölüştürülmesini isterler (D6). İki dev kahramandan, bir sopa ile bir süpürgenin

bölüştürülmesini isterler (185). Hasımların isteği her zaman açıklanmamıştır. Kahraman

kimi kez kendi girişimiyle onlara hakemlik etmek ister (D6). Yırtıcı hayvanlar, avladıkları

hayvanın postunu bölüştüremeyince, kahraman bölüştürür (162).

7. Başka istekler (D7). İstekler açıkçası, bağımsız bir tür, isteklerin çeşitli

görünüşleri de alt-türleri oluşturur. Ama, çok fazla karmaşık bir göstergeler dizgesinden

kaçınmak için değişik istek biçimlerini türler olarak sınıflandırabiliriz. Başlıca biçimleri

ayırt ettikten sonra, öbürlerini birlikte kümelendirebiliriz. —Fareler, beslenmelerini isterler

(102). Bir hırsız, kurbanından sakladığı şeyi getirmesini ister (238). Aşağıdaki durumsa,

iki ulama birden bağlanabilir: Kuzinka bir tilki yakalar. Tilki ona yalvarır. "Öldürme beni

(yakalanan hayvan aman diler, D3), iyice yağlı bir tavuk kızart bana" (ikinci istek, D7).

Yakalanma, söz konusu isteklerden önce gerçekleştiği için, bu durumu oD57 olarak

belirteceğiz. Bir korkutma içeren ya da istekte bulunulan kişiyi güç duruma düşüren bir

başka örnek de şudur: Hırsız, yıkanan bir kızın giysilerini çalar; kız onları kendisine geri

vermesini söyler. Bazen de, yalvarma eylemi olmaksızın, yalnızca bir güçsüzlük

durumuyla karşılaşırız (yağmurdan ıslanmış kuş yavruları, çocukların işkence ettiği

kedi). Kahramanın, bu durumlarda, yardım etme olasılığı vardır. Her ne kadar kahraman

öznel olarak öyle duymasa da, nesnel olarak bir sınama söz konusudur, burada (d7)

8. Düşman bir yaratık kahramanı yok etmeye çalışır (D8). Bir cadı, kahramanı

bir sobanın içine kapatmaya çalışır (108). Evin beyi, geceleyin, konuklarını, farelere

yedirmeye kalkar (212). Bir cadı, geceleyin, kahramanın kafasını kesmeyi dener (105).

Bir büyücü, kahramanı bir dağda yalnız bırakarak açlıktan öldürmek ister (243).

9. Düşman bir yaratık, kahramanla dövüşür (D9). Baba Yaga kahramanla

dövüşür. Çeşitli orman sakinlerine karşı ormandaki küçük evde sürdürülen çatışmaya sık

sık rastlanır. Çatışma, bir kavga, bir dayak görünümü alır.

10. Kahramana büyülü bir nesne gösterilir ve bir değiş-tokuş önerilir (D10).

Bir eşkiya, kahramana bir gürz gösterir (216). satıcılar kahramana acayip nesneler

gösterirler (212), bir yaşlı adam kahramana bir kılıç gösterir (268). Her biri, karşılığında

başka bir şey isterler.

XIII KAHRAMAN İLERDE KENDİSİNE BAĞIŞTA BULUNACAK KİŞİNİN

EYLEMLERİNE TEPKİ GÖSTERİR

(tanımı: Kahramanın tepkisi, simgesi E).

Birçok durumda, tepki olumlu ya da olumsuz olabilir.

1. Kahraman sınamayı başarır (başaramaz) (E1)

2. Kahraman bağışçının selamını alır (almaz) (E2).

3. Kahraman ölüye istediği yardımı yapar (yapmaz) (E3).

4. Kahraman tutsağı kurtarır (E4).

5. Kahraman, kendisinden yardım isteyen hayvanı kurtarır (E5).

6. Kahraman bölüştürmeyi yapar ve tartışan kişileri uzlaştırır (E6). Hasımların

isteği (ya da istek olmaksızın yalnızca tartışmaları) çoğunlukla bir başka tepki yaratır.

Kahraman hasımları aldatır: Onları sözgelimi fırlattığı bir oku aramaya göndererek,

uzlaşmazlık konusu olan nesneyi alıp götürür (EVI).

7. Kahraman bir başka yardımda bulunur (E7). Bu yardımlar, kimi kez

kahramana yalvarmanın karşılığıdır, kimi kez de yalnızca kahramanm iyilikseverliğinden

kaynaklanır. Bir genç kız yoldan geçen dilenci kadınlara yiyecek verir (114). Dinsel

nitelikli biçimler, özel bir alt-tür oluşturabilir. Kahraman tanrıya şükretmek için günlük

yakar. Bunların yanısıra bir de dua etme durumunu sayabiliriz (115).

8. Kahraman düşman kişinin başvurduğu yolları ona çevirerek saldırılardan kurtulur (E8). Kahraman, Baba Yaga'dan sobanın içine nasıl girildiğini göstermesini

itser, ardından da onu sobanın içine kapatır (108). Kahramanlar, kendi giysilerini Baba

Yaga'nın kızlarının giysileriyle değiştirirler; Baba Yaga da, onların yerine, kızlarını

öldürür (105). Büyücü, kahramanı dağda bırakmak isterken, kendi orada kalır (243).

9. Kahraman düşman yaratığı yener (ya da yenemez) (E9).

10. Kahraman değiş-tokuş yapmayı kabul eder ama, bağışçıya karşı büyülü nesnenin gücünü kullanır (E10). Yaşlı bir adam, bir süvariye, büyülü bir fıçı

karşılığında, kendi kendine kesen bir kılıç vermeyi önerir. Süvari, değiş-tokuşu kabul

eder ve hemen ardından da kılıca yaşlı adamın boynunu kesmesini buyurur. Böylece

fıçıyı da geri almış olur (270).

XIV. BÜYÜLÜ NESNE KAHRAMANA VERİLİR

(tanımı: Büyülü nesnenin alınması, simgesi F).

Büyülü nesneler şunlar olabilir: 1. Hayvanlar (at, kartal, vb.); 2. İçinden büyülü

yardımcıların çıktığı nesneler (çakmak ve at, yüzük ve genç kişiler); 3. Gürz, kılıç,

kemani, bilye gibi bir büyülü özellik taşıyan birçok nesne; 4. Sözgelimi, hayvan kılığına

dönüştürme gücü, yeteneği, vb. gibi doğrudan doğruya edinilen nitelikler. Aktarılan

şeyleri, şimdilik, koşullu olarak, büyülü nesneler diye adlandırıyoruz.

Aktarma biçimleri şunlardır:

1. Nesne doğrudan doğruya aktarılır (F1). Bu türden bağışlar, çoğunlukla bir

ödüllendirme niteliğindedir. Yaşlı bir adam, bir at verir, ormandaki hayvanlar yavrularını

verirler, vb. Kahraman kimi kez, kendisine ayrılan bir hayvanı almak yerine, hayvan

kılığına dönüşme yeteneğini elde eder (ayrıntılar için bkz. ilerdeki 6. bölüm). Bazı

masallar ödüllendirmeyle biter. Bu durumlarda, bağış, büyülü bir nesneyi değil, özdeksel

bir değeri simgeler (f1). Kahramanın tepkisi olumsuz olmuşsa, aktarma

gerçekleşmeyebilir (olumsuz F), ya da yerini ciddi bir cezaya bırakabilir. Kahraman biri

tarafından yenir, kahraman donar, kahramanın sırtında bir kayış kesilir, kahraman bir

kayanın altına atılır, vb. (karşıt F).

2. Nesne belirtilen yerdedir (F2). Yaşlı bir kadın, altında uçan geminin

bulunduğu meşeyi gösterir (144). Yaşlı bir adam büyülü atın hangi köylüden

alınabileceğini gösterir (138).

3. Nesne üretilir (F3) "Büyücü, deniz kıyısına gider, kumsala bir kayık resmi

çizer ve şöyle der: "İşte dostlarım, bu kayığı görüyor musunuz? -Görüyoruz!- İçine

oturunuz!" (138).

4. Nesne satılır ve satın alınır (F4). Kahraman büyülü bir tavuk (195), büyülü bir

kedi ve köpek (190) satın alır. Üretim ile satın alma arasındaki biçim, ısmarlama yoluyla

üretimdir. Kahraman, demirciye bir zincir ısmarlar (105). Bu durum F43 ile belirtilmiştir.

5. Nesne rastlantı sonucu kahramanın eline geçer (kahraman onu bulur) (F5). İvan tarlada bir at görür, üstüne biner (132), İvan, elmaları büyülü olan bir ağaçla

karşılaştırır (192).

6. Nesne kendiliğinden apansız belirir (F6). Dağ boyunca yükselen bir

merdiven apansız belirir (156). Nesnenin yerden bitivermesi kendiliğinden belirmenin

özel bir biçimidir (FVI); büyülü çalılıklar; (160, 101), çubuklar, bir köpek ve bir at, bir cüce,

vb. de böylece belirebilir.

7. Nesne içilir ya da yenir (F7). Burada, kesin anlamıyla, bir aktarma söz konusu

değildir, ama bu biçim, bazı koşullarda, yukarıda belirttiğimiz durumlara da uymaktan

geri kalmaz. Bir iksirden içilen üç yudum, olağanüstü bir güç verr (125). Kuşun yüreği,

ciğeri, vb'ni yiyen kahramanlar çeşitli büyülü nitelikler kazanırlar (195).

8. Nesne çalınır (F8). Kahraman, Baba Yaga'nın atını çalar (159). Bir uzlaşmazlık

konusu olan nesneye sahip çıkar (197). Kahramanın sonradan geri aldığı bir nesne

karşılığında verilmiş büyülü nesnenin, bunu veren kişiye karşı kullanılması da bir

hırsızlık biçimi olarak kabul edilebilir.

9. Çeşitli kişiler kendiliklerinden kahramanın hizmetine girerler (F9).

Sözgelimi bir hayvan, kahramana ya yavrusunu verebilir ya da kendisi kahramana

hizmet eder. Bu kendi kendisini adamak demektir. Şimdi aşağıdaki şu iki durumu

birbiriyle karşılaştıralım: At, her zaman, doğrudan doğruya ya da bir çakmak içinde

verilmez. Kimi kez, bağışçı, atı çağırmaya yarayan bir büyülü söz söylemekle yetinir.

Sonunda öyle bir durum olur ki, İvan, açıkçası hiçbir şey elde edemez. Kendisine

yalnızca, büyülü bir yardımcıya sahip olma hakkı verilir. Bu, İvan'dan aman dileyen

birinin ona kendi kişiliği üstünde hak tanıdığı zaman gerçekleşen durumdur. Turnabalığı,

İvan'a kendisini çağırmada kullanacağı sözleri açıklar ("Turnabalığının buyruğuna göre,

diye seslen" vb.). Hayvanın, büyülü sözler söylenmeksizin "bana gereksinim duyduğun

anda ortaya çıkarım" diye yalnızca söz verdiği durumda da büyülü bir nesnenin hayvan

kılığında kahramanın hizmetine sunulması söz konusudur. Hayvan, böylece İvanın

yardımcısı olur (f9). Kimi kez, hiçbir hazırlık olmaksızın, çeşitli büyülü yaratıklar apansız

belirebilirler, kahraman onlara yolda rastlayabilir, bu yaratıklar kahramana yardım

edebilir ve onunla birlik olabilirler (F69). Çoğunlukla, olağanüstü nitelikleri olan ya da bazı

büyülü özellikleri bulunan kişilerdir bunlar: Obyedalo, Opivalo, Moroz - Treskun (Herşeyi-

Yiyen, Herşeyi-İçen, Heryeri-Donduran).

İşlevleri sıralamayı sürdürmeye geçmeden önce şu soruyu sorabiliriz: D öğesi

(aktarmanın hazırlanışı) ile F öğesinin (aktarma) değişik biçimleri arasmda hangi

birleşimlerle karşılaşmaktayız?4 Yalnızca şunu belirtmek gerekir ki, kahramanın olumsuz

bir tepki gösterdiği durumda, ancak olumsuz F (aktarma gerçekleşmez) ya da karşıt F

(kahraman ciddi bir biçimde cezalandırılır) ile karşılaşılır. Olumlu bir tepki durumunda da,

şu birleşimlerle karşılaşırız (bkz. karşı sayfadaki çizelge).

4 İşlevlerin değişik biçimleri arasındaki bağlantı daha geniş biçimde son bölümde ele alınacaktır.

Bağış

çını

n

hazı

rlayı

cı iş

levi

Bü

yülü

nes

neni

n

akta

rılm

a bi

çim

leri

Sın

ama

D1

F1 A

ktar

ma

Sor

ular

D

2 F2

Bulu

nduğ

u ye

ri

belir

tme

Öld

ükte

n so

nra

hizm

et e

tmes

ini

iste

me

D3

F3 H

azırl

ama

Am

an d

ilem

e,

özgü

rlük

iste

me

D4-

5 F4

Sat

ma

Bölüşt

ürm

e is

teği

D

6 F5

Bulm

a

Baş

ka is

tekl

er

D7

F6 G

örün

me

Yok

etm

e

giriş

imi

D8

F7 Y

eme-

içm

e

Sav

aşım

D

9 F8

Çal

ma

Değ

iş-to

kuş

öner

isi

D10

F9 H

izm

et e

tme

öner

isi

Bu çizelge, birleşimlerin son derece çeşitli olduğunu gösterir; dolayısıyla, genel

olarak, bir alt-türün büyük ölçüde bir başkası yerine konabileceğini ileri sürebiliriz. Ama

bu çizelgeyi dikkatlice inceleyecek olursak, bazı birleşimlerin bulunmadığını da hemen

görürüz. Bu durum, bir bölümüyle, bütüncemizin küçük boyutlu oluşuyla açıklanabilir

ama, bazı birleşimler de ne olursa olsun mantık dışı olacaktır. Demek ki, biz burada,

birleşim türleri bulunduğu sonucuna vardık. Bu türleri betimlemek için, büyülü nesnenin

aktarım biçimlerinden kalkacak olursak, iki tür birleşim ayırt edebiliriz:

1. Büyülü nesnenin çalınması, kahramanı yok etme girişimlerine (kahramanı

yakmak, vb.), hasımların hakemliğe çağırmalarına, değiş-tokuş önerilerine bağlıdır.

2. Aktarmanın ve elde etmenin bütün öbür biçimleri, bütün öbür hazırlayıcı

biçimlere bağlıdır. Hasımların hakemliğe çağırmaları, eğer bölüştürme gerçekten

yapılırsa, bu ikinci türe, ama hasımlar aldatılırsa, birinci türe bağlanır. Ayrıca, büyülü

nesnenin ya da yardımcının bulunmasma, satın alınmasına, kendiliğinden ve apansız

belirmesine de sık sık rastlanır ama, bunlar hiçbir biçimde önceden hazırlanmış

değillerdir. İlkel biçimlerdir bunlar. Söz konusu biçimler arasında önceden hazırlanmış

olanlar varsa, bunlar birinci türün değil ikinci türün biçimlerdir. Bu konuda, bağışçıların

niteliği sorununu ele alabiliriz. İkinci tür birleşimler özellikle dost bağışçıları (büyülü

nesneyi bir kavgadan sonra kendi isteğine karşın verenlerin dışında), birinci tür ise,

düşman bağışçıları ya da sonuçta, aldatılmış bağışçıları kapsamaktadır. Bunlar artık

sözcüğün gerçek anlamıyla bağışçılar değil, kahramanları kendi isteklerine karşın

donatan kişilerdir. Her tür içinde, bütün birleşimler, varolmasalar bile, olanaklı ve

mantıksaldırlar. Böylece, sözgelimi, iyilikbilir bağışçı ya da kahramanı sınayan bağışçı,

büyülü nesneyi verebilir, bulunduğu yeri belirtebilir, satabilir, yapabilir, buldurtabilir, vb.

Öte yandan, bu nesne ancak bağışçı aldatılmış olursa kaçırılabilir ya da çalınabilir.

Türler arasındaki birleşimler mantık dışıdır. Sözgelimi, kahramanın, Baba Yaga'nm

kendisine verdiği güç işi başardıktan sonra, onun tayını çalması mantık dışıdır. Ama, bu,

söz konusu birleşimlerin bulunmadığı anlamına da gelmez. Bu tür birleşimler vardır ama,

masalı anlatan kişi, böyle durumlarda, kahramanlarının eylemlerine ek güdülenmeler

bulmaya çalışır. Nasıl güdülendiği açıkça belirtilmiş bir başka mantık dış birleşim de

şudur: İvan bir yaşlı adamla dövüşmektedir Kavga sırasında, yaşlı adam İvan'a

yanlışlıkla güç veren iksirden içerir Bu olayı, içkinin, iyilikbilir ya da dost bir bağışçı

tarafından verildiği masallarla karşılaştıracak olursak, "yanlışlıkla" sözcüğünün ne

anlamma geldiğini kavrarız. Demek ki, birleşimin mantık dişiliği anlatıcıyı durduramaz.

Tümüyle görgül bir yol izlemek için, D ve F öğelerindeki bütün alt-türlerin, bağıntı

açısından, birbirlerinin yerini alabileceklerini söyleyebiliriz. İşte bu biçimlerle ilgili birkaç

somut örnek:

Tür II.

D1E1F1. Baba Yaga, kahramana, kısrak sürüsünü otlatmasını buyurur. Kahraman

ikinci bir iş üstlenir, bu işi yerine getirir ve bir at elde eder (160).

D2E2F2. Yaşlı bir adam, kahramana sorular sorar. Kahraman kabaca yanıtlar ve

hiçbir şey elde edemez. Sonra yeniden gelip kibarca yanıtlar ve bir at elde eder (155).

D3E3F1. Ölüm döşeğindeki bir baba, oğullarından, üç geceyi mezarının başında

geçirmelerini ister. En küçüğü bu istegı yerine getirir ve bir at elde eder (179).

D1E1FVI . Genç bir boğa, kralın çocuklarından kendisini bo ğazlamalarını,

yakmalarını ve küllerini de üç tarhın üstüne serpmelerini ister. Kahraman bu isteğe uyar.

Birinci tarhta bir elma ağacı biter, ikincisinde bir köpek ortaya çıkar, üçüncüsündeyse bir

at belirir (202).

D1E1F5. Erkek kardeşler bir kaya bulurlar. "Bu kayayı kaldırabilir miyiz?" (bu

sınama, sınamayı yaptırtan kişi olmaksızın gerçekleşir). En büyükler başaramaz, ama

en küçük kardeş kayayı yerinden oynatır, altından bir mahzen çıkar ve bu mahzende de

üç at bulur (137).

Bu dizelgeyi isteğimiz ölçüde uzatabiliriz. Ancak şunu belirtelim ki, bu

durumlarda, aktarılacak olan büyülü nesneler, yalnızca atlar değildir. Bizim atlarla ilgili

örnekler seçmemizin nedeni, bunların biçimbilimsel yakınlıklarını ortaya çıkarmaktır.

TÜR I.

D6EVIF8 Tartışmakta olan üç kişi, kahramandan büyülü nesneleri aralarında

bölüştürmesini isterler. Kahraman, bu kişilere bir sürat yarışı yaptırtırken kendi de

nesneleri (bir başlık, bir halı, çizmeler) çalar.

D8E8F8. Kahramanlar rastlantıyla Baba Yaga'nın evine girerler. Baba Yaga

geceleyin onların başını kesmek ister. Ama kahramanlar, Baba Yaga'nın, kendilerinin

değil de, kızlarının başını kesmesi için duruma bir çözüm bulurlar. Erkek kardeşler

kaçarken, en küçükleri de büyülü bir mendil çalar (106).

D10E10F8. Kahramanın, her an yardımına koşan Şmat-Razum adlı görünmeyen bir

cini vardır. Üç satıcı, bu cini bir mücevher kutusu (bir bahçe), bir balta (bir gemi), bir

borazan (bir ordu) karşılığında değiş-tokuş etmeyi önerirler. Kahraman, değiş-tokuşu

kabul eder, sonra da yardımcısını çağırır (212.

Her türün içinde bir alt-türün çok geniş olarak bir başkasının yerine geçtiğini

görmekteyiz. Bazı aktarılmış nesnelerin, bazı aktarma biçimlerine bağlı olup olmadığı,

bir başka deyişle bir atın her zaman verilip verilmediği, bir uçan halının her zaman

çalınıp çalınmadığı, vb. de sorulabilir. Her ne kadar incelememizde yalnızca işlevleri ele

almaktaysak da, böyle bir kuralın varolmadığını da, hiçbir kanıt göstermeksizin

belirtebiliriz. Çoğunlukla verilen at, 160 numaralı masalda çalınır. Buna karşılık, birinden

kaçarken yardıma gelen ve genellikle de çalman büyülü atkı, 159 numaralı masalda ve

daha başkalarında verilmektedir. Öte yandan, uçan gemi de yapılabilir, bulunduğu yer

belirtilebilir, birine verilebilir, vb.

Biz yine kişilerin işlevlerinin sıralanmasına donelim. Büyülü nesnenin

aktarılmasından sonra, bu nesnenin kullanılışını ya da söz konusu canlı bir yaratıksa,

kahramanın buyruğu üzerine işe doğrudan doğruya el atmasmı göreceğiz. Bu durumda,

kahraman açıkça bütün önemini yitirir: Artık hiçbir şey yapmaz, herşeyle yardımcısı

ilgilenir. Ama biçimbilimsel açıdan kahramanın değeri azalmaz, çünkü onun eğilimleri

anlatının eksenini oluşturur. Bu eğilimler, kahramanın yardımcılarına verdiği çeşitli

buyruklarda ortaya çıkar. Şimdi kahramanın tanımını, yukardakinden daha kesin bir

biçimde yapabiliriz. Olağanüstü masalın kahramanı, ya olay örgüsünün düğümlendiği

anda saldırganın eyleminden doğrudan doğruya zarar gören (ya da eksiklik duyan)

kişidir ya da bir felaketi gidermeyi veya başka birinin gereksinmesini karşılamayı

üstlenen kişidir. Olayın akışı sırasında, kahraman büyülü bir nesneyle (ya da büyülü bir

yardımcıyla) donanmıştır; bu nesneyi kullanır (ya da ondan bir hizmetkar olarak

yararlanır).

XV. KAHRAMAN, ARADIĞI NESNENİN BULUNDUĞU YERE ULAŞTIRILIR,

KENDİSİNE KILAVUZLUK EDİLİR YA DA GÖTÜRÜLÜR

(tanımı: İki krallık arasında yolculuk, bir kılavuz eşliğinde yolculuk,

simgesi G).

Aranan nesne, "bir başka" krallıktadır. Bu krallık da, ya çok uzaklarda ya çok

yükseklerde ya da çok derinlerdedir. Ulaşım araçları bütün durumlarda aynı olabilir ama,

yüksekliklere ve derinliklere yolculuk yapmanın kendine özgü biçimleri vardır.

1. Kahraman gökyüzünde uçar (G1). Atla (171), bir kuşun sırtında (210)jbir kuş

gibi (162), uçan bir gemiyle (138), uçan bir halıyla (192), bir devin ya da bir cinin sırtında

(210), şeytanın arabasıyla (154), vb. Bir kuşun sırtında yapılan uçuş, kimi kez, ek bir

ayrıntı içerir: Yolculuk sırasında kuşu beslemek gerekir, kahraman yanına bir boğa alır,

vb.

2. Kahraman karada ya da suda yolculuk eder (G2) Atla ya da bir kurtun sırtına

binerek (168). Bir gemiyle (247). Kolsuz bir adam bacakları olmayan bir adamı taşır

(196). Bir kedi, bir köpeğin sırtma binerek bir ırmağı geçer (190).

3. Kahramana kılavuzluk edilir (G3). Bir ip yumağı kahramana yolunu çizer

(234). Bir tilki, kahramanı prensesin yanına götürür (163).

4. Kahramana yol gösterilir (G4). Bir kirpi kahramana, kendisini kaçırılmış olan

erkek kardeşine götürecek yolu gösterir (113).

5. Kahraman devingen olmayan ulaşım araçları kullanır (G5). Bir merdiveni

çıkar (156), bir yeraltı girişi bulur ve bundan yararlanır (141), çok büyük bir

turnabalığmın sırtında bir köprüdeymiş gibi yürür (156), bir kayış boyunca kayar, vb.

6. Kahraman kan izlerinin peşinden gider (G6). Kahraman, ormandaki küçük

evde oturan kişiye karşı zafer kazanır, bu kişi kaçıp bir kayanın altma saklanır. İvan,

izlerin peşinden giderek öbür krallığın girişini bulur.

Kahramanın yaptığı başka bir yolculuk biçimi yoktur; en azından bütüncemiz

çerçevesinde bu böyledir. Özel bir işlev olarak yolculuğun kimi kez bulunmadığı görülür.

Kahraman kısa yoldan amacına ulaşır; bir başka deyişle, G işlevi, ↑ işlevinin doğal bir

uzantısıdır. Bu durumda, G işlevi tek basma ele alınamaz.

XVI. KAHRAMAN VE SALDIRGAN, BİR ÇATIŞMADA KARŞI KARŞIYA GELİR

(tanımı: Çatışma, simgesi H).

Bu çatışma biçimini düşman bağışçıyla yapılan dövüşmeden (ya da dalaşma)

ayırt etmek gerekir, iki çatışma biçimi, sonuçları açısından birbirinden ayrılır. Kahraman,

çatışma sonucunda, arayışını sürdürmede kendisine yardım edecek bir nesneyi elde

ederse, o zaman bir D öğesi karşısındayız demektir. Kahraman, zaferi kazandıktan

sonra, aradığı nesneyi (araması için gönderildiği şeyi) elde ederse, o zaman bir H öğesi

söz konusudur.

1. Kahramanla saldırgan açık alanda dövüşürler (H1). Bir ejderhayla, Çudo-

Yudo'yla, vb. ile çatışma (125) ve düşman bir orduyla, bir yiğitle (212) vb. ile çatışma işte

burada ilk başta yer alır.

2. Kahramanla saldırgan yarışırlar (H2). Gülmece masallalarında, gerçek

çatışmaya kimi zaman rastlanmaz. Bir atışmadan sonra (bu atışma kimi kez, tümüyle

atışmadan önceki tartışmayı andırır), kahraman ve saldırgan yarışmaya başlarlar.

Kahraman, kurnazlığıyla kazanır. Bir çingene, sıkıp suyunu çıkardığı bir beyaz peyniri,

bir taş parçasıymış gibi göstererek, enseye inen bir gürz darbesini bir ıslık sesiymiş gibi

göstererek ejderhayı kaçırtır (148), vb.

3. Kahramanla saldırgan kağıt oynarlar (H3) Kahraman ejderhayla (153),

şeytanla (192) kağıt oynar.

4. 93 numaralı masal özel bir biçim sunar. Bu masalda, dişi ejderha kahramana

şöyle der: "Prens İvan, benimle birlikte teraziye çıksın da, hangimiz daha ağır görelim."

(H4).

XVII. KAHRAMAN ÖZEL BİR İŞARET EDİNİR

(tanımı: Özel işaret, simgesi I).

1. Kahramanın bedeninde bir işaret oluşur. (I1). Kahraman çatışma sırasında

bir yara alır. Prenses, kahramanı, savaştan önce, yanağında bıçakla bir yara açarak

uyandırır (125). Prenses, yüzüğüyle kahramanın alnına özel bir işaret yapar (195).

Prenses onu öper ve bunun üzerine alnında bir yıldız parlar.

2. Kahraman bir yüzük ya da bir mendil edinir (I2). Her iki biçim, kahramanın

çatışma sırasında yaralandığı ve yarasının da prensesin ya da kralın mendiliyle sarıldığı

durumda biraraya gelir.

3. Başka işaret biçimleri (I3).

XVIII. SALDIRGAN YENİK DÜŞER

(tanımı: Zafer, simgesi J).

1. Saldırgan açık alanda yapılan çatışmada yenik düşer (J1.)

2. Saldırgan yarışmada yenik düşer (J2).

3. Saldırgan kağıt oyununda kaybeder (J3).

4. Saldırgan tartıda kaybeder (J4).

5. Saldırgan bir çatışma olmadan öldürülür (J5). Ejderha, uyurken öldürülür

(141). Zmiulan bir deliğe saklanır ve orada öldürülür (164).

6. Saldırgan hemen püskürtülür (J6). Şeytanın tutsak ettiği prenses, boynuna

kutsal bir resim asar. "Kötü ruh, bir fırtına gibi hızla uçup gider." (115).

Zafere, olumsuz bir biçimde de rastlanır. İki ya da üç kahraman çatışmaya

girmişlerse, aralarından biri (general) saklanır, öbürü de zaferi kazanır (0J1).

XIX. BAŞLANGIÇTAKİ KÖTÜLÜK GİDERİLİR YA DA EKSİKLİK KARŞILANIR

(tanımı: Giderme, simgesi K).

Bu işlev, olay örgüsünün düğümlendiği anda, kötülük ya da eksiklikle birlikte ikili

bir bütün oluşturur (A). Masal, bu noktada en üst aşamasındadır.

1. Aranan nesne zorla ya da kurnazlıkla kaçırılır (K1). Kahraman kimi kez,

saldırganın başlangıçtaki kaçırma, el koyma sırasında başvurduğu aynı yollan kullanır.

İvan'ın atı dilenciye dönüşür ve sadaka ister. Prenses ona para verir. İvan çalıların

arasından koşarak çıkar, ikisi bir olup prensesi kıskıvrak yakalayıp götürürler (185).

1a. Kaçırma, kimi kez iki kişi tarafından gerçekleştirilir; bu kişilerden biri

öbürünü zorlar. At, ayağını bir İstakozun üstüne koyar, sonra onu gelinliği

getirmeye zorlar; bir kedi, bir fare yakalar ve sonra onu yüzüğü alıp getirmeye zorlar

(190) (K1).

2. Aranan nesne, araştırmaları hızla birbirini izleyen birçok kişinin elinden geçer (K2). Nesnenin bir kişiden bir başkasına geçişi bir dizi başarısızlık ya da kaçma

girişimiyle gerçekleşir. Yedi Semyonlar, prensesi ele geçirirler; bir hırsız prensesi kaçırır;

prenses bir kuğu biçiminde uçar; bir okçu, onu yaralar, bir başkası da köpek yerine onu

sudan çekip çıkarır, vb. (145). İçinde Koşçey'in ölümünü taşıyan yumurta bulunduğunda

da benzer olaylarla karşılaşır. Bir tavşan, bir kaz, bir balık kaçar; biri karada, biri havada,

biri suda kaçarken de yumurtayı götürürler. Bir kurt, bir kuzgun ve bir başka balık

yumurtayı onlardan alır (156).

3. Aranan nesne çekicilik sayesinde ele geçirilir (K3). Bu biçim bazı

durumlarda K1'e çok yakındır. Kahraman altın eşyalar göstererek, prensesi gemiye

çeker ve onu alıp götürür (242). Bir değiş-tokuş önerisi biçiminde ortaya çıkan çekicilik,

bu biçimin bir alt-türünü oluşturabilir. Kör edilmiş br genç kız olağanüstü bir taç işler ve

bunu, gözlerini çalmış olan hizmetçi kadına yollar; hizmetçi kadın da bunun karşılığında,

kızın gözlerini geri gönderir (127).

4. Aranan nesnenin elde edilmesi doğrudan doğruya önceki eylemlerin bir sonucudur (K4). Sözgelimi, İvan, ejderhayı öldürdükten sonra, kurtarılmış prensesle

evlenirse, burada ele geçirmeden, özel bir edim olarak değil ama olay örgüsünün bir

aşamasını oluşturan bir işlev olarak söz edilebilir. Prenses yakalanmamıştır,

kaçırılmamıştır, ama yine ele geçirilmiştir; bu, çatışmanın bir sonucudur. Ele geçirme bu

durumda mantıksal bir öğedir. Ele geçirme, çatışmadan başka bir eylemin de sonucu

olabilir. Nitekim, İvan, yolculuğunun sonunda prensesi bulabilir.

5. Aranan nesne büyülü nesne aracılığıyla hemen elde edilir (K5). Büyülü bir

kitaptan çıkan iri yarı iki adam, altın boynuzlu geyiği rüzgar hızıyla getirirler (212).

6. Büyülü nesnenin kullanımı, yoksulluğu ortadan kaldırır (K6). Büyülü bir

kaz, altın yumurta yumurtlar (195). Yemek sunan örtüyle altın pisleyen at işte burada yer

alır (186). Yemek sunan örtünün bir başka biçimini, turnabalığı görünümü altında

buluruz. "Turnabalığının buyruğu üzerine ve tanrının lütfuyla, sofra kurulsun ve akşam

yemeği hazırlansın" (167).

7. Aranan nesne bir avlama sırasında ele geçirilir (K7). Bu biçime özellikle

tarıma zarar verdiği durumlarda rastlanır. Kahraman ot çalan kısrağı gözetler ve yakalar

(105). Kahraman bezelyeleri çalan turnakuşunu yakalar (187).

8. Büyülenen kişi eski kimliğine döner (K8). Bu biçim, tam olarak An'deki

kötülüğe (büyülenme) uygun düşer. Büyü, büyülenen kişinin kürkü yakılarak ya da

"yeniden bir genç kız ol" deyişi söylenerek, vb. biçiminde bozulur.

9. Ölü dirilir (K9). Ölünün kafasından bir toplu iğne ya da bir ölü dişi çıkarılır

(202,206). Kahraman ölüm ya da yaşam suyu ile ıslatılır.

9a. Karşı - kaçırma sırasında bir hayvanın bir başkasını zorladığı gibi, burada da

kurt, kargayı yakalamakta ve anasını ölüm ve yaşam suyu getirmeye zorlamaktadır (16).

Suyun önceden elde edilmesiyle gerçekleşecek bu diriliş, özel bir alt-tür oluşturabilir

(simgesi Klx)5.

10. Tutsak kurtarılır (K10). At zindanın kapısmı kırar ve İvan'ı çıkartır (185). Bu

durumun, biçimbilimsel açıdan, söz gelimi büyülü bir nesnenin tanınmasına ve

aktarılmasına yol açan orman perisinin kurtarılmasıyla hiçbir ortak yanı yoktur; burada,

olay örgüsünü düğümlemiş olan kötülüğü gidermek söz konusudur. Kurtarmanın özel bir

biçimine de 259 numaralı masalda rastlanır. Denizler kralı, bu masalda, tutsağını hep

gece yarısı deniz kıyısına getirmektedir. Kahraman, bu tutsağı özgür kılması için,

güneşe yalvarır. Güneş, iki kez geç kalır. Üçüncü kez, "güneş bütün ışınlarıyla parlar ve

denizler kralı, tutsağı artık zindana götüremez."

11. Aranan nesnenin elde edilişi kimi kez, büyülü nesnenin elde ediliş biçiminde

gerçekleşir. Aranan nesne verilir, bulunduğu yer belirtilir, kahraman gidip satın alır, vb.

Doğrudan doğruya aktarmayı KF1 ile, yerin belirtilmesini KF2 ile belirtiyoruz; bunu

yukarıda da yaptığımız gibi böyle sürdürebiliriz.

XX. KAHRAMAN GERİ DÖNER

(tanımı: Geri dönüş, simgesi ↓).

Geri dönüş, genellikle; varışla aynı biçimde gerçekleşir. Ama, burada, geri

dönüşü izleyen özel bir biçim ayırt etmek gerekmez; zaten geri dönüş de uzanım iyi

bilindiğini gösterir. Ama, yola çıkış anında (hemen ardmdan at, kartal, vb. gibi büyülü

nesnenin aktarılması gelir) durum her zaman böyle değildir, bu nedenle, o anda yalnızca

uçma ya da başka yer değiştirme biçimleri gerçekleşmiştir. Buna karşılık, geri dönüş

hemen olur ve ayrıca da varış ile hemen her zaman aynı biçimde gerçekleşir. Kimi kez

de, bir kaçış görünümüne bürünür.

5 Suyun önceden elde edilmesi olayını F'nin özel bir biçimi olarak da görebiliriz (büyülü bir

nesnenin aktarılması).

XXI. KAHRAMAN İZLENİR

(tanımı: İzleme, simgesi Pr).

1. İzleyen, kahramanın peşi sıra uçar (Pr1). Ejderha, İvan'ı yakalamaya çalışır

(159), cadı uçarak küçük çocuğu izler (105), kazlar küçük kızı izlerler (113).

2. İzleyen, suçluyu ister (Pr2). Bu biçim, aynı zamanda, genel olarak göklerde

uçmaya bağlıdır. Ejderhanm babası, kahramanın peşinden bir uçan gemi gönderir.

Gemidekiler " Suçlu! Suçlu!" diye bağırırlar (125).

3. Kahramanı izleyen, art arda birçok hayvana, vb.ne dönüşür (Pr3). Bazı

evrelerde, uçmaya da bağlanan bir biçimdir bu. Bir büyücü, kahramanı, kurt, turnabalığı,

insan, horoz kılığına bürünerek izler (249).

4. İzleyen (ejderhanın karısı, vb.) çekici bir nesneye dönüşür ve kahramanın yoluna çıkar (Pr4). "Onu geçeceğim ve sıcağa boğacağım, ben de bir çayıra

dönüşeceğim: Bu yeşil çayırda bir çeşme olacağım ve bu çeşmenin üstünde de gümüş

bir maşrapa sallanacak... Onlar haşhaş taneleri gibi parçalara ayrılacak" (136). Dişi

ejderha bahçeye, yastığa, çeşmeye, vb.ne dönüşür. Masalda, dişi ejderhanın kahramanı

geçmeyi nasıl başardığı anlatılmaz.

5. İzleyen, kahramanı parçalayıp yemeğe çalışır (Pr5). Dişi ejderha, genç kız

kılığına bürünür, kahramanı baştan çıkarır, sonra dişi aslana dönüşür ve onu parçalayıp

yemek ister (155). Ejderhanın anası ağzını açar, bir dudağı yerde bir dudağı göktedir

(155).

6. İzleyen, kahramanı öldürmeye çalışır (Pr6). İzleyen, kahramanın başına bir

ölü dişi sokmaya çalışır (202).

7. İzleyen, kahramanın üstüne çıkıp saklandığı ağacı, dişleriyle kesmeye çalışır (Pr7). (108).

XXII. KAHRAMANIN YARDIMINA KOŞULUR

(tanımı: Yardım, simgesi Rs).

1. Kahraman gökyüzüne götürülür. (Bazen yıldırım hızıyla kaçarak kurtulur.)

(Rs1) Kahraman bir at sırtında uçar (160), kazlar tarafından götürülür (108).

2. Kahraman kendisini izleyenlerin yoluna engeller koyarak kaçar (Rs2).

Kahraman yola bir fırça, bir tarak, bir peşkir atar. Bu nesneler dağlara, ormanlara göllere

dönüşür. Buna benzer bir başka durum da şudur: Vertogor (Dağ-Döndüren) ve Vertodub

(Meşe-Döndüren) dağları ve meşeleri döndürüp, dişi ejderhanın yoluna koyarlar (93).

3. Kahraman kaçarken, kendisini tanınmaz kılan nesnelere dönüşür (Rs3).

Prenses kuyuya dönüşür, prensi de kovaya dönüştürür, prenses kiliseye dönüşür, prensi

de papaza dönüştürür (219).

4. Kahraman kaçarken saklanır (Rs4). Bir ırmak, bir elma ağacı, bir soba genç

kızı saklarlar (113).

5. Kahraman bir demirci dükkanına saklanır (Rs5). Dişi ejderha, suçlunun

kendisine verilmesini ister. İvan demircilerin yanında saklanır; demirciler ejderhayı

dilinden yakalayıp çekiçle döverler (136). Kuşkusuz, bu biçimle 153 numaralı masalda

anlatılan olay arasmda bir bağlantı vardır. Bir asker, şeytanları, pılı pırtı bohçasına

koyup demirci dükkanına götürür, demirciler de onları çekiçle döverler.

6. Kahraman kaçarken hayvan, taş, vb.ne dönüşerek kurtulur (Rs6).

Kahraman bir at, bir sazan balığı, bir yüzük, bir tohum, bir şahin görünümüne bürünerek

kaçar (249). Burada önemli olan, dönüşümdür; kaçma olayına kimi kez rastlanmayabilir.

Bu durumlar özel bir alt-tür oluşturabilirler. Bir genç kız öldürülür, kendisinden bir bahçe

çıkar ortaya. Bahçe yıkılır ve taşa dönüşür, vb. (127).

7. Kahraman, dişi ejderhanın değişik görünümlere bürünenerek kendisini ayartmasına karşı direnir (Rs7). İvan, bahçeyi yıkar, çeşmeyi kırar, vb. Çeşmeden kan

akar (137).

8. Kahraman kendisini parçalatıp yedirtmez (Rs8). İvan, atma binmiş olarak,

dişi ejderhanm ağzı üzerinden atlar. Dişi ejderhanın dişi aslan kılığına girdiğini anlar ve

onu öldürür (155).

9. Öldürüleceği sırada kahramanın yardımına koşulur (Rs9). Hayvanlar, ölü

dişini, kahramanın başından tam zamanında çıkarırlar (202).

10. Kahraman bir başka ağaca sıçrar (Rs10) (108).

Birçok masal, kahramanın, kendisini izleyenlerden kurtulduğu anda biter.

Kahraman evine döner, yanında bir genç kız götürmüşse onunla evlenir, vb. Ama durum

her zaman böyle değildir. Masal, kahramanı yeni felaketlerle karşı karşıya getirir.

Saldırgan yeniden ortaya çıkar, geri getirdiği nesneyi çalar, onu öldürür, vb. Kısacası,

olay örgüsünü düğümlemiş olan kötülük, bazan aynı, bazen de belli bir masal için

değişik, yeni bir biçimde yinelenir. Bu da bir başka anlatının başlangıcı olur.

Yinelenen kötülüğün özgün biçimleri yoktur; bir başka deyişle kaçırma, büyüleme,

öldürme, vb. ile yeniden karşüaşırız. Ama, bu yeni kötülük için özgül saldırganlar vardır;

bunlar İvan'ın ağabeyleridir. İvan'ın ağabeyleri evlerine dönmeden az önce, İvan'dan,

aramaya gittiği nesneyi çalarlar, bazen de İvan'ı öldürürler. Eğer canını bağışlarlarsa, bu

durumda, yeni bir arayışın başlaması için, kahraman ile arayacağı nesne arasında

önemli bir uzamsal ayrılığın bulunması gerekir. Bu nedenle, İvan bir uçurumun dibine

(bir çukura, bir yeraltı krallığına, kimi kez de denizin dibine) atılır; yolun sonuna

ulaşabilmek için, bazen üç gün süreyle durmadan uçar. Demek ki, herşey, girişteki gibi

yeniden başlar: Bağışçıyla beklenmedik karşılaşma, başarıları sınama, yapüan yardım,

vb., büyülü nesnenin elde edilmesi ve kendi ülkesine, kendi krallığına dönmek için

kullanılması. Bu andan başlayarak, ilerde de göreceğimiz gibi, olay değişikliğe uğrar.

Bu olgu, yığınla masalın kesitler diye adlandırabileceğimiz iki dizi işlevden

oluştuğunu kanıtlar. Yeni bir kötülük yeni bir kesite yol açar, böylece, bazen bir öykü bir

dizi masalı biraraya getirebilir. Betimleyeceğimiz gelişme, yeni bir kesit oluşturuyorsa,

belli bir masalın uzantısı da sayılır. Bu konuda, her metnin içerdiği masal sayısının nasıl

belirlendiği sorusunu sormak yerinde olacaktır.

VIII. yinelenir. ERKEK KARDEŞLERİ, İVAN'IN GERİ GETİRDİĞİ NESNEYİ

YADA KİŞİYİ ALIP KAÇIRIRLAR (ve İvan'ı bir uçurumun dibine atarlar).

Kötülük daha önce A ile belirtilmişti. Erkek kardeşleri, İvan'ın nişanlısını alıp

kaçınrlarsa bu işlevi A1 ile, İvan'ın elinden büyülü nesneyi alıp kaçınrlarsa da A2 ile

belirteceğiz. Kaçırma olayına bir de öldürme olayı eklenirse, bunu A114 ile belirteceğiz.

Bir uçuruma düşme eylemine bağlı biçimler de °A, ° A2, °A214, vb. ile belirtilecektir.

X-XI yinelenir. KAHRAMAN YENİDEN YOLA ÇIKAR YENİ BİR ARAYIŞ

BAŞLAR (C↑; bkz. X-XI)

Bu öğeye kimi zaman yer verilmez. İvan boş olarak dolaşır, ağlar ve geri dönmeyi

düşünmüyor gibidir. B öğesi (kahramanın gönderilmesi) de bizi ilgilendiren durumlarda

hiçbir zaman bulunmaz; İvan'ı bir şey aramaya göndermek söz konusu olamaz, çünkü

kendi nişanlısıdır kaçırılmış olan.

XII yinelenir. KAHRAMAN BÜYÜLÜ NESNEYİ EDİNMESİNİ SAĞLAYACAK

OLAYLARI YENİDEN YAŞAR (D; bkz. XII).

XIII yinelenir. KAHRAMAN, İLERDE KENDİSİNE BAĞIŞTA BULUNACAK

KİŞİYE YENİDEN TEPKİ GÖSTERİR (E; bkz. XIII).

XIV yinelenir. YENİ BİR BÜYÜLÜ NESNE KAHRAMANA VERİLİR (F; bkz. XIV).

XV yinelenir. KAHRAMAN ARADIĞI NESNENİN BULUNDUĞU YERE

ULAŞTIRILIR YA DA GÖTÜRÜLÜR (G; bkz. XV).

Burada söz konusu, olan durumda, kahraman kendi evine varır. Bu andan

başlayarak da anlatı başka yolda gelişir, masal yeni işlevler önerir.

XXIII. KAHRAMAN KİMLİĞİNİ GİZLEYEREK KENDİ ÜLKESİNE YA DA BİR

BAŞKA ÜLKEYE VARIR

(tanımı: Kimliğini gizleyerek gelme, simgesi O).

Burada iki olasılık ayırt edilebilir.

1. Kahramanın evine dönüşü. Kahraman bir zanaatçıya —kuyumcu, terzi,

kunduracı—uğrar ve onun yanma çırak olarak girer.

2. Kahraman yabancı bir ülkenin kralına gider ve onun yanında aşçı ya da seyis

olarak çalışmaya başlar. Bazen de yalnızca bir ülkeye varış olayı ile karşılaşılır.

XXIV. DÜZMECE BİR KAHRAMAN ASILSIZ SAVLAR İLERİ SÜRER

(tanımı: Asılsız savlar, simgesi L).

Kahraman kendi ülkesine dönerse, bu savlar erkek kardeşleri tarafından ileri

sürülür. Yabancı bir krallıkta çalışmaya başlarsa, bu kez bir general, bir saka, vb. bu tür

savları ileri sürer. Erkek kardeşleri kendilerini, geri getirilen nesneyi elde etmiş

kahramanlar olarak, general de ejderhayı yenmiş kahraman olarak gösterir. Bu iki biçim,

iki özel tür olarak kabul edilebilir.

XXV. KAHRAMANA GÜÇ BİR İŞ ÖNERİLİR

(tanımı: Güç iş, simgesi M).

Masalın en önemli öğelerinden biri burada yer alır. Bu aşamada kimi kez,

yukarıda betimlediğimiz durumların dışında güç işlerin verildiği de görülür ama, biz bu

durumlarla daha ilerde ilgileneceğiz; bu arada, genel olarak üretilen işleri inceleyeceğiz.

Önerilen bu işler öylesine çeşitlidir ki, herbirinin özel bir simgeyle belirtilmesi gerekir.

Bununla birlikte, şimdilik bu ayrıntılara girmek gerekmez. Kesin bir sınıflandırma

yapmayacağımız için, bütüncemizdeki bu aşamayla ilgili bütün durumları yaklaşık bir

biçimde kümelendirerek sayacağız. Yeme ve içme sınaması: Yığınla boğa, arabalar

dolusu ekmek yemek, çok bira içmek (137, 138, 144). Ateş sınaması: Kızgın bir demir

banyoda yıkanmak. Bu biçim, her zaman bir önceki biçime bağlıdır. Bir değişik biçim de

şudur: Kaynar suda yıkanmak (169). Bilmece, vb. sınaması. Çözümü olmayan bir

bilmece sormak (239), bir düşü anlatmak, açıklamak (241), kralın penceresi yakınına

konmuş kargaların çıkardıkları seslerin ne anlama geldiğini söylemek ve onları avlamak

(247), kralın kızının taşıdığı özel işaretin ne olduğunu bilmek (192). Seçme sınaması: Birbirine benzeyen on iki genç kız (delikanlı) arasından aranılan kızı ya da delikanlıyı

göstermek (219, 227, 249). Bulunamayacak biçimde saklanmak (236). Prensesi penceresindeyken öpmek (172, 182). Giriş kapısının üstünden atlamak (101). Güç, ustalık, cesaret sınaması: Prenses, İvan'ı gece boğmaya çalışır ya da onun elini sıkar

(198, 136); ejderhanın kesik başlarını kaldırma zorunluğu (171); bir atı eğitme zorunluğu

(198), yaban kısraklar sürüsünü sağma zorunluğu (169); yiğit bir kızı yenmek (202);

rakibini yenmek (167). Sabır sınaması: Kalay krallığında yedi yıl geçirmek (268). Bir şeyi getirme ya da üretme zorunluğu: Bir ilacı (123), bir gelinliği, bir yüzüğü,

ayakkabıları (132, 139, 156, 169) getirmek. Denizler kralının atlarını getirmek (137, 240).

Uçan gemiyi getirmek (144). Yaşam suyunu getirmek (144). Bir alay askere düzen

vermek 144). Yetmiş yedi kısrağı bir araya toplamak (169). Bir gecede bir saray yapmak

(190) ve bu saraya giden bir köprü kurmak (210). "Bir şeye uygun düşüp onu

tamamlayacak herhangi bir şey" bulmak (192). Üretme sınaması: Bir gömlek dikmek

(104, 267), ekmek pişirmek (267); 267 numaralı masalda, kral üçüncü bir sınama önerir:

"En iyi dans edecek olana". Başka sınamalar: Bir çalılıktaki ya da bir ağaçtaki meyvaları

toplamak (100, 101). Bir çukuru, bir sopa üstünde geçmek (137). "Mumu kendi kendine

yanacak olana" (195).

İlerde, benzeşmelere ayrılan bölümde, bu önerilen işlerin, kendilerine çok

benzeyen bazı öbür öğelerden nasıl ayrıldıklarını belirteceğiz.

XXVI. GÜÇ İŞ YERİNE GETİRİLİR

(tanımı: Güç işi yerine getirme, simgesi N).

Güç işlerin yerine getirildiği biçimler, kuşkusuz, çok kesin olarak, sınama

biçimlerine uygun düşer. Bazı güç işler, ya verilmeden önce ya da bu işleri veren kişi

onların gerçekleştirilmesini istemeden önce yerine getirilir. Nitekim, kahraman da,

böylece prensesin taşıdığı özel işaretlerin ne olduğunu, bu işaretleri bilmesi kendisinden

istenmeden önce, öğrenmiş olur. Önceden yerine getirmenin görüldüğü durumları °N

simgesiyle belirteceğiz.

XXVII. KAHRAMAN TANINIR

(tanımı: Tanıma, simgesi Q).

Kahraman özel bir işaret, belli bir iz (yara izi, yıldız) ya da kendisine verilmiş olan

bir nesne (yüzük, mendil) aracılığıyla tanınır. Bu durumda, tanınma, kahramanın özel bir

işaret aldığı işleve uygun düşer. Kahraman, aynı zamanda güç bir işi yerine getirmiş

olması nedeniyle de tanınır (bu duruma hemen her zaman, kahramanın kimliğini

gizleyerek gelmesinden sonra rastlanır); kahraman, uzun bir ayrılıktan sonra, hemen de

tanınabilir. Bu durumda birbirlerini tanıyacak olanlar ana-babalar, çocuklar, erkek ve kız

kardeşler, vb.dir.

XXVIII. DÜZMECE KAHRAMANIN, SALDIRGANIN YA DA KÖTÜNÜN

GERÇEK KİMLİĞİ ORTAYA ÇIKAR

(tanımı: Ortaya çıkarma, simgesi Ex).

Bu işlev, çoğu zaman, bir öncekine bağlıdır. Kimi kez yerine getirilmesi gereken

güç bir işin karşısında başarısızlığa uğrama (düzmece kahraman, ejderhanın başlarını

kaldırmayı beceremez) sonucunda ortaya çıkar. Çoğunlukla da, bir anlatı biçiminde

sunulur ("Bunun üzerine prenses, olup biten herşeyi anlattı"). Bazen, herşey daha

başlangıçtan itibaren bir masal biçiminde anlatılır. Saldırgan dinleyenler arasındadır ve

anlatılanı onaylamadığını açıkça göstererek kendini ele verir (197). Kimi kez, olup bitmiş

olayları anlatan ve saldırganın gerçek kimliğini ortaya çıkaran bir şarkı söylenir (244). Bu

işlevin başka biçimlerine de rastlanır (258).

XXIX. KAHRAMAN YENİ BİR GÖRÜNÜM KAZANIR

(tanımı: Biçim değiştirme, simgesi T).

1. Kahraman doğrudan, doğruya yardımcısının büyülü eylemiyle yeni bir görünüm kazanır (T1). Kahraman, atın (ineğin) kulaklarından geçerek yeni bir görünüm

kazanır: Çok yakışıklıdır artık.

2. Kahraman şahane bir saray yapar (T2). Kahraman bir saraya yerleşir: Bir

prenstir artık. Genç bir kız apansız görkemli bir sarayda uyanır (127). Kahraman, bu

durumda, her zaman görünüm değişikliğine uğramıyorsa da, yine de kişinin bir biçim

değişikliği, yeni bir görünümü söz konusudur.

3. Kahraman yeni giysiler giyer (T3). Genç bir kız, büyülü bir elbise giyer,

büyülü bir gerdanlık takar ve herkesin hayran kaldığı göz kamaştırıcı bir güzelliğe

bürünür apansız (234).

4. Usa yatkın ve gülmeceli biçimler (T4). Bu biçimlerin bir bölümü, bir önceki

biçimlerin dönüşümü olarak düşünülmelidir; bir bölümü de, kaynaklandıkları fikramsı

masallara göre incelenmeli ve açıklanmalıdır. Burada, tam anlamıyla bir görünüm

değişikliği söz konusu değildir; ama aldatmaya dayanan belirgin bir dönüşüm vardır.

Örneğin: Tilki, Kuzinka'yı kralın yanma götürür, Kuzinka'nın dereye dönüştüğünü söyler

ve giysiler ister. Ona kralm giysileri verilir. Kuzinka böylece saraya giyinik olarak girer ve

bir prens yerine konur. Bu türe uygun durumlar şöyle tanımlanabilir: Sahte zenginlik ve

güzellik kanıtının, gerçek bir kanıt yerine konulması.

XXX. DÜZMECE KAHRAMAN YA DA SALDIRGAN CEZALANDIRILIR

(tanımı: Cezalandırma, simgesi U)

Düzmece kahraman ya da saldırgan tüfekle öldürülür, yok edilir, bir atın

kuyruğuna bağlanır, intihar eder, vb. Bazen de bağışlanarak kurtulduğu görülür

(olumsuz U). Cezalandırılan, genellikle ikinci kesitteki saldırganla düzmece

kahramandır; birinci saldırgan, öyküde bir çatışma, bir izleme olmadığı zaman

cezalandırılır yalnızca. Karşıt durumda, ya dövüş sırasında ya da izleme sırasında ölür

(cadı, denizi içmeye çalışırken patlar, vb.)

XXXI. KAHRAMAN EVLENİR VE TAHTA ÇIKAR

(tanımı: Evlenme, simgesi Woo).

1. Kahraman kadını ve krallığı aynı anda elde eder ya da önce krallığın yarısını

elde eder, ana babanın ölümünden sonra da bütün krallığı ele geçirir (Woo).

2. Bazen, kahraman evlenir ama karısı prenses değildir, bu durumda kral olamaz

(Wo).

3. Bazen de tersine, yalnızca tahta çıkmak söz konusudur (Wo).

4. Masal, evlilikten az önce, yeni bir kötülükle kesintiye uğrarsa, ilk kesit

nişanlanmayla, bir evlenme konusunda verilen umutla son bulur (W1).

5. Karşılığı: Evli kahramanın karısı kaybolur; arayışın sonunda, evlilik yenilenir.

Yenilenen evliliği (W2) ile belirteceğiz.

6. Kahraman, bazen, prensesle evlenmek yerine, parayla ya da başka bir

biçimde ödüllendirilir (W3).

Masal böylece biter. Burada şunu belirtmeliyiz ki, masal kahramanının bazı

eylemleri, bazı ayrı durumlarda, sınıflandırmamıza uymazlar ve yukarıda saydığımız

işlevlerin hiçbiriyle tanımlanmazlar. Bu durumlara çok ender olarak rastlanır. Bunlar ya

elimizdeki karşılaştırma öğelerinin eksik olması nedeniyle anlaşılamayan biçimlerdir ya

da başka ulamlara (fıkralar, söylenceler, vb.) özgü masallardan aktarılmış biçimlerdir.

Biz bunları anlaşılmaz öğeler olarak tanımlıyor ve Y ile belirtiyoruz.

Bu gözlemlerden ne gibi sonuçlar çıkarılabilir?

Önce birkaç genel sonuçtan söz edelim.

İşlevlerin sayısının, gerçekten de çok sınırlı olduğunu görüyoruz: Yalnızca otuz,

bir işlev saptayabildik. Bütüncemizde bulunan tüm masallardaki ve çok değişik uluslara

özgü başka birçok masaldaki olay örgüsü, bu işlevlerin sınırları içinde gelişmektedir.

Bütün işlevleri art arda okursak, her işlevin kendisinden önceki işlevden nasıl bir

mantıksal ve estetik gereklilikle doğduğunu görürüz. Gerçekten de, hiçbir işlev öbürünü

dışlamaz. Bu işlevlerin tümü, yukarıda da belirttiğimiz gibi, birçok değil, bir tek eksene

bağlıdır.

Şimdi de aynı ölçüde önemli olan birkaç özel sonuçtan söz edelim.

Çok sayıda işlevin ikilikler biçiminde bir araya geldiğini gördük (yasaklama-yasağı

çiğneme; soruşturma-bilgi toplama; çatışma-zafer; izleme-yardım, vb.). Öbür işlevler de

kümelendirilebilir. Böylece, kötülük, gönderilme ya da yardıma çağrı, uğranılan haksızlığı

giderme kararı ve gidiş (ABC↑) olay örgüsünün düğüm noktasmı oluşturur. Kahramanın

bağışçı tarafından sınanması, tepkisi ve ödüllendirilmesi (DEF) de belli bir bütün

oluşturur. Öbür işlevlerse birbirinden ayrı işlevlerdir (gidiş, cezalandırma, evlenme, vb.).

Şimdilik bu özel sonuçları belirtmekle yetineceğiz. Bazı işlevlerin ikişer ikişer

kümelenmesi olayına ilerde yeniden değineceğiz. Ayrıca, ilerde genel sonuçlan da

yeniden ele alacağız.

Şimdilik bu özel sonuçları belirtmekle yetineceğiz. Bazı işlevlerin ikişer ikişer

kümelenmesi olayına ilerde yeniden değineceğiz. Ayrıca, ilerde genel sonuçları da

yeniden ele alacağız.

Şimdi, masalların kendisine, bazı özel metinlere geçeceğiz. Önerilen şemanın

metinlere nasıl uygulandığı, her masalın şemaya göre durumu, işte bu sorun, yalnızca

metinlerin incelenmesiyle çözümlenebilir. Bu sorunun tersi, yani şemanın masallara göre

ne olduğu konusuysa, şimdiden bir çözüme ulaştırılabilir. Bu şema, her masal için, bir

ölçü birimidir. Bir kumaşın uzunluğunu ölçmek için metre kullandığımız gibi, masalları

tanımlamak için de bu şemayı kullanabiliriz. Söz konusu şemaya çeşitli metinleri

uyguladığımızda, masallar arasındaki bağıntıları da tanımlayabiliriz. Böylece masallar

arasındaki benzerlik sorunuyla, konular ve değişkeler sorunu da yeni bir çözüme

kavuşabilir.

4 BENZEŞMELER.

AYNI İŞLEVİN BİÇİMBİLİMSEL AÇIDAN İKİ ANLAMI

Yukarıda, işlevleri, bu işlevleri gerçekleştiren kişinin kimliğine bakmadan

tanımlamamız gerektiğini belirtmiştik. İşlevlerin dökümü, aynı zamanda, bu işlevlerin

gerçekleştirilme biçimini de gözönünde bulundurmamamız gerektiğine inandırdı bizi.

Bu da bazı aynı durumlarda, tanımlamayı güçleştirmektedir; çünkü değişik işlevler

tümüyle özdeş biçimde gerçekleşebilmektedir. Burada açıkça, bazı biçimlerin öbür

biçimler üstündeki etkisi söz konusudur; biz bunu, işlevleri gerçekleştirme biçimlerinin

benzeşmesi olarak betimleyebiliriz.

Söz konusu olgu, burada, bütün karmaşıklığı içinde açıklanamaz. Biz, bunu,

ilerdeki çözümlemelerin anlaşılması için gerektiği ölçüde inceleyeceğiz.

Şu aşağıdaki durumu (160) ele alalım: İvan, Baba Yaga'dan bir at siter. Baba

Yaga İvan'a birbirine benzeyen hayvanların oluşturduğu bir sürü içinden en iyi tayı

seçmesini önerir. İvan en iyi yemi seçer ve bir at alır. Baba Yaga'nın yanında geçen bu

olay, kahramanın bağışçı tarafından sınanmasını gösterir, ardından da, büyülü nesnenin

verilmesi gelir. Ama, bir başka masalda (219), kahraman bir su perisinin kızıyla

evlenmek ister. Su perisi, kahramandan, nişanlısını birbirine benzeyen on iki genç kız

arasmdan seçmesini ister. Bu olayı, kahramanın bağışçı tarafından sınanması olarak

tanımlayabilir miyiz? Olayın özdeşliğine karşın, tamamiyle aynı bir öğe karşısında

bulunduğumuz apaçık: Burada, evlenme önerisinin yapıldığı anda verilen güç iş söz

konusudur. Bir biçimle bir başka biçim arasında benzeşmenin gerçekleştiğini

varsayabiliriz. Şu ya da bu anlamın önceliği konusunu çözümleme amacında değiliz

ama, yine de bütün benzer durumlarda, olayın özdeşliğine karşın, öğeleri kesin bir

biçimde belirlememizi sağlayacak bir ölçüt bulmamız gerekir. İşlevleri sonuçlarına göre

tanımlamak ilkesini her zaman için benimseyebiliriz. Bir işin yerine getirilmesinin

ardından büyülü bir nesnenin elde edilmesi gelirse, burada, kahramanın bağışçı

tarafından sınanması söz konusudur (D1). Bu işin yerine getirilmesinin ardından

nişalanma ve evlenme gelirse, bu kez de güç iş söz konusudur (M).

Böylece, güç iş, kahramanın yola çıktığı ve olay örgüsünün düğüm noktasına

ulaştığı andan ayırt edilebilir. Kahramanm altın boynuzlu geyiği aramaya gönderilmesi,

vb. "güç iş" diye adlandırılabilir, ama bu tür bir gönderme, prenses ya da Baba Yağa

tarafından verilen işten, biçimbilimsel açıdan ayrı bir öğeyi simgeler. Kahramanm

gönderilmesi ardmdan, kahramanın gidişi, uzun bir arayış (C↑), bağışçıyla karşılaşma,

vb. gelirse, karşımızda olay örgüsünün düğüm noktasıyla (a, B - eksiklik ve gönderme)

ilgili bir öğe var demektir. Verilen iş hemen gerçekleştirilmişse ve hemen ardmdan bir

evlilik geliyorsa, bu, güç işin verilmesi ve yerine getirilmesi (M-N) demektir.

Verilen işin yerine getirilmesinin ardından evlilik geliyorsa, bu, kahramanın

kendisinden istenilen şeyi yerine getirerek, nişanlıyı hak ettiğini ya da elde ettiğini

gösterir. Demek ki, verilen işin gerçekleştirilmesi (bir öğe sonuçlarına göre betimlenir)

aranan kişinin elde edilmesi demektir (ya da daha doğrusu aranan nesnenin elde

edilmesi, ama büyülü nesne değildir burada söz konusu olan). Evlenmeye bağlı güç

işlerle, evlenmeye bağlı olmayan güç işleri birbirinden ayırt edebiliriz. Bu son duruma

çok ender olarak rastlanır (bütüncemizde iki kez rastlanır: 249 ve 239 numaralı

masallar). Verilen işin yerine getirilmesinin ardından, aranan şeyin elde edilmesi gelir.

Böylece şu sonuca ulaşmış oluruz: Ardından bir arayışın geldiği bütün işler, olay

örgüsünün düğüm noktasıyla ilgili öğeler olarak kabul edilmek zorundadır (B); ardmdan

büyülü bir nesnenin elde edildiği bütün işler, sınama olarak kabul edilecektir (D). Bütün

öbürleriyse güç işlerdir (M) ve iki alt-ulamdan oluşurlar: Evlenmeye bağlı işler,

evlenmeye bağlı olmayan işler.

Şimdi daha yalın başka benzeşme durumlarını inceleyelim. Güç işler en değişik

benzeşmelerin seçilme alanıdır. Prenses bazen büyülü bir sarayın yapılmasını ister,

kahraman da genellikle büyülü nesne yardımıyla bu sarayı yapar. Burada güç bir iş ve

bu güç işi yerine getirme söz konusudur. Ama, büyülü bir saraym yapılması bambaşka

bir anlam yüklenebilir. Kahraman bütün başarılarından sonra, göz açıp kapayıncaya

kadar bir saray yaratır ve kendisinin de bir prens olduğu ortaya çıkar. Burada, güç bir

işin gerçekleştirilmesi değil de, özel bir biçim değişikliği, büyük bir başarı söz konusudur.

İki biçimin birbirine benzemesidir bu ama, hangisinin önce geldiği sorununa da burada

bir çözüm getirilemez: Bu sorunu çözümleyecek olanlar masal tarihçileridir.

Güç işler, ejderhaya karşı sürdürülen çatışmayla benzeşebilir. Genç bir kızı

kaçıran ya da bir krallığı yakıp yıkan ejderhaya karşı sürdürülen savaş ye prensesin

verdiği işler, birbirinden tümüyle değişik öğelerdir. Ama masalların birinde, prenses, eğer

kendisiyle evlenmek istiyorsa, kahramanın ejderhayı yenmesi gerektiğini söyler. Bu olayı

bir M öğesi (güç iş) olarak mı yoksa bir H öğesi (çatışma kavga) olarak mı ele almak

gerekir? Burada, güç bir iş söz konusudur; çünkü öncelikle, bu güç işin ardmdan

evlenme gelmektedir; ayrıca yukarıda çatışmayı da kötü kişiye, saldırgana karşı

sürdürülen çatışma olarak betimlemiştik; buradaysa ejderhanın böyle bir rolü yoktur,

ejderha masala, uygun bir biçimde sokulmuştur ve yerini olayın akışı açısmdan hiçbir

sakmca yaratmaksızın, öldürülmesi ya da eğitilmesi gereken bir başka yaratığa

bırakabilir (bir hasmı yenme, bir atı eğitme zorunluğu).

Sık sık karşılaşılan bir başka benzeşme de, başlangıçtaki kötülükle kahramanın

saldırgan tarafından izlenmesi arasındaki benzeşmedir. 93 numaralı masal şöyle başlar:

Kız kardeşi (cadı, dişi ejderha) İvan'ı yemek ister. İvan evden kaçar, olay da bundan

sonra gelişmeye başlar. Ejderhanın kız kardeşi (genellikle, izleyen kişi) burada

kahramanın kız kardeşine dönüştürülmüştür; izlemenin yeri masalın başına doğru

kaydırılmıştır ve A öğesi (kötülük), daha kesin olarak da Axvıı olarak kullanılmıştır. Genel

olarak dişi ejderhanın izleme sırasındaki davranış biçimleriyle kötü ananın masalların

başlangıcındaki eylemlerini karşılaştıracak olursak, kötü ananın üvey kızma işkence

ettiği giriş bölümlerini aydmlatan benzerlikler elde ederiz. Buna bir de, bu ki$ilerin

niteliklerinin incelenmesini eklersek, söz konusu karşılaştırma özel bir görünüm kazanır.

Çok sayıda masalm çözümlenmesi sonucunda kötü ananın, öykünün başlangıcına

aktarılmış dişi bir ejderha olduğunu görürüz; bazı özellikleri Baba Yaga'dan gelir,

bazılarınınsa gerçekçi bir niteliği vardır. Kimi kez kötü ananın üvey kızını kovduğu an ile

izleme anını doğrudan doğruya karşılaştırabiliriz. Dişi ejderhanın, kahramanın yolu

üzerindeki bir elma ağacına dönüşmesi ve görkemli ama ölümcül meyvalarla kahramanı

imrendirmesi, kötü ananın üvey kızını kovduktan sonra ona zehirli elmalar

göndermesiyle karşılaştırılabilir her açıdan. Dişi ejderhanın dilenciye dönüşümüyle üvey

ananın gönderdiği cadının satıcı kadına dönüşmesini, vb'ni de karşılaştırabiliriz.

Şimdi de benzeşmeyi andıran bir başka olguyu inceleyelim: Aynı işlevin

biçimbilimsel açıdan ikili anlamı. En yalın örnek 265 numaralı masalda ("Beyaz ördek")

karşımıza çıkar. Prens, evden ayrılırken, karısının, dışarı çıkmasını yasaklar. Karısını

"çok ciddi ve çok cana yakın bir kadın" ziyaret eder ve ona şöyle der: "Neyin var? Canın

mı sıkılıyor? Tanrının ışığını gidip görmeliydin, bahçede dolaşmalıydm", vb. (saldırgan

kurbanını kandırmaya çalışmaktadır — ŋ1) . Prenses bahçeye çıkar. Böylece yasağı

çiğnerken θ1) saldırgan tarafından kandırılmış olur (81). Dolayısıyla, prensesin

evden dışarı çıkışı, biçimbilimsel açıdan ikili bir anlam taşır. Bu olguya

ilişkin daha karmaşık bir başka örnek de 179 numaralı masalda bulunur. Güç iş (ata

binmiş olan kahraman, prensesi, önünden dört nala geçerken öpmek zorundadır)

burada masalm başına doğru kaydırılmıştır; kahramanın gidişini sağlar, bir başka

deyişle, geçiş anının (B) tanımlanmasına uygun düşer. Bu iş, kaçırılan prenseslerin

babasının yaptığı çağrıya benzeyen belirgin bir çağrı görünümünde verilmiştir ("Kızım

prenses Milolika'yı "Güzel Yüz", önünden atıyla dört nala geçerken kim öpecek?", vb. —

"Kızlarımı kim bulacak?", vb.). Her iki durumda da, çağrı özdeş bir öğedir (B1) ama 179

numaralı masalda, aynı zamanda güç bir iş olarak ortaya çıkar. Başka benzer

durumlarda olduğu gibi burada da güç iş, olay örgüsünün düğüm noktasını oluşturan

öğeler araşma aktarılır ve M olarak kalmakla birlikte B olarak kullanılır.

Demek ki, işlevleri gerçekleştirme biçimleri birbirlerini etkilemekte, aynı biçimler

de değişik işlevlere uygulanmaktadır. Bir biçim yeni bir anlam kazanarak ya da aynı

zamanda eski anlamını da koruyarak yer değiştirebilir .Bütün bu olgular çözümlemeyi

geliştirmekte ve karşılaştırmalar sırasında özel bir dikkat gerektirmektedir.

5 MASALIN BAŞKA BİRKAÇ ÖĞESİ

A. İŞLEVLER ARASINDA BAĞLANTIYI SAĞLAYAN YARDIMCI ÖĞELER.

İşlevler masalın temel öğelerini, olayı oluşturan öğeleri simgeler. Ayrıca, olay

örgüsünün akışını belirlememekle birlikte büyük bir önem taşıyan başka öğeler de

vardır.

Bazen, işlevlerin hemen birbirini izlemedikleri görülebilir. Birbirini izleyen iki işlev

değişik kişilerce yerine getirilirse, ikinci kişi daha önce neyin geçtiğini bilmek zorundadır.

Demek ki, masalda estetik açıdan son derece çarpıcı biçimlere bürünen başlı basma bir

bilgi edinme dizgesi gelişmiştir. Kimi kez, masalın bu bilgi edinme dizgesine

başvurmadığı görülür; bu durumda kişiler ex machina olarak davranırlar ya da herşeyi

bilirler. Buna karşılık, söz konuşu bilgi edinme dizgesi, gerçekte hiç de zorunlu

olmamakla birlikte, yine de uygulanabilmektedir. Olayın akışı içinde bir işlevi öbürüne

bağlayan da bu bilgilerdir.

Örnekler: Koşçey'in kaçırmış olduğu prenses Koşçey'den geri alınır. Ardından,

kahramanın izlenmesi gelir. Bu izleme prensesin karşıt-kaçırılmasının hemen ardından

gelebilirdi ama masal, iki işlevin arasına, Koşçey'in atının söylediği şu sözleri sokar:

"Prens İvan geldi ve Maria-Morevna'yı götürdü", vb. işte böylece izleme (Pr) kötülüğün

giderilmesine (K, örneğin 159) bağlanır.

Bir bilginin en yalın biçimde aktarılmasıdır bu durum. Estetik açıdan, aşağıdaki

biçim daha çarpıcıdır. Büyülü elmaları olan cadının evindeki duvarın üstüne ip

gerilmiştir. İvan, cadının evinden giderken, tam duvarın üstünden atladığı sırada iplere

değer. Cadı, hırsızlığı öğrenir ve izleme başlar. Bu ipler, ateş kuşunun öyküsü, vb.

öykülerde de başka işlevleri birbirine bağlamak için kullanılmıştır.

106 ve 108 numaralı masallar daha karmaşık bir durum sunarlar. Cadı, bu

masallarda, İvan’ın yerine yanlışlıkla kendi kızını yer. Ama bunun farkında değildir. Saklanmış olan İvan, ona, alaycı bir dille durumu bildirir, ardından da, kahramanın

kaçışı ve cadı tarafından izlenmesi gelir.

Karşıt durum, izlenen kahramanın yakalanmaya çalışıldığını öğrendiği an ortaya

çıkar. Kahraman kulağını yere koyar ve adım sesleri duyar. Ejderhanın kızının ya da karısının bahçeye, çeşmeye, vb. ne dönüştüğü izleme

sürecinin özgül bir niteliği vardır. İvan, ejderhayı öldürdükten ve dönüş yolunu tuttuktan

sonra, hareket etmiş olduğu noktaya döner. Dişi ejderhalar arasında geçen bir konuşmayı duyar ve böylece dişi ejderhaların kendisini izleyeceklerini öğrenir.

Bu türe uyan durumları dolaysız bilgi edinmeler olarak betimleyebiliriz.

Gerçekte, yukarıda B ile belirttiğimiz öğe (ansızın gelen felaket ya da eksiklik öğrenilir)

ile ξ öğesi (saldırgan, kurbanı üstüne bilgiler elde eder ya da karşıtı) de bu ulama

bağlıdır. Ama, bu işlevler olay örgüsünün düğümlendiği anda büyük önem

taşıdıklarından, bağımsız işlevlerin özelliklerini almışlardır.

Bilgi edinme, çok değişik işlevler arasına girer, işte örnekler: Kaçırılan prenses,

ana-babasına küçük bir köpek aracılığıyla bir mektup gönderir; bu mektupta Kojemiaka

tarafından kurtarılabileceğini belirtmektedir (kötülük ile kahramanın gönderilmesi, yani A

ile B arasındaki bağ). Kral, böylece kahramanın varlığını öğrenir. Kahramanla ilgili bu

bilgi, değişik duygusal özelliklerle bezenmiş olabilir. Kıskançların çekiştirmeleri de özgül

bir biçim oluşturur ("galiba kendi kendine övünüyor", vb.); bunlar da kahramanın

gönderilmesine yol açar. Bir başka masalda (192), kahraman, gerçekten de gücüyle

övünür. Yakınmalar da, bazı durumlarda, aynı rolü oynar.

Bu bilgi edinme, kimi kez, karşılıklı konuşma biçiminde de ortaya çıkabilir.

Masalda, birbirine benzeyen bir dizi karşılıklı konuşmanın örnek biçimleri düzenlenmiştir.

Bağışçının, büyülü nesnesini aktarabilmesi için. nelerin olup bittiğini öğrenmesi gerekir.

Baba Yaga ile İvan'ın karşılıklı konuşması da bundan kaynaklanır. Aynı biçimde, büyülü

yardımcı da eyleme geçmeden önce, felaketi bilmek zorundadır; İvan'ın atıyla ya da

başka yardımcılarıyla yaptığı o özel konuşma da bu nedene dayanır.

Verilen örnekler ne denli çeşitli olursa olsun, hepsinin ortak bir özelliği vardır: Bir

kişi, başka birinden bir şey öğrenir, bu da bir önceki işlevi bir sonraki işleve bağlar.

Kişiler, eyleme geçmek için, bir yandan herhangi bir şeyi öğrenmek (bir haberin

duyurulması, işitilen bir konuşma, sesli işaretler, yalanmalar, çekiştirmeler, vb.)

zorundalarsa, öte yandan herhangi bir şeyi gördükleri için de işlevlerini çoğunlukla

yerine getirmiş olurlar. Böylece, ikinci tür bir bağlantı oluşur.

İvan krallık sarayının karşısında bir saray yapar. Kral sarayı görür ve bunun

İvan'ın işi olduğunu öğrenir. Ardından da kızı kahramanla evlenir. Bu ve başka

durumlarda, kimi kez bir dürbün kullanılır. Çutki (Koku Alan) ya da Zorki (Uzağı Gören)

gibi kişiİer de, benzer bir rolde, ama değişik işlevlerle ortaya çıkarlar.

Ancak gerekli olan nesne çok küçükse, çok uzaklardaysa, vb. masal bir başka

bağlantı yöntemine başvurur. Nesne getirilir; aynı biçimde, eğer söz konusu olan

insanlarsa onlar da bir yerden bir başka yere getirilir. Yaşlı bir adam krala bir kuş getirir

(126), bir okçu kraliçeye bir taç getirir (127), bir okçu krala ateş kuşunun bir tüyünü

getirir (169), yaşlı bir kadın krala kumaş getirir, vb. Bu yöntem en değişik işlevleri bağlar.

Ateş kuşu öyküsünde, İvan kralın karşısına getirilir. Aynı şeyi, değişik bir biçimde, bir

babanın oğullarını kralın karşısına getirdiği 145 numaralı masalda da buluruz.

Vereceğimiz son örnekte, birbirine bağlanan, iki işlev değil ama, başlangıç durumuyla

kahramanm gönderilmesidir: Kral evli değildir, güçlü ve becerikli yedi adam getirirler, kral

onları kendisine bir eş bulmaya gönderir.

Buna çok yakın olan biçimse, kahramanın, sözgelimi, düzmece kahramanla

evlenmek üzere olan nişanlısının düğününe gelmesidir. Düzmece kahramanın asılsız

savlarıyla (L) gerçek kahramanm tanınmasını (Q) sağlayan işte bu geliştir. Ama bu

işlevler daha çekici bir biçimde de bağlanabilir. Bütün dilenciler şenliğe davet edilmişlerdir, kahraman da aralarındadır, vb. Büyük şölenlerin düzenlenmesi N (güç işi

yerine getirme) ile Q (kahramanın tanınması) arasında da bağlantıyı sağlar. Kahraman

prensesin önerdiği işi yerine getirmiştir ama, hiç kimse nerede olduğunu bilmemektedir.

Bir şölen düzenlenir, prenses konukları dolaşır ve kahramanı tanır. Prenses, düzmece

kahramanı da böylece ortaya çıkarmış olur. Askerlerin denetleneceği söylenir, prenses

sıra sıra dizilmiş askerlerin arasından geçer ve düzmece kahramanı tanır. Bir şölenin

düzenlenmesi, işlevler arasında sayılmayabilir. Bu, düzmece kahramanların ortaya attığı

asılsız savları (D ya da güç işlerin gerçekleştirilmesini (N), kahramanların tanınmasıyla

(Q) bağlamayı sağlayan bir öğedir.

Yukarıda saydığımız beş ya da altı değişik biçimi, düzenli ve tümükapsayıcı bir

biçimde açıklamadık. Ama, saptadığımız amaca göre de, böyle bir şey şimdilik gerekli

değil. İşlevler arasında bağlantıyı sağlayan öğeleri § simgesiyle belirteceğiz.

B. ÜÇLEMEYİ KOLAYLAŞTIRAN ÖĞELER

Benzer bağlantı öğelerine bazı üçlemelerde de rastlarız. Üçleme olgusu, bilimsel

metinlerde yeterince incelenmiştir, biz burada bunun üstünde durmayabiliriz. Yalnızca

şunu belirtelim ki, bazen özniteliksel özel ayrıntılar üçlenebileceği gibi (ejderhanın üç

başı) bazı işlevler, bazı işlev ikilikleri (izleme-yardım), bazı işlev kümeleri ya da bazı

kesitlerin tümü üclenebilir. Yineleme eşit olabileceği (üç iş, üç yıl çalışma) gibi, giderek

de gelişebilir (üçüncü iş en güçtür, üçüncü çatışma en korkunçtur) ya da iki kez olumsuz

bir sonuç, üçüncü kez de olumlu bir sonuç içerebilir.

Olay kimi kez, yalnızca mekanik biçimde yinelenebilir; ama kimi kez de bu olayın

sürüp gitmesini önlemek için, araya, gelişmeyi durduran ve yinelemeye yol açan bazı

öğelerin sokulması gerekir.

İşte birkaç örnek:

İvan babasından bir gürz, bir sopa ya da bir zincir edinir. ürzü havada iki kez

sallar ya da zinciri iki kez koparır. Gürz yere düşünce parçalanır. Bunun üzerine, bir

başkası ısmarlanır ve yalnızca üçüncüsü işi görür. Büyülü nesne'nin denenmesi

bağımsız bir işlev olarak görülemez: Yalnızca bu nesnenin üç ez ele geçmesini sağlar.

İvan bir yaşlı kadına (ya Baba Yaga ya da genç bir kız) rastlar, bu kadın, onu kız

kardeşine gönderir. Birinci kız kardeşten ikinci kız kardeşe giden yol bir ip yumağıyla

belirtilmiştir. Aynı şey İvan'ı üçüncü kız kardeşe götürmek için de gerçekleşir. Bir ip

yumağının kılavuzluğunda yapılan yolculuk, bu durumda G işlevini (bir kılavuzla

yolculuk) oluşturmaz. Yumak bir bağışçıdan öbürüne iletir, bu da, bağışçının üçlenmesi

nedeniyle gerekli kılınır. Büyük bir olasılıkla, yumağın oynadığı rol, yukarıda belirttiğimiz

biçimiyle,, özgüldür. Öte yandan, yumak, kahramanı da gideceği yere götürmektedir,

böylece G'nin şimgelediği işlevle karşılaşırız.

Şimdi de bir başka örnek: İzlemenin yinelenmesi için, saldırganın, kahramanın

yola koyduğu engeli ortadan kaldırması gerekir. Cadı ormanı kemirerek bir geçit açar ve

ikinci izleme başlar. Ormanı kemirme eylemi, saydığımız otuz bir işlevin hiçbirini

oluşturamaz. Bu öğe, üçlemeyi sağlayan, birinci eylemi ikincisine ya da ikincisini

üçüncüsüne bağlayan bir öğedir. Öte yandan, cadının yalnızca İvan'ın üzerine çıkıp

saklandığı meşe ağacını kemirdiği bir biçimle de karşılaşırız. Yardımcı öğe burada

bağımsız olarak kullanılmıştır.

Aynı biçimde, aşçı ya da seyis olarak çalışmaya başlayan İvan, birinci ejderhayı

yendikten sonra, mutfağa dönerse, bu dönüş i işlevi (dönüş) değildir; yalnızca birinci

çatışma ile ikincisi, ikincisiyle de üçüncüsü arasındaki bağlantıyı sağlar. Ama, üçüncü

çatışmadan sonra, İvan prensesi kurtarıp ülkesine dönerse, bu, gerçekten de bir ↓

işlevidir (dönüş).

C. GÜDÜLENMELER

Güdülenme sözcüğünden, kişilere şu ya da bu eylemi yaptırtan amaçları olduğu

kadar, dürtüleri de anlıyoruz. Güdülenmeler, masala kimi kez canlı, ve tümüyle özel bir

nitelik kazandırır; ama masalm en kararsız öğelerine bağlı olmaktan da geri kalmazlar.

Ayrıca, bu güdülenmeler, işlevlerden ya da bağlantılardan daha az kesin ve daha az

belirgin öğelerdir.

Kişilerin masalın ortasında yaptıklarının çoğu, doğal olarak, olay örgüsünün

akışıyla güdülenir ve yalnızca masalm ilk ve temel biçimi olan kötülük ya da zarar, ek bir

güdülenme gerektirir.

Dolayısıyla, kesinlikle birbiriyle özdeş ya da yalnızca birbirine benzeyen

eylemlerin en değişik güdülenmelere uygun düştüğü gözlemlenebilir. Kovulma ya da

suya bırakılma olayı, kötü ananın nefretiyle, erkek kardeşlerin miras konusundaki

anlaşmazlıklarıyla, kıskançlıkla, rekabet korkusuyla (İvan satıcıdır), denksiz evlenmeyle

(bir köylü çocuğu olan Ivan bir prensesle evlidir), evlilikteki bağlılık konusunda kaygılarla,

bir erkek çocuğun ana-babası karşısında küçük düşürüleceğinin önceden haber

verilmesiyle güdülenir. Bütün bu durumlarda, kovulmanın nedeni, saldırganın açgözlü,

kötü yürekli, kıskanç, kuşkucu olmasıdır. Ama, kovulma, kovulan kişinin hoşa gitmeyen

kişiliğiyle de güdülenmiş olabilir. Bu durumda, kovulma, belli bir geçerlik kazanabilir.

Erkek çocuk ya da erkek torun kötü davranır, budalaca şeyler yapar (yoldan geçenlerin

kollarını, bacaklarını koparır) kent halkı bundan yakınır (yakınmalar — §), bunun üzerine

büyük baba torununu evden kovar.

Kovulan kişinin yaptığı kötülüklerin, eylemleri simgelemesi boşunadır; kolların ve

bacakların koparılması olay örgüsünün içinde yer alan bir işlev değildir. Bu kahramanın

bir niteliğidir; bu nitelik de kahramanın kovulmasın; güdüleyen bazı edimlerde

açıklanmıştır.

Şunu açıklayalım ki, ejderhanın ve saldırgan rolünü oynayan başka birçok kişinin

eylemleri, masallarda hiç de güdülenmemiştir. Ejderha, prensesi, kuşkusuz bazı

nedenlerden ötürü (onunla zorla evlenmek ya da onu yemek için) kaçırır ama masal bu

konuda bir şey söylemez. Genelde dilsel olarak açıklanmış güdülenmelerin masallara

yabancı olduğunu haklı olarak düşünebilir, büyük bir olasılıkla güdülenmeleri yeni

oluşumlar olarak ele alabiliriz.

Bir kötülüğün görülmeyip de, buna karşılık bir eksikliğini (a) ortaya çıktığı

masallarda, ilk işlev B'dir (kahramanın gönderilmesi). Bir eksikliğin ardından gelen bu

göndermenin de çok değişik güdülerden kaynaklandığını gözlemleyebiliriz.

Başlangıçtaki eksiklik ya da gereksinme bir durumu simgeler. Olayın

başlangıcından önce, bu durumun yıllardan beri varolduğu düşünülebilir. Ama, öyle bir

an gelir ki, arayışı yapan ya da gönderen bir şeyin eksik olduğunu anlar; işte bu an

güdülenme anıdır: Kahramanın gönderilmesine (B) ya da doğrudan arayışa (C↑) yol

acar.

Eksikliğin bilincine varma, şu biçimde gerçekleşebilir: Eksikliği duyulan nesne, bir

an görünerek, arkasmda parlak bir iz bırakarak ya da kahramana belli bir biçimde

(portre, anlatı) görünerek, istemeye istemeye kendini belli eder. Kahraman (ya da

gönderen) aklını yitirir, melankoliye dalar ve bir an görünen güzelliği yeniden görme

isteğine kapılır, şiddetle. Bütün olay da işte bu durumdan kaynaklanarak gelişmeye

başlar. Ateş kuşu ile arkasında bıraktığı tüy, bu konuda belirgin ve güzel bir örnek

oluşturur. "Bu tüy öylesine güzel, öylesine parlaktı ki, onu karanlık bir odaya

götürdüğümüzde, ortalık sanki binlerce mum yakılmış gibi ışıldıyordu1." 138 numaralı

masalın başlangıcı da buna benzemektedir. Kral, düşünde şahane bir at görür.

"Kıllarının her biri gümüş bir teldendi ve alnmda bir hilal parlıyordu." Kral, atın aranması

için birini gönderir. Bir prenses söz konusu olduğu zaman da bu öğe bir başka özellik

1 Eksikliğin bilincine varmanın bir prensesle ilgili biçimine, bütüncemizde ne yazık ki rastlanmaz.

Burada kırlangıçların Kral Marc'a götürdüğü Yseult'nün altın renkli saçını anımsatalım. Bazı Afrika

masallarında, denizin getirdiği şahane kokulu saçın da aynı anlamı vardır. Eski bir Yunan masalında,

kartal, krala çok güzel bir yosmanın ayakkabısını getirir.

kazanır. Kahraman Elena'nın geçtiğini görür: "Gökyüzü ve yeryüzü aydınlanmıştı - altın

yaldızlı bir araba altı ateş ejderhasıyla çekilerek gökyüzünden geçiyordu; arabada, Çok-

Bilge kraliçe Elena oturuyordu; hayal edilemeyecek, marnlamayacak ve bir masalda

anlatılamayacak kadar güzeldi! Arabasından inip, altın bir tahta oturdu; birbiri ardından

güvercinler çağırdı ve onlara bilgelik öğretmeye başladı. Sözünü bitirince de arabasına

atlayıp gözden kayboldu!" (236). Kahraman Elena'ya aşık olur, vb. Bu ulamın içine,

kahramanın, girilmesi yasak olan küçük odada eşsiz güzellikte bir genç kız portresini

görüp ona delicesine aşık olması, vb. durumları da sokabiliriz.

Eksiklik, bazı şeylerin eksikliğini İvan'a anımsatan aracı kişiler sayesinde de

ortaya çıkabilir. Oğullarının bir kadına gereksinme duyduğunu ortaya çıkaran çoğunlukla

ana-babalardır. Aynı şey, son derece güzel kızlar üstüne anlatılanlarla da gerçekleşir.

Örneğin: "Ah, prens İvan, ben, ben mi güzelim? Ama, üç kere dokuz ülke ötesinde, üç

kere onuncu krallıkta, bir ejderha kralın yanında, gerçekten de anlatılamayacak kadar

güzel bir kraliçe yaşamakta" (161). Bu ve buna benzer anlatılar (prensesler, yiğitler,

olağanüstü nesneler, vb. üstüne anlatılar) arayışa yol açar.

Eksiklik bazen düşsel de olabilir. Kötü bir kız kardeş ya da ana, kötü bir efendi,

kötü bir kral, İvan'ı kesinlikle gereksinme duymadıkları ilginç bir nesneyi aramaya

gönderirler, böylece, bu nesneyi bahane edip İvan'dan kurtulmaya çalışırlar. Bir satıcı,

gücünden korktuğu için İvan'ı uzaklara gönderir, bir kral, karısını ele geçirmek için, kötü

kız kardeşleri de ejderhadan etkilendikleri için İvan'ı gönderirler. Bu tür göndermelere,

bazen düşsel bir hastalık da neden olabilir. Böyle bir durumda gerçek bir kötülük yoktur,

gönderme mantıksal açıdan (ama biçimbilimsel açıdan değil) kötülüğün yerini alır. Kötü

kız kardeşin arkasında, ejderha vardır ve İvan'ı aramaya gönderen kişi genellikle,

saldırganın, başka masallarda çektiği cezaların aynını çeker. Düşmanca gönderme ile

dostça göndermenin özdeş bir gelişmeyle sürdüğünü de belirtebiliriz. İvan'ın ilginç bir

nesneyi aramaya çıkması, ister kötü kız kardeşinin ya da kötü bir kralın onun yitimini

istemelerine, ister babasının hastalanmasına, ister babasının bu ilginç nesneyi düşünde

görmesine dayansın, bütün bu çeşitli nedenlerin ilerde de göreceğimiz gibi, olay

örgüsünün yapısı üstünde, bir başka deyişle doğrudan doğruya arayış üstünde hiçbir

etkisi yoktur. Şunu da belirtelim ki, genel olarak kişilerin duyguları ve eğilimleri, olayın

akışı üstünde hiçbir durumda etkili değildir.

Eksiklik çok değişik biçimlerde farkedilebilir. Kıskançlık, yoksulluk (usa yatkın

biçimler için), kahramanın gücü, gözüpek oluşu ve birçok başka şey arayışa yol

açabilir. Çocuk sahibi olma isteği de bağımsız bir gelişmenin kaynağını oluşturabilir

(kahraman kısırlığa karşı bir ilaç aramaya gönderilir). Bu durum çok ilginçtir. Masaldaki

bir öğe, ne olursa olsun (burada, kralın kısırlığı) başlı başına bir olay oluşturabilir;

bağımsız bir anlatıya dönüşebilir, bir anlatı yaratabilir. Ama her canlı gibi, masal da

yalnızca kendisine benzeyen çocuklar üretir. Bu organizmanın bir hücresi masal içinde

küçük bir masala dönüşürse, bu, ilerde de göreceğimiz gibi, herhangi bir olağanüstü

masalla aynı yasalara göre oluşur.

Eksiklik duygusu, çoğunlukla hiçbir güdülenmeye dayanmaz. Kral çocuklarını

çevresine toplar: 'Bana bir hizmette bulunun" vb. der ve onları herhangi bir şeyi aramaya

gönderir.

6 İŞLEVLERİN KİŞİLERE GÖRE DAĞILIMI

Burada işlevleri yerine getiren kişileri ve bunlardan etkilenen nesneleri değil de

yalnızca işlevleri incelemekteyiz ama şu sorunu da aynı ölçüde ele almak zorundayız:

İşlevler kişiler arasında nasıl bölüştürülmüştür?

Bu soruyu ayrıntılı bir biçimde yanıtlamadan önce, çok sayıdaki işlevin mantıksal

olarak bazı alanlara göre kümelendiklerini belirtebiliriz. Bu alanlar, işlevleri yerine

getiren kişilere uygun düşen eylem alanlarıdır. Masalda, şu eylem alanlarıyla karşılaşılır:

1. SALDIRGAN'ın (ya da kötü kişinin) eylem alanı. Şu işlevleri kapsar: Kötülük

(A), çatışma ve kahramana karşı sürdürülen öbür kavga biçimleri (H), izleme (Pr).

2. BAĞIŞÇI'nın (ya da sağlayıcının eylem alanı. Şu işlevleri kapsar. Büyülü

nesnenin aktarılmasının hazırlanması (D), büyülü nesnenin kahramana verilmesi (F).

3. YARDIMCI'nın eylem alanı. Şu işlevleri kapsar: Kahramanın uzamda yer

değiştirmesi (G), kötülüğün ya da eksikliğin giderilmesi (K), izleme sırasında yardım

(Rs), güç işleri yerine getirme (N), kahramanın biçim değiştirmesi (T).

4. PRENSES'in (aranılan kişinin) ve BABASI'nın eylem alanı. Şu işlevleri kapsar.

Güç işleri yerine getirme isteği (M), bir özel işaretin zorla benimsettirilmesi (J), düzmece

kahramanın ortaya çıkarılması (Ex), gerçek kahramanın tanınması (Q), ikinci saldırganın

cezalandırılması (Q), evlenme (W). Prensesin işlevleriyle babasının işlevleri arasındaki

ayrım çok kesin olamaz. Güç işleri öneren, çoğunlukla babasıdır, bu davranış, nişanlı

erkeğe karşı düşmanca bir tutumdan kaynaklanır. Öte yandan, düzmece kahramanı

cezalandıran ya da cezalandırılmasını buyuran da çoğunlukla babadır.

5. GÖNDEREN'in eylem alanı. Yalnızca kahramanın gönderilmesi işlevini (geçiş

anı, B) kapsar.

6. KAHRAMAN'ın eylem alanı. Şu işlevleri kapsar: Arayış amacıyla gidiş (C↑),

bağışçmın isteklerine tepki (E), evlenme (W). İlk işlev (C↑) arayıcı-kahramanı niteler,

kurban-kahraman ise yalnızca öbür işlevleri yerine getirir.

7. DÜZMECE KAHRAMAN'ın eylem alanı da, arayış amacıyla gidişi (C↑),

bağışçının isteklerine karşı gösterilen ve her zaman olumsuz olan (olumsuz E) tepkiyi,

özgül bir işlev olarak da asılsız savları (L) kapsar.

Demek ki, masalda yedi kişi vardır. Hazırlayıcı bölümün işlevleri (a, β, y, δ, ε, ξ, ŋ,

θ) de, bu kişiler arasında bölüştürülmüştür ama, bu, bölüştürme düzenli bir biçimde

olmadığından kişileri tammlamada kullanılamaz. Ayrıca, bağıntılar için de özel kişiler

(şikayetçiler, muhbirler, karaçalıcılar) bulunduğu gibi ξ işlevi (elde edilen bilgi) için de

özel bilgi vericiler vardır: Ayna, keski, süpürge, saldırganın aradığı kurbanın nerede

bulunduğunu gösterirler. Tekgöz, Çiftgöz, Üçgöz gibi kişiler de burada yer alır.

İşlevlerin dağılımı sorunu, eylem alanlarının kişiler arasında dağılımı sorunu

düzeyinde çözümlenebilir.

Belirtilen alanlar, masaldaki çeşitli kişiler arasında nasıl bölüştürülmüştür?

Üç olasılık vardır.

1. Eylem alanı doğrudan doğruya kişiye uygun düşer. Kahramanı sınayan ve

ödüllendiren Baba Yaga, aman dileyen ve İvan'a bir yetenek aktaran hayvanlar

katışıksız bağışçılardır, İvan'ı prensesin yanına götüren, onu kaçırmasına yardım eden,

güç bir işi yerine getiren, izleme sırasında kahramanı kurtaran at da katışıksız bir

yardımcıdır.

2. Bir kişi birçok eylem alanı kaplar. Kuleden çıkarılmasını isteyen küçük demir

adam İvan'ı güçlü kılar ve ona kendi kendine iş gören bir sofra örtüsü armağan eder,

ardından da, ejderhayı öldürmesine yardım eder; işte bu kişi, hem bir bağışçı, hem de

bir yardımcıdır. iyilikbilir hayvanlar, özel bir dikkatle incelenmelidir. Bu hayvanlar, bağışçı

(aman dilerler ya da yardım isterler) olmakla işe başlarlar, sonra kahramanın hizmetine

girip yardımcısı durumuna gelirler. Bazen, kahramanın kurtardığı ya da canını

bağışladığı hayvan, kendisini çağırmaya yarayan formülü vermeden ortadan kaybolur

ama tehlikeli bir anda da yardımcı niteliğiyle yeniden ortaya çıkar. Kahramanı doğrudan

doğruya eylemle ödüllendirir. Sözgelimi kahramana, başka bir ülkeye gitmede yardım

edebilir ya da aradığı nesneyi onun yerine bulabilir, vb. Bu durumlar F9 = G, F9 = K, vb.

ile belirtilebilir.

Baba Yaga'nın (ya da ormandaki küçük evde oturan başka biri) kendisi de özel bir

inceleme gerektirir; Baba Yaga önce İvan'la dövüşmeye başlar, sonra kaçar ve böylece

öbür krallığın yolunu göstermiş olur İvan'a. Kılavuzla yolculuk da yardımcının

işlevlerinden biridir ve Baba Yağga burada kendi istenci dışında (ve hatta kendi isteğine

karşı olarak) yardımcı rolünü oynar. Önce düşman bir bağışçıdır, sonra da gönülsüz bir

yardımcıya dönüşür.

Başka birkaç yığılma örnekleri de şunlardır: Oğlunu bir şey aramaya gönderen ve

ona bir gürz veren baba, hem bir gönderendir, hem de bir bağışçıdır. Altın, gümüş, bakır

saraylarda yaşayan ve İvan'a büyülü bir yüzük verdikten sonra onunla evlenen üç genç

kız, hem bağışçıdır, hem de prenses. Baba Yaga, küçük bir çocuğu kaçırıp sobaya

kapatır, bu küçük çocuk sonradan geri alıdır (bu arada büyülü mendili çalınır). Böylece,

Baba Yaga hem saldırgan, hem de bağışçı (gönülsüz, düşman bağışçı) işlevlerini

kendinde toplar. Demek ki, şu olguyla yeniden karşılaşmaktayız: Kişilerin istekleri,

eğilimleri, ancak bu kişilerin tanımlanması söz konusu olduğunda güvenilir göstergeler

olarak görülebilir. Önemli olan kişilerin yapmak istedikleri değildir, ve onları harekete

geçiren duygular değil, hem kahraman için hem de olay örgüsünün akışı için taşıdıkları

anlam açısından tanımlanıp değerlendirilen edimleridir. Aynı şey güdülenmelerin

incelenmesinde de ortaya çıkar: Yardım isteyenin duyguları düşmanca, yansız ya da

dostça olabilir, ama bu, olay örgüsünün akışını hiç değiştirmez.

3. Karşıt durum: Bir eylem alanı birçok kişi arasında dağılır. Ejderha çatışma

sırasında öldürülmüşse, kahramanı izleyemez. Bu durumda masala söz konusu izlemeyi

gerçekleştirecek bazı özel kişiler sokulur: Ejderhaların karılan, kızları, kız kardeşleri,

kaynanaları, anaları, kısacası kadın akrabaları. Kahramanın sınanmasına, sınanma

karşısındaki tepkisine ve ödüllendirilmesine ilişkin öğeler (DEF) de bazen bölümlenir;

ama bu bölümleme, estetik açıdan hemen her zaman için bir başarısızlıktır. Bir kişi

sınamayı önerir, bir başkası da rastlantıyla kahramanı ödüllendirir. Prensesin

işlevlerinin, prensesle babası arasında paylaşıldığını yukarıda gördük. Ama bu olguyla

ilgili olan, özellikle yardımcılardır. Burada önce büyülü nesnelerle büyülü yardımcılar

arasındaki bağıntıları incelemek gerekir. Şu durumları birbirleriyle karşılaştıralım: a)

İvan bir uçan halı elde eder, prensese doğru gitmek ya da ülkesine dönmek için üstüne

binip uçar; b) İvan bir at elde eder, prensese doğru gitmek ya da ülkesine dönmek için,

üstüne binip uçar. Görüyoruz ki nesneler canlı varlıklar gibi davranmaktadır. Böylece

gürz tek basma bütün düşmanlan öldürür, tek başına hırsızları cezalandırır, vb.

Karşılaştırmamızı sürdürelim: a) İvan armağan olarak bir kartal elde eder ve üstüne binip

uçar; b) İvan armağan olarak şahine dönüşme yeteneğini elde eder ve bir şahin

görünümüne bürünerek uçar. Bir başka karşılaştırma: İvan altın üretebilen (altın

pisleyen) bir at elde eder ve böylece zengin olur; b) İvan kuş yüreğini ve ciğerini yer,

ağzından altın saçma yeteneğini elde eder ve böylece zengin bir adam olur. Bu iki

örnek, bir niteliğin bir canlı varlık gibi işlediğini gösterir. Dolayısıyla, canlı varlıklar,

nesneler ve nitelikler kişilerin işlevleri üstüne kurulmuş bir biçimbilim açısından eşit

değerler olarak görülmelidirler. Bununla birlikte, hepsi aynı biçimde işlemesine karşın,

canlı varlıkları büyülü yardımcılar, nesneleri ve nitelikleri de büyülü nesneler olarak

adlandırmak daha elverişlidir.

Zaten, bu özdeşlik belli bir kısıtlamaya uğrar. Yardımcılar arasında üç ulam ayırt

edilebilir: 1. Yardımcının beş işlevini de bazı biçimlerde yerine getirme yeteneği taşıyan

tümel yardımcılar. Bütüncemizde, yalnızca at, bu tür bir yardımcıdır; 2. Bazı işlevleri

yapabilecek yetenekte olan ama veriler toplamına göre, yardımcının bütün beş işlevini

yerine getiremeyen tikel yardımcılar. At dışındaki bazı hayvanlar, yüzükten çıkan cinler,

şu ya da bu şeyi yapmakta usta olan bazı kişiler, vb. bu ulama girer. 3. Yalnızca bir tek

işlev yapan özgül yardımcılar. Bu ulamda, yalnızca nesneler yer alır. Sözgelimi, ip

yumağı bir yolculukta kılavuz görevini görür, kendi kendine kesen kılıç bir düşmanı

yenmeye, kendi kendine çalan keman da prensesin verdiği güç işi yerine getirmeye

yarar, vb. Demek ki, büyülü nesne, büyülü yardımcının bir bölümünden başka bir şey

değildir.

Burada kahramanın çoğunlukla hiçbir yardımcı kullanmadığını da belirtmemiz

gerekir. Kahraman sanki kendi kendisinin yardımcısıdır. Ama, kişilerin niteliklerini

inceleme olanağımız bulunsaydı, bu durumlarda, kahramanın yalnızca yardımcının

işlevlerini değil ama aynı zamanda niteliklerini de elde ettiğini gösterebilirdik.

Yardımcının en önemli niteliklerinden biri kahince bilgeliğidir: Kahin at, kocanın kahin

karısı, bilgelik yeteneği olan çocuk, vb. Yardımcının yokluğunda, bu nitelik kahramana

geçer. Bunun sonucunda da kahin kahraman görüntüsü çıkar ortaya.

Buna karşıt olarak, yardımcı, kahramanm özgül işlevlerini yerine getirir kimi kez.

Uğranılan haksızlığı düzeltmeyi kabul etmekten (C) başka, kahramana özgü olan tek

işlev, bağışçının edimlerine tepki göstermesidir. Bu aşamada, yardımcı, kahramanın

yerine geçer çoğunlukla. Fareler, ayının inindeki körebe oyununu kazanırlar; iyilikbilir bu

fareler, Baba Yaga'nın önerdiği güç işi, İvan'ın yerine gerçekleştirirler (159, 160).

7 OLAYIN AKIŞI İÇİNE YENİ KİŞİLER KATMANIN

ÇEŞİTLİ YOLLARI

Her türden kişinin kendine özgü bir olaya katılma biçimi vardır; kişiler olay

örgüsüne girmek için özel yöntemler kullanırlar. Bu biçimler şöyle sıralanabilir:

Saldırgan (ötü kişi) olayın akışı içinde iki kez görünür. İlk kez, apansız ortaya

çıkar (uçarak gelir, gizlice yaklaşır, vb.), sonra da kaybolur. İkinci kez, aranılan bir kişi

olarak, genellikle de kahramanın kılavuzun peşinden gittiği bir yolculuk sonunda ortaya

çıkar.

Bağışçıyla, çoğunlukla ormanda (kulübede), tarlada, yolda, caddede karşılaşılır.

Büyülü yardımcı, olay örgüsüne bir bağış olarak katılır. Bu an, F simgesiyle

belirtilmiştir, olası değişikliklerinse yukarıda dökümü yapılmıştır.

Gönderen, kahraman, düzmece kahraman, prenses başlangıç durumunun

birer parçasıdır. Bazen başlangıç durumundaki kişilerin sıralanmasında düzmece

kahraman üstüne hiçbir şey söylenmez, sonradan sarayda ya da evde oturduğu

öğrenilir. Prenses de, saldırgan gibi, iki kez görünür. İkinci kez, aranılan kişi olarak

ortaya çıkar; arayıcı önce prensesi sonra da saldırganı görebilir (ejderha evinde değildir,

prensesle konuşmaktadır) ya da tersi.

Bu dağılımı masalın kuralı olarak düşünebiliriz. Ama kural dışı durumlar da vardır.

Bir masalda bağışçı yoksa, onun olaya katılma biçimleri, bir sonraki kişiye, başka bir

deyişle yardımcıya geçer. Şu ya da bu şeyi yapmada usta kişilerin de başına gelen

budur, kahraman her zaman bağışçıyla karşılaştığı gibi, bu kez de onlarla karşılaşır. Kişi

iki işlev alanı kaplıyorsa, olaya ilk girişine uygun düşen biçimler araşma katılır. Önce

bağışçı, sonra yardımcı ve prenses olarak görünen bilge kadın, olaya bir yardımcı ya da

prenses olarak değil de bir bağışçı olarak girer.

İkinci kural dışı durum, bütün kişilerin başlangıç durumunda olaya katılmalarıdır.

Bu biçim, yukarıda da belirttiğimiz gibi, yalnızca kahramanlara, gönderenlere ve

prenseslere özgüdür. Başlangıç durumunun iki temel biçimini gözlemleyebiliriz:

Arayıcıyı ve ailesini (baba ve üç oğlu) kapsayan biçim ile saldırganın kurbanını ve

ailesini (kralın üç kızı) sunan biçim. Bazı masallar iki durumu birleştirir. Öykü bir

eksiklikle başlıyorsa, bu öyküde arayıcıyı (bazen göndereni) kapsayan durumu

bulmamız gerekir. Söz konusu iki durum birbiriyle karışabilir de. Ama başlangıç biçimi bir

ailenin üyeleri arasına yerleşebileceği için, arayıcı ve aranan kişi îvan ve prenses

olacağına, bir erkek kardeş ve bir kız kardeş, oğullar ve ana, vb.dir. Söz konusu durum

hem arayıcıyı, hem de saldırganın kurbanını kapsar. Bu masallarda prensesin çok

önceden kaçırılmış olduğunu gözlemleyebiliriz, îvan, Koşçey tarafmdan kaçırılmış

anasını aramaya çıkar, çok önceden kaçırılmış olan kralm kızını bulur.

Bu türdeki bazı durumlar destansı bir gelişme gösterir. Başlangıçta, arayıcı,

yoktur. Genellikle olağanüstü durumlarda doğar. Kahramanın olağanüstü doğuşu,

masalın önemli öğelerinden biridir. Kahramanın, başlangıç durumundaki olaya giriş

biçimlerinden biridir bu. Kahramanın doğuşuna, genellikle, yazgısıyla ilgili bir kehanet de

eşlik eder. Geleceğin kahramanının nitelikleri, olay örgüsü düğümlenmeden önce

açıklanır. Hızla büyüyüp gelişmesi, kardeşlerinden üstün olduğu betimlenir. Bazen de

tersine, İvan bir aptaldır. Kahramanın bütün niteliklerini incelemek olanaksızdır. Bu

niteliklerin bazıları edimlerle (ağabeylik hakkı üstüne tartışma) kendini gösterir. Ama bu

edimler, olay örgüsünün işlevlerini oluşturmaz.

Şunu da belirtelim ki, başlangıç durumu çoğunlukla özel bir mutluluğun

görüntüsünü verir; bu da, kimi kez, özellikle belirtilir, bazen bu görüntü çok çekici ve çok

canlıdır. Sonradan belirginleşecek felaketle çelişen bir temel oluşturur.

Başlangıç durumu bazen hem bağışçıyı, hem yardımcıyı hem de kahramanın

hasmı olan saldırganı kapsar. Yalnızca saldırganı kapsayan durumlar özel bir inceleme

gerektirir. İki durum her zaman aynı ailenin üyelerini birleştirdiği için, başlangıç

durumunda yer alan saldırgan, her ne kadar nitelikleri kendisini açıkça bir ejderha, bir

cadı, vb. yapıyorsa da, kahramanın bir akrabası durumuna gelir. 93 numaralı masaldaki

("Cadı ve Güneşin Kız Kardeşi") cadı, bir dişi ejderhadır. Ama bu cadı, başlangıç

durumuna doğru ilerledikçe, kahramanın kız kardeşi olur.

Şimdi de, ikilenen ya da genellikle yinelenen kesitlerin durumları üstüne birkaç

söz edelim. Bu kesitler de kesin bir durumla başlarlar. İvan prensesi bulmuşsa, elinde

büyülü bir nesne varsa ve de nişanlısı (bazen de karısı) ondan bu büyülü nesneyi

çalarsa, şu durum karşısındayız demektir: Saldırgan + arayıcı + ilerde aranılacak nesne.

Kesit yinelenmişse, saldırganla çoğu kez başlangıç durumunda karşılaşılır. Aynı kişi bir

kesitte belli bir rol, bir başka kesitte de bir başka rol oynar (şeytan, ilk kesitte yardımcı,

ikinci kesitte de saldırgandır, vb.), Sonradan ikinci kesitte ortaya çıkan ilk kesitin bütün

kişileri, önceden belirlenmiştir, dinleyici ya da okur tarafmdan önceden tanınmaktadır;

birbirine uyan ulamlardaki kişilerin yeniden ortaya çıkması gereksizdir. Bununla birlikte,

bazen, yinelenen kesitte, masalcı, sözgelimi, ilk kesitin yardımcısını unutur ve

kahramanı, onu elde etmek için gereken girişimleri yapmaya zorlar Kötü anayı kapsayan

durumu özel olarak belirtmek gerekir Bu kadın ya hemen ortaya çıkar ya da ilk karısı

ölen adamın bu kadınla evlenişi anlatılır. Dul adamın, ikinci evlenişiyle saldır gan masala

katılır. Kendileri de kötü olan kızlar, ya da düzmece kahraman kızlar dünyaya gelir.

Bütün bu sorunlar daha ayrıntılı bir incelemeyle ele alınabilir ama, genel

biçimbilim açısından bu gözlemler yeterlidir.

8 KİŞİLERİN NİTELİKLERİ VE BU NİTELİKLERİN ANLAMI

Biçimlerin incelenmesi, dönüşümlerin incelenmesidir.

GOETHE

Kişilerin işlevlerine göre incelenmesi, ulamlara bölünmesi ve olaya giriş

biçimlerinin incelenmesi bizi kaçınılmaz olarak masal kişilerinin genel sorununa

götürmektedir. Çok kesin olarak iki inceleme konusu ayırt etmek gerektiğini yukarıda

belirtmiştik: Eylemleri yapan kişiler ve bu eylemlerin kendileri. Kişilerin adları ve nitelikleri

değişken değerlerdir. Nitelik sözcüğünden, kişilerin dış nitelikler bütününü anlıyoruz:

Kişilerin yaşı, cinsiyeti, durumu, taşıdığı özelliklerle dış görünümü, vb. Bu nitelikler

masala canlılık, güzellik ve sevimlilik verir. Bir masaldan söz edildi mi, öncelikle Baba

Yaga ve kulübesi, çok başlı ejderha, prens îvan ve güzel prenses, uçan büyülü atlar ve

daha birçok şey anımsanır. Ama, yukarıda da gördüğümüz gibi, masalda bir kişi kolayca

bir başkasının yerine geçer. Bu yerine geçmelerin bazen çok karmaşık olan nedenleri

vardır. Gerçek yaşamın kendisi de imgesel kişilerin yerini alan yeni ve renkli kişiler

yaratır, masal çağdaş tarihsel gerçekten, komşu toplumların destansı şiirinden, yazmdan

ve ister Hıristiyan doğmaları olsun, ister bölgesel halk inançları, dinden etkilenir. Masal

en eski çoktancılığın, Eskiçağ geleneklerinin ve törelerininin izlerini taşır. Yavaş yavaş

dönüşüm geçirir ve bu değişikliklerin de belli yasaları vardır. Bütün bu süreçler öylesine

bir biçim çeşitliliği yaratır ki, işin içinden çıkmak son derece güçtür.

Ama, bu konuda yapılacak inceleme de olanaksız değildir, işlevler değişmez

olarak kalır, bu da işlevler çevresinde kümelenen öğeleri dizgeleştirmemizi sağlar.

Bu dizge nasıl oluşturulabilir?

En iyi yol, çizelgeler yapmaktır. Veselovski de masalların çizelgelere

aktarılmasından söz ederdi, ne var ki bu çizelgelerin yapılabileceğine pek inanmazdı.

Biz bu çizelgeleri oluşturduk. Büyük bir karmaşıklık içermemesine karşın, söz

konusu bütün çizelgelerin ayrıntılarını okura sunmamız olanaksızdır. Kişilerin

niteliklerinin incelenmesi yalnızca şu üç temel bölümden oluşur: Kişilerin görünüşü ve

adları, olaya giriş özellikleri, yaşadıkları yer. Buna daha az önemli bir dizi yardımcı öğe

de eklenir. İşte bu nedenledir ki, Baba Yaga'nın belirgin, özellikleri şunlar olacaktır: Adı,

görünüşü (kemik bacaklı, upuzun burunlu, vb.), tavuk ayaklı dönen kulübesi ve olaya

giriş biçimi: Uçan bir havan içinde gelirken ıslık sesi ve gürültüler duyulur. Bağışçı,

yardımcı, vb. gibi bir kişi, işlevler açısından tanımlanmışsa ve onun üstüne söylenen

herşey değişik bölümlere yazılırsa, son derecede ilginç gözlemler yapılabilir. Bir

bölümdeki bütün veriler, öbür bölümlerdeki verilerden bağımsız olarak bütün masallarda

incelenebilir. Bu öğeler her ne kadar değişken değerlerse de, burada da çok sayıda

yinelemelerin bulunduğunu görebiliriz. En canlı, en çok yinelenen biçimler, belli kurallar

taşırlar, Bu kurallar yalıtılabilir. Bu arada, öncelikle temel biçimlerin türev ya da yaderk

(heteronom) biçimlerden nasıl ayırt edilebileceğinin genel olarak tanımlanması

gerektiğini de belirtelim. Uluslararası kurallar, ulusal biçimler (özellikle de Hint, Arap,

Rus, Alman biçimleri) ve yöresel biçimler (Kuzey, Novgorod bölgesi, Perm bölgesi,

Sibirya, vb. biçimleri) vardır. Bir de yarı-kentsel biçimler gibi (askerler, tarım işçileri) bazı

toplumsal ulamları karşılayan biçimler vardır. Genellikle belli bir bölümde rastlanan bir

öğenin, birdenbire bir başka bölümde ortaya çıktığını görebiliriz. Bu durumda, bir biçimin

yer değiştirmesi karşısındayız demektir. Sözgelimi, bir ejderha, akıl danışılan bir bağışçı

olabilir. Bu tür değişmeler, ikincil biçimlerin ortaya çıkmasında önemli bir rol oynar; ikincil

biçimler, çoğunlukla, yeni konular olarak görülmektedir; oysa, bu konular eski

konulardan kaynaklanmakta ve belli bir dönüşüm, belli bir değişim sonucunda ortaya

çıkmaktadır. Yer değiştirme, tek dönüşüm örneği değildir. Her bölümün verilerini

kümelendirerek, bütün türleri, daha doğrusu bütün dönüşüm türlerini belirleyebiliriz. Bu

sorun, bizi çok uzaklara götüreceğinden üstünde pek durmayacağız. Dönüşümler,

bağımsız bir incelemeye gereç sağlayabilir.

Ama çizelgeler, kişi niteliklerinin dizelgesi ve genel olarak değişken değerlerin

incelenmesi, başka bir olasılık yaratılır. Bütün masalların aynı işlevlerden oluştuğunu

şimdiden bilmekteyiz. Dönüşüm yasalarına uyan yalnızca niteliksel öğeler değildir, daha

az belirgin ve incelenmesi daha güç olmasına karşın, işlevler de dönüşüm yasalarına

uyar. (Temel olarak gördüğümüz biçimler, dizelgemizde hep birinci arada verilmiştir.) Bu

sorun özel araştırmalarla ele alınsaydı, olağanüstü masalın ilk biçimi, bizim yaptığımız

gibi yalnızca şematik bir biçimde değil de, tümüyle somut olarak oluşturulabilirdi. Tek tek

konular için, bu işlem uzun süreden beri yapılmaktadır. Bütün yöresel ya da ikinci

oluşumları bırakıp, yalnızca temel biçimleri tutarak, tüm olağanüstü masalların,

değikelerini oluşturdukları genel masal türünü elde ederiz. Bu alanda yaptığımız

araştırmalar, genel olarak olağanüstü masalların temel biçiminde görüldüğü gibi, bir

ejderhanın bir prensesi kaçırdığı, İvan'ın Baba Yaga ile karşılaştığı, bir at elde ettiği,

uçtuğu, atının yardımıyla ejderhayı yendiği, yeniden yola koyulduğu, dişi ejderhalarca

izlendiği, erkek kardeşlerine rastladığı, vb. masallara ulaştırdı bizi. Ama bunu ancak,

masaldaki değişimleri, dönüşümleri kesin bir incelemeden geçirdikten sonra

kanıtlayabiliriz. Biçimsel sorunlar düzlemindeki bu incelemeler, bizi konular ve değişkeler

sorununa ve de konularla konuların düzenlenişi arasındaki bağıntı sorununa iletir.

Niteliklerin incelenmesi çok önemli bir saptamanm yapılmasını da sağlar. Bütün

bölümlerdeki temel biçimleri çıkarıp, bir masal oluşturmak amacıyla bunları belli bir

düzene göre sıralarsak, bu masal, kuruluşunda bazı soyut kavramlar taşıdığını gösterir.

Düşüncemizi bir örnekle açıklayabiliriz. Bağışçının bütün işlerini saptayıp bir

bölüm içinde sınıflandırırsak, bu işlerin rastlantıya bağlı olmadığını görürüz. "Dit" 1açısından, bu işler, destanın kullandığı geciktirme yöntemlerinden başka bir şey

değildir. Kahraman bir engelle karşılaşır, bu engeli aşarken de, amacma ulaşma yolunu

elde eder. Bu açıdan, işin ne olduğunu bilmek kesinlikle önemli değildir. Gerçekten de,

söz konusu işlerin büyük bir bölümünü yalnızca belli bir yazınsal yapının oluşturucu

bölümleri olarak gözönüne almak gerekir. Ama işlerin temel biçimleri açısından, bunların

özel ve gizli bir amacı bulunduğunu gözlemleyebiliriz. Baba Yaga'nın ya da bir başka

bağışçının, kahramanın ağzından öğrenmek istediği şeyler, ona uyguladıkları sınama,

ancak soyut bir formülle açıklanan bir tek yanıt içerir. Aynı formül, temelde ayrı olmasına

karşın, prensesin yaptığı işleri de aydınlatır. Formülleri karşılaştırırsak, birbirlerinden

doğduklarını görürüz. Bu formülleri, incelenen öbür niteliksel öğelerle karşılaştırırsak,

1 Ortaçağ'da günlük konuları işleyen anlatı (ç.n.)

mantıksal düzlemde olduğu kadar estetik düzlemde de, beklenilenin tersine sürekli bir

zincirlenme görürüz. îvan'ın bir sobanın üstüne yatmış olması (bu yalnızca Rus

masallarına ilişkin değildir, uluslararası bir özelliktir), ölmüş ana-babasıyla olan ilişkileri,

yasaklamaların içeriği ve bu yasakların çiğnenmesi, bağışçının nöbet tuttuğu yer (bunun

temel biçimi Baba Yaga'nın kulübesidir) ve hatta prensesin altın saçları gibi ayrıntılar

(bütün dünya masallarında karşılaşılan bir özelliktir bu) tümüyle özel bir anlam kazanırlar

ve bir inceleme konusu olabilirler. Niteliklerin çözümlenmesi, masalın bilimsel olarak

yorumlanmasını sağlar. Tarihsel açıdan, bu, olağanüstü masalın, biçimbilimsel temelde,

bir söylen olduğunu belirtir. Söylenlerle ilgili okulun yandaşları, söz konusu görüşü

gözden düşürmeye çalışmışlardır ama, bu görüşün Wundt gibi önemli yandaşları da

olmuştur; biz de şimdi biçimbilimsel çözümleme yoluyla aynı görüşe varıyoruz.

Ama bütün bunları yalnızca varsayım biçiminde dile getiriyoruz. Biçimbilimsel

araştırmalar bu alanda tarihsel bir incelemeyle desteklenmelidir; böyle bir inceleme de

bu aşamada, uğraşımızın içinde yer alamaz. Masal daha sonra dinsel gösterimlerle olan

bağıntısı açısından da incelenmelidir.

Görülüyor ki, bizim ancak ana çizgileriyle belirttiğimiz, kişi niteliklerinin

incelenmesi son derecede önemlidir. Kişilerin niteliklerine göre kesin bir

sınıflandırmasını vermek, amacımızın içinde yer almaz. Saldırganın bir ejderha, bir cadı,

Baba Yaga, eşkiyalar, satıcılar, kötü bir prenses, vb.; bağışçının da Baba Yaga, küçük

bir yaşlı kadın, arka avluda yaşayan bir nine, bir orman perisi, bir ayı, vb. olabileceğini

söylemek gereksizdir; çünkü bu, bir katalog sunmak demektir. Bu tür bir katalog da,

ancak daha genel sorunları açıklamak için verildiğinde ilginç olabilir. Aynı sorunlar,

yukarıda belirtilmiştir: Söz konusu niteliklerin temel biçimlerine yansıyan dönüşüm

yasaları ve soyut kavramlardır bunlar. Biz burada aynı zamanda, bir incelemenin

dizgesini, düzenini de belirledik2. Ama ortaya çıkan genel sorun lar, özel araştırmalar

gerektirdikleri ve kısa taslağımızda çözümlenemedikleri ölçüde, yalın bir katalog bütün

anlamını yitirecek, kuru bir dizelgeden başka bir şey olmayacaktır; böyle bir dizelge

uzman için son derecede gereklidir ama genel olarak büyük bir yarar sağlamaz.

2 Bkz. Ek I.

9 BÜTÜN OLARAK MASAL

İlk bitki (Urpflanze) dünyanın en şaşırtıcı varlığı olacaktır. Doğanın kendisi

de bende bir kıskançlık duygusu uyandıracaktır. Bu örnekçeyle ve bu

örnekçenin anahtanyla sonsuz sayıda bitki, bir çıkarsama sonucu

yaratılabilecektir; bir başka deyişle, bu bitkiler şu anda varolmasalar da

ilerde varolabileceklerdir. Bunlar, boş umut ya da şiirsel ve çarpıcı hayaller

değildir; iç gerçek ve zorunluktur bunların özünü oluşturacak olan. Bu yasa

canlı olan herşeye uygulanabilir.

GOETHE

A. MASALLARIN BİLEŞİMİ.

Masalın başlıca öğelerinin neler olduğunu gösterdikten ve bazı ikinci dereceden

önemli anları açıkladıktan sonra, şimdi de bir metnin oluşturucu bölümlerine göre

kesitlenişini ele alabiliriz.

Önce masaldan ne anladığımız sorusu ortaya çıkar.

Bir kötülükle (A) ya da bir eksiklikle (a) başlayıp ara işlevlerden geçerek

evlenmeye (W) ya da düğümü çözme olarak kullanılan başka işlevlere ulaşan her

gelişmeyi biçimbilimsel açıdan olağanüstü masal diye adlandırabiliriz. Bitiş işlevi,

ödüllendirme (F), aranılan nesnenin edinilmesi ya da genel olarak kötülüğün giderilmesi

(K), izleme sırasında yardım ya da kurtarma (Rs), vb., olabilir. Bu gelişmeyi bir kesit olarak adlandırıyoruz. Her yeni kötülük ya da zarar, her yeni eksiklik yeni bir kesite yol

açar. Bir masal birçok kesit kapsayabilir ve bir metin çözümlendiğinde önce bu metnin

kaç kesitten oluştuğunu belirlemek gerekir. Metinde bir kesit hemen bir başka kesitin

ardından gelebileceği gibi, bu kesitler birbirine de geçişebilir; böylece, başlayan gelişme

araya bir başka kesitin girmesi için duraklar. Bir kesiti ayırt etmek her zaman kolay

olmasa da, her zaman olanaklıdır, hem de büyük bir kesinlikle. Bununla birlikte, masalı

her ne kadar bir kesit olarak tanımladıysak da bu, kesitlerin sayısının masal sayışma

kesinlikle uygun düştüğü anlamına gelmez. Özel yöntemler, koşutluk, yinelemeler, vb.

bir masalın birçok kesitten oluşmasına yol açabilir.

Bu nedenle, bir tek masal içeren bir metnin iki ya da daha çok masal içeren bir

metinden nasıl ayırt edileceğini incelemeden önce, kesitler arasındaki bağlantı

yöntemlerini metnin içerdiği masal sayısından bağımsız olarak ele alacağız.

Kesitler, birbirlerine aşağıdaki biçimde bağlanabilirler:

1. Bir kesit, hemen bir başka kesitin arkasından gelir. Bu tür bağlantıyı şu

şemayla gösterebiliriz:

I A 1―1 W0

II A 1―1 w2

2. Bir önceki kesit bitmeden yeni bir kesit başlar. Olay ikinci dereceden bir

olgunun anlatıldığı bir kesitin araya girmesiyle duraklar. Bu olgunun bitmesinden sonra,

ilk kesit yeniden başlar ve sonuçlanır:

I A 1―1 G....K 1―1 W°

II a 1―1 K

3. Araya giren ikinci dereceden olgu da kesintiye uğrayabilir ve böylece görece

olarak karmaşık şemalar elde edebiliriz:

I 1―1....1―1....1―1

II 1―1....1―1

III 1―1

4. Masal ayni anda yapılmış iki kötülükle başlayabilir; bu kötülüklerden önce biri

tümüyle giderilebilir, öbürünün giderilmesiyse daha sonra olur. Kahraman öldürülmüşse

ve büyülü nesne elinden alınmışsa, önce öldürme sonra da hırsızlık giderilir.

A142 {

I 1―1 K9

II .... 1―1 K1

5. İki kesitin ortak bir sonucu bulunabilir:

I 1―1....1―1

II 1―1

6. Masalda bazen iki arayıcı vardır (sözgelimi 155 numaralı masal; bu masalda

asker çocuğu olan iki İvan vardır). İlk kesitin ortasında kahramanlar birbirlerinden

ayrılırlar. Genellikle, üzerinde kehanetlerin bulunduğu bir işaret direği önünde ayrılırlar.

Bu direk ayırıcı olmaya yarar (bir işaret direği önündeki ayrılığı < simgesiyle belirteceğiz.

Bu direk bazen yalın bir aksesuvardır). Kahramanlar ayrılıklarken birbirlerine belirtici bir

nesne verirler (bir kaşık, bir ayna, bir mendil. Belirtici bir nesnenin aktarılmasını s

simgesiyle belirteceğiz). Bu masalla-ların çizimi şöyledir:

II 1―1 .... I 1―1....s< 1―1

III .... 1―1{

Kesitler arasındaki başlıca bağlantı yöntemleri işte bunlardır.

Hangi koşullarda birçok kesitin bir masal oluşturduğu ve ne zaman iki ya da daha

çok masal karşısmda bulunduğumuzu kendi kendimize sorabiliriz. Önce, kesitler arasındaki bağıntı yöntemlerinin bu alanda hiçbir etkide bulunmadıklarını açıklamalıyız. Bu sorunla ilgili kesin ölçütler yoktur. Ama biz yeterince açık birkaç

durumu belirteceğiz. Aşağıdaki durumlarda yalnızca bir masal vardır:

1. Masalm tümü bir kesitten oluşmuşsa.

2. Masal, biri olumlu öbürü de olumsuz biçimde biten iki kesitten oluşmuşsa.

Örnek: Kesit I - kötü ana, üvey kızını evden kovar. Baba onu götürür. Kız armağanlarla

döner. Kesit n-kötü ana kızlarını gönderir. Baba onları götürür. Cezalandırılmış olarak

geri dönerler.

3. Kesitler, bütünlükleri içinde üçlenmişse. Bir ejderha bir j genç kız kaçırır. I. ve II.

kesitlerde ağabeyler birbiri ardından onu aramaya giderler ve çamura saplanırlar. III.

kesitte, en küçük erkek kardeş aramaya çıkar ve genç kız ile iki ağabeyini kurtarır.

4. Büyülü bir nesne birinci kesitte elde edilmiş ve yalnızca ikinci kesitte

kullanılmışsa. Örnek: Kesit I- erkek kardeşler, atları aramaya çıkarlar. Onları bulurlar ve

evlerine dönerler. Kesit II -bir ejderha prensesi korkutur. Erkek kardeşler yola çıkarlar.

Atlar sayesinde amaçlarına ulaşırlar. Bu durumda gerçekleşen şudur: Genellikle masalm

ortasında gerçekleşen büyülü nesnenin elde edilmesi, masalın başına doğru kaydırılır ve

olay örgüsünün en önemli düğüm noktasından (ejderhanın korkutması) önce yer alır.

Büyülü nesnenin elde edilmesinden önce, bir eksikliğin güdülenmesiz olarak tanınması

yer alır (erkek kardeşler birden bire atları olsun isterler); bu da, bir arayışa yol açar; bir

başka deyişle, bir kesitin başlangıç noktasını oluşturur.

5. Kötülüğün kesinlikle giderilmesinden önce yeni bir arayışa yol açan, bir başka

deyişle, yeni bir masala değil de yeni bir kesite yol açan bir eksiklik birdenbire duyulursa,

yine bir tek masal var demektir. Bu durumda, yeni bir at, Koşçey'in ölümünü taşıyan

yumurta, vb. gerekir; bu da, yeni bir gelişmeyi başlatır; aynı anda da daha önce

başlamış olan kesit geçici olarak duraklar.

6. Olay örgüsünün birlikte yapılmış iki kötülükle (kötü ana üvey kızını kovar ve

büyüler, vb.) düğümlendiği durumda da bir tek masal vardır.

7. İlk kesitin ejderhaya karşı sürdürülen bir çatışmayı ortaya koyduğu, ikinci

kesitinse, aranılan nesnenin erkek kardeşler tarafından çalınması, kahramanın bir

uçuruma düşmesi, vb. ile başladığı, ardından da düzmece kahramanın asılsız savlarının

(D ve güç işlerin geldiği metinlerde de bir tek masal vardır. Bütün işlevleri saydığımızda,

gözümüze çarpan, gelişme bölümü olmuştur. En dolu, en bütünlenmiş masal biçimidir

bu.

8. Kahramanların birbirlerinden işaret direğinin önünde ayrıldıkları masallar da bir

tek masaldan oluşmuş metinler olarak ele alınabilir. Bununla birlikte, erkek kardeşlerden

her birinin talihinin, birbirinden kesinlikle ayrı masallara yol açabileceğini belirtmek

gerekir; demek ki, bu durum bir tek masaldan oluşmuş öyküler topluluğunun dışında

tutulabilir.

Bütün öbür durumlarda, iki ve daha çok masal söz konusudur. Bir metinde, birçok

masalm bulunup bulunmadığı belirlenmek istendiğinde, çok kısa kesitlerin bizi

şaşırtmaması gerekir; özellikle de tohumlara zarar verilmesinin ya da bir savaş ilanının

yer aldığı kesitlerin. Tohumlara zarar verilmesi genellikle biraz özel bir yer tutar.

Çoğunlukla tohumlara zarar veren kişinin ikinci kesitte birincisine oranla daha önemli bir

rol oynadığını ve tohumlara zarar verilmesinin, kişiyi olaya sokmaktan başka bir işlevi

olmadığı hemen gözümüze çarpar. Nitekim 105 numaralı masalda, otları çalan kısrak,

ardından bir bağışçı olur (ayrıca, 186 ve 187 numaralı masallaf.) 126 numaralı masalda,

129 ve 125 numaralı masallardaki küçük adama benzeyen küçük bir tunç adam, ortaya

buğday çalan bir kuş biçiminde çıkar. ("Ve bu kuş küçük bir tunç adamdı.") Ama,

masalların kişinin ortaya çıkma biçimine göre bölümlenmesi olanaksızdır. Buna karşılık,

her iki kesitin yalnızca sonraki kesitteki kişileri hazırlayıp ortaya çıkardığını söyleyebiliriz.

Kuramsal olarak, tohumların çalınması ve hırsızın yakalanması, kesinlikle ayrı bir

masalın bölümleridir. Ama, bu kesit, çoğunlukla bir giriş olarak algılanır.

B. ÇÖZÜMLEME ÖRNEĞİ.

Şimdi artık kesitlerin nasıl bölümlendiğini bildiğimize göre, bir masalı oluşturucu

bölümlerine göre kesitleyebiliriz. Temel oluşturucu bölümlerin kişilerin işlevleri olduğunu

gördük. Bir de, bağlantı öğeleri ve güdülenmeler var. Kişilerin ortaya çıkış biçimleriyse

(uçan ejderhanın gelişi, Baba Yaga ile karşılaşma) özel bir yer tutar. Son olarak da,

Baba Yaga'nın kulübesi ya da dayanaksız ayakları gibi nitelendirici aksesuvarlar ya da

öğelerde vardır. Bu öğelerin oluşturduğu beş ulam, yalnızca masalın yapısı değil, ama

masalı kendi bütünlüğü içinde de belirtir. Şimdi bütün bir masalı, sözcüğü sözcüğüne

bağlı kalarak, oluşturucu bölümlerine göre bölümlemeye çalışalım. Bu amaçla, tek kesitli

küçük bir masalı, bütüncemizdeki en kısa masalı seçeceğiz. Daha karmaşık masal

çözümleme örneklerini ek bölümünde verdik, çünkü bu çözümlemeler daha çok

uzmanları ilgilendiriyordu. Seçtiğimiz masal Kuğu-Kazlar (113) adını taşıyor.

Bir zamanlar yaşlı bir karı-koca

yaşarmış, bunların bir kızı ve bir de küçük

oğulları varmış1.

Günlerden bir gün "Kızım, kızım,

demiş anası, biz çalışmaya gidiyoruz, sana

dönüşte çörek getiririz, güzel bir giysi diker,

bir de küçük mendil alırız. Sen uslu uslu

otur, kardeşine göz-kulak ol ve sakın dışarı

çıkma2."

Ardından yaşlı karı-koca yola

koyulmuşlar3; kız da kendisine söylenenleri

1. Başlangıç durumu (α).

2. Verilen sözlerle desteklenen yasaklama

(y1).

3. Ana-babanın evden uzaklaşması (β¹).

kulak ardı ederek4, küçük kardeşini

pencerenin altındaki otların arasına bırakıp

dışarı çıkmış ve oynamaya, gezip

dolaşmaya dalmış5.

O sırada, kuğu-kazlar küçük

çocuğun üstüne saldırmışlar ve onu

yakalayıp kanatları üzerinde kaçırmışlar6.

Kızcağız, eve döndüğünde bir de

bakmış ki kardeşi yerinde yok7.

Bunun üzerine bir çığlık atmış,

ordan oraya koşup kardeşini aramaya

başlamış. Ama kardeşi hiçbir yerde

yokmuş. Bir yandan kardeşini çağırıyor, bir

yandan da hıçkıra hıçkıra ağlıyormuş; hele

ana-babasının kendisine kızacağını

düşündükçe de iyice sızlanıp duruyormuş.

Ama kardeşinden hiçbir ses çıkmıyormuş8.

Sonra, doğru kırlara koşmuş9;

uzaktan kuğu-kazların korkunç bir ormana

dalıp kaybolduklarını görmüş. Bu kuğu-

kazların, kötülükleri evvelden beri dillere

destanmış,her yana zarar verir, küçük

çocukları da kaçırırlarmış. Genç kız, küçük

kardeşini onların kaçırdığını anlamış ve

yakalamak için peşlerinden koşmaya

başlamış10.

4. Yasağın çiğnenmesi güdülenmiştir (Gdl).

5. Yasağın çiğnenmesi (δ¹).

6. Kötülük: Kaçırma (A1).

7. Kötülüğün öğrenilmesinin eşdeğerli ilk

biçimi (B4).

8. Ayrıntılar. Üçlemenin ilk biçimi.

9. Evden gidiş ve arayışın başlangıcı (↑).

10. Bu masalda, kötülük haberini

önceden verecek bir gönderen

olmadığı için, bu görev, belli bir gecikmeyle

saldırgana aktarılır; ortalıkta bir an görünen

saldırgan, kötülüğün ne tür bir kötülük

Koşmuş, koşmuş; birden karşısına

bir soba çıkmış11.

"Soba, soba, demiş, nereye gidiyor

bu kazlar söyle bana?

— Çavdar çöreğimden yersen

söylerim demiş soba12.

— Biz, babamın evinde buğdaydan

yapılanları bile yemeyiz13." demiş kız.

(Bundan sonra, kız bir elma ağacı

ve bir ırmakla karşılaşır. Benzer önerileri

de aynı küstahlıkla yanıtlar14).

Genç-kız, eğer bir kirpiye

rastlamamış olsaydı, kırlarda boşuna

koşup duracak, ormanlarda boşuna

dolaşacaktı15; içinden kirpiye bir tekme

atmak gelmiş16, ama dikenleri batar diye

korkmuş17 ve ona şunu sormuş:

"Kirpi, kirpi, kazların nereye gittiğini

görmedin mi?18

Kirpi de:

— Şu tarafa, demiş19.

Kız o tarafa koşmuş ve olduğu

yerde dönen tavuk ayaklı bir kulübe

görmüş20.

Kulübede de, mosmor burunlu,

kilden ayaklı Baba Yaga yaşarmış21.

Kız bir de ne görsün? Kardeşi de

orada bir sıraya oturmuş22, altın elmalarla

oynuyormuş23.

olduğunu açıklar (bağlantı ―§).

11. Bağışçının ortaya çıkışı (ortaya çıkışın

kurallara uygun biçimi: Bağışçıyla

rastlantısal olarak karşılaşılmaktadır [71,

73]1

12. Bağışçı ile çok kısa konuşma ve

sınama (D1) [76, 78 b].

13. Küstahça bir yanıt: Kahramanın

olumsuz tepkisi (sınama karşısında

başarısızlık, olumsuz E1).

14. Üçleme. D1 ve olumsuz E1 öğeleri iki

kez daha yinelenir. Her üçünde de ödül

elde edilemez (olumsuz F1).

15. İyilikbilir bir yardımcının ortaya çıkışı.

16. Yardımcı güç durumdadır, yine de

aman dilemez (d7).

17. Yardımcı bağışlanır (E7).

18. Konuşma (bağlantı öğesi ―§).

19. İyilikbilir kirpi kahramana yolu gösterir

(F9 = G4).

20. Saldırganın evi [92 b].

21. Saldırganın portresi [94].

22. Aranan kişinin ortaya çıkışı (98].

23. Altın, aranan kişinin değişmez

1 Köşeli ayraç içindeki rakamlar Ek l'deki çizelgelere gönderir.

Ablası onu görünce yavaş yavaş

içeri girmiş ve kardeşini kapıp kaçırmış24'25

ama kazlar da peşine takılmışlar26, onu

yakalayacaklar, nereye saklanmalı acaba?

(Kahramanın, aynı kişiler tarafından

bir kez daha üçlü bir sınamadan geçirildiği

görülür; ama bu kez, olumlu yanıtlar verir:

Onlar da kızın yardımına koşarlar. Irmak,

elma ağacı ve soba onu gizlerler27. Öykü

de, genç kızın eve dönüşüyle biter).

özelliklerinden biridir [99].

24. Aranan nesnenin zorla ya da

kurnazlıkla karşıt kaçırılması (K1).

25. Dönüşten söz edilmez, üstü kapalı

olarak belirtilir (↓).

26. Uçarak izleme (Pr1).

27. Yeniden üçlü bir sınamadan geçirme

(D1), kahramanın tepkisi bu kez olumludur

(E1). Sınamayı yapan kişi, kahramanın

hizmetine girer (F9), ve böylece onu

izleyenlerden kurtarır (Rs4).

Şimdi bu masalın bütün işlevlerini bir araya getirirsek şu şemayı elde ederiz:

D1 Olmsz E1 Olmsz F1 αγ1β1δ1A1B4C↑{ d7 E7 F9 }G4K1↓Pr1[D1E1F9 = Rs4] x 3

Şimdi de bütüncemizdeki bütün masalların aynı biçimde çözümlendiğini ve her

çözümlenmenin de bu tür bir şemayı oluşturmamıza olanak verdiğini düşünelim. Bu bizi

nereye ulaştırır? Önce şunu söyleyelim ki, oluşturucu bölümlere ayırma, genel olarak,

bütün bilimlerde son derece önemlidir. Bugüne kadar bu tür bir bölümlemenin masal için

gerekli nesnellikle yapılamadığını gördük. Demek ki, bu, çok önemli bir ilk sonuçtur.

Ama, ayrıca, bu şemalar, kendi aralarında karşılaştırılabilir ve böylece, yukarıda, giriş

bölümünde ele alman bir dizi sorun çözümlenebilir, tşte , şimdi bu sorunların çözümüyle

ilgileneceğiz.

C. SINIFLANDIRMA SORUNU.

Masalları konularına göre sınıflandırmanın başarısızlığını yukarıda açıklamıştık.

Şimdi elde ettiğimiz sonuçları uygulayacağız, ve yapısal özelliklere göre bir

sınıflandırma yapmaya çalışacağız.

Önce iki sorunu birbirinden ayırmamız gerekir:

1. Olağanüstü masallarla öbür masalların ayırt edilmesi; 2. Olağanüstü masalların

sınıflandırılması.

Olağanüstü masalların yapısının değişmezliği, bu masalların varsayımsal bir

tanımını yapmamızı sağlar, bu tanım da şöyle dile getirilebilir: Olağanüstü masal,

değişik biçimleriyle belirtilen işlevlerin birbirini düzenli bir biçimde izlemesine göre

oluşmuş bir anlatıdır. Bu işlevlerin bazıları bazı anlatılarda yoktur, bazılarınınsa bir

başka anlatıda yinelendikleri görülür. Söz konusu tanım, olağanüstü sözcüğünün

anlamını yitirmesine yol açar ve gerçekten de, tümüyle ayrı bir biçimde oluşmuş

olağanüstü bir peri masalı ya da fantastik masal tasarlamak kolaydır (sözgelimi,

Goethe'nin ejderha ve zambak konusundaki masalı, Andersen'in bazı masalları,

Garşin'in masalları, vb.). Buna karşılık, çok ender olarak rastlanan, bazı olağanüstü

olmayan masallar yukardaki şemaya göre oluşturulabilir. Belli sayıdaki söylencelerin,

birkaç hayvan masalının ve hiçbir yere bağlanmayan öykülerin de aynı yapısı vardır.

Dolayısıyla, olağanüstü sözcüğünün yerine bir başka terim konmalıdır. Ancak böyle bir

terim bulmak çok zor olduğu için, bu masalları geçici olarak, eski terimiyle adlandırmayı

sürdürüyoruz. Bu terimi başka masal ulamlarım incelediğimiz zaman değiştirebiliriz; bu

da düzenli bir terimler bütününün yaratılmasını sağlayacaktır. Olağanüstü masallar yedi

kişinin yeraldığı bir şemaya uyan masallar olarak belirtilebilir. Bu, çok doğru ama hiç de

uygun olmayan bir terimdir. Söz konusu masalları tarihsel bir açıdan tanımlarsak,

bunlara artık kullanılmayan söylensel masallar terimini vermemiz gerekir.

Kuşkusuz, bir ulamın tanımlanması için önceden çözümlenmesi gerekir. Bütün

metinlerin hızla ve kolaylıkla çözümlenebileceği düşünülmemelidir. Bir metindeki

anlaşılmaz bir öğe, koşut ya da değişik bir başka metinde çok açık seçik olabilir. Ama,

koşut metin yoksa, anlaşılmaz kalır. Bir masalın doğru çözümlemesini yapmak her

zaman kolay bir şey değildir. Belli bir alışkanlık, belli bir beceri gerektirir. Gerçeği

söylemek gerekirse, çok kolay ayrıştırılan Rus masal derlemelerinin sayısı oldukça

yüksektir. Ama, masalların yapısındaki anlaşılırlığın, köylülüğe, hatta, uygarlığın pek

ilişmediği köylülüğe özgü olmasından ötürü, işler karmaşıklaşır. Her yabancı etki, masalı

değişikliğe uğratır, bazen de bütünlüğünü bozar. Kesinlikle gerçek masalların sınırlarını

aştığımız an, karışıklıklar başlar. Afanasyev'in derlemesi, bu açıdan şaşılacak ölçüde

değerli bir inceleme konusudur. Ama, aynı şemaya uyan Grimm kardeşlerin masalları

daha az katışıksız ve daha az değişken bir görünüm sunar. Bütün ayrıntıların ne olacağı

ise kestirilemez. Masalın iç öğeleri arasında bir benzeşme gerçekleşebilirce, türlerin de

bütünlüğüyle kendi aralarında kesişip, birbirlerine benzeyeceğini düşünmek gerekir.

Böylece bazen, son derece karmaşık yığışımlar oluşur; şemamızdaki oluşturucu

bölümler de bunların araşma ikinci dereceden öğeler olarak katılır. Ayrıca, bir dizi en

eski söylenin de, benzer bir yapı sunduğu ve bazı söylenlerin bu yapıyı son derece arı

bir biçimde ortaya koyduğunu belirtmek istiyoruz. Masalın kaynağını, işte bu tür

anlatılara dayandırmak gerekir. Öte yandan, aynı yapıyı sözgelimi, bazı şövalye

romanlarında da buluruz. Söz konusu türün kaynağı her halde masala dayanmaktadır.

Bu sorunların ayrıntılı bir karşılaştırmalı incelemesi ilerki yıllarda yapılacak bir iştir.

Bazı hayvan masallarının aynı biçimde oluştuğunu göstermek için, kurt ve

oğlaklar öyküsünü (53) inceleyeceğiz. Bu masalda başlangıç durumu (keçi ve oğlaklar),

ananın uzaklaşması, yasaklama, saldırganın (kurt) inandırması, yasağın çiğnenmesi,

aileden birinin kaçırılması, kötülüğün duyurulması, arayış, saldırganın ortadan

kaldırılması işlevlerini buluruz. Kurtun öldürülmesi, aynı zamanda onun

cezalandırılmasıdır. Daha sonra da, kaçırılan kişilerin geri alınması ve geri dönüşle

karşılaşırız. Masal aşağıdaki şemaya uyar:

γ1β1A1B4C↑I4K5↓

Böylece, yapısal özelliklere dayanarak, belli bir sınıfı doğru olarak ve kesin bir

nesnellikle öbürlerinden ayırt edebiliriz.

Çalışmayı sürdürmek için, masallar arasında konularına göre ayrımlar yapmak

zorundayız. Mantıksal yanlışlara düşmemek için, iyi bir sınıflandırmanın üç ilkeye göre

gerçekleştirilebileceğini belirtelim: 1. Aynı özelliğin çeşitli türlerine göre (yapraklı ağaç,

dikenli ağaç); 2. Aynı özelliğin yokluğuna ya da varlığına göre (omurgalılar ve

omurgasızlar); 3. Birbirini karşılıklı dışlayan özelliklere göre (memeliler arasında

çiftparmaklılar ve kemirgenler). Bir sınıflandırma içinde, tanımlar ancak cinslere, türlere

ve çeşitlere göre ya da başka aşama derecelerine göre değişebilir, ama her aşama

içinde, tanımlar değişmez ve düzenli olmalıdır.

Şemalarımızı incelediğimizde, bunları, birbirini karşılıklı dışlayan özelliklere göre

sınıflandırıp sınıflandıramayacağnmzı sorabiliriz. İlk bakışta, bu olanaksız gibi görünür,

çünkü hiçbir işlev bir başka işlevi dışlamaz. Ama daha yalandan bakıldığında, aynı

kesitte ancak çok ender olarak bulunan iki ikili işlevin varolduğunu görürüz; bunlara

öylesine ender olarak rastlanır ki, dışlamayı bir kural, rastlaşmayı da bir kural dışı olarak

ele alabiliriz (bu da, aşağıda göreceğimiz gibi, masalların değişmezliği konusunda

söylediğimizle çelişmez). Bu iki ikili işlev şunlardır: Bir yandan, saldırganla çatışma ve

kahramanın zaferi (H-J), öte yandan, güç iş ve bu işi yerine getirme (M-N). ilk ikili işleve

yüz masalda kırk bir kez, ikincisine ise otuz üç kez rastlanır, bu ikili işlevlerin her ikisi de

aynı kesitte üç kez geçer. Söz konusu işlevlerin bulunmadığı kesitlerin de varolduğunu

ilerde göreceğiz. Bu durumda, hemen dört ulam çıkar ortaya: H-J'den (çatışma-zafer)

geçen gelişme, M-N'den (güç iş - güç işi yerine getirme) geçen gelişme, H-J ve M-N'den

geçen gelişme, ne H-J'den ne de M-N'den geçen gelişme.

Ama sınıflandırma, yığınla masalın birçok kesitten oluşması nedeniyle, büyük

ölçüde karmaşıklaşır. Biz yalnızca bir teki kesitten oluşan masallardan söz ettik. îlerde

daha karmaşık masallarda durumun nasıl olduğunu göreceğiz, şimdilik, yalın masalların

bölümlenmesini izleyelim.

Bu bölümleme salt yapısal özelliklere göre sürdürülemez, çünkü yalnızca H-J ve

M-N işlevleri birbirini dışlar. Dolayısıyla, bütün masallarda bulunan bir öğe seçmek ve bu

öğenin çeşitlerine göre bir bölümleme yapmak gerekir. Bütün masallarda bulunması

zorunlu olan tek işlev A (kötülük) ya da a'dır (eksiklik). Ama bu öğenin çeşitleri,

sınıflandırmayı sürdürmemizi sağlar. Dolayısıyla, her alt bölümün ilk paragrafı, bir

adamın kaçırılmasını anlatan masallara, ikincisi bir tılsımın çalınmasına, vb'ne ayrılacak,

böylece A öğesine ilişkin bütün çeşitler tüketi-lecektir. Daha sonra a öğesini sunan

masallar, bir başka deyişle, bir nişanlı kızın, bir tılsımın, vb'nin aranmasını anlatan

masallar smıflandınlacaktır. Bu ilkeye dayanarak, aynı biçimde başlayan iki masalın,

sözgelimi güç işin bulunmasına ya da bulunmamasına göre değişik ulamlara

yerleştirileceğini ileri sürebiliriz. Gerçekten de. bövle olur. ama bu durum

sınıflandırmamızın doğruluğunu hiçbir biçimde geçersiz kılmaz. H-J'li ve M-N'li masallar

gerçekte, değişik oluşumlu masallardır, çünkü bu ögeler birbirlerini karşılıklı dışlarlar. Bir

öğenin varlığı ya da yokluğu onların temel yapısal özelliğidir. Nitekim, hayvan-bilimde

balina, görünüşte bir balığa benzemesine karşın akciğerleriyle soluduğu için balıklar

arasında sayılmaz. Yine aynı biçimde, yılanbalığı her ne kadar yılana benzerse de

balıklar ulamında yer almaktadır, patates de genellikle bir kök olarak görülmesine karşm,

bir saptır, vb. Bir sınıflandırma, yapısal ve iç özellikleri izler, dış ve değişken özellikleri

değil. Burada şöyle bir sorun çıkar ortaya: Birçok kesitli masalları, bir başka deyişle,

sözgelimi birçok kötülüğün yer aldığı ve her birinin de değişik bir gelişmeyle sürdüğü

masalları ne yapmalı?

Bu sorun bir tek biçimde çözümlenebilir. Birçok kesitten oluşan her metin için,

birinci kesit şudur, ikinci kesit şu, vb. demekle. Başka bir çözüm yolu yoktur. Özellikle bu

sınıflandırmanın kesin bir çizelgesini çıkarmak istediğimizde kullanımı güç ve pek uygun

olmayan bir çözüm yoludur bu ama, gerçekten ve haklı olarak da doğrudur.

Demek ki, dört tür masal elde ederiz. Peki bu, bütün olağanüstü masalların tam

anlamıyla tekbiçimliği konusunda ileri sürdüğümüz görüşle çelişmez mi? H-J ve M-N

öğeleri aynı kesit içinde birbirlerini karşılıklı dışlıyorlarsa, bu, yukarıda ileri sürdüğümüz

gibi, bir tek tür değil de, iki temel masal türü bulunduğu anlamına gelmez mi? Hiç de

öyle değil. îki kesitten oluşan masalları dikkatlice incelediğimizde şunu görürüz:

Kesitlerden biri bir çatışmayı, öbürü de güç bir işi sunuyorsa, çatışma her zaman birinci

kesittedir, güç iş de ikinci kesitte. Bu masallarda ayrıca, kardeşleri tarafından itilen

İvan'ın bir uçuruma düşmesi, vb. gibi, ikinci kesitler için özgün bir başlangıca da

rastlanır. Bu masalların iki kesite göre kurulmaları kurallara uygundur. İki kesitli masal

bütün masalların temel türüdür. Bu tür masallar çok kolaylıkla ikiye bölümlenebilir. Belli

bir karmaşıklık yaratanlar erkek kardeşlerdir. Erkek kardeşler daha başlangıçta ortaya

çıkmamışlarsa ya da genellikle bunların rolleri sınır-landırılmışsa, masal, İvan'ın mutlu

dönüşüyle, bir başka deyişle ikinci kesit başlamadan, birinci kesitle bitebilir. Demek ki,

masalın ilk yansı bağımsız bir masal olarak varolabilir. Öte yandan ikinci yarısı da bitmiş

bir masal görünümündedir. Bunun için' erkek kardeşleri başka saldırganlarla değiştirmek

ya da nişanlı kızın aranmasıyla başlamak yeterlidir; böylece gelişimi güç işlerin

anlatımıyla oluşan bir masal elde ederiz. Demek ki, her kesit ayrı ayrı varolabilir ama iki

kesitin birleşmesi sonucu tümüyle bitmiş bir tek masal ortaya çıkar. İki masal türünün

varolması, her türün kendine özgü bir öyküsü bulunması ve çok eski bir dönemde, iki

geleneğin karşılaşıp bir tek bütün biçiminde kaynaşmış olması, tarihsel açıdan son

derece olanaklıdır. Ama olağanüstü Rus masallarından söz ettiğimizde, bu ulama bağlı

bütün masalların kaynaklandığı bir tek masalın söz konusu olduğunu belirtmek

zorundayız.

D. ÖZEL BİÇİMLERİN GENEL YAPIYLA BAĞINTISI.

Şimdi masallarımızdaki çeşitli türlerin neyi simgelediklerini inceleyelim:

1. Çatışma ve zafer işlevlerini içeren bütün şemaların ve saldırganın, çatışma

olmadan basit bir biçimde öldürüldüğü bütün durumların bir dizelgesini çıkaracak

olursak, şöyle bir şema2 elde etmiş oluruz (ilerde sözünü edeceğimiz hazırlayıcı bölüme

ilişkin işlevler bu taslakta yer almaz):

ABC↑DEFGHIJK↓Pr-RsOLQExUTWo

Güç işler içeren bütün çizimleri alt alta yazacak olursak, şu sonucu elde ederiz:

ABC↑DEFGK↓Pr-RsQExTUWo

2. Elde edilen iki şemanın karşılaştırılması da şunu verir:

ABC↑ DEFG HJIK↓ Pr-Rs OLQEx UTWo

ABC↑ DEFG OLMJNK↓Pr-Rs QEx TWo

Görüldüğü gibi, bir yandan çatışma ve zafer, öte yandan da güç işlerle bu işleri

yerine getirme, öbür işlevlerin dizilişi içinde, konumları açısından, birbirine uymaktadır.

Bu işlevler arasında yer değiştirenler, yalnızca kahramanın kimliğini gizleyerek gelişiyle,

düzmece kahramanın asılsız savlarıdır; bunlar çatışmadan sonra (prens bir aşçının

yerine, saka da zafer kazanmış birinin yerine geçer), güç işlerden de önce (İvan,

ülkesine döndüğünde bir zanaatkarm yanına girer, erkek kardeş-leriyse başarıyı elde

etmiş kişilerin yerine geçer) gelir. Ayrıca, güç işlerin yer aldığı kesitler çoğunlukla,

yinelemeli ya da tekli ikinci kesitlerdir; bu kesitlerin birinci kesit olmalarına çok az

rastlanır. Masal iki kesitten oluşmuşsa, bir çatışma içeren kesit her zaman güç işler

içeren kesitten önce gelir. Bundan şöyle bir sonuç çıkarabiliriz: H'li kesit tam anlamıyla

birinci kesittir, M-N'li kesitse tam anlamıyla ikinci bir kesit ya da yinelemeli bir kesittir. Bu

kesitlerin her biri ayrı ayrı da varolabilir, ama birleşmeleri her zaman belirttiğimiz düzene

uyar. Karşıt düzene uygun bir birleşme de kuramsal açıdan olanaklıdır kuşkusuz ama,

bu durumda her zaman mekanik bir birleşme söz konusu olacaktır.

2 Bkz. Ek III'deki kısaltmalar dizelgesi.

3. İki ikiliyi birleştiren masallar şu şemaya3 uyarlar:

ABC↑FH-JK↓LM-NQEx UWO

Bu durumda da, H-J işlevlerinin (çatışma-zafer) M-N işlevlerinden '(güç iş - güç işi

yerine getirme) önce geldiği görülür. İki ikili arasında L işlevi (düzmece kahramanın

asılsız savları) yer alır. İncelenen üç durum, birleşimin, izlemeye olanak sağlayıp

sağlamadığına karar vermek için yeterli değildir. Çünkü bu, üç metinde de yoktur.

Açıkça, iki kesitin mekanik bir birleşmesiyle, bir başka deyişle, deneyimi az olan

masalcıların kurallara uymayışlarıyla karşılaşırız. Bu, masalın klasik yapısının belli bir

ölçüde bozulması demektir.

4. Hangi biçimde olursa olsun, içinde ne bir çatışma ne de güç bir işe

rastladığımız bütün şemaları alt alta yazacak olursak, şunu elde ederiz:

ABC↑DEFGK↓ Pr-RsQExTUWo

Bu masalların şemasını bir önceki şemalarla karşılaştırırsak, bu çizimin de özel

bir yapı ortaya koymadığını görürüz.. Aşağıdaki almaşık şema bütüncemizdeki bütün

masalları düzenler:

HJIK↓Pr-RsOL

ABC↑DEFG ― QExTUWo

LMJNK↓Pr-Rs

H-J'li kesitler üst bölüme göre; M-N'li kesitlerse alt bölüme göre gelişirler, iki ikiliyi

içeren kesitlerse, önce üst bölüme göre, sonra da sonuna dek izlemeksizin alt bölüme

göre gelişir; H-J ile M-N işlevlerini sunmayan kesitlere gelince, bunlar da kesitleri

birbirinden farklı kılan öğelerden uzak durarak gelişirler.

L işlevinin durumu (düzmece kahramanın asılsız savları) bazı açılardan sakınımlı

olmayı gerektirir. Çatışma ve zafer (üst şema) işlevlerinden geçen gelişmede L işlevi

gerçek kahramanın kimliğini gizleyerek gelişiyle (O), tanınması (Q) arasında yer alır; güç

işle bu işin yerine getirilmesi (M-N) işlevlerini kapsayan ve alt bölümle belirtilen

gelişmede L işlevi güç işlerin önerilmesinden önce (M'den önce) yer alır. Gerçekte, bu

işlevin durumu aynıdır. Ya üst bölümü kapar ya da alt bölümü açar. Yinelenen öğeleri

3 Bütüncemizde üç duruma rastlanır: 123, 136 IV, 171 III. Bu üç durum teknik nedenlerden ötürü,

son çizimde yeniden ele alınmıştır.

eleyip birbiriyle uyuşmayan öğeleri alt alta yazarsak, şu son şemayı elde ederiz:

H J ABC↑DEFG{ M

I

N }K↓ Pr-RsOLQExTUWo

Bütüncemizdeki bütün masalları bu şemanın altında toplayabiliriz.

Bu şemadan ne gibi sonuçlar çıkarılabilir? Herşeyden önce, olağanüstü

masalların yapısındaki kesin tekbiçimlilik konusunda ileri sürdüğümüz genel savımızı

doğrular, bu şema. Tek tek rastlanan ayrıntı değişiklikleri ya da kural dışı durumlar, bu

kuralın değişmezliğini bozmaz.

Bu ilk genel sonuç, görünüşte, olağanüstü masalların zenginliği ve çeşitliliği

konusunda ileri sürdüğümüz düşüncelerle hiç de uyuşmaz. Daha önce de belirttiğimiz

gibi, bu sonuç, en beklenmedik bir biçimde kendini kabul ettirmiştir. Bu çalışmanın yazan

bile böyle bir sonucu beklememekteydi. Söz konusu olgu, öylesine tuhaf, öylesine

alışılmadık bir olgu ki, daha bi- çimsel ve daha özel sonuçlara geçmeden önce, bunun

üstünde biraz durmak istiyoruz. Kuşkusuz, bu sonucu yorumlamak bize düşmez, bizim

görevimiz, olayı saptamakla biter. Ama, buna karşın, şöyle bir soru sormak istiyoruz:

Olağanüstü masallar da tekbiçimli masallarsa, bu, hepsinin aynı kaynaktan çıktığı

anlamına gelmez mi? Biçimbilimcinin bu soruyu yanıtlamaya hakkı yoktur. Elde ettiği

sonuçlan tarihçiye aktarır ya da kendisi de bir tarihçi olmak zorundadır. Ama, biz,

varsayım biçiminde bir yanıt verebilir ve gerçekten de böyle olması gerektiğini

söyleyebiliriz. Bununla birlikte, kaynaklar sorunu, coğrafya ile sıkı bir bağıntı açısından

ortaya konmamalıdır. "Tek bir kaynağın bulunduğu"nu söylemek, masalların sözgelimi

Hindistan'dan çıktığı, buradan bütün dünyaya yayıldığı ve bazılarının sandığı gibi, bu

yayılma sırasında da değişik biçimlere büründükleri anlamına gelmez. Tek kaynak,

tarihsel-toplumsal bir görünüm altında ruhsal da olabilir. Ama, bir kez daha, çok

sakınımlı olmak gerekir. Masalın sınırları insanın düş kurma yeteneklerinin sınırlarıyla

açıklanıyorsa, incelediğimiz ulam dışında, başka masallar bulunmayacak demektir;

oysa, olağanüstü masallara benzemeyen binlerce başka masal vardır. Son olarak, tek

kaynak, gerçekliğin kendisinde de bulunabilir. Ama, biçimbi-limsel inceleme sonucunda,

masalın gerçekliği çok az yansıttığı ortaya çıkmıştır. Gerçeklikle masal arasmda, bazı

geçiş noktaları vardır: Gerçeklik masallara dolaylı olarak yansır. Bu geçiş noktalarından

biri ekinsel evrimin belli bir düzeyinde gelişmiş inançlarla oluşmuştur; bir yandan eski

ekinsel biçimlerle din arasında, öte yandan da din ile masallar arasında kurallarla

düzenlenmiş bir bağın bulunması son derece olanaklıdır. Bir ekin, bir din yok olup gider,

içerikleriyse masala dönüşür. Masallarda rastlanan eski dinsel gösterimlerle ilgili izler,

öylesine bellidir ki, yukarıda da belirttiğimiz gibi, bunları tarihsel bir inceleme yapmadan

yalıtabiliriz. Ama, bu tür bir varsayımı tarihsel açıdan incelemek daha kolay olduğundan,

bir örnek olarak, masallarla inançlar arasmda kısa bir koşutluk kuracağız. Masallar,

îvan'ı havada taşıyanları üç temel biçime ayırır: Uçan at, kuşlar, uçan gemi. Bu biçimler,

gerçekten de, ölülerin ruhunu taşıyanların simgesidir; hayvancılıkla ve tarımla uğraşan

toplumlarda atın-, avcılıkla uğraşan topluluklarda kartalın; deniz kıyısında yaşayan

toplumlardaysa geminin önemi vardır. Öyleyse, masalların yapılarının başlıca

temellerinden biri olan yolculuğun, ruhun öbür dünyaya yaptığı yolculuklarla ilgili bazı

gösterimlerin yansıması olduğunu düşünebiliriz. Bu ve bunun gibi birkaç görüş bütün

dünyada, birbirinden bağımsız olarak ortaya çıkmıştır kesinlikle. Öbür özellikler ekinsel

çakışmalardan ve bazı inançların sönmesinden doğmuştur. Sözgelimi, uçan atın yerini

daha eğlendirici olan uçan hah almıştır. Ama biz işi daha fazla ileri götürmeden, bu

konuda karar vermeyi tarihçiye bırakalım. Masallar konusunda yapılan araştırmalarda,

şu ana dek, masalla dinsel inançlar arasında bir koşutluk kurulmadığı gibi, böyle bir

araştırma, törelerin ve iktisatın incelenmesinde de derinlemesine ele alınmamıştır.

Çalışmamızın en genel temel sonucu işte budur. Bunun bir varsayım olduğu

gerçektir. Ama söz konusu varsayım doğruysa, İlerde bir dizi ek sonuca götürecektir bizi;

belki de böylece masalın çevresinde yer alan o kalın giz perdesi, giderek ortadan

kalkmaya başlayacaktır.

Ama biz sözünü ettiğimiz şemaya dönelim yine. işlevlerin art arda dizilişinin her

zaman bu şemanın gösterdiği biçimde olmayışı, bizim bu şemanın kesin değişmezliği

konusunda söylediklerimizi yalanlar gibidir. Şemaların dikkatli bir biçimde incelenmesi

sonucunda bazı kural dışı durumlar ortaya çıkar. Özellikle de DEF öğelerinin (sınama,

kahramanın tepkisi, ödüllendirme) çoğunlukla A'dan (başlangıçtaki kötülük) önce

geldiğini görebiliriz. Peki, kuralın çiğnenmesi mi demektir bu? Hiç de değil. Burada, yeni

bir diziliş değil, işlevlerin ters yönde bir dizilişi söz konusudur. Sözgelimi, masal

genellikle önce kötülüğü sonra da bu kötülüğü gideren bir yardımcının elde edilmesini

sunar, işlevlerin ters yönde dizilişiyse, önce yardımcının elde edilişini sonra da bu

yardımcının gidermek zorunda olduğu kötülüğü sunar (DEF öğeleri A'dan önce gelir). Bir

başka örnek: Genel olarak, önce kötülükle, sonra da evden gitmeyle karşılaşılır (ABC↑).

Ters yönde dizilişte genellikle kesin bir amaç belirtilmeksizin, önce evden gitmeyi

("insanları görmek ve onlara görünmek için", vb.) sunar; kahraman kötülüğü yoldayken

öğrenir.

Bazı işlevler yer değiştirebilir. 93 ve 159 numaralı masallar-da, saldırganla

çatışma ancak izlemeden sonra gerçekleşir. Gerçek kahramanın tanınması ve düzmece

kahramanın ortaya çıkarılışı, evlenme ve cezalandırma yer değiştirebilir. Büyülü

nesnenin aktarılması da bazen kahramanın evinden yola çıkmasından önce

gerçekleşebilir. Bu büyülü nesne, babanın verdiği gürz, sicim, sopa olabilir. Aynı aktarım

biçimine özellikle tarımsal nitelikli çalma durumlarında (A3) rastlandığı gibi başka

durumlarda da rastlanır; ama büyülü bir nesnenin bu tür aktarımı, yaygın olarak

rastlanan bir bağışçıyla karşılaşma olanağmı ya da olanaksızlığını hiçbir biçimde

belirlemez. Konumu açısından en değişken işlev, biçim değiştirmedir (T); mantıksal

olarak, bu işlev en iyi biçimde, ya düzmece kahramanın cezalandırılmasından önce, ya

da sonra (evlenmeden hemen önce) yer alır: Bu işleve çoğunlukla da burada rastlanır.

Bütün bu kural dışı durumlar, örnekçenin tekliği ve bütün olağanüstü masalların

biçimbilimsel yakınlığı konusunda vardığımız sonucu değiştirmez. Bunlar, yeni bileşim

dizgeleri, yeni eksenler değil, yalnızca çeşitlemelerdir. Kuralı gerçekten çiğneyen

durumlar da vardır; Bazı tek tek masallarda, aykırılıklar oldukça önemlidir (164, 248),

ama dikkatli bir incelemeyle bunların gülmece masallar olduğu ortaya çıkar. Şiirin farsa

dönüşmesi eşliğinde görülen bu tür yer değiştirmeler, bir yozlaşmanın sonucu olarak

kabul edilmek zorundadır.

Masallar temel şemanın eksik bir biçimini sunarlar. Her masalda işlevlerden biri

ya da öbürü yoktur. Bir işlevin bulunmayışı masalın yapısını hiç değiştirmez: Çünkü öbür

işlevler yerlerini korurlar. Bazı önbilgilere dayanarak, bu yokluğun bir atlamadan

kaynaklandığını söyleyebiliriz.

Hazırlık bölümündeki işlevler de, genel olarak, bu sonuçlara uyarlar.

Bütüncemizdeki tüm durumları alt alta yazacak olursak, yukarıda işlevleri sıralarken

izlediğimiz düzene benzer bir düzen elde ederiz aşağı yukarı. Ne var ki, bu bölümü

oluşturan yedi işlevin her zaman aynı masal içinde birlikte bulunmayışı nedeniyle ve bu

bulunmayış da hiç bir zaman bir atlamayla açıklanamayacağı için, söz konusu bölümün

incelenmesi karmaşıklaşır. Bu işlevler arasmda, öz niteliklerinden kaynaklanan

uyuşmazlıklar vardır. Aynı eylemin birçok değişik biçimde elde edilebileceğini

görebiliriz. Örneğin: Saldırganın kötülük yapabilmesi için, masalcının kahramanı ya da

kurbanı, güç bir duruma sokması gerekir. Çoğu zaman, kahramanı ya da kurbanı, ana-

babasından, kendisini koruyabilecek daha yaşlı kişilerden ayırmak -söz konusu olur.

Böylece, kahraman ya kendisine söylenen yasağı çiğner (yasaklanmasına karşın evden

dışarı çıkar), ya hiçbir yasaklamayla karşılaşmadan dolaşmaya gider ya da kendisini

deniz kıyısında dolaşmaya çağıran, ormana götüren ve benzeri biçimde davranan

saldırgan tarafından aldatılır. Dolayısıyla, masal kötülüğü olanaklı kılmak için γ-δ ikilisini

(yasaklama-yasağın çiğnenmesi) ya da ŋ-o ikilisini (aldatma-istemeden suça katılma)

kullanmışsa, ikiliklerden birinin gereksiz olduğu açığa çıkar. Aynı biçimde, saldırgana

bilgi verme olayı, çoğu kez, kahramanın yasağı çiğ-nemesiyle karışabilir. Hazırlayıcı

bölüm birçok ikili işlev sunuyorsa, biçimbilimsel açıdan ikili bir anlam karşısında

bulunduğumuzu düşünebiliriz her zaman (kahraman yasağı çiğnerken, kendini

saldırgana teslim eder, vb.). Bu sorunu daha ayrıntılı olarak incelemek için, çok sayıda

masalı ek bir çözümlemeden geçirmek gerekir.

Şemaları incelerken sorabileceğimiz çok önemli bir soru var: Bir işlevin türleri,

kaçınılmaz bir biçimde, bir başka işlevde kendisine uygun düşen türlere mi bağlıdır?

Şemalardan çıkarabileceğimiz yanıt şudur:

1. Bazı öğeler her zaman, hiçbir kural dışı durum olmadan, birbirine bağlı ve

birbirine uygun düşen türler sunar. Bunlar bazı ikiliklerdir ve bağlantı bu ikiliklerin her iki

yarısıyla da ilgilidir. Nitekim, H1 (açık alanda yapılan çatışma) her zaman J1’e (açık

alanda kazanılan zafer) bağlıdır; sözgelimi J3 (kağıt oyununda kazanma) ile bağlantı

kesinlikle olanaksızdır ve bunun bir anlamı yoktur. Aşağıdaki ikiliklerin bütün türleri

sürekli olarak birbirlerine bağlıdır: Yasaklama ve yasağı çiğneme, soruşturma ve bilgi

toplama, saldırganın aldatması (kötü bir oyun oynaması) ve kahramanın buna karşı

tepkisi, çatışma ve zafer, kahramanın aldığı özel işaret ve kahramanın tanınması.

Bütün türleri birbirine ikişer ikişer bağlı olan bu ikiliklerin dışında, aynı durumun

bazı çeşitler için de gerçekleştiği ikilikler vardır. Sözgelimi, başlangıçtaki kötülük ve bu

kötülüğün giderilmesiyle ilgili olarak:, başka bazı türler arasında olduğu gibi öldürme ve

yeniden dirilme, büyüleme ve büyünün bozulması arasında da sürekli bir bağ vardır. Öte

yandan izlemenin türleri ile izleme sırasındaki yardımm türleri söz konusu olduğunda,

çarçabuk hayvan kılığına dönüşerek gerçekleşen izlemeyle izleyenden aynı biçimde

kurtulma arasında da değişmez bir bağ vardır. Mantıksal, bazen de estetik zorunluk

gereği, türleri birbirine sürekli olarak ikişer ikişer bağlı öğelerin varlığı da böyle yerleşir.

2. Bir yarısı, öbür yarısının bütün türlerine değil de birçok türüne bağlı olabilen

ikilikler de vardır. Sözgelimi, kaçırma, dolaysız bir karşıt-kaçırmaya (K1), iki ya da daha

çok yardımcı sayesinde yeniden ele geçirmeye (K1K2)f apansız büyülü bir geri dönüş

sonucu ortaya çıkan yeniden ele geçirmeye (K5), vb.ne bağlı olabilir. Aynı biçimde

doğrudan doğruya izleme de, uçmanın getirdiği yardıma, kaçmaya (bu kaçış sırasında

yola bir tarak atılır), izlenen kahramanın kiliseye ya da kuyuya dönüşmesine, saklanan

kahramanın ortadan kaybolmasına, vb'ne bağlı olabilir. Zaten, ikiliklerde yer alan bir

işlevin birçok yanıtı olabileceğini, ama bu yanıtlardan her birinin yalnızca kendisini

yaratan tek bir biçime bağlı olduğunu görebiliriz. Sözgelimi, yola bîr tarak atma her

zaman doğrudan izlemeye bağlıdır ama, doğrudan izleme her zaman yola bir tarak atma

olayına bağlı değildir. Demek ki, tek yanlı ya da iki yanlı değiştirilebilecek öğeler vardır.

Bu ayrılık üstünde durmayacağız. Büyük ölçüde birbirinin yerini alma olayına örnek

olarak, yukarıda incelediğimiz D ve F öğelerini belirtelim yalnızca (bkz. 3. Bölüm XIV.

işlev).

Bununla birlikte, masalın, çok kesin olan bu bağımlılık kurallarına bazen uymadığı

görülür. Kötülük ve kötülüğün giderilmesi (A-K) uzun bir öyküyle ayrılır. Masalı anlatan

ne söyleyeceğini şaşırır, bazen de K öğesinin başlangıçtaki A'ya ya da a öğesine

bütünüyle uymadığı görülür. Masal bu durumda, ton değiştirmiş, falso yapmış gibidir,

İvan bir at aramaya gider, ama bir prensesle döner. Bu olgu, dönüşümler açısından çok

değerli bir inceleme konusu oluşturur. Masalı anlatan ya olay örgüsünün düğüm

noktasını ya da düğümün çözüm yerini değiştirmiştir; bundan yararlanarak yapacağımız

yakınlaştırmalardan bazı dönüşüm ya da yerine koyma yöntemleri elde ederiz. Masalın

ilk yarısı beklenilen karşılığı yaratmadığı ya da bu karşılığın bambaşka, masalm kuralları

açısından beklenmedik bir karşılıkla yer değiştirdiği zamanlarda, ton değişikliğine benzer

bir olgunun karşısında bulunuruz. 260 numaralı masalda, küçük bir çocuğun

büyülenmesi ardından hiçbir biçimde bu büyünün bozulması gelmez; çocuk ömrü

boyunca oğlak kalır. Sihirli Kaval (244) adlı masal bu açıdan çok ilginçtir. Bu masalda

öldürme eylemi ölünün dirilmesiyle onanlmaz; onun yerini öldürme eyleminin ortaya

çıkarılması alır; bu ortaya çıkarılma mi B7 ile bir benzerlik sunar. Masal, katil kız kardeşin

cezalandırılmasının söylenmesinden sonra bir ağıtla biter. Şunu da belirtelim ki, kovma

eyleminin karşısında bu kovma eylemini gideren özel bir biçim yoktur. Bu biçimin yerini

basit bir geriye dönüş alır. Kovma çoğunlukla düzmece bir kötülüktür ve t işlevini

güdüler. Kahraman geri dönmez, evlenir, vb.

3. Bütün öbür öğeler ve ikilikler, mantıksal düzeni ya da estetiği hiç bozmadan,

olabildiğince özgür olarak birleşirler. Belli bir masalda, bir adamın kaçırılmasının zorunlu

olarak bir hava yolculuğunun yapılmasına ya da izlenecek yolun gösterilmesine neden

olmadığına1 (kan izlerine bakarak ilerlemenin dışında ) kolaysa inanırız. Aynı biçimde,

bir tılsımın çalınmasın- j dan sonra, kahramanın izlenmesinin havada yapılan bir yarışa

değil de bir öldürme girişimine dönüşmesi gerekmez. Demek ki, burada, tam bir özgürlük

ve birbirinin yerine geçme ilkesi egemendir; bu açıdan, söz konusu öğeler H-J (çatışma-

zafer) gibi her zaman kesinlikle birbirine bağlı olan öğelere bütünüyle karşıttır. Burada

yalnızca ilke sorunu vardır. Gerçekte söz konusu özgürlük çok az kullanılır ve gerçekten

varolan bileşimler önemli sayıda değildir. Büyülenmenin çağrıyla bağlantılı olduğu bir

masal yoktur; oysa, hem estetik hem de mantık açısmdan böyle bir şey tamamiyle

olanaklıdır. Özgürlüğün bulunmayışı ilkesi yanında, özgürlük ilkesine de yer vermek son

derece önemlidir. Masalların değişikliğe uğraması ve konuların değişmesi, bir türün

aynı öğenin bir başka türüyle yer değiştirmesi sonucu gerçekleşir.

Özellikle bu sonuçlar deneysel olarak doğrulanabilir. Herkes yapay olarak sonsuz

sayıda konu yaratabilir; bütün bu konular da temel şemayı birbirlerine benzemeksizin

yansıtabilirler. Yapay olarak bir masal oluşturmak için, herhangi bir A öğesini, sonra

olası B öğelerinden birini, sonra bir Ct öğesini, ardından da, kesinlikle herhangi bir D'yi

bir E'yi, olası F'lerden birini, herhangi bir G'yi, vb'ni alabiliriz. Bunu yaparken de,

istediğimiz öğeleri atlayabilir (A ya da a dışındakileri elbette), onları üç kez yineleyebilir

ya da değişik türler altında yeniden ele alabiliriz. Daha sonra işlevleri masal

dağarcığından çıkmış kişiler ya da masalm kendi özgünlüğünden kaynaklanmış kişiler

arasmda bölüştürürsek şemalar canlanır ve birer masal olurlar4.

Kuşkusuz, güdülenmeleri ve öbür yardımcı öğeleri de göz önünde tutmak gerekir.

Öte yandan, bu sonuçların halk sanatına uygulanması büyük ölçüde sakınımlı olmayı

gerektirir. Masalı anlatan kişinin ruhsal yapısı, sanatının ruhsal yapısı, genel sanat

psikolojisinin bir bölümü olarak, ayrıca incelenmelidir. Ama, gerçekte çok yalın olan

şemamızdaki temel ve çarpıcı aşamalar ruhsal açıdan da belli bir eksen görevi görürler.

Bundan dolayı, yeni masallar yalnızca birer birleşimdir ya da eski. masalların birer

değişimidir. Bu, halk, masal kurmaya koyulduğunda, bir sanat yapıtı oluşturmuyor

demeğe gelir. Ama, tamamiyle de doğru bir şey değildir bu. Halk masalcısının hiçbir

zaman uydurmadığı alanlarla az çok büyük bir özgürlükle yaratmaya yöneldiği alanları

kesinlikle sınırlayabiliriz. Masalcı, aşağıdaki alanlarda bağımlıdır, özgür ve yaratıcı

değildir:

1. Sırası yukarıda verdiğimiz şemaya göre olan işlevlerin düzeni açısından

masalcı özgür değildir. Bu olgu çok karmaşık bir sorun yaratır. Bunu hala

açıklayamadığımız için de saptamakla yetiniyoruz. İnsanbilim ile komşu bilim dalları

yalnızca bu olgunun nedenleri üstüne ışık tutabileceklerinden onu incelemeye

yönelmelidirler.

2. Masalcı, türleri birbirine kesin ya da görece biçimde bağlı olan öğeleri

değiştirmekte özgür değildir.

3. Masalcı, belli bir işleve gereksinmesi varsa, bazı durumlarda, bazı kişileri,

niteliklerine göre seçmekte özgür değildir. Bununla birlikte, bu özgürlük yokluğunun çok

görece olduğunu da söylemek gerekir. Nitekim, masalcı G1. (hava yolculuğu) işlevine

gereksinme duyuyorsa, yaşam suyu, masalda büyülü bir armağan niteliğiyle ortaya

çıkamaz, ama onun yerine at, halı, yüzük (iri yarı adamlar), kutu ve daha birçok şeye

rastlanabilir.

4. Başlangıç durumuyla bunu izleyen işlevler arasında belli bir bağımlılık vardır.

Sözgelimi, A2 işlevini (yardımcının kaçırılması) kullanmak gerekiyorsa ya da kullanmak

4 "Masallar sürekli olarak parçalara ayrılırlar, konuların oluşumunu düzenleyen ve henüz bilinmeyen özel kurallara uygun olarak yeniden oluşurlar." (V. Şklovski, O teorii prozi, s. 24). Bu kurallar bugün bilinmektedir.

istiyorsak, bu yardımcı başlangıç durumunda yer almalıdır.

Öte yandan, masalcı şu alanlarda özgürdür, yaratıcı dehasını kullanır:

1. Masalcı atlayacağı ya da tersine kullanacağı işlevleri seçmede özgürdür.

2. Masalcı işlevin gerçekleştiği yolu ya da türü seçmede özgürdür. Bu daha önce

de belirttiğimiz gibi yeni değişkelerin, yeni konuların, yeni masalların yaratılmasının

izlediği yoldur.

3. Masalcı adların ve kişi niteliklerinin seçiminde tümüyle özgürdür. Kuramsal

olarak da, en çok bu açıdan özgürdür. Bir ağaç yolu gösterebilir, bir turna kuşu at

verebilir, bir keski pusuda bekleyebilir, vb. Bu özgürlük yalnızca masala özgüdür. Ama,

söz konusu alanda da halk bu özgürlüğü çok geniş olarak kullanmaz. İşlevler nasıl

yineleniyorsa, kişiler de öyle yinelenir. Daha önce de gösterdiğimiz gibi, bu alanda belli

bir kurallar bütünü belirlenmiştir (ejderha bir saldırgan örneğidir, Baba Yaga bir bağışçı

örneğidir, İvan bir arayıcı örneğidir, vb.). Kurallar bütünü, dönüşüm geçirir ama, bu

dönüşümlerin bireyin sanatsal yaratımından kaynaklanmasına çok ender olarak

rastlanır. Bir masal yaratıcısının ender olarak uydurduğunu, getirdiği yenilikleri ya başka

yerlerden ya da çağının gerçeğinden aldığını ve bunu masala uyguladığını ortaya

koyabiliriz5.

4. Masalcı dilin sunduğu olanakları seçmede özgürdür. Bu çok zengin alanı

incelemek masal yapısını araştıran biçimbilim-ciye düşmez. Masalın biçemi, özel olarak

incelenmesi gereken bir olgudur.

E. BİLEŞİM VE KONU, KONULAR VE DEĞİŞKELER SORUNU.

Masalı şu ana kadar yalnızca yapısı açısından inceledik. Masalın geçmişte de her

zaman konuları açısmdan incelendiğini gördük. Bu sorundan kaçınılamaz. Ama konu

sözcüğünün tek ve herkesce benimsenmiş bir tanımı bulunmadığı için, bu sözcüğü

istediğimiz gibi tanımlayabiliriz.

5 Burada şu kuralı ileri sürebiliriz: Masala dışardan giren herşey, bu masalın ilkelerine, kurallarına uyar. Şeytan masala girdikten sonra, ya bir saldırgan, ya bir yardımcı ya bir bağışçı olarak ele alınıp işlenir. Törelerle ve başka eski olgularla ilgili sözler söz konusu olduğunda, bu kuralı incelemek özellikle ilginçtir. Sözgelimi, bazı topluluklarda, yeni bir üyenin kabileye katılması sırasında, o üyenin alnına, yanaklarına ve omuzlarına kan sürülür. Bu olgu, kahramana evlenmeden önce verilen işareti anımsatır. İşaretin omuzlara konması artık ortadan kalkmıştır, çünkü içinde yaşadığımız toplumlarda, giysiler omuzları örtmektedir. Geriye, alındaki ve yanaklardaki iz (çoğunlukla kanlı) kalmıştır: bu da. yalnızca estetik açıdan kullanılmaktadır.

Bir masalın bütün içeriği şu tür kısa tümcelerle dile getirilebilir: Ana-baba ormana

gider, çocuklarının dışarı çıkmasını yasaklar, ejderha genç bir kızı kaçırır, vb. Bütün

yüklemler masalın yapısını yansıtır; bütün özneler, bütün tümleçler ve söylemin öbür

bölümleri de konuyu tanımlar. Bir başka deyişle, aynı bileşim değişik konuların

temelinde yer alabilir. Bir ejderhanın bir prensesi kaçırması ya da bir şeytanın bir köylü

ya da bir papaz kızını kaçırması, yapı açısmdan aynı şeydir. Ama bu durumlar değişik

konular olarak görülebilir. Konu kavramına ilişkin başka tanımların yapılabileceğini kabul

ediyoruz ama, bizim verdiğimiz tanım olağanüstü masallara uygun düşmektedir.

Peki, bir konu, bir değişkeden nasıl ayırt edilir?

Diyelim ki, elimizde çizimleri aşağıdaki gibi olan iki masal var;

Masal 1 : A1B1CD1E1F1, vb.,

Masal 2 : A1B2CD1E1F1, vb.

Bu durumda, bütün öğeler, aynı kalırken, bir öğenin (B) değişmesi, yeni bir konu

mu yaatmaktadır; yoksa, ortaya yalnızca bir önceki konunun bir değişkesi mi

çıkmaktadır, diye sorabiliriz. Kuşkusuz, bu bir değişkedir. Peki, iki, üç ya da dört öğe

değişirse, veya bir, iki ya da üç öğe atlanır ya da eklenirse ne olur? Bu, artık, niteliksel

değil, niceliksel bir sorudur. Konu kavrammı nasıl tanımlarsak tanımlayalım, bir konuyu

bir değişkeden ayırmak tamamiyle olanaksızdır. Soruna ancak iki açıdan bakılabilir: Ya

her dönüşüm yeni bir konu yaratmaktadır ya da bütün masalların, çeşitli değişkeleri

altında bir tek konusu vardır. Gerçekte bu iki yaklaşım da aynı şeyi açıklar: Bütün

olağanüstü masalları bir değişkeler süreci olarak ele almak gerekir. Dönüşümlerin

çizelgesini burada sunabilseydik, masaldaki bütün öğelerin, biçimbilimsel açıdan, bir

prensesin bir ejderha tarafından kaçırılışını anlatan öyküden, bir başka deyişle, temel

olarak benimsediğimiz biçimden alınmış olabileceğine aklımız yatabilirdi. Yapıtta

dönüşüm çizelgesi vermediğimiz sürece gözüpek bir öneridir bu. Böyle bir çizelge

oluşturmak için, elimizde çok önemli bir bütüncenin bulunması gerekir. Masallar bu

çizelgede öylesine düzenlenmelidir ki, bir konudan öbürüne geçiş açıkça görülsün. Bu

çizelgede, bazen atlamalar, boşluklar olacaktır, kuşkusuz. Halk, bütün olası

matematiksel biçimleri üretmemiştir. Ama bu durum varsayımımızla çelişmez. Masalların

ancak yüz yıldır derlendiğini unutmamak gerekir. Bu derlemeler, masalların bozulmaya

yüz tuttukları bir dönemde yapılmaya başlanmıştır. Günümüzde, yeni biçimlere artık

rastlanmaz. Ama, bazı dönemlerin çok üretici, çok yaratıcı olduğu konusunda kuşku

yoktur. Aarne, Avrupa'da, Ortaçağ'm böyle olduğunu düşünür. Masalın yoğun olduğu

çağların bilim için çaresiz olarak silindikleri gerçeğini kavrayacak olursak, günümüzde

bazı biçimlerin bulunmayışı genel kuramımızla çelişmez. Nasıl ki, gökbilim yasalarına

dayanarak, görmediğimiz bazı yıldızların varolduğunu düşünüyorsak, derlenmemiş bazı

masalların da varolacağını düşünebiliriz.

Bütün bunlardan çok önemli yöntembilimsel bir sonuç çıkmaktadır ortaya.

Masalların biçimbilimsel açıdan birbirlerine çok yakın oldukları konusundaki

görüşlerimiz doğruysa, bundan şu sonuç çıkar: Bir masal türü içindeki hiçbir konu ne

biçimbilimsel açıdan, ne de oluşsal açıdan tek başına incelenebilir. Bir konu, öğelerinden

birinin değişime uğramasıyla bir başka konuya dönüşür. Doğal olarak, bir masalı bütün

değişkeleriyle ve bütün yayılımıyla incelemek çekici gelebilir ama, olağanüstü halk

masalları açısından sorun kötü bir biçimde ortaya konmuştur. Bu tür bir masalda,

sözgelimi büyülü bir at, iyilikbilir hayvanlar, bilge bir kadın, vb'ni bulursak, yukarıda

sözünü ettiğimiz inceleme ancak bütün bu öğeler belli bir birleşim içinde bulundukları

zaman uygulanabileceğinden, bu birleşimdeki öğelerden hiçbiri tümü kapsayıcı bir

biçimde incelenmemiş olabilir. Bu tür bir incelemenin sonuçları yanlış ve değişken

olacaktır, çünkü öğelerden herbirine başka yerde de rastlanabilir, herbiri başka türlü

kullanılabilir, herbirinin kendine özgü bir öyküsü bulunabilir. Bütün öğeler, önce şu ya da

bu masaldaki kullanılışlarından bağımsız olarak, kendileri içinde incelenmelidir. Halk

masalının bize göre, hala büyük bir karanlık içinde bulunduğu bir dönemde, genel masal

bütüncesinden bağımsız olarak, her öğeyle ilgili açıklama gerekir. Olağanüstü doğuş,

yasaklamalar, büyülü bir nesneyle ödüllendirme, kaçış ve izleme, vb. bütün bu öğeler

bağımsız incelemeler gerektirmektedir. Bu tür bir incelemenin masalla

smırlandırılamayacağı kesindir. Masalı oluşturan öğelerin çoğu şu ya da bu eski olguya

dayanmakta, törelere, ekinsel düzene, dine ve gerekli karşılaştırmaları yapabilmek için

bulmamız gereken bir gerçekliğe bağlanmaktadır. Tek tek öğelerin incelenmesinden

sonra, bütün olağanüstü masalların dayanarak oluştuğu eksenin oluşsal incelemesine

geçebiliriz. Daha sonra, değişim kurallarını ve biçimlerini incelemek gerekir. Ancak,

bütün bunlardan sonra her konunun nasıl oluştuğu ve neyi simgelediği sorununu ele

alabiliriz.

SONUÇ

Yapıtımız burada bitiyor; yalnızca bir sonuç çıkarmak kalıyor geriye. Savlarımızı

özetlemek gereksiz; bunlar kitabın başında ve açıkça görünmese de öbür bölümlerde

sürekli olarak yer almaktadır. Biz burada, daha çok, önerilerimizin yeni görünmelerine

karşın, daha önce Veselovski tarafmdan sezinlenmiş olduğunu söyleyebiliriz. Şimdi

çalışmamızı bitirirken de sözü ona bırakıyoruz: "Bu alanda, örnek şemalarla, yeni bir

ortamda canlanabilecek, yeni oluşumlar yaratabilecek hazır formüller gibi kuşaktan

kuşağa aktarılan şemalarla ilgili bir sorun ortaya atılabilir mi? Çağdaş anlatı yazını,

konularının kar-maşıklığıyla ve gerçeği fotoğraf gibi yeniden yaratmasıyla böyle bir

sorunun olasılığını bile ortadan kaldırıyor gibidir; ama bu sorun, gelecek kuşakların

gözünde, bizlerle Eskiçağ (Tarih-öncesi'nden Ortaçağ'a kadar) arasındaki bir uzaklıkta

yer aldığında, herşeyi son derece yalınlaştıran zamanın bireşimi, olguların karmaşıklığı

üstünden geçerek onları derinlere gömülen bir nokta boyutuna indirgediğinde ve de

bizler bu çok uzaklardaki şiirsel yaratıma bakmak için geriye döndüğümüzde, bu

olguların çizgileri, şu anda ortaya çıkardıklarımızınkilerle kaynaşacaktır. Ve gerek

şemalar, gerekse yinelemeler bütün bu sürece yayılacaktır."1

1 A.N. Veselovski, Poetika siyujetov, s. 2.

EK I

MASALLARIN ÇİZELGESİNİ OLUŞTURMAK İÇİN GEREKEN VERİLER

Yalnızca kişilerin işlevlerini inceleyebildiğimiz ve bütün öbür öğeleri bir yana

bırakmak zorunda kaldığımız için, burada olağanüstü masalın bütün öğelerini içeren

dizelgeyi veriyoruz. Bu dizelge, her masalın içeriğini tüketmemektedir ama, bunların

çoğu söz konusu dizelgede bütünüyle yer almaktadır. Bu çizelgelerin her birini bir kağıt

üzerinde düşünecek olursak, başlıklar yatay olarak, bu başlıkları izleyen veriler de dikey

olarak yazılabilir. Kişilerin işlevleri yukarıda 3. bölümde belirttiğimiz düzeni izler. Öbür

öğelerin düzeni bazı değişikliklere yol açar ama bu durum genel çizelgeyi değiştirmez.

Ayırt ettiğimiz öğelerin ya da bazı öğe kümelerinin incelenmesi, genel olarak masalın

derinlemesine incelemesine geniş görüş açıları sağlar ve böylece masalm -oluşumu, ve

gelişimi sorunuyla ilgili tarihsel incelemeyi hazırlamış olur.

ÇİZELGE I.

Başlangıç durumu. 1. Uzamsal - zamansal tanımı ("Bir krallıkta").

2. Ailenin kimlerden oluştuğu:

a) adlar ve durum;

b) kişilerin ulamı (gönderen, arayıcı, vb.).

3. Kısırlık.

4.5. Bir erkek çocuğun dünyaya gelmesi için dua:

4. duanın biçimi;

5. duanın güdülenmesi.

6. Gebeliğe yol açan neden:

a) bilerek gebe kalma (balığı yeme, vb.); |

b) rastlantıyla gebe kalma (bezelye yutma, vb.);

c) zorla gebe kalma (genç bir kız, ayı tarafından kaçırılır, vb.).

7. Olağanüstü doğumun biçimi:

a) bir balıktan ve sudan;

b) bir ocaktan;

c) bir hayvandan;

d) değişik bir biçimde.

8. Vahiyler, kehanetler.

9. Kötülükten önce mutluluk:

a) doğaüstü;

b) ailesel;

c) tarımsal;

d) değişik biçimler.

10 - 15. Geleceğin kahramanı:

10. adı, cinsiyeti;

11. hızla büyümesi;

12. ocakla, küllerle bağlantı;

13. zihinsel nitelikler;

14. afacanlık;

15. başka nitelikler.

16 - 20. Geleceğin düzmece kahramanı (bunun ilk türü erkek kardeş, yarım kız

kardeştir, bkz. yukarıda 9. Bölümün "Masalların Bileşimi" başlıklı alt

bölümü):

16. adı, cinsiyeti,

17. kahramanla akrabalık derecesi;

18. olumsuz nitelikleri;

19. kahramanınkilerle karşılaştırılan zihinsel nitelikleri (her ikisi de akıllıdır);

20. başka nitelikler.

21 - 23. Erkek kardeşlerin ağabeylik hakkı konusunda tartışmaları:

21. tartışma ve karar biçimi;

22. üçlemeler sırasmda yardımcı öğeler;

23. tartışmanın sonucu.

ÇİZELGE II.

Hazırlayıcı bölüm. 24 - 26. Yasaklama:

24. işlevi yerine getiren kişi;

25. yasaklamanm içeriği ve biçimi;

26. yasaklamanm güdülenmesi.

27-29. Uzaklaşma:

27. işlevi yerine getiren kişi;

28. uzaklaşma biçimi;

29. uzaklaşmanın güdülenmesi.

30 - 32 Yasağın çiğnenmesi:

30. işlevi yerine getiren kişi;

31. yasağı çiğneme biçimi;

32. güdülenme.

33 - 35. Saldırganın ilk kez ortaya çıkışı:

33. adı;

34. olaya katılma biçimi (yandan gelerek yaklaşma);

35. ortaya çıkışın dış özellikleri (uçarak gelir ve tavandan geçer) .

36 - 39. Soruşturma, bilgi isteme:

36. işlevi yerine getiren kişi:

a) soruşturma, saldırganın kahraman üstüne bilgi istemesi;

b) karşıt durum;

c) başka biçimler.

37. istenilen şey;

38. güdülenmeler;

39. üçlemelerdeki yardımcı öğeler.

40 - 42. Bilgi toplama:

40. bilgi veren kişi;

41. saldırgana verilen yanıtın biçimi (ya da sakınmışız davranış) :

a) kahramana verilen yanıtın biçimi;

b) başka yanıt biçimleri;

c) sakınmışız davranışlar sonucu verilen bilgi.

42. Üçlemelerdeki yardımcı öğeler.

43. Saldırganın aldatması:

a) kandırma yoluyla;

b) büyülü araçlar kullanarak;

c) başka aldatma biçimleri.

44. Aldatıcı bir anlaşmaya bağlanan önceden yapılmış kötülük:

a) bir felaket olmuştur

b) büyülü araçların kullanılmasına karşı;

c) saldırganın başka edimlerine karşı.

45. Kahramanın tepkisi:

a) kandırma girişimine karşı;

b) büyülü araçların kullanılmasına karşı;

c) saldırganın başka edimlerine karşı.

ÇİZELGE III.

Olay örgüsünün düğümlenmesi. 46 - 51. Kötülük.

46. işlevi yerine getiren kişi;

47. kötülüğün biçimi (ya da eksikliğin belirtilmesi);

48. saldırganın eyleme geçmesine neden olan nesne (ya da eksikliği duyulan

nesne);

49. nesnenin ya da kaçırılan kişinin sahibi ya da babası (ya da eksikliği

duyan kişi);

50. kötülüğün güdülenmesi ve amacı ya da eksikliğin tanınma biçimi;

51. Saldırganın ortadan kaybolma biçimi.

(Örnek: 46: Bir ejderha, 47: kaçırır, 48: kızını, 49: kralın, 50: onunla zorla

evlenmek için, 51: uçar. Eksiklik durumunda: 46-47: Eksikliği duyulur, 48:

altın boynuzlu bir geyiğin, 49: kral, 50: kahramandan kurtulmak ister).

52 - 57. Geçiş ani:

52. gönderen (görevlendiren, yardım isteyen) aracı kişi;

53. aracılığın biçimi;

54. kime yönelik bulunduğu;

55. hangi amaçla olduğu;

56. üçlemelerdeki yardımcı öğeler;

57. aracının, kahramanm varlığını öğrenme biçimi.

58 - 60. Arayıcının, kahramanın ortaya çıkışı:

58. adı;

59. ortaya çıkış biçimi;

60. ortaya çıkışının dış özellikleri.

61. Kahramanın anlaşma biçimi.

62. Kahramanm gönderiliş biçimi.

63 - 66. Göndermeye eşlik eden belirtiler:

63. korkutmalar;

64. verilen umutlar, vaatler;

65. yol için yiyecek;

66. üçlemelerdeki yardımcı öğeler. 67. Kahramanın gidişi.

68-69. Kahramanm amacı:

68. edim olarak amaç (bulmak, kurtarmak, yardıma koşmak);

69. nesne olarak amaç (prenses, büyülü at, vb.).

ÇİZELGE IV.

Bağışçılar. 70. Kahramanın evinden bağışçıya uzanan yol.

71 - 77. Bağışçı:

71. masala giriş biçimi, adi;

72. oturduğu yer;

73. dış görünümü;

74. ortaya çıkışının özellikleri;

75. başka nitelikler;

76. kahramanla konuşma;

77. kahramana sunulan yemek.

78. Büyülü nesnenin aktarılışmın hazırlanması:

a) işler;

b) istekler;

c) savaş;

d) başka biçimler. Üçlemeler.

79. Kahramanm tepkisi:

a) olumlu;

b) olumsuz.

80-81. Bağış:

80. bağışlanan şey;

81. bağışlama biçimi.

ÇİZELGE V

Yardımcının ortaya çıkışından birinci kesitin sonuna dek. 82 - 89. Yardımcı (büyülü nesne):

82. adı;

83. çağrı biçimi;

84. olaya katılma biçimi;

85. ortaya çıkışının özellikleri;

86. dış görünümü;

87. ilk oturduğu yer;

88. yardımcının eğitilmesi;

89. yardımcının bilgeliği.

90. Belirlenmiş yere dek götürme.

91. Varış biçimi.

92. Aranan nesnenin bulunduğu yerin özellikleri:

a) prensesin konutu;

b) saldırganın konutu;

c) "üç kere onuncu krallığın" betimlenmesi.

93 - 97. Saldırganın ikinci kez ortaya çıkışı:

........93. olaya katılma biçimi (saldırgan ortaya çıkarılır, vb.),

........94. saldırganın görünümü;

........95. saldırganın yanındakiler;

........96. ortaya çıkışının özellikleri;

........97. saldırganın kahramanla konuşması.

98 -101. Prensesin (aranan nesnenin) ikinci kez ortaya çıkış (ilk kez eksiklik

durumunda ortaya çıkmıştı):

........98. olaya katılma biçimi;

........99. görünümü;

........100. ortaya çıkışının özellikleri (deniz kıyısında oturmaktadır, vb.)

........101. karşılıklı konuşma.

102 -105. Saldırganla çatışma;

........102. çatışma yeri;

........103. çatışmadan önce (üfleyerek yapılan hava akımı, vb.)

........104. çatışma ya da dalaşma biçimi;

........105. çatışmadan sonra (beden yakılır).

106 -107. Özel bir işaretin benimsettirilmesi:

........106. veren kişi;

........107. veriliş biçimi.

108 -109. Saldırgana karşı zafer:

........108. kahramanın rolü;

........109. yardımcının rolü. Üçlemeler.

110 -113. Düzmece kahraman (ikinci tür bir düzmece kahraman. Saka, general;

bkz. yukarıda 1. bölüm).

........110. adı;

........111. ortaya çıkış biçimi;

........112. çatışma sırasındaki davranışı;

........113. prensesle konuşma, aldatmalar, vb.

114 -119. Kötülüğün ya da eksikliğin giderilmesi:

........114. yardımcının yasaklanması;

........115. yasağın çiğnenmesi;

........116. kahramanın rolü;

........117. yardımcının rolü;

........118. giderme biçimi;

........119. üçlemedeki yardımcı öğeler.

120. Geri dönüş.

121 -124. İzleme:

........121. saldırganın, kahramanın kaçışı konusunda edindiği bilginin biçimi;

........122. izlemenin biçimi;

........123. kahramanın izleme konusunda edindiği bilgi;

........124. üçlemelerdeki yardımcı öğeler.

125 -127. İzleme sırasında yardım:

........125. kurtaran kişi;

........126. yardımın biçimi;

........127. saldırganın ölümü.

ÇİZELGE VI.

İkinci kesitin başlangıcı. Yeni kötülüğün (A1 ya da A2, vb.) ortaya çıkmasmdan geri dönüşe dek, daha önce

olup biten herşey, aynı bölümlerle yinelenir.

ÇİZELGE VII.

İkinci kesitin devamı. 128. Kimliğini gizleyerek gelme:

a) kahraman evine döner ve hizmetkar olarak çalışır;

b) evine döner ama hizmetkar olarak çalışmaz;

c) bir başka kralın yanma çalışmaya gider;

d) başka gizlenme biçimleri, vb.

129 -131. Düzmece kahramanın asılsız savları:

129. işlevi yerine getiren kişi,

130. asılsız savların biçimi;

131. evlilik hazırlıkları.

132 - 136 Güç iş:

132. güç işi veren kişi;

133. güç işin, bu işi verenlerce güdülenmesi (hastalık, vb.).

134. güç işin gerçek güdülenmesi (gerçek kahramanı düzmece kahramandan

ayırma isteği, vb.);

135. güç işin içeriği;

136. üçlemelerdeki yardımcı öğeler.

137 -140. Güç işi yerine getirme;

137. yardımcıyla konuşma;

138. yardımcının rolü;

139. güç işi yerine getirme biçimi;

140. üçlemelerdeki yardımcı öğeler.

141 -143. Tanınma:

141. gerçek kahramanla karşılaşma biçimi (bir şölenin düzenlenmesi, dilencilerin

geçişi);

142. kahramanın ortaya çıkış biçimi (evlilik sırasında ortaya çıkışı, vb.).

143. tanınma biçimi.

144 -146. Düzmece kahraman ortaya çıkarılır:

144. düzmece kahramanı ortaya çıkaran kişi;

145. ortaya çıkarılış biçimi;

146. ortaya çıkarılışı sağlayan neden.

147 -148. Biçim değiştirme:

147. biçim değiştiren kişi;

148. biçim değişikliğinin gerçekleşme biçimi.

149 -150. Cezalandırma:

149. kişi;

150. cezanın türü;

151. Evlenme, tahta çıkma.

EK I

BAŞKA ÇÖZÜMLEME ÖRNEKLERİ

1. Çatışma ve zafer (H-I) örgelerinden geçerek gelişen tek kesitli yalın bir masalın çözümlenmesi.

No. 131. Kral ve üç kızı (başlangıç durumu - α). Kızlar gezmeye giderler (çocukların

uzaklaşması- β3), bahçede oyalanırlar (yasağın çiğnenmesinn ilk biçimi- δ1). Bir ejderha

onları kaçırır (kötülük-A1). Kral yardıma çağırır (çağrı-B1). Üç kahraman onları aramaya

gider (C↑). Ejderhayla yapılan üç çatışma ve zafer (H1-J1), genç kızların kurtarılması

(kötülüğün giderilmesi, K4). Geri dönüş (↓). Ödüllendirme (w3).

αβ3δ1A1B1C↑H1-J1K4↓w3

2. Güç işler ve güç işleri yerine getirme örgelerinden (M-N) geçerek gelişen tek kesitti yalın bir masalın çözümlenmesi.

No. 247. Bir satıcıyla karısı ve oğulları (başlangıç durumu- α) Bir bülbül, ana-babanın,

oğulları tarafından aşağılanacağını önceden haber verir (önceden haber verme - oğlanı

ortadan kaldırmaya girişmenin güdülenmesi. Bu, anlatının bir işlevi değildir. Bkz. Çizelge

I, 8). Ana-baba, uyuyan çocuğu bir kayığa koyup, kayığı da denize bırakırlar (denize

bırakmayla gerçekleşen kötülük- A10). Denizciler onu bulurlar ve götürürler (uzamda, bir

yolculuk biçiminde yer değiştirme- ↑G2). Khvalinsk'e gelirler: (burası üç kere dokuzuncu

krallığa, eşittir). Kral bir iş önerir: Krallık sarayı yakınındaki kargaların çıkardıkları

seslerin ne anlama geldiğini kestirmek ve onları avlamak (güç iş-M). Bir delikanlı güç işi

başarır (başarılan güç iş-N), kralın kızıyla evlenir (evlenme- W°), ülkesine dönem (↓);

yolda, geceyi geçirmek için durduğu bir yerde ana-babasını tanır (tanıma-Q).

aA10↑G2M-NW°↓Q

Açıklama: Delikanlı, kuşların dilini, doğuştan bildiği için, verilen işi başarır. F1

öğesi—büyülü bir yeteneğin aktarılması, burada atlanmıştır. Dolayısıyla yardımcı da

yoktur; nitelikleri (bilgeliği) kahraman geçer. Masalda bu yardımcının gelişmemiş bir

örneğine rastlarız: Ana-babanın aşağılanacağını önceden haber veren bülbül, küçük

çocukla birlikte uçar ve onun omuzuna konar. Ama olaya katılmaz. Yolculuk sırasında,

çocuk bir fırtınanın patlak vereceğini ve korsanların yaklaştığını önceden haber vererek

bilgeliğini kanıtlar; böylece denizcileri kurtarmış olur. Bilgelik, destanlarda olduğu gibi

burada da abartılmıştır.

3. Çatışma ve zafer örgelerini (H-J) içermediği gibi, güç iş ve güç iş yerine getirme Örgelerini (M-N) de içermeyen tek kesitli yalın bir masalın çözümlenmesi.

No. 244. Bir papaz, karısı ve oğulları İvanuşka (başlangıç durumu-α). Alionuşka, ormana

çilek toplamaya gider (uzaklaşma-β3). Anası, küçük erkek kardeşini' de birlikte

götürmesini buyurur (yasaklamanın bir buyruk görünümündeki karşıt biçimi, -γ2).

İvanuşka, ablasından daha çok çilek toplar (sonradan ortaya çıkacak kötülüğün

güdülenmesi, bu durum olay örgüsünün düğüm noktasını simgeler). "Bırak da, bakayım

saçlarında bir şey var mı?" (saldırgan kahramanı aldatmaya çalışır, - ŋ8). İvanuşka

uyuya kalır (kahramanın tepkisi- θ3), Alionuşka kardeşini öldürür (olay örgüsünü

düğümleyen kötülük, öldürme-A14). Mezarın üstünde bir saz biter (büyülü bir nesnenin

yerden bitmesi -Fvı. Bir çoban, bu sazı kesip bir kaval yapar (bağlantı öğesi, § ). Kavalı

çalmaya başlar, kavaldan çıkan türkü sesleri katil kazı ele verir (ortaya çıkarma-Ex).

Türkü, değişik durumlarda beş kez yinelenir. Gerçekte, bir ağıttır bu (B7) ve kötülüğün

ortaya çıkarılışıyla benzeşir. Ana-babalar kızların evden kovarlar cezalandırma- U).

αγ2β3ŋ3-θ3A14FVIExU

4. Saldırganla çatışma ve kahramanın zaferi (H-J) örgelerinden geçerek gelişen olay örgüsünün bir tek kötülükle düğümlendiği iki kesitli masal.

No. 133 .I. Bir adam, karısı, iki oğlu ve kızları (başlangıç durumu-α). Erkek çocuklar

tarlalara çalışmaya giderler (ailenin yaşlı üyelerinin gidişi- (31), kızkardeşlerinden

kendilerine yemek getirmelerini isterler (istek = yasaklamanın karşıt biçimi- γ2); yolda

giderken, yere yongalar atarlar (böylece ejderhaya kahraman konusunda bilgi vermiş

olurlar- δ1). Ejderha yongaların yerini değiştirir (kurbanın kaybolması için saldırganın

aldatmaya başvurması- ŋ) , genç kız yemekle birlikte tarlalara gider (isteğin yerine

getirilmesi- δ2), yanlış yola dalar (saldırganın aldatıcı eylemlerine kahramanın tepkisi-

θ3). Ejderha kızı kaçırır (kötülük: Kaçırma —A1). Erkek kardeşler durumu öğrenirler (B4)

ve kız kardeşlerini aramaya çıkarlar (kahramanın tepkisi C↑). Çobanlar "benim en büyük

öküzümü yiyin" der (bağışçı tarafından sınanma- D1). Erkek kardeşler bunu

başaramazlar (düzmece kahramanın olumsuz tepkisi— olumsuz E1). Aynı şey yinelenir:

Bir çoban, onlara bir koyun yemelerini, bir başkası da bir yaban domuzu yemelerini

önerir. Olumsuz tepki. Ejderha, "on iki öküz yiyin" der (bir başka kişi tarafından yeniden

sınanma— D1). Erkek kardeşler bir kez daha başaramazlar (olumsuz E1). Üzerlerine bir

kaya yuvarlanır (ödüllendirme yerine cezalandırma: karşıt F).

II. Pokatigoroşek'in (Yuvarlanan Bezelye) doğuşu. Anası, ona, başlarına gelen

felaketi anlatır (felaket haberi verilir—B4). Kahraman arayış için yola koyulur

(kahramanın tepkisi Ct). Çobanlar ve ejderhalar onu aynı sınamalardan geçirirler

(kahramanın sınanması- D1, tepkisi -E1; sınama, olayın akışı açısından sonuç vermez).

Ejderhayla çatışma ve ejderhaya karsı zafer (H'-J*). Kızın ve erkek kardeşlerin

kurtarılması (kötülüğün giderilmesi K*), geri dönüş (-1).

B4C↑D1 olmsz E7 kt Fαβ1γ2ξŋδ2θ3A1 I{ D1 olmsz E7 kt F }G4K1↓Pr1[D1E1F9 = Rs4] x 3

II B4C↑D1E1 H1 - J1 K4 ↓

5. İki kesitli bir masalın çözümlemesi: İlk kesit çatışma ve zafer işlevlerinden geçerek (H-J), ikinci kesitse güç iş ve güç işi yerine getirme işlevlerinden (M-N) geçerek gelişir.

No. 139. I. Çocuğu olmayan bir kral. Biri kraliçeden, biri inekten, biri dişi köpekten üç

erkek çocuk olağanüstü bir biçimde dünyaya gelir (α). Bu üç oğlan evi terk eder (↑).

Ağabeylik hakkı konusundaki tartışmayı Suçenko kazanır (21. ve 23. örgeler olay

örgüsünün işlevleri değildir). Açık Alanın Beyaz Adamı'yla karşılaşırlar. Erkek

kardeşlerden ikisi onunla savaşır ama yenemez (düşman bir bağışçıyla çatışma —D9 ve

düzmece kahramanın olumsuz tepkisi, olumsuz E9). Bu kez Suçenko savaşır ve yener

(D9 E9). Bunun üzerine, bağışçı, kahramanın hizmetine girer (F9). Yaşlı bir adamın

oturduğu bir evin önüne gelirler. Üç erkek kardeş onunla sırayla dövüşür (D9). Yaşlı

adam iki kez yener (kahramanm olumsuz tepkisi— olumsuz E9). Ama en küçük kardeşe

yenilir (E9). Kaçar. Suçenko, bıraktığı kan izlerinin peşinden giderek öbür krallığın girişini

bulur (kan izlerinin yolu göstermesi— G6). Suçenko oraya bir halatla iner (durağan

ulaşım araçlarının kullanılması,— G5), —F = G65. "Üç ejderhanın öbür krallığa kaçırdığı

prensesleri anımsar. Onları aramaya gideceğim." der. (Kaçırma— A12 —kesitin

başlamasından önce gerçekleşmiştir, ama ancak kesitin ortasında kaçırma olayından

söz edilir, birden bire anımsama, haberin duyurulmasıyla eşdeğerlidir. B4). Gidiş,

arayışın başlaması (C↑). Üç çatışma, zafer (H1 J1). Genç kızlar kurtarılır (kurtarma— K4).

En genç olanı, kahramana nişanlılık simgesi olarak bir yüzük verir (kahraman yüzüğün

verilmesiyle özel bir işaret kazanır— I2). Nişanlanma (c1). Geri dönüş (↓).

II. Erkek kardeşler ve Açık Alanın Adamı genç kızları kaçırırlar. Suçenko'yu bir

uçuruma atarlar (0A1). Suçenko yolda karşılaştığı yaşlı bir adamla savaşır, ondan kuvvet

suyu ve bir at alır (düşman bir bağışçıyIa çatışma— D9, zafer— E9. büyülü nesne

aktarılır, yenir ya da içilir— F17). At, Suçenko’yu, havadan ülkesine götürür (uçuş— G1).

Kimliğini gizleyerek gelen Suçenko, bir kuyumcunun yanına girer(O). Düzmece

kahramanlar prenseslerle evlenmek isterler (L). Ama, prensesler, bunların altın yüzük

yapmalarını isterler (evlenmeden önce güç iş-M). Kuyumcu rolündeki kahraman bir

yüzük yapar (güç işin başarılması-N). Prenses, nişanlısını anımsar ama, yüzüğü

yapanın o olduğunu düşünemez (tanıma gerçekleşmez— olumsuz Q). Kahraman atın

kulaklarından geçerek güzel bir delikanlıya dönüşür (biçim değiştirme-T). Düzmece

kahramanlar cezalandırılır (U). Kız, nişanlısını (tanıma— Q). Üçlü evlenme (W0)

I. α ↑ D9 olmsz E9 kt F

D9 olmsz E9 kt F

D9 E9 F9

D9 olmsz E9

D9 E9 F = G65A1

2B4C↑H1— J1

H1— J1

H1— J1K4I2c1↓

II. °A1 D9 E9 F1G1OLM-N olmsz QTUQW°

6. Dört kesitli bir masalın çözümlenmesi. No. 123 I. Bir kralla oğlu (α). Kral, orman perisinin yakalanmasını buyurur; orman perisi

prense, kendisini bırakması için yalvarır (önceden yakalanmış tutuklunun isteği— °D4).

Prens kabul eder (kahramanın tepkisi— E4). Orman perisi ona yardım etmeye söz verir

(f9). Kral oğlunu kovar (kovma— A9), yanma da arkadaş olarak soylu gençlerden birini

verir (saldırganın, kötülüğü yapanın ortaya çıkışı), bu genç soylu yolda prensi aldatır

(kahramanın aldatılması, kahramanın tepkisi, ŋ3 — θ3), onun giysilerini alarak,

hizmetkarıyla dolaşan bir kralın oğlu kimliğine bürünür (ihanet— A12). Prens ve

hizmetkarı, bir başka krallığa varırlar, ama prens bir aşçı görünümündedir (kimliğini

gizleyerek gelme — O). Burada anlatının kuruluşuyla hiçbir ilgisi olmayan bir olay

anlatılmaktadır, biz bu olayı atlıyoruz.

II. Orman perisi görünür, kızları, prense büyülü armağanlar verir: Bir sofra örtüsü,

bir ayna ve bir kaval (büyülü nesnelerin aktarılması — F1). Prenses, prensi "farkeder"

(burada bir işlev değil, ilerde gerçekleşecek tanımanın hazırlanışı söz konusudur). Bir

dev, tehditler savurarak, prensesin kendisiyle evlendirilmesini ister (korkutarak

evlenmeye zorlama— A16). Kral bir çağrı çıkarır (B1). Prens ve arkadaşı prensesin

yardımına koşarlar (C↑). Orman perisi görünür, prense güç vermek için bir içki içerir,

ayrıca bir at ve bir kılıç verir (büyülü nesnelerin bağışlanması—F17). Ejderhaya karşı

zafer kazanır (çatışma ve zafer — M1-N1). Prenses kurtarılır (kötülüğün giderilmesi—

K4). Geri dönüş (↓). Prenses herkesin önünde prensi öper (özel bir işaretin verilmesinin

bir öpücük biçiminde gerçekleşen örneği— I). Prensin hizmetkarı, devi kendisinin

yendiğini ileri sürer ve prensesin kendisiyle evlenmesi gerektiğini söyler (düzmece

kahramanın asılsız savları— L).

III. Prenses hastaymış gibi. görünüp bir ilaç ister (eksiklik— a6 ve kahramanın

gönderilmesi— B2. Aynı işlevin iki anlama geldiği bir durumdur bu: Bu işlevi, aynı

zamanda güç işin önerilmesi olarak da görebiliriz.) Prens ve hizmetkarı bir gemiyle yola

çıkarlar (C↑).

IV. Hizmetkar prensi boğar (A14). Prensin aynası tehlike işareti verir (kötülük

haberi — B4). Prenses yardıma koşar (C↑). Orman perisi ona bir ağ verir (büyülü bir

armağanın aktarılması —f1). Prenses, prensi sudan çeker (kötülüğün giderilmesi, dirilme

— K9), evine döner (↓), her şeyi anlatır (düzmece kahraman ortaya çıkarılır— Ex),

gerçek prensin kim olduğu ortaya çıkar (tanıma— Q). Prensin yanındaki hizmetkar

kurşuna dizilir (cezalandırma— U). Evlenme (W°).

Sonuncu kesit (IV) bir önceki kesite de (III) son verir.

I. α°D4E4f9A9ŋ3θ3A12O

II. F1A16B1C↑F17H1 - J1K4↓IL

III. a6B2C↑

IV. A14B1C↑ }

F1K9↓ExQUW°

7. Birbirine geçen beş kesitten oluşmuş karmaşık bir masalın çözümlenmesi. No. 198.I. Bir kral, bir kraliçe ve oğullan (α). Ana-baba oğullarını soylu genç Katoma'ya

bırakırlar (geleceğin büyülü yardımcısı, kahramanın hizmetine girmiştir— F1) ve ölürler

(ana-babanın ölerek uzaklaşması— β2). Oğlan evlenmek ister (bir nişanlı kızın

eksikliği— a1). Katoma, İvan'a güzel genç kızların resimlerini gösterir (bağlantı— §).

Resimlerden birinin altında şöyle bir yazı vardır: "Bu kıza kim bilmece sorarsa, kız

onunla evlenecektir" (güç iş-M). Kahraman ve hizmetkarı soylu genç, birlikte yola

çıkarlar (C↑). Yolda, Katoma bir bilmece uydurur (güç işi yerine getirme-N). Prenses iki

iş daha verir. Katoma onları da İvan'ın yerine başarır (güç iş ve güç işi yerine getirme-M-

N) Evlenme (W°).

II. Evlendikten sonra, prenses İvan'ın elini sıkar, onun güçsüz olduğunu ve

kendisine Katoma'nın yardım ettiğini anlar (bağlantı öğesi — §). İvan'ın krallığına

giderler (uzaklaşma— β3). Prenses, İvan'ı güzel ve tatlı sözlerle "kandırır" (ŋ3), ve

büyüler (kahraman aldatılır— θ3). Prenses, Katoma'nın ellerinin ve ayaklarının

kesilmesini (sakatlama— A6) ve ormana bırakılmasını buyurur.

III. İvan'ın yardımcısı zorla kaçırılır (yardımcıdan ayrılma— AII), İvan'a gelince o

da inekleri otlatmak zorunda kalır.

IV. (Masalda, bu bölümün kahramanı olan Katoma anlatılır). Ayakları kesik olan

Katoma bir körle karşılaşır ve onunla anlaşır (hizmet etmeyi öneren bir yardımcıyla

karşılaşma,— F69). Birlikte ormana yerleşirler, evin işini görecek bir kadına gereksinme

duyarlar ve satıcının kızinı kaçırmayı tasarlarlar (bir nişanlı kızın eksikliği— a1) ve yola

koyulurlar (C↑). Kör olan, ayakları olmayanı taşır (uzamda, taşıma yoluyla yer

değiştirme— G2). Satıcının kızını kaçırırlar (bir kızın zorla ele geçirilmesi— K1), evlerine

dönerler (↓). İzlenirler ama kaçarak kurtulurlar (izlenme ve yardım— Pr1 - R1s). Bu kızla,

kardeş gibi yaşarlar (evlilik gerçekleşmez— olumsuz W°).

V. Geceleyin, bir cadı, genç kızm göğüslerini emmeye gelir (vampirlik— A18).

Adamlar bunu fark ederler (kötülüğün haber verilmesiyle eşdeğerli— B) ve onu

kurtarmaya karar verirler (karşıt eylem— C). Cadıyla çatışma (geleceğin bağışçısı Baba

Yaga ile doğrudan doğruya dövüşme— D9 - E9). Genç kız kurtarılır (kötülük, önceki

eylemlerin sonucu olarak giderilmiş olur — K4).

II. ((Düğümün çözülmesi). Cadı, kahramana içinde iyileştirici yaşam suyu bulunan

kuyuyu gösterir (büyülü nesne gösterilir— F2). Yaşam suyu onları iyileştirir: Katoma el ve

ayaklarına, kör de gözlerine kavuşur (zararın, büyülü bir nesnenin kullanılmasıyla

giderilmesi; kötülüğün, büyülü bir nesnenin kullanılmasıyla hemen giderilmesi— K5).

Baba Yaga, bir ateş kuyusuna atılır (cezalandırma— U).

IV. (sonuç). Kör adam genç kızla evlenir (evlenme—W°).

III. (düğümün çözülmesi ve sonuç), Kahramanlar, prensi kurtarmak için yola

koyulurlar (C↑). Katoma yeniden İvan'a hizmet eder (yardımcı kahramanın hizmetine

girer— F9) Birlikte, prensi yapmak zorunda kaldığı küçük düşürücü işten kurtarırlar

(başlangıçtaki kötülüğün giderilmesi, önceki eylemlerin dolaysız bir sonucudur bu— K4).

İvan'la prenses arasında dingin bir evlilik yaşamı başlar (yeni bir evlenme-w2).

I. αF1a1MC↑M-N

M-NW°

II. β3ŋ3θ3A6

III. AII

IV. F6 a1C↑G2K1↓Pr6-Rs6 olmsz W°

V. A18BCD9E9K4

II. F2K5U

IV. W°

III. C↑F9K4w2

8. İki kahramanlı bir masalın çözümlenmesi. No. 155. I. Bir askerin karısı iki erkek çocuk dünyaya getirir (α). Bunlar, atları olsun

isterler (bir yardımcının ya da büyülü bir nesnenin eksikliği— a2), herkese veda edip

(kahramanın gönderilmesi— B3), giderler (C↑). Yolda Tasladıkları yaşlı bir adam onlara

sorular sorar (bağışçı tarafmdan sınanma— D2). Kibarca yanıt verirler (kahramanın

tepkisi— E2). Yaşlı adam, ikisine de birer at verir (büyülü bir nesnenin bir armağan

olarak aktarılması— F1. Daha önce, pazarda satın alman iki atın kötü oldukları

söylenir— üçleme). Evlerine dönerler (↓).

II. Kılıçları olsun isterler (a2), anaları gitmelerine engel olmaz (B3). Yola koyulurlar

(C↑). Yolda rasladıkları yaşlı bir adam onlara sorular sorar (D2), kibarca yanıtlarlar (E2),

yaşlı adam ikisine de birer kılıç verir (F1; daha önce, demircilerin yaptıkları kılıçların kötü

oldukları söylenir— üçleme). Evlerine dönerler (↓). — Bu kesit, birinci kesitin bir

yinelenmesi olarak görülebilir.

III. Erkek kardeşler evlerinden ayrılırlar (↑). Bir işaret direği yolların birinde taç

giymenin, öbüründeyse ölümün bulunduğunu bildirir (önceden haber verme — çizelge I,

8). Erkek kardeşler birbirlerine mendil verirler; bu mendiller kardeşlerden birinin başına

bir felaket gelirse kanayacaktır (haber verici bir nesnenin aktarılması— s) ve ayrılırlar

(ayrılma, kahramanlar ayrı yollara giderler— <). Kardeşlerden birincisinin talihi: Yoluna

devam eder (G2). bir başka krallığa ulaşır ve bir prensesle evlenir (W°). Eyerinde, içinde

iyileştirici yaşam suyu olan bir sise bulur (büyülü bir nesnenin bulunması— F5). Büyülü

bir nesne-nin elde edilmesi daha önce gerçekleşmişti. Gelişmesi daha son-ra olacaktır.

IV. İkinci erkek kardeş, bir ejderhanın insanları yuttuğu bir krallığa varır. Yutulma

sırası şimdi kralın kızlarına gelmiştir (yutulma tehlikesi—A17). Kahraman gider, amacı

ejderhaya karşı koymaktır (C↑), ejderhalarla üç kez çatışma, zafer (H1-J1); üçüncü

çatışmada, kahraman bir yara alır, prenses yaralarını sarar (kahramana verilen özel

işaret—I1). Kral prensesin kemiklerini toplamak üzere bir saka gönderir (düzmece

kahramanın ortaya çıkışı). Bu adam, kendisini ejderhaları yenen kişi yerine koyar

(düzmece kahramanın asılsız savları—L). Üçüncü çatışmadan sonra, kahraman saraya

gelir (bağlantı anı—§), sanlı eli, tanınmasını sağlar (tanınma—Q). Düzmece kahraman

ortaya çıkarılır (ortaya çıkarma—Ex), cezalandırılır (cezalandırma —U). Evlenme (W°).

III. (devam). İkinci erkek kardeş ava gider (uzaklaşma —β3). Ormanın ortasındaki

bir evde yaşayan çok güzel bir genç kız, onu güzelliğiyle büyülemeye çalışır

(saldırganın, kahramanı öldürmek amacıyla aldatmaya çalışması—ŋ3). Kahraman

aldatılır (θ3), genç kız bir dişi arslana dönüşür ve onu yutar (öldürde—A14. Bu aynı

zamanda, bir önceki kesitte öldürülen ejderhaların öcünün alınmasıdır: Genç kızın, bu

ejderhaların kız kardeşi olduğu ortaya çıkar). Öbür erkek kardeşteki mendil, felaketi

duyurur (kötülüğün duyurulması— B4). erkek kardeş bu felaketi gidermek üzere yola

çıkar (C↑). Büyülü bir atın sırtında bir hava yolculuğu yapar (G12); genç kız (dişi arslan)

onu ayartmaya çalışır ama başaramaz (ŋ3—olumsuz θ3) ve kahraman kardeşini aslanın

ağzından çıkartıp diriltir (diriltme—K9). Dişi ejderhayı bağışlar (olumsuz U).

Masal kendisine özgü bir biçimde son bulur: Öldürülmeyip bırakılan ejderha erkek

kardeşleri küçük küçük parçalara ayırır.

I. αa2B3C↑D2E2F1

II. a2B3C↑D2E2F1

III. ↑ s < G2 W° F5

IV. A17 C ↑H1 — J1 I1 L Q Ex U W°

III. β3ŋ3 — θ3 A14 B1C↑G2 ŋ3 — olmsz θ3 K9 olmsz U

EK III

KISALTMALAR DİZELGESİ

Hazırlayıcı bölüm. α başlangıç durumu;

β1 ana-babaların uzaklaşması;

β2 ana-babaların ölümü;

β3 çocukların uzaklaşması;

γ1 yasaklama;

γ2 buyruk;

δ1 yasağın çiğnenmesi;

δ2 buyruğun yerine getirilmesi;

ε1 saldırgan kahramanı sorgular;

ε2 kahraman saldırganı sorgular;

ε3 üçüncü bir kişi aracılığıyla yapılan sorgulama ya da başka benzer

durumlar;

ξ1 saldırgan kahraman üstüne bilgi edinir;

ξ2 kahraman saldırgan üstüne bilgi edinir;

ξ3 başka durumlar;

ŋ1 saldırganın kurbanını aldatma girişimleri;

ŋ2 saldırganın büyülü araçlar kullanması;

ŋ3 başka aldatma biçimleri.

θ1 kahraman saldırganın önerisine tepki gösterir;

θ2 kahraman büyülü eyleme mekanik olarak boyun eğer;

θ3 kahraman boyun eğer ya da saldırganın aldatmaya çalışmasına mekanik

olarak tepki gösterir;

x aldatıcı uzlaşma sırasında gerçekleşen ön kötülük;

A— Kötülük:

A1 bir insanın kaçırılması;

A2 bir yardımcının ya da büyülü bir nesnenin kaçırılması;

AII yardımcıdan zorla ayrılma;

A 3 ekinlerin çalınması ya da ekinlere zarar verilmesi;

A4 gün ışığının çalınması;

A5 başka hırsızlık biçimleri;

A6 sakatlama, kör etme;

A7 ortadan kaybolmaya yol açma;

AVII nişanlı kızın unutulması;

A8 zorla istenen ya da zorla koparılan bilgi; kurban götürülür;

A9 kovma;

A10 suya bırakma;

A11 büyüleme, dönüştürme;

A12 yerine koyma;

A13 öldürme buyruğu;

A14 öldürme;

A15 hapsetme;

A16 korkutarak evlenmeye zorlama;

AXVI aynı şeye akrabalar arasında rastlanır;

A17 yamyamlık ya da yamyamlıkla korkutma;

AXVII aynı şeye akrabalar arasında rastlanır;

A18 vampirlik (hastalık);

A19 savaş ilanı;

°A bir uçuruma itilmiş İvan'ın düşüşüne bağlı biçimler (ikinci kesitteki kötülük),

bir başka deyişle, nişanlı kızın (°A1), büyülü nesnenin ya da yardımcının

(°A2) vb'nin kaçırılmasıyla birlikte ortaya çıkan düşüşe bağlı biçimler.

a— Eksiklik:

a1 bir nişanlı kızın, bir insanın eksikliği;

a2 bir yardımcının, büyülü bir nesnenin eksikliği;

a3 ilginç bir şeyin eksikliği;

a4 ölüm (aşk) yumurtasının eksikliği;

a5 para, besin eksikliği;

a6 başka biçimlerde ortaya çıkan eksiklik.

B— Aracılık, bağlantı anı:

B1 çağrı;

B2 kahramanın gönderilmesi;

B3 kahramanın gitmesine izin verilir;

B4 kötülük haberinin değişik biçimlerde yayılması;

B5 kahraman götürülür;

B6 kahraman bir hayvanı ya da bir insanı kurtarır ya da onun gitmesine izin

verir;

B7 ağıt

C— Saldırgana karşı koymanın başlangıcı.

↑— Kahramanın gidişi.

D— Bağışçının ilk işlevi:

D1 sınama;

D2 selamlama, sorular;

D3 öldükten sonra hizmet etmesini isteme;

D4 bir tutsak kurtarılmasını ister;

°D4 aynı şey ama önceden hapsedilmiş olma;

D5 aman dileme

D6 tartışan kişilerin bölüştürme isteği;

D6 bölüştürme isteğinin dile getirildiği tartışma;

D7 başka istekler;

°D7 aynı şey, istekte bulunan kişinin önce güç bir duruma düsürülmüş

olmasıyla birlikte gerçekleşir;

d7 bağışçı güçsüz bir durumdadır ama, hiç bir istekte bulunmaz; hizmet etme

olasılığı;

D8 kahramanı yok etme girişimi;

D9 düşman bir bağışçıyla savaşım;

D10 büyülü nesneyi bir başka şeyle değiş-tokuş etme önerisi.

E— Kahramanın tepkisi:

E1 başarılan sınama;

E2 kibarca yanıtlama;

E3 ölüye hizmet etme;

E4 tutsağın kurtarılması;

E5 istenilen iyilik yapılır;

E6 tartışanlar arasında bölüştürme yapılır;

EVI kahraman tartışmakta olan kişileri aldatır;

E7 başka hizmetler, yerine getirilen istekler ve dinsel edimler;

E8 zarar verme girişimi boşa çıkar, vb.;

E9 düşman bağışçıya karşı zafer kazanılır;

E10 değiş-tökuş sırasında aldatma.

F— Büyülü bir nesne kahramanın hizmetine verilir:

F1 nesne aktarılır;

f1 özdeksel bir değeri olan bağış;

F2 büyülü nesnenin bulunduğu yer belirtilir;

F3 büyülü nesne üretilir;

F4 büyülü nesne satılır, satın alınır;

F34 büyülü nesne ısmarlama üzerine üretilir;

F5 kahraman büyülü nesneyi bulur;

F6 büyülü nesne kendiliğinden görünür;

FVI büyülü nesne topraktan biter;

F7 büyülü nesne içilir ya da yenir;

F8 büyülü nesne kahraman tarafından çalınır;

F9 büyülü yardımcı hizmet eder, kahramanın hizmetine girer-

f9 aynı şey yardım çağrısı olmadan gerçekleşir ("bir zaman gelecek sana

yararım dokunacak", vb.);

F69 hizmet etmek isteyen yardımcıyla karşılaşma.

G— Belirlenen yere dek götürme.-

G1 havada uçma;

G2 atla götürme, taşıma;

G3 kahraman bir kılavuzun eşliğinde gider;

G4 kahramana yol gösterilir;

G5 kahraman devingen olmayan ulaşım araçlarını kullanır;

G6 kan izleri yolu belirtir.

H— Kötü kişiyle çatışma:

H1 açık alanda dövüşme;

H2 yarış;

H3 kağıt oyunu;

H4 tartılma (sözgelimi 93 numaralı masal).

I— Kahramana verilen özel işaret:

I 1 kahramanın bedeninde özel bir işaret oluşur;

I 2 bir yüzük ya da bir mendil verilir;

I 3 başka özel işaret biçimleri.

J— Saldırgana karşı zafer:

J1 çatışma sırasında zafer kazanılır;

°J2 olumsuz bir biçimde zafer kazanılır (düzmece kahraman çatışmak istemez

saklanır, kahraman da böylece zafer kazanır);

J2 yarışmada zafer kazanılır ya da üstünlük elde edilir;

J3 kağıt oyununda kazanılır;

J4 tartılma sırasında üstünlük elde edilir;

J5 saldırgan çatışma olmadan öldürülür;

J6 saldırgan kovalanır.

K— Kötülüğün ya da eksikliğin giderilmesi:

K1 aranan nesne zor kullanarak ya da kurnazlıkla hemen elde edilir,

KI aynı şey, bir kişinin bir başkasmı aranan nesneyi elde etmeye zorlamasıyla

gerçekleşir,

K2 aranan nesne birçok yardımcıyla birlikte elde edilir;

K3 bazı nesneler çekicilik yardımıyla elde edilir,

K4 kötülüğün giderilmesi doğrudan doğruya önceki olayların rın bir sonucudur,

K5 kötülük büyülü nesnenin kullanılmasıyla, anında giderilir;

K6 büyülü nesnenin kullanılmasıyla yoksulluk ortadan kalkar;

K7 avlanma;

K8 büyünün bozulması;

K9 dirilme;

KIX aynı şey yaşam suyunun önceden aranmasıyla gerçekleşir;

K10 kurtarma;

KF F biçimlerinden biriyle gerçekleşen giderme; bir başka deyişle: K F1 —

aranan nesne aktarılır; KF2 — aranan nesne¬nin bulunduğu yer belirtilir,

vb.

↓— Kahramanın geri dönüşü.

Pr— Kahraman izlenir:

Pr1 havada uçma;

Pr2 suçlu teslim edilmelidir;

Pr3 çeşitli hayvan kılığına dönüşerek gerçekleşen izleme;

Pr4 çekici nesnelere dönüşerek gerçekleşen izleme;

Pr5 kahramanı yutma girişimi;

Pr6 kahramanı yok etme girişimi;

Pr7 bir ağacı gövdesini yiyerek devirme girişimi.

Rs— Kahramanın yardımına koşulur:

Rs1 hızla kaçma;

Rs2 kahraman yola bir tarak, vb. atar;

Rs3 kiliseye, vb'ne dönüşerek kaçma;

Rs4 kahraman kaçarken saklanır;

Rs5 kahraman demircilerin yanında saklanır;

Rs6 hayvanlara, bitkilere, taşlara dönüşme;

Rs7 kahraman çekici nesnelerin ayartmasına karşı direnir;

Rs8 kahraman yutulmaktan kurtulur;

Rs9 kahraman öldürülmekten kurtulur;

Rs10bîr ağacın üstüne sıçrama.

O— Kimliğini gizleyerek gelme.

L— Düzmece kahramanın asılsız savları.

M— Güç iş.

N— Güç işi yerine getirme:

°N güç işi belirli bir sürede yerine getirme.

Q— Kahramanın tanınması.

Ex— Düzmece kahraman ortaya çıkarılır.

T— Biçim değiştirme:

T1 bedensel açıdan yeni bir görünüm;

T2 bir sarayın yapılması;

T3 yeni giysiler;

T4 gülmeceli ya da usa yatkın biçimler.

U— Düzmece kahramanın ya da saldırganın cezalandırılması.

W°o— Evlenme ve tahta çıkma:

W° evlenme;

Wo Tahta çıkma;

w1 evlilik sözü verme;

w2 yinelenen evlilik;

w3 parayla ödüllendirme (prensesle evlenme yerine) ve düğünün

çözülmesinde başka zenginleşme biçimleri.

Y — Anlaşılmayan ya da aktarma biçimler.

< — Bir işaret direği önünde ayrılma.

s — işaret veren bir nesnenin aktarılması.

Gdl. — Güdülenmeler.

§ — Bağlantılar;

olumlu (olm) — işlevin olumlu sonucu;

olumsuz (olmsz) — işlevin olumsuz sonucu;

Karşıt (kt) — işlevin anlamına karşıt bir sonuç.

3

7

8

1. Sorunun Tarihçesi 10

2. 25

3. 31

4 67

5. Masalın Başka Birkaç Öğesi 71

6. İşlevlerin Kişilere Göre Dağılımı 79

7. Olayın Akışı İçine Kişiler Katmanın Çeşitli Yolları 84

8. Kişilerin Nitelikleri ve Bu Niteliklerin Anlamı 87

9. Bütün Olarak Masal 91

Sonuç 115

İÇİNDEKİLER

Vladimir Propp ve Masalın Biçimbilimi

(Mehmet Rifat'ın Önsözü)

Masalın Biçimbilimi

Giriş

Ekler 116

Yöntem ve Gereç

Kişilerin İşlevleri

Benzeşmeler. Aynı İşlevin Biçimbilimsel Açıdan İkili Anlamı