Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit

Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit

Botuar për herë të parë në Zvicër në vitin 2000 prej Programit të Mjedisit të Kombeve të Bashkuara.

Copyright © 2000, United Nations Environment Programme

Ky botim mund të riprodhohet tërësisht ose pjesërisht në çfarëdo lloj forme, për qëllime edukimi dhe jo përfitimi, pa marrë lejetë veçantë nga zotëruesi i së drejtës së autorit, por me kusht që të bëhet i njohur burimi. UNEP-i do ta çmonte aktin e dhurimittë një kopjeje nga çdo botim që do të përdorte këtë material si burim informacioni.

Nuk mund të përdoret ky botim për shitje apo qëllime të tjera tregtare, pa marrë më parë leje me shkrim nga Programi iMjedisit i Kombeve të Bashkuara (UNEP).

United Nation Environment ProgrammePO Box 30552NairobiKenyaTel : + 254 2 62 1234Fax : + 254 2 623927E-mail: [email protected] : http://www.unep.org

DeklaratëPërmbajtja e këtij vëllimi nuk pasqyron domosdoshmërisht pikëpamjet e UNEP-it apo të organizatave kontribuese. Përcaktimete përdorura dhe paraqitjet e bëra nuk nënkuptojnë shprehjen e një opinioni të caktuar nga ana e UNEP-it apo organizatave kon-tribuese në lidhje me statusin ligjor të ndonjë shteti, territori, qyteti, zone ose autoriteti të tij, si dhe në lidhje me përcaktimin ekufijve të ndryshëm.

Prodhimi dhe skica e kopertinës: Kim & Cie S.A.Hartat nga GRID ArendalFotografia e kopertinës: UNEP dhe Robert Goddyns; fotografitë e tjera : UNEPShtypur nga: SADAG, FranceShtypur në letër pa klor.

Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit

Vlerësimi M

jedisor në Shqipëri pas Konfliktit

4

Vlerësimi Mjedisor në Shqipëripas Konfliktit

Tabela e lëndës

Parathënie 5nga Drejtori Ekzekutiv i UNEP-it

➊ Hyrje 6

➋ Konteksti mjedisor 12

➌ “Pikat e nxehta” kryesore të shqyrtuara nga misioni 24

➍ Zona të tjera industriale të vëzhguara nga UNEP- i 34

➎ Administrimi i krizës së refugjatëve kosovarë: pasojat në mjedis 38

➏ Kapacitetet institucionale për administrim mjedisor 46

➐ Rekomandime 52

ShtojcaI Bibliografi 62II Fjalorth 66III Marrëveshje mjedisore shumëpalëshe në të cilat Shqipëria është

pjesëtare 78IV Lista e kontribuesve 79

Parathënie

Gjatë dekadës së fundit Shqipëria kaloi nëpër një periudhë tëvështirë tranzicioni. Reformat ekonomike dhe civile u shoqëruanme një ndërgjegjësim gjithnjë e më të madh të shoqërisë për

mjedisin si edhe me krijimin e një Agjencie Kombëtare të Mjedisit.Konflikti në Kosovë i dha një përmasë të re e të domosdoshme sfidavedhe përpjekjeve humanitare.

Ky raport vjen pas sondazheve të kryera nga Programi i Mjedisit i Kombeve tëBashkuara (UNEP) mbi ndikimin e konfliktit kosovar në mjedis. Ai zgjeron njohuritë rreth ndikimit të konflikteve mbi mjedisin dhe sfidave me të cilat po përballet Shqipëria. Raporti do të jetë një mjet i dobishëm për ata anëtarë të bashkësisë ndërkombëtare që duan të vlerësojnë nevojat e Shqipërisë dhe ta ndihmojnë atë. Ai thekson, gjithashtu, rëndësinë e administrimit të mjedisit gjatë procesit të dhënies së ndihmës humanitare.

Gjatë vlerësimit të kryer, UNEP-i shfrytëzoi aftësitë e ekspertëve ndërkombëtarënga fusha të ndryshme të shkencës dhe të politikave mjedisore. Gjatë një misioni në terren, grupi vizitoi kampet e refugjatëve dhe “pikat e nxehta” mjedisore, përfshirëkëtu dhe zona industriale të braktisura. Ai mori gjithashtu mostra dhe analizoi tëdhëna mbi mjedisin dhe vendbanimet e njerëzve. Do të doja t’i shprehja falenderimete mia këtij grupi të përkushtuar dhe mjaft të aftë për punën e vështirë që ka kryer.

UNEP-i është angazhuar në vlerësimin e zonave të ndryshme të botës që kanënjë degradim të madh të mjedisit si pasojë e konflikteve civile apo të fatkeqësive natyrore. Kjo punë filloi pas konfliktit të vitit të kaluar në Kosovë, kur u krijua ForcaNdërhyrëse Ballkanike (FNB) e përbashkët mes UNEP-it dhe UNCHS-së. FNB-jakreu një vlerësim të shpejtë që u kurorëzua me botimin e raportit Konflikti në Kosovë:Pasojat për mjedisin dhe vendbanimet e njerëzve. Që nga ajo kohë UNEP-i ka zbatuar projekte humanitare për të zbutur ndotjen në “pikat e nxehta” mjedisore që uidentifikuan.

Ky raport i UNEP-it, Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit, u mundësuame përkrahjen bujare të Hollandës, si edhe nga bashkëpunimi i ngushtë me Paktin eStabilitetit për Europën Juglindore, me Programin e Zhvillimit të Kombeve tëBashkuara, me Komisionin Ekonomik të Kombeve të Bashkuara për Europën dhe mePërfaqësuesin e Lartë të Kombeve të Bashkuara për Refugjatët. Dëshiroj të falenderoj,gjithashtu, qeverinë hollandeze dhe organizatat partnere për kontributin dhe mbështetjene tyre të pallogaritshme.

Klaus ToepferZëvendës-sekretar i Përgjithshëm i Kombeve të BashkuaraDrejtor Ekzekutiv i Programit të Kombeve të Bashkuara për Mjedisin

5

Hyrje

Pas konflikteve lindin gjithnjë mundësira të reja për ripërtëritje. Gjatë dhjetëvjetëve të fundit Europa Juglindore kaloi në një periudhë trazirash dhe paqëndrueshmërie. U ndezën konflikte dhe u ndanë komunitete. Shumë njerëz

lanë shtëpitë dhe atdheun e tyre për t’i shpëtuar rrezikut. Me përqendrimin e vëmendjesnë çështje të tjera, mjedisi i pasur natyror i rajonit u dëmtua edhe më shumë.

Situata sot në Ballkan, për fat të mirë, nuk është më ajo e mëparshmja. Po forcohet paqja, demokracia dhe stabiliteti. Po rritet bashkëpunimi brendapërbrendarajonit si dhe me vendet e tjera europiane. Kanë filluar përpjekjet për rindërtim dhembrojtja e mjedisit po del si përparësi.

Ky raport vlerësimi përqendrohet në nevojat mjedisore të Shqipërisë, të parakëto në kuadrin e zhvillimeve të gjera rajonale. Ashtu si edhe shtetet fqinje të saj,Shqipëria është vendi i disa prej burimeve natyrore më të çmuara dhe të pasura tëEuropës. Këto burime, megjithatë, kanë vuajtur pasojat e dekadave kur aktivitetiindustrial në vend nuk kryhej sipas standardeve të duhura.

Në Shqipëri sot po ndodh transformimi demokratik i institucioneve. Mbrojtja emjedisit po hedh hapa përpara krahas zhvillimit ekonomik. Tani Shqipëria ka mundësinë të ndalojë shkatërrimin e mjedisit të saj të çmuar dhe, në të njëjtën kohë, tëkrijojë një ekonomi të fortë dhe begati për shtetasit e saj.

Ky raport nuk pretendon të jetë një analizë e plotë për mjedisin, por një vlerësimi shpejtë, strategjik, që synon identifikimin e nevojave mjedisore më të ngutshme tëShqipërisë, me qëllim që të caktohen përparësitë për fondet e rehabilitimit. Në përputhje me këtë, raporti përqendrohet në vendet me ndotje më të madhe, në “pikate nxehta” që kërkojnë vëmendje të menjëhershme, në pasojat mbi mjedis të të ardhurve nga konflikti i Kosovës, si dhe në veprimet që mund të ndërmerren për tëforcuar politikat dhe institucionet mjedisore shqiptare.

Përgjegjësia për të përmirësuar mjedisin e Shqipërisë u takon vetë shqiptarëve.Bashkësia ndërkombëtare mund të luajë një rol të vlefshëm për ta ndihmuarShqipërinë në përmbushjen e programit të saj, por duhet të jetë vetë Shqipëria ajo qëdo ta hartojë këtë program.

UNEP-i shpreson se rekomandimet që përmban ky raport do të përshpejtojnëveprimet. Në mënyrë të veçantë UNEP-i i bën thirrje bashkësisë ndërkombëtare që tëndihmojë sa më parë autoritetet lokale për zgjidhjen e problemeve në “pikat e nxehta”.

Ky vlerësim u krye me kërkesën e qeverisë shqiptare dhe në kuadrin e Paktit tëStabilitetit për Europën Juglindore. Ai plotëson raportet: Konflikti në Kosovë,pasojat për mjedisin & vendbanimet e njerëzve (1999) dhe Vlerësim mjedisor i situatës pas konfliktit–Republika ish-Jugosllave e Maqedonisë (2000).

Vlerësimi M


6

3 000 meters2 0001 0005002000

Source: Atlas de Poche, Editions du Livre de Poche, Paris, 1996.

National capital

2 925 m

2 544 m

Bucarest

Sofia

Sarajevo

Ljubljana

Zagreb

Belgrade

Tirana

PodgoricaSkopje

Istanbul

Save

H u n g a r i a nP la in T r a n s y l v a n i a

Is t r ia

Moldova

Romania

Hungary

Bulgaria

Croatia

Bosnia-Herzegovina

FR Yugoslavia

Albania

Turkey

MONTENEGRO

Italy

Austria

Slovenia

SERBIA

Greece

FYR ofMacedonia

Ukraine

KOSOVO

VOJVODINE

Adriatic

Sea

Aegean

SeaMediterranean

Sea

Black

Sea

0 100 200 300 km

➤ Harta 1 : Rajoni i Ballkanit

Metoda e vlerësimit

Reagimet e zakonshme në raste emergjencash përqendrohen kryesisht tekveprimtaria humanitare. Vlerësimet mjedisore pas konflikteve, të kryera nga UNEP-i, i përgjigjen nevojës globale për vlerësime të shpejta dhe të pavaruara të mjediseve të prekura prej konflikteve dhe emergjencave të tjera. Si pikë e rëndësishmepër bashkësinë botërore të mjedisit, UNEP-i ka tashmë një rol të përcaktuar që konsiston në bashkërendimin e punës së partnerëve ndërkombëtarë dhe në grumbullimine ekspertizës së nevojshme për analizimin e dinamikave komplekse pasemergjente. Mekëtë synohet të sigurohen analiza të përqendruara, strategjike, të cilat do të ndihmojnë shtete të ndryshme të hartojnë programe mjedisore dhe të riintegrohen nëkomunitetin rajonal dhe botëror. Çka është më e rëndësishme, UNEP-i synon të ndihmojë vendet donatore në përcaktimin e zonave parësore për bashkërendim tëpunës në fushën e mjedisit.

1H

yrje

7

Vlerësimet pas konflikteve të kryera prej UNEP-it përbëjnë një analizë të gjendjes mjedisore me synim parandalimin e emergjencave dhe vënien në gatishmërindaj tyre, ashtu si dhe zbutjen e kundërveprimin ndaj tyre. Kjo kërkon një analizë nënjë kontekst më të gjerë, siç është ai i kushteve dhe kapaciteteve ekzistuese të njëvendi. Këto vlerësime kërkojnë, pra, analiza të thelluara për çështje të caktuaramjedisore, takime me të interesuarit kryesorë, ekspedita, botim raportesh dhe përpjekje për të përshpejtuar veprimet konkrete për përmirësimin e mjedisit.

Vlerësimi mjedisor i UNEP-it për Shqipërinë u krye në bashkëpunim të ngushtëdhe me mbështetjen e Agjencisë Kombëtare shqiptare të Mjedisit (AKM). Procesi ivlerësimit nisi me një shqyrtim të literaturës dhe të të dhënave ekzistuese për mjedisinnë Shqipëri. Një ekspeditë paraprake e UNEP-it zhvilloi takime me drejtues të organizmave shtetërore, joshtetërore dhe akademike që merren me mjedisin.Mbështetur në këto kërkime, UNEP-i vendosi ta përqendrojë këtë vlerësim në triçështje kryesore me interes:

● zonat e emergjencës mjedisore, siç janë "pikat e nxehta"● ndikimi i fluksit të refugjatëve mbi mjedisin në Shqipëri● kapacitetet institucionale të administrimit të mjedisit në Shqipëri

Gjatë një periudhe njëjavore (17-24 shtator 2000) një mision i UNEP-it i ftuarnga Agjencia Kombëtare e Mjedisit bëri një vëzhgim të gjëndjes në Shqipëri. Misionipërbëhej nga specialistë të proceseve kimike dhe teknologjike, të administrimit tëmbetjeve të ngurta, të biodiversitetit, ujërave, cilësisë së ajrit, tokave, planifikimiturban, legjislacionit, përfaqësues të qeverisë, specialistë të ndihmës humanitare, tëmenaxhimit të emergjencave, ekonomisë mjedisore, informacionit mjedisor dhe mediave. Grupi u shoqërua nga ekspertë kombëtarë shqiptarë të cilët ofruan informacione të vlefshme.

Misioni u nda në tre grupe, të cilët u përqendruan përkatësisht në "pikat e nxehta", pasojat e refugjatëve dhe në kapacitetin institucional. Gjatë javës së qëndrimit, anëtarët e misionit kryen dhjetëra takime me përfaqësues të qeverisë,organizatave joqeveritare, fondacioneve, akademisë dhe të mediave.

Grupi i "pikave të nxehta" vizitoi nëntë zona, të cilat paraqiten në mënyrë të hollësishme në kapitujt 3 dhe 4. Këto pika u përzgjodhën që përpara ardhjes sëmisionit, bazuar në konsultat e zhvilluara me ekspertë vendës. Qëllimi ishte të vëzhgoheshin ato pika të konsideruara, pas të gjitha gjasave, me rrezikshmëri të drejtpërdrejtë për mjedisin dhe shëndetin e njeriut. Në çdo pikë, grupi i ekspertëvezhvilloi takime me përfaqësuesit e uzinave dhe me zyrtar-ë vendorë, inspektoiimpiantet dhe, aty ku ishte e mundur, mori mostra të tokës, ujit e të ajrit. Ekspertënga grupi u takuan gjithashtu me përfaqësues nga organizatat joqeveritare, InstitutiHidrometereologjik, Instituti i Shëndetit Publik, Fakulteti i Shkencave të Natyrës tëUniversitetit të Tiranës dhe Instituti i Studimit të Tokave.

Grupi i specializuar për probleme të ndikimit të mundshëm të refugjatëve zhvilloi takime me shtatë agjenci dhe organizata të përfshira drejtpërdrejt ose tërthorazi

Vlerësimi M


8

District boundary

Source: Department of Public Information ofthe United Nations (UNDPI), CartographicSection, New York ; United Nations EnvironmentProgramme (UNEP).

Refugee

Sites visited

Hot spot

District capital

Airport

Main Road

Railroad

0 40 km10 20 30

Valbone

Vermosh

Koplik

Pukë

Kukës

Peshkopi

Maqellarë

Rrëshen

Krujë

Shijak

Kavajë

Peqin Cërrik

Elbasan

Maliq

KorçeBilisht

Ersekë

Çorovodë

Përmet

Memaliaj

Vlorë

Dhërmi

Gjirokastër

Konispol

Sarandë

Tepelenë

Delvinë

Selenicë

Durrës

Lushnjë

Fier

Burrel

Bulquizë

Librazhd

GramshPogradec

Kuçovë

Patos

Ballsh

Berat

Lezhë

Laç

Krumë

Shkodër(Scutari)

Tropojë

Bajram Curri

Tiranë(Tirana)

KUKËS

DIBRA

MIRDITË

LAÇ

KRUJË

MAT

BULQIZË

TIRANË

PEQIN

ELBASAN

LIBRAZHD

GRAMSH

POGRADEC

DEVOLLKORÇESKRAPAR

KUÇOVË

BERAT

TEPELENË

PËRMET

GJIROKASTËR

VLORË

SARANDË

DELVINË

FIER

LUSHNJË

KOLONJË

MALLA-KASTER

KAVAJË

LEZHË

HAS

LakeUlzës

LakeOhrid

LakePrespa

LakeFierzës

LakeScutari

FYR of

Macedonia

FR Y ugoslavia

Greece

DURRËS

Rubik

TROPOJË

SHKODËR

PUKË

MALSIEMADHE

National capital

Town, village

Adriatic

Sea

➤ Harta 2 : Vendet e vlerësuara nga misioni i UNEP-it 1H

yrje

9

në administrimin e fluksit të refugjatëve. Ndër këta ishin përfaqësuesit lokalë tëKomisionerit të Lartë të Kombeve të Bashkuara për Refugjatët dhe të Programit tëZhvillimit të Kombeve të Bashkuara, Agjencisë Kombëtare të Mjedisit, përfaqësuestë agjencive rajonale të mjedisit (të Durrësit, Fierit dhe Shkodrës) dhe Ministrisë sëBujqësisë dhe të Ushqimit. Mbështetur në kërkimet paraprake dhe në përmbajtjen eintervistave të sipërpërmendura, grupi inspektoi dymbëdhjetë zona vendstrehimi tërefugjatëve: kampin e refugjatëve të Spitallës, Hamallajn 3, Rrushkullin 1, Kampinaustriak, atë të Ndihmës Islamike, Shirokës dhe të Shpresës, Pallatin e Sportit,Qendrën Olimpike dhe Fabrikën e Duhanit, Parkun Kombëtar të Tiranës dheKompleksin e Pishinave në Tiranë.

Grupi i kapacitetit institucional u takua me përfaqësues të Agjencisë Kombëtaretë Mjedisit, Qendrës Mjedisore për Administrim dhe Teknologji (ECAT-Tiranë),Bashkisë së Tiranës, Ministrisë së Shëndetësisë, Ministrisë së Transportit, Ministrisësë Punëve Publike, Ministrisë së Bujqësisë dhe Ushqimit, Drejtorisë së Pyjeve dheKullotave, Sekretariatit të Këshillit Kombëtar të Ujërave, Agjencisë Rajonale tëMjedisit (Durrës), Institutit të Tokave, Ministrisë së Ekonomisë Publike dhePrivatizimit, Këshillit të Rregullimit të Territorit, Institutit Metereologjik, QendrësRajonale të Mjedisit, Bashkimit Europian (EU/PHARE), Institutit të ShëndetitPublik, Bankës Botërore, si dhe me përfaqësues të fondacioneve e të organizatavejoqeveritare.

Në disa prej pikave të vizituara informacioni teknik i disponueshëm ishte ikufizuar ose i vjetëruar. Si rrjedhim, misioni shqyrtoi të dhëna plotësuese, përfshirëkëtu dhe rezultatet e mostrave të mbledhura në terren nga ekspertët e UNEP-it.

PËRFUNDIME TË RËNDËSISHME

1. UNEP-i përcaktoi si "pika të nxehta" pesë nga pikat e vizituara në terren:

● Uzinën kimike, Durrës● Ndërmarrjen e PVC-së, Vlorë ● Puset e naftës, Patos● Rafinerinë e naftës, Ballsh● Pikën e shkarkimit të mbeturinave, Sharrë

Në këto pika nevojitet vëmendje e menjëhershme, me qëllim që të parandalohetrreziku i madh për shëndetin dhe mjedisin përqark. Bashkësia ndërkombëtareduhet të ofrojë ndihmë emergjente për këto zona përparësore. (Për rekomandimetmbi "pikat e nxehta", shih fq. 53).

Vlerësimi M


10

2. Katër pikat e tjera të vizituara nga misioni i UNEP-it paraqesin probleme serioze të mjedisit. Këto probleme kërkojnë shqyrtime, zbatim të masave përmirësuese dhe monitorim afatgjatë, me qëllim që të evitohen rreziqet e mëtejshme për natyrën dhe shëndetin e njeriut.

3. Fluksi i refugjatëve në Shqipëri nuk pati ndonjë ndikim të madh me veprimafatgjatë mbi mjedisin. UNEP-i, sidoqoftë, vëzhgoi zona jo shumë të degraduara,që mund të ishin evituar me anë të një planifikimi mjedisor të një shkalle më tëlartë e të një administrimi dhe bashkëpunimi më të mirë ndërmjet agjencive. Përmë tepër, shumica e kampeve nuk ishin rehabilituar siç duhej. (Për rekomandimetmbi administrimin e refugjatëve, shiko fq.56).

4. Qeveria po bën hapa të rëndësishëm përpara në drejtim të zhvillimit tëkapaciteteve në fushën e mbrojtjes së mjedisit. Legjislacioni dhe programetmjedisore janë përmirësuar vitet e fundit. Përgjegjësitë për mjedisin në qeverijanë, megjithatë, të shpërndara dhe shpeshherë të mbivendosura. Si pasojë,politikat nuk bashkërendohen dhe zbatimi i tyre është i ngadaltë. Monitorimi ikushteve mjedisore dhe shëndetësore është gjithashtu i pamjaftueshëm. Krijimii një Ministrie të Mjedisit, të fuqishme dhe të mirëfinancuar, do të ndihmontepër qartësimin e përgjegjësive, forcimin e politikave e detyrimeve ligjore si dherritjen e shkallës së ndërgjegjësimit mjedisor në Shqipëri. (Për rekomandimetmbi kapacitetet institucionale, shiko fq.59).

Falënderime

Misioni vlerësues i UNEP-it u financua tërësisht nga qeveria hollandeze nëkuadër të Paktit të Stabilitetit për Europën Juglindore. Veç kësaj, UNEP-i,UNHCR-ja dhe Komisioni Ekonomik i Kombeve të Bashkuara për Europën siguruanmbështetjen bazë për planifikimin dhe zbatimin e projektit. Një mirënjohje e veçantëi takon përfaqësuesit lokal dhe personelit të zyrës së UNDP-së në Tiranë, pa drejtimindhe mbështetjen logjistike të të cilëve UNEP-i nuk do të mund ta kishte kryervlerësimin.

Qeveria dhe shtetasit shqiptarë i dhanë një ndihmë të jashtëzakonshme UNEP-it. AKM-ja dhe ECAT Tirana meritojnë falenderime të veçanta për mbështetjene tyre të vazhdueshme, këshillat dhe ndihmën e tyre aq të nevojshme. UNEP-i emirëpriti bashkëpunimin shumë të rëndësishëm të një numri ministrish, autoritetesh,organizatash joqeveritare dhe të biznesit në Shqipëri.

UNEP-i u shpreh mirënjohjen më të thellë të gjithë partnerëve të tij nëvlerësimin e kryer.

1H

yrje

11

Konteksti mjedisor

Hyrje

Shqipëria shtrihet në pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik. Ajo kufizohetnë veri dhe verilindje me Republikën Federale të Jugosllavisë, në lindje meish-Republikën Jugosllave të Maqedonisë dhe në jug me Greqinë. Bregu

perëndimor laget nga detet Adriatik dhe Jon. Një pjesë e madhe e sipërfaqes prej 28748 km2 ka karakter malor. Vendi ka afërsisht 3.5 milion banorë, 46% prej të cilëvebanojnë në zonat urbane.

Gjatë periudhës 1944-1991, qeveria shqiptare u drejtua nga Partia Komuniste, enjohur për një kohë të gjatë si Partia e Punës e Shqipërisë. Shteti në këtë periudhëdrejtonte veprimtarinë ekonomike, kurse pronësia dhe sipërmarrjet private ishin tëndaluara. Infrastruktura industriale (si p.sh. industria shkrirëse, industria kimike,metalurgjike dhe e përpunimit të vajrave) importohej kryesisht nga Kina dheBashkimi Sovjetik. Kontrolli i shkarkimeve dhe trajtimi i ujërave të ndotura nukparashikoheshin në planifikimin e pjesës më të madhe të fabrikave. Pothuajse gjysmae krahut të punës në Shqipëri ishte në kooperativat bujqësore. Investime të konsiderueshme u kryen për bonifikimin, ujitjen dhe plehërimin e tokave, por gjatëkëtij procesi nuk u morën parasysh kriteret mjedisore dhe masat për ruajtjen e tokave.

Nga fundi i viteve 80-të Europa Lindore u përfshi në një vorbull trazirash politike. E gjendur nën një presion politik në rritje, qeveria shqiptare rivendosi lirinëe besimit dhe të lëvizjes, si dhe ligjëroi partitë opozitare. Destabilizimi i vazhdueshëm ekonomik, social dhe politik çoi në përmbysjen e disa qeverive. Nëmars 1992 opozita korri një fitore vendimtare elektorale dhe Shqipëria u fut në rrugëne tranzicionit drejt një ekonomie të lirë tregu.

Shqipëria doli nga epoka komuniste si vendi më i varfër i Europës. Për përballimin e këtij problemi qeveria e re hartoi programin e një reforme ekonomikeafatgjatë. U privatizuan shumë prona shtetërore, u decentralizuan politikat e prodhimit dhe u hoqën kufizimet mbi tregtinë dhe investimet e huaja.

Gjatë periudhës 1989-1992 ekonomia pësoi një rënie domethënëse. Fabrikatfilluan të mbylleshin, kurse në ato që vazhduan të funksiononin, niveli i prodhimit uul ndjeshëm. Nga pikëpamja mjedisore, sidoqoftë, kjo ekonomi e dobësuar ishte nënjëfarë mënyre si një bekim. Rënia e madhe e prodhimit industrial bëri që nivelet endotjes të binin. Në këtë periudhë uzinat ose u braktisën, duke lënë nga pas pak ndotje, ose u privatizuan në kushte që nuk merrnin parasysh ndikimin në mjedis.

2

Vlerësimi M


12

Source: Department of Public Information of theUnited Nations (UNDPI), Cartographic Section,New York ; UNEP-GRID Arendal, Norway.

District boundary

District capital

Airport

Main Road

Railroad

0 40 km10 20 30

TROPOJË

SHKODËR

PUKË

MALSIEMADHE

National capital

Town, village

Valbone

Vermosh

Koplik

Pukë

Kukës

Peshkopi

Maqellarë

Rrëshen

Krujë

Shijak

Kavajë

Peqin Cërrik

Elbasan

Maliq

KorçeBilisht

Ersekë

Çorovodë

Përmet

Memaliaj

Vlorë

Dhërmi

Gjirokastër

Konispol

Sarandë

Tepelenë

Delvinë

Selenicë

Durrës

Lushnjë

Fier

Burrel

Bulquizë

Librazhd

Gramsh Pogradec

Kuçovë

Patos

Ballsh

Berat

Lezhë

Laç

Krumë

Shkodër(Scutari)

Tropojë

Bajram Curri

Tiranë(Tirana)

KUKËS

DIBRA

MIRDITË

LAÇ

KRUJË

MAT

BULQIZË

TIRANË

PEQIN

ELBASAN

LIBRAZHD

GRAMSH

POGRADEC

DEVOLLKORÇESKRAPAR

KUÇOVË

BERAT

TEPELENË

PËRMET

GJIROKASTËR

VLORË

SARANDË

DELVINË

FIER

LUSHNJË

KOLONJË

MALLA-KASTER

KAVAJË

LEZHË

HAS

LakeUlzës

LakeOhrid

LakePrespa

LakeFierzës

LakeScutari

FYR ofMacedonia

FR Y ugoslavia

Greece

DURRËS

Adriatic

Sea

➤ Harta 3 : Republika e Shqipërisë 2Konteksti M

jedisor

13

Në vitin 1993 prodhimi kombëtar bruto u rrit me 11%. Në vitin 1994 u rrit me 7% dhe në 1995 me 6%, që përbën nivelin më të lartë në Europë. Nga viti1992 deri në 1995 inflacioni ra nga një mesatare vjetore prej 226% në 7%. Brenda njëgjysmë dekade shteti arriti të kontrollonte 40% të ekonomisë së përgjithshme. Nxiturnga privatizimi dhe reforma e tokës, biznesi fshatar lulëzoi, duke i dhënë ekonomisënjë shtysë të madhe përpara.

Në vitin 1997 Shqipëria kaloi një periudhë të vështirë destabilizimi dhe problemesh civile. Pasojat ishin të rënda për ekonominë, aq sa dhe sot e kësaj diteShqipëria vazhdon të përballet me shumë vështirësi. Pjesa dërrmuese e industriveqëndrojnë ende të mbyllura dhe papunësia është në një nivel të lartë. Varfëria ështëmjaft e përhapur.

Një prej pasojave të rënies së vazhdueshme ekonomike ishte emigrimi i popullsisë. Shumë njerëz u larguan nga Shqipëria për arsye ekonomike. Të tjerë uzhvendosën nga zonat rurale me një gjendje të vështirë ekonomike, drejt qyteteve.Problemi u rëndua edhe nga rritja e shpejtë e popullsisë. Popullsia e Tiranës është mëse dyfishuar gjatë dhjetë viteve të fundit.

Infrastruktura urbane, megjithatë, nuk ka njohur rritje të njëkohshme. Sistemii furnizimit me ujë të pijshëm dhe ai i trajtimit të mbetjeve janë mbingarkuar përtejkapaciteteve. Në raste të skajshme, ka familje që, në mungesë të alternativave, kanëngritur shtëpi në zona tepër të rrezikshme industriale, siç do të përshkruhet më gjerënë kapitullin 3. Shqipëria po përballet, në të vërtetë, me një krizë të brendshme refugjatësh.

Po të shohim anën tjetër të spektrit ekonomik, vihet re se, me qëllim për tëshmangur taksat, nuk raportohen drejt sasi të konsiderueshme të ardhurash, dukedëmtuar në këtë mënyrë buxhetin e shtetit. Po kështu, ndërtimet e shumta pa leje poshpërfytyrojnë peizazhin shqiptar dhe po shkatërrojnë më tej administratën e paqëndrueshme të vendit.

Gjendja e mjedisit

Megjithë sfidat e vështira sociale dhe ekonomike, Shqipëria ka nisur krijimin enjë kuadri për përballimin e problemeve mjedisore që kanë dalë gjatë dekadave tëindustrializimit dhe më pas.

Kushtetuta e vendit parashikon që republika të ruajë "një mjedis të shëndetshëmdhe ekologjikisht të përshtatshëm për brezat e sotëm dhe të ardhshëm". Burimet natyrore duhet të "shfrytëzohen në mënyrë racionale" sipas "parimit të zhvillimit tëqëndrueshëm".

Nga kjo direktivë e kushtetutës rodhën një sërë zhvillimesh pozitive. Në vitin1993 qeveria miratoi për herë të parë Planin Kombëtar të Veprimit për Mjedisin. Atyu përcaktuan qëllimet e Shqipërisë për mjedisin si dhe u rekomandua një plan veprimi. U përcaktuan gjithashtu disa përparësi afatshkurtra, si:

Vlerësimi M


14

● Monitorimi i ndotjes industriale dhe urbane, përfshirë ndotjen e ajrit dhe të ujërave● Vendosja e standardeve të lejueshme të ndotjes● Ndalimi i prerjeve të paligjshme të pyjeve dhe caktimi i masave parandaluese

kundër erozionit të tokës● Përcaktimi i nevojave mjedisore të bregdetit shqiptar● Rehabilitimi i zonave të ndotura rëndë● Zbatimi i mekanizmave mjedisorë të nivelit europian.

Për realizimin e këtyre qëllimeve po ndërmerren shumë nisma. Në të njëjtënkohë ka filluar procesi i rinovimit të Planit Kombëtar të Veprimit për Mjedisin(PKVM). PKVM-ja e rishikuar pritet të vërë theksin në:

● Bashkëpunimin më të ngushtë ndërqeveritar● Ngritjen e njësive mjedisore në ministritë kryesore dhe bashkitë● Përmirësimin e sistemit të inspektimit të mjedisit● Ngritjen e një sistemi informacioni mjedisor● Fuqizimin e sistemit të vlerësimit të ndikimit në mjedis● Plotësimin e kuadrit ligjor mjedisor

Ligji për Mbrojtjen e Mjedisit, një ligj thelbësor i këtij kuadri, u miratua në vitin1993 dhe u amendua më 1998. Ai plotëson spektrin e çështjeve të politikës mjedisore. Ligji kërkon, gjithashtu, botimin e Raportit mbi Gjendjen e Mjedisit(RGJM). Raporti i parë mbi gjendjen e mjedisit u botua më 1993, i katërti më 1999.Këto dokumente ndodhen në internet në adresën: http://www.grida.no/enrin/htmls/albania/soe/htmls/

Bashkimi i lumit Buna me liqenin e Shkodrës

Në vitin 1998 qeveria krijoi Agjencinë Kombëtare të Mjedisit (fillimisht Komiteti iMbrojtjes së Mjedisit), duke u dhënë kështu çështjeve mjedisore një rëndësi kombëtare.Agjencia Kombëtare e Mjedisit diskutohet më gjerësisht në kapitullin 6.

2Konteksti M

jedisor

15

Depozitime të paligjshme të plehrave në bregun e liqenit të Shkodrës, Shkodër

■ MbeturinatMungesa e administrimit të hedhurinave të ngurta është një problem shumë i

madh dhe tepër i ndjeshëm në Shqipëri. Me kalimin e shoqërisë shqiptare në ekonominë e tregut, prodhimi i hedhurinave të ngurta në vend u rrit në mënyrë të dukshme. Një sërë produktesh importi hynë për herë të parë në tregun shqiptar. Rritjae shpejtë e popullsisë, urbanizimi dhe shpërthimi i aktiviteteve nxorën në pah një sistem joefikas të administrimit të hedhurinave.

Sot në Shqipëri thuajse nuk ekziston një administrim i organizuar i hedhurinavetë ngurta. Nuk ka vende trajtimi apo djegieje të miradministruar nga shteti dhe asobjektiva për pakësimin e hedhurinave apo programe për monitorimin e gjendjes sëtyre. Në vitin 1998 sasia e hedhurinave të ngurta të prodhuara në vend ishte rreth 520 000 ton. Po këtë vit, shërbimi i heqjes së hedhurinave nga bashkia përfshintevetëm 55% të popullsisë.

Hedhurinat e ngurta shkarkohen në vende të papërshtatshme e të ndaluara,dukuri kjo e shfaqur në mbarë territorin e vendit. Ato zakonisht digjen duke ndoturkështu krejt hapësirën përreth. Të gjitha këto lejojnë ekspozimin e banorëve të zonësdhe të kafshëve ndaj lëndëve helmuese të rrezikshme. Zona të tilla gjenden shpeshpranë lumenjve ose objekteve të tjera ujore, disa prej të cilave përdoren edhe përfurnizimin me ujë të pijshëm. Përveç kërcënimit të shëndetit publik nga ndotja e ajritdhe ujit, vendshkarkimet po shkatërrojnë peizazhin e mrekullueshëm shqiptar.

Vlerësimi M


16

Është ende në shqyrtim hartimi i një ligji të ri për administrimin e mbeturinave.Ndërkaq, janë hartuar projektpropozime për të ndërtuar gjashtë vendshkarkime. Njëprej këtyre projekteve po zbatohet aktualisht në Lezhë, ndërsa për të tjerët nevojitenfinancime. Janë bërë, gjithashtu, përpjekje për të kryer ndarjen e mbeturinave dhericiklimin e letrës, qelqit dhe të metaleve.

Një problem tjetër tepër serioz është plotësimi i mangësive në administrimin embeturinave industriale dhe të rrezikshme. Në gjithë vendin gjenden të depozituaraafërsisht 1.500 ton kimikate dhe mbetje të rrezikshme. Në shumë raste ato janë ruajtur pa u bazuar në një sistem monitorimi apo pa u marrë masa mbrojtëse.Mbeturinat nga minierat e bakrit e të kromit dhe nga nxjerrja e rafinimi i naftësparaqesin një kërcënim serioz për mjedisin.

Problem serioz paraqet dhe mungesa e një administrimi të mirë të mbeturinavespitalore. Një projekt i ECAT-it në bashkëpunim me AKM-në, Ministrinë eShëndetësisë dhe Organizatën Botërore të Shëndetësisë i financuar nga BE-ja parashikon hartimin e një Plani Strategjik për Administrimin e MbeturinaveSpitalore në Tiranë.

Një ekspert i UNEP-it duke marrë mostër toke në vendshkarkimin e Sharrës

2Konteksti M

jedisor

17

Vlerësimi M


18

District boundary

Source: Department of Public Informationof the United Nations, Cartographic Section(UNDPI), New York ; Environmental Reviewand Environmental Strategy Studies - FinalReport for Phase 1, W orld Bank,Government of Albania, Committee ofEnvironment Protection and Preservation.Report produced by TEI s.p.a and elcelectroconsult s.p.a, October 1992 ; UnitedNations Environment Programme (UNEP).

Water Quality

Moderately polluted river

Organic polluted river

Industrially polluted river

DischargeIndustrialUrban

Polluted lakes and sea areas

District capital

Airport

0 40 km10 20 30

Valbone

Vermosh

Koplik

Pukë

Kukës

Peshkopi

Maqellarë

Rrëshen

Krujë

Shijak

Kavajë

Peqin Cërrik

Elbasan

Maliq

KorçeBilisht

Ersekë

Çorovodë

Përmet

Memaliaj

Vlorë

Dhërmi

Gjirokastër

Konispol

Sarandë

Tepelenë

Delvinë

Selenicë

Durrës

Lushnjë

Fier

Burrel

Bulquizë

Librazhd

Gramsh Pogradec

Kuçovë

Patos

Ballsh

Berat

Lezhë

Laç

Krumë

Shkodër(Scutari)

Tropojë

Bajram Curri

Tiranë(Tirana)

KUKËS

DIBRAMIRDITË

LAÇ

KRUJË MAT

BULQIZË

TIRANË

PEQIN

ELBASAN

LIBRAZHD

GRAMSHPOGRADEC

DEVOLLKORÇESKRAPAR

KUÇOVË

BERAT

TEPELENË

PËRMET

GJIROKASTËR

VLORË

SARANDË

DELVINË

FIER

LUSHNJË

KOLONJË

MALLA-KASTER

KAVAJË

LEZHË

HAS

LakeUlzës

LakeOhrid

LakePrespa

LakeFierzës

LakeScutari

FYR of

Macedonia

FR Y ugoslavia

Greece

DURRËS

TROPOJË

SHKODËR

PUKË

MALSIEMADHE

National capital

Town, village

Adriatic

Sea

➤ Harta 4 : Cilësia e ujit në Shqipëri

■ UjiBurimet ujore në Shqipëri janë të bollshme, por ato po kërcënohen seriozisht.

Në Shqipëri nuk ka në të vërtetë trajtim ujërash. Ujërat e zeza dhe shkarkimet industriale derdhen drejtpërdrejt në kanalet ujëmbledhës. Këto shkarkime nuk maten,kurse monitorimi i ujrave sipërfaqësore dhe nëntokësore nuk bëhet rregullisht. Ndërburimet ndotëse industriale janë prodhuesit e çimentos, lëkurës, qeramikës, tekstileve,minierat, impiantet shkrirëse, prodhuesit e naftës e të gazit dhe impiantet e përpunimittë drurit. Me rënien e prodhimit industrial gjatë viteve të fundit, mbetjet urbane janëbërë gjithnjë e më tepër burim problemesh për cilësinë e ujit.

Lumi Drin

Sistemi urban i furnizimit me ujë në Shqipëri ka probleme të shumta. Llogaritet,për shembull, që 50% e ujit të Tiranës humbet në rrjetin shpërndarës të qytetit.Ndërtimet e pakontrolluara, lëvizjet drejt qytetit si dhe ndërhyrjet e paligjshme i kanëpërkeqësuar problemet e sistemit të furnizimit me ujë, veçanërisht në periferitëurbane. Veç kësaj, infiltrimet prej tubacioneve të ujërave të zeza shkaktojnë ndotje tëherëpasherëshme të ujërave.

Në Shqipëri mblidhen të ardhura vetëm për 30-40% të ujit të konsumuar. Nërast se nuk merren masa për të përmirësuar bazën financiare të sistemit të furnizimitme ujë, infrastruktura e këtij sistemi do të ketë rënie të mëtejshme.

Në Shqipëri ka vetëm tre impiante të ujit të pijshëm (dy në Tiranë dhe një nëDurrës). Më 1997-n standardet e ujit të pijshëm u rinovuan për t’u bërë të krahasueshme me normat e Organizatës Botërore të Shëndetësisë dhe të BashkimitEuropian. Monitorimi kryhet për rreth pesëmbëdhjetë parametra fizikë dhe kimikë,kurse për pesticidet, metalet e rënda, ndotësit e qëndrueshëm organikë dhe hidrokarburet, monitorimi nuk bëhet sistematikisht.

Një strategji kombëtare e ujit që u paraqit si projekt më 1996, nuk është miratuar ende. Ndërsa një ligj i vitit 1996 për burimet ujore, ndonëse i miratuar, nukështë zbatuar si duhet. Një projekt i financuar nga Banka Botërore, qeveria e Kuvajtitdhe ajo shqiptare do të përmirësojë infrastrukturën ujitëse të Shqipërisë.

2Konteksti M

jedisor

19

Tymra prej djegies së plehrave në vendshkarkimin e Sharrës

■ AjriPër cilësinë e ajrit në Shqipëri nuk mund të flitet bindshëm. Me ligj parashikohet

që në qendrat urbane duhet të monitorohet dioksidi i squfurit (SO2) dhe oksidet e azotit(NOx). Por në praktikë monitorimi në shkallë vendi nuk kryhet rregullisht dhe nuk ështëi plotë, çka kërkon ndërhyrje të menjëhershme.

Burime kryesore të ndotjes së ajrit në Shqipëri kanë qenë historikisht industria e shkrirjes së kromit, ajo e bakrit, metalurgjia e gizës dhe e çelikut, si dhetermocentralet. Që nga viti 1992 shumë prej këtyre industrive janë mbyllur.Megjithëse përgjithësisht nuk ka të dhëna për emetimet e gazrave, nuk është e vështirëtë kuptohet që cilësia e ajrit është përmirësuar. Burime kryesore të ndotjes së ajrit sotjanë nxjerrja dhe përpunimi i naftës, ngrohja shtëpiake, prodhimi i çimentos, si dhedjegia e pakontrolluar e plehrave.

Transporti është një tjetër shkaktar i ndotjes së ajrit. Në vitin 1989 në Shqipërikishte rreth 2 000 makina. Deri në 1998-n ky numër u rrit në 60 000, nga 150 000automjete gjithsej në mbarë vendin. Makinat janë përgjithësisht të vjetra dhe përdorinbenzinë me plumb ose naftë. Kjo rritje e shpejtë mund të çojë, pas gjasash, në shtimine sasisë të NOx, SO2, CO, të pluhurit dhe hidrokarbureve.

Agjencia Kombëtare e Mjedisit ka përpunuar një ligj për ruajtjen e cilësisë sëajrit si dhe po përditëson standardet kombëtare të vitit 1974 për emetimet e gazevenga burime ndotëse të palëvizshme, në përputhje me direktivat e Bashkimit Europian.Aktualisht nuk ekzistojnë standarde për burimet e lëvizshme të ndotjes.

Vlerësimi M


20

■ TokaErozioni i tokës është një shqetësim serioz në Shqipëri. Edhe pse topografia

malore dhe tipet e klimave në vend e favorizojnë erozionin, aktiviteti i njerëzve (si gërmimi i shtretërve të lumenjve për të nxjerrë materiale ndërtimi, prerja e drurëve,kullotja pa kriter), po e keqëson gjendjen dhe po sjell pasoja të rënda. Tokat e varfra e ulin prodhimin bujqësor dhe nxisin shtrirjen e bujqësisë në habitate të papërshtatshme. Dinamikat lumore po ndryshojnë duke ndikuar negativisht në cilësinë e ujit dhe regjimin e rrjedhjes. Elemente të rëndësishëm të infrastrukturës, siurat dhe rrugët automobilistike, janë të prishura ose po shkatërrohen nga rrëshqitjet edheut. Ministria e Bujqësisë dhe e Ushqimit po përgatit aktualisht legjislacionin përmbrojtjen dhe administrimin e tokës. Planet për zhvillimin e një strategjie për ruajtjen e tokës presin të financohen.

■ KimikatetNë Shqipëri nuk janë hartuar

politika për përdorimin e mbeturinaveindustriale dhe të rrezikshme, si dhe politika mbi përdorimin dhe administrimine kimikateve. Keqadministrimi i bifenilevetë polikloruara, i kimikateve shkatërruesetë shtresës së ozonit, pesticidevebujqësore dhe i biocideve mund të çojë nëavullimin ose kalimin e këtyre kimikatevenë mjedis, duke sjellë pasoja serioze nëshëndetin e njeriut dhe në natyrë.

■ EnergjiaAktualisht Shqipëria po kalon një

krizë energjetike. Furnizimi me energji elektrike është i kufizuar dhe ka ndërprerje tërregullta. Përdorimi për ngrohje i energjisëelektrike, faturat e papaguara nga konsumatorët dhe shtimi i lidhjeve të paligjshme e kanë mbingarkuar rrjetin elektrik. Sipas ekspertëve vendës, 50% eenergjisë elektrike humbet në rrjet, kurse të ardhurat mblidhen vetëm për 1/3 e sasisësë energjisë së konsumuar. Për të rritur furnizimin me energji elektrike Shqipëria poe importon atë aktualisht nga Sllovenia dhe Mali i Zi.

Shqipëria historikisht e ka siguruar vetë pjesën më të madhe të energjisë së saj.Një shoqëri shtetërore prodhon gaz dhe naftë. Një tjetër prodhon energji elektrike,90% e së cilës vjen nga hidrocentralet. Importi i energjisë parashikohet të rritetndjeshëm gjatë dhjetë viteve të ardhshëm, kryesisht për shkak të kërkesave të mëdhapër energji elektrike si dhe të nevojave në rritje të sektorit të transportit. Shteti kaplanifikuar mbulimin e nevojave në rritje për energji elektrike përmes ndërtimit të njëtermocentrali të ri.

2Konteksti M

jedisor

21

Kimikate të ruajtura pa masa sigurie, Durrës

Më 1999 Agjencia Kombëtare e Energjisë hartoi një Strategji Kombëtare tëEnergjisë në bashkëpunim me programin Phare. Përmes kësaj strategjie synohet tësigurohet një politikë energjetike gjithëpërfshirëse që të shërbejë si rregullator përristrukturimin e sektorit energjetik, bazuar në parimet e ekonomisë së tregut.

■ BiodiversitetiShqipëria, në raport me sipërfaqen, ka një diversitetit biologjik mjaft të

larmishëm. Aty mund të gjenden 30% e specieve bimore europiane dhe 42% e gjitarëve europianë. Larmia e ligatinave, lagunave dhe e liqeneve të mëdha nëShqipëri përbën një habitat dimëror të rëndësishëm për shpendët shtegtarë. Gjithë kjopasuri e çmuar është mjaft e kërcënuar.

Sot Shqipëria ka shkallën më të lartë të humbjes së biodiversitetit në Europë.Shpyllëzimi, erozioni i tokës, përdorimi pa kriter i saj dhe ndotja, të gjitha këto po ishkatërrojnë me shpejtësi burimet e çmuara natyrore të Shqipërisë. Shumë prej shqiptarëve që jetojnë jashtë zonës urbane, përdorin lëndë druri për zjarr dhe ngrohje.Diversiteti po kërcënohet, gjithashtu, nga gjuetia, peshkimi dhe kullotja pa kriter;36% e specieve vertebrore në vend janë seriozisht të rrezikuara ose të kërcënuara.

Megjithëse janë bërë përpjekje të vazhdueshme për të shpallur zona të mbrojtura, ato sot mbulojnë vetëm 6% të territorit. Për fat të keq edhe në këto zonajanë bërë ndërhyrje të paligjshme në gjueti, peshkim dhe prerje drurësh, çka ka bërëqë të preket integriteti biologjik. Monitorimi dhe ruajtja e zonave të mbrojtura nukështë ende në nivelet e duhura si dhe nuk ekzistojnë ende plane administrimi.

Në 1999 u hartua në Shqipëri një Strategji Biodiversiteti dhe Plani i Veprimitme ndihmën e Fondit Global për Mjedisin. Kjo gjë do të rritë zonat e mbrojtura nëafërsisht 15% të territorit shqiptar, do t'u japë përparësi kërkimeve shkencore në vendnë fushën e biodiversitetit që aktualisht po ecën me ritme të ulta, si dhe krijimit tëplaneve të veprimit për ekosistemet, habitatet dhe speciet. Qeveria e ka miratuarStrategjinë e Biodiversitetit dhe Planin e Veprimit, por ende nuk e ka zbatuar.

Një projekt i Bankës Botërore po nxit administrimin komunal të pyjeve dheparashikon përfshirjen e 40% të tyre në struktura administruese komunale deri nëvitin 2002. Për të rritur mbrojtjen e tyre është amenduar Akti i Pyjeve i vitit 1992.

Vlerësimi M


22

2Konteksti M

jedisor

23

District boundary

Protected areas

Habitat containing rareand endangered species

District capital

Airport

National capital

Town, village

Existing

ProposedSource: Department of Public Information of theUnited Nations (UNDPI), Cartographic Section,NewYork ; Biodiversity Strategy andAction Plan1999, GEF/World Bank.

0 40 km10 20 30

Valbona

Vermosh

Koplik

Pukë Kukës

Peshkopi

Maqellarë

Rrëshen

Krujë

Shijak

Kavajë

PeqinCërrik

Elbasan

Maliq

KorçeBilisht

Ersekë

Çorovodë

Përmet

Memaliaj

Vlorë

Dhërmi

Gjirokastër

Konispol

Sarandë

Tepelenë

Delvinë

Selenicë

Durrës

Lushnjë

Fier

Burrel

Bulquizë

Librazhd

Gramsh

Pogradec

Kuçovë

Patos

Ballsh

Berat

Lezhë

Laç

Krumë

Shkodër(Scutari)

Tropojë

Bajram Curri

Tiranë(Tirana)

KUKËS

DIBRA

MIRDITË

LAÇ

KRUJË MAT

BULQIZËTIRANË

PEQIN

ELBASAN

LIBRAZHD

GRAMSHPOGRADEC

DEVOLL

KORÇESKRAPAR

KUÇOVË

BERAT

TEPELENË

PËRMET

GJIROKASTËR

VLORË

SARANDË

DELVINË

FIER

LUSHNJË

KOLONJË

MALLA-KASTER

KAVAJË

LEZHË

HAS

LakeUlzës

LakeOhrid

LakePrespa

LakeFierzës

LakeScutari

FYR of

Macedonia

FR Y ugoslavia

Greece

DURRËS

DIVJAKA

BREDI IDRENOVES

DAJTI

THETHI

LOGARA

LURAKUNE-VAIN

TOMORI

VALBONA

ZALLGJOCAJ

FUSHEKUQE

PATOK

KARABURUN

KUTURMANQAFEMOLLE

PISHEPORO

KULAR

KARAVASTALAGOON

KARDHIQI

RRAJCA

VELIPOJA

PORTOPALERMO

BUNARIVER

TROPOJË

SHKODËR

PUKË

MALSIEMADHE

Adriatic

Sea

➤ Harta 5 : Ruajtja e Natyrës në Shqipëri

"Pikat e nxehta" kryesore të shqyrtuaranga misioni

Vështrim i përgjithshëm

Pas kryerjes së një sërë kërkimesh paraprake të zgjeruara dhe konsultash nëshkallë kombëtare me ekspertë të mjedisit, UNEP-i shqyrtoi nëntë zona tëShqipërisë të konsideruara si "pika të nxehta" të saj. Pikat e vizituara përmbanin

impiante nga çdo sektor i rëndësishëm industrial i vendit. Grupi zhvilloi takime me përfaqësues të firmave lokale për të diskutuar për proceset e impianteve dhe kushtetmjedisore. Takimet vijuan me inspektimin e impianteve, gjatë të cilave ekspertët eUNEP-it morën mostra të ujit, tokës dhe të ajrit. Aty ku ishte e mundur, grupi u takuame zyrtarë lokalë dhe të interesuar. Në vijim të misionit ekspertët e UNEP-it analizuan të dhëna shtesë nga këto pika.

UNEP-i arriti në përfundimin që pesë nga nëntë pikat e vizituara duhen konsideruar si "pika të nxehta" për mjedisin. Të gjitha këto zona paraqesin problemeserioze që përbëjnë rrezik aktual për shëndetin e njeriut e mjedisin dhe kanë nevojëpër veprime ndërhyrëse të menjëhershme. Rekomandimet përkatëse mund të gjendennë kapitullin 7.

Problemet kryesore

● Një sipërfaqe prej disa km2 është ndotur rëndë prej kimikateve të rrezik-shme dhe mbeturinave të ish-ndërmarrjes kimike, prej një pike shkarkimi plehrash dhe një depoje të braktisur kimikatesh.

● Mijëra qytetarë që janë dyndur ngazonat e tjera të Shqipërisë, jetojnë brendaose përreth zonës së ndotur me lëndëtoksike.

● Rreziqe të mëdha paraqiten për shëndetin e njerëzve, ujërat nëntokësorëdhe habitatet detare.

3

Vlerësimi M


24

Durrës

Ndërmarrja Kimike - Durrës

Dele duke kullotur në tokat e ish-ndërrmarjes kimike, Durrës

Ish-ndërmarrja kimike Durrës është një zonë e katastrofës mjedisore. Deri nëmomentin që u mbyll (1990), ndërmarrja prodhonte bikromat natriumi për përpunimin e lëkurës, si dhe pesticide, p.sh. lindan (gama-HCH) dhe tiram. Ndotja, sipasojë e këtyre proceseve, ka kontaminuar rëndë zonën që përfshin ish-ndërmarrjen, njëvend shkarkimi plehrash dhe një depo të braktisur kimikatesh. Sot zona përfaqëson një nga pikat më të nxehta mjedisore në Ballkan. Disa mijëra qytetarë jetojnë brenda dhe rrotull saj. Kërkohet ndërhyrje urgjente me qëllim që të mbrohetshëndeti dhe siguria e fëmijëve dhe e të rriturve.

Në shumë zona ka ndodhur një kontaminim i rëndë i tokës dhe i ujit. Zona mëproblematike është ajo ku ndodhej ndërmarrja. Toka është kontaminuar me lindan dhepërmban, gjithashtu, kripëra të kromitit. Familjet jetojnë në shtëpi të ndërtuara metulla të kontaminuara nga ish-ndërmarrja. Fëmijët luajnë në toka të kontaminuara.Lopët, dhitë dhe delet që përdoren për qumësht dhe ushqim për vendasit, kullosin nëtokat e kontaminuara të ndërmarrjes. Kafshët shtëpiake pijnë ujë pusi të kontaminuar.

Mostrat e marra nga UNEP-i vërtetojnë degradimin e dukshëm të zonës. Njëmostër uji nëntokësor e marrë prej një pusi uji përmbante 4.4 mg/l klorbenzen, 4 000herë më tepër se niveli i pranueshëm për ujin e pijshëm në disa vende të BashkimitEuropian. Ekspozimi i vazhdueshëm ndaj sasive të mëdha të klorbenzenit mund tëshkaktojë pasoja negative në sistemin nervor, palcën e kockave, mëlçi, veshka, gjakdhe në organet riprodhuese.

Një mostër qumështi e marrë nga një lopë shtëpiake rezultoi me përqendrim tëizomerit beta-HCH 100 herë më të lartë se sa në disa vende të Bashkimit Europian.Mostrat nga toka rezultuan me përqendrime jashtëzakonisht të larta të izomerit HCH,në shkallën 1 290 mg/kg deri në 3 140 mg/kg. Në Hollandë, për shembull, në rastinkur përqendrimi i plotë i izomerit HCH në tokë është mbi 2 mg/kg, kërkohet

3"Pikat e nxehta" kryesore të shqyrtuara nga m

isioni

25

ndërhyrje. Lindani në përgjithësi konsiderohet si një nga kimikatet më të rrezikshme.Ai është një substancë kancerogjene, që shpesh shkakton kancer të mëlçisë. Edheekspozimi në nivele mesatare ka shkaktuar kancer të mëlçisë, veshkave dhe sistemitimunitar. Lindani gjithashtu është i qëndrueshëm në mjedis dhe i bioakumulueshëmnë zinxhirin ushqimor.

Ndotja prej kromit është një tjetër burim serioz shqetësimi. Megjithëse mostrate pakta që u morën, nuk treguan nivele të larta të kromit (VI), një kancerogjen ky injohur, nevojiten urgjentisht kërkime të mëtejshme për këtë formë si dhe për formate tjera të kontaminimit që u përmendën më lart. Vlen gjithashtu të theksohet fakti ipërdorimit për ndërtimin e rrugëve lokale të mbetjeve të pasura me krom të ndërmarrjes.

Këto kushte, në tërësi, paraqesin rrezikshmëri të lartë për shëndetin e njeriut.Bashkia e Durrësit nuk ka bërë përpjekje për largimin e qytetarëve nga kjo zonë ekontaminuar. Përkundrazi, sipas Agjencisë Rajonale të Mjedisit, po bëhen përgatitjepër të përmirësuar infrastrukturën e nevojshme, me qëllim që qytetarët të qëndrojnënë këtë zonë. Prej kohësh shteti ka instaluar rezervuarë septikë, por shumica prej tyrenuk funksionojnë më siç duhet.

Një zonë tjetër problematike është një ligatinë aty pranë, e përdorur si vendshkarkimi plehrash. Zona, të cilën e ndan nga deti Adriatik vetëm një rrugë, përmbanrreth 20 000 ton mbeturinash toksike, ndër të cilat lindan dhe mbetje të pasura mekrom. Në këtë vendshkarkim po ndërtohen shtëpi pa asnjë masë parandaluese. Sipasautoriteteve lokale, Bashkia e Durrësit ka planifikuar ta shfrytëzojë këtë sipërfaqe përbanim. Në një kanal aty pranë, i cili derdhet në det, u vunë re sasi të mëdha peshqishtë ngordhur.

Refugjatët e ardhur si pasojë e konfliktit në Kosovë qëndruan në një kamppikërisht në këtë zonë. Vendi i fushimit u pastrua, por rigjenerimi natyral është penguar nga një mori faktorësh, ndër të cilët mund të përmendet kontaminimi memetale të rënda, ngjeshja e tokës për banim dhe përmbajtja e lartë e kripës në tokë.

Zona e tretë problematike është një vend depozitimi rreth 1.5 km larg ndërmarrjes. Pika e depozitimit përbëhet nga tri ndërtesa që përmbajnë një sasi prejrreth 370 ton kimikate. Sipas ekspertëve lokalë, por dhe nga inspektimi i zonës,rezulton se aty ka lindan, metanol, sulfur karboni, bikromat kaliumi, monometilaminëdhe dimetilaminë. Kimikatet rrjedhin prej fuçive të ndryshkura dhe thasëve të grisur.Hyrja në vendet e magazinimit është e lirë. Kafshët kullotin përreth ndërtesave dhe atypranë janë në ndërtim e sipër godina plazhi. Ka gjasa që ujërat e ndotura të derdhen nëdet.

Vlerësimi M


26

Problemet kryesore

● Familje të tëra, së bashku me kafshëtshtëpiake, jetojnë në kushte jashtëzakonishttë rrezikshme në prani të një ndotjeje të lartë nga merkuri.

● Përpjekjet e qeverisë për t'i zhvendo-sur këto familje kanë rezultuar të pasuksesshme.

● Nuk janë ndërmarrë masa për të parandaluar ndotjen e mjedisit prej llumrave me merkur të hedhura aty pranë.

Katër kilometra në veri të Vlorës ndodhet vendi ku ka qenë më parë një kompleks prodhimi kimik, i përbërë nga një fabrikë e klorit dhe alkalit, një njësi përprodhimin e monomerit të klorurit të vinilit (VCM) dhe një njësi për prodhimin eklorurit të polivinilit (PVC). Fabrika u mbyll në vitin 1992 dhe u shkatërrua thuajsekrejt gjatë trazirave civile të vitit 1997. Ndërmarrja sot paraqet një kërcënim tëjashtëzakonshëm për shëndetin e rreth 180 familjeve që jetojnë brenda dhe përrethzonës. Kërkohet të merren masa urgjente për të mbrojtur shëndetin publik dhe për tëparandaluar kontaminimin e mëtejshëm të mjedisit.

Gjatë kohës së funksionimit të fabrikës bëhej elektroliza e klorit dhe e sodëskaustike duke përdorur sasi të mëdha merkuri. Sipas ekspertëve lokalë, prej një studimi të vitit 1992 dilte që afërsisht 50 000-60 000 m2 të tokës së ish-ndërmarrjesishin të kontaminuara me merkur në një thellësi që shkonte deri në 1-1.5 m. Njëmostër toke e marrë nga UNEP-i përmbante më shumë se 10.000 mg/kg merkur, që ekalon rreth 1.000 herë kufirin e lejueshëm të Bashkimit Europian. Përveç merkurit,ka shumë mundësi që hidrokarburet e kloruara dhe ndotës të tjerë të rrezikshëm tëçliruar nga njësitë prodhuese të ish-ndërmarrjes, të kenë mbetur në tokën përrethkëtyre njësive.

Sot në këto toka luajnë fëmijët. Në rrënojat e kontaminuara kullosin kafshëtshtëpiake. Perime të kultivuara në këtë tokë përdoren për të ushqyer familjet.

Merkuri është jashtëzakonisht i rrezikshëm për shëndetin e njeriut. Ekspozimindaj niveleve të larta të tij mund të shkaktojë dëmtime të përhershme në tru, veshkadhe mushkëri. Veçanërisht bebet dhe fëmijët janë të ndjeshëm ndaj ndikimit të merkurit, i cili mund të depërtojë tek ata përmes uterusit dhe qumështit të gjirit. Përveç faktit që merkuri shkakton pasoja mjaft të rënda shëndetësore,ai bioakumulohet në zinxhirin ushqimor.


isioni

27

Vlorë

Uzina e PVC-Vlorë

Vëzhgim në terren në Uzinën e Vlorës

Shteti po i furnizon familjet me ujë të pijshëm dhe po i shet hekurishtet dhe tullat e kontaminuara të fabrikës që ato të përdoren diku tjetër. Megjithëse janë bërëpërpjekje të vazhdueshme për t'i ndaluar qytetarët të jetojnë në këtë zonë, ato kanërezultuar të pasuksesshme. Ndërkohë, puset në zonën e ndërmarrjes po përdoren përkafshët shtëpiake dhe ujitjen e perimeve.

Dikur ndërmarrja i shkarkonte ujërat e ndotura në Gjirin e Vlorës pa u bërë atyreasnjë lloj përpunimi. Llumrat e krijuara gjatë proceseve të prodhimit depozitoheshinnë një zonë midis ndërmarrjes dhe Gjirit. Nuk merrej asnjë masë për parandalimin ekontaminimit të mjedisit përreth. Mendohet që këto llumra të kenë përmbajtje të lartëmerkuri.

Ka shumë mundësi që ujërat nëntokësore të kontaminuara të derdhen në det.Sipas ekspertëve kombëtarë, analizat e sedimenteve dhe të gjallesave detare në thellësi të Gjirit flasin për pasoja negative prej kontaminimit me merkur.

Vlerësimi M


28

Problemet kryesore:

● Familjet që jetojnë pranë fushave tënaftës janë të ekspozuara ndaj rreziqeve serioze për shëndetin.

● Ujërat nëntokësore po ndoten rëndë nga nafta, për shkak të puseve, pompave,oxhaqeve dhe impianteve të paratrajtimit.

● Shkarkimet e gazit sulfuror dhe tëhidrokarbureve po ndotin atmosferënpërqark.

Fusha e Marinzës në Patos me rreth 2 000 puse që zënë një sipërfaqe prej 200 km2,është një nga fushat më të mëdha dhe më të rëndësishme të naftës në Shqipëri. Kjoështë një nga pesë fushat e zonës që furnizojnë rafinerinë e Ballshit.

Në zonën e Patosit aktualisht nxirren 400 ton naftë e papërpunuar në ditë, nga2 000 ton që nxirreshin dikur. Fusha, për fat të keq, është burim i një kontaminimi tëlartë të tokës, ujërave nëntokësorë dhe ajrit. Familjet që jetojnë në një fshat të vogëlbrenda saj janë të ekspozuara ndaj rreziqeve të mëdha për shëndetin.

Ka disa burime që kontaminojnë rëndë tokën dhe ujërat nëntokësore. Sipasekspertëve kombëtarë, puset e ujit të pijshëm furnizohen nga një shtresë ujëmbajtësee cekët, e cila mbrohet vetëm prej një shtrese argjilore. Puset e naftës depërtojnështresën argjilore duke lejuar kontaminimin e ujit të pijshëm nga hidrokarburet.Pompat në fushë nuk mirëmbahen siç duhet dhe prej tyre rrjedhin sasi të mëdha naftenë mjedisin përreth. Nafta transportohet nga pompat për tek impiantet përpunueseparaprake përmes tubacioneve të naftës. Edhe këto tubacione nuk mirëmbahen siçduhet, duke çuar në rrjedhje dhe humbje të sasive të mëdha të naftës.

Kontaminimi i fushës së naftës dhe i zonës përreth saj asnjëherë nuk është analizuar rregullisht. Shoqëritë nuk e kanë përllogaritur sasinë e naftës që derdhet nëfushë, por një vlerësim i përafërt tregon për një humbje 1-2% të sasisë së përgjithshmeqë nxirret, çka do të thotë 4-8 ton në ditë. Drejtuesit e shoqërive hartuan një projektpër mbylljen e puseve, hapjen e puseve të reja dhe grumbullimin në to të ujërave tëndotura dhe të disa fraksioneve që dalin gjatë procesit të parapërpunimit të naftës. Ky projekt ka objektiva serioze, por mungojnë fondet për ta zbatuar.


isioni

29

Patos

Fusha e naftëmbajtëse eMarinzës, Patos

Fusha e naftës Marinzë – Patos

Në këtë zonë probleme serioze paraqet edhe një fushë naftëmbajtëse më evogël. Impianti i paratrajtimit aty ka qenë konceptuar në mënyrë të tillë që të kryentedehidratimin dhe veçimin e pjesëzave të ngurta nga nafta, përpara se ajo të transportohej në rafineri. Një pjesë e naftës që del gjatë procesit të paratrajtimit duhettë riciklohet. Meqenëse impiantet e paratrajtimit nuk funksionojnë mirë, ujërat e ndotura të papërpunuara që përmbajnë naftë bruto, shkarkohen drejtpërdrejt në mjedisdhe më tej derdhen në lumin e Gjanicës që gjendet aty pranë. Lumi furnizon banorëte zonës me ujë të pijshëm nëpërmjet puseve private që ndodhen në fushë. Meqenësepuset ndodhen pranë lumit, uji i pijshëm ka të ngjarë të ndikohet nga cilësia e ujit tëlumit.

Fushat naftëmbajtëse janë burim edhe për ndotjen e ajrit. Nafta depozitohet nërezervuarë të hapur, prej nga avullojnë hidrokarburet. Në fushën e madhe pompatshkarkojnë përditë rreth 8 000 m3 gaz me përbërje squfuri. Megjithëse një e pesta ekësaj sasie shfrytëzohet për të prodhuar korrent për puset, katër të pestat që mbeten,çlirohen drejtpërdrejt në atmosferë. Kjo shifër është e barabartë me afërsisht 115 tonsqufur të çliruar në vit. Ajri ka një erë të rëndë hidrokarburesh dhe sulfuri hidrogjeni.Ekspozimi i zgjatur ndaj sulfurit të hidrogjenit mund të shkaktojë dëmtime të aparatittë frymëmarrjes. Një mostër e UNEP-it kishte përqendrime të hidrokarbureve alifatike dhe aromatike në shkallën 4-90 mikrogram/m3.

Vlerësimi M


30

Problemet kryesore:

● Sasi të mëdha nafte nga rafineriashkarkohen në mjedisin rrethues

● Ujërat e ndotura që përmbajnë papastërti të naftës, shkarkohen në njëkanal duke kontaminuar lumin Gjanica e duke krijuar në këtë mënyrë rrezik për kontaminimin e ujit të pijshëm të zonës.

● Rafineria shkarkon në atmosferë një sërë ndotësish toksikë të ajrit.

Rafineria e Ballshit prodhon 300 000 ton naftë të rafinuar në vit, çka përbën mëpak se 1/3 e kapacitetit të saj. Uzina shkarkon sasi të mëdha nafte në mjedisin përreth, veçanërisht në lumin Gjanica. Cilësia e ujit të pijshëm të puseve private tëvendosura përgjatë lumit mund të ndikohet mjaft nga ujërat e tij.

Një nga problemet kryesore të uzinës është rrjedhja e naftës. Rafineria ishtendërtuar në mënyrë të tillë që të shfrytëzonte 97% të naftës që rafinonte. Sipasdrejtuesve, rrjedhjet nga i gjithë sistemi sjellin humbje të prodhimit që arrin mesatarisht në 7%, ose 22 500 ton në vit.

Një nga shkaqet e humbjeve të naftës në mjedis është mosfunksionimi iimpiantit të përpunimit të ujërave të ndotura të uzinës. Ky impiant ishte parashikuartë derdhte ujëra me një përqendrim maksimal prej 300 mg/l komponentë nafte të tretur. Sipas drejtuesve, projekti i uzinës nuk parashikonte as cilësinë e dobët të naftësnë këtë zonë, me përmbajtje të lartë (6%) squfuri, as sasinë e madhe të materialeve tëngurta të naftës si pasojë e një paratrajtimi joefikas në fushë. Si rezultat, uzina nukfunksionon siç duhet. Ujërat e ndotura që përmbajnë shtresë nafte dhe komponentëtë tretur nafte, shkarkohen drejtpërdrejt në një kanal që derdhet në lumin Gjanica.

Gjanica furnizon banorët e zonës me ujë të pijshëm nëpërmjet puseve privatepërgjatë gjithë bregut të saj. Sipas autoriteteve lokale, depozitime nafte janë identifikuar përgjatë lumit disa kilometra poshtë rafinerisë. Këto të dhëna u konfirmuan me anë të një inspektimi me sy të lumit, si dhe me faktin që një mostëruji e marrë 2.5-3 km në vijim të rrjedhës së tij, tregoi gjurmë nafte. Mund të mendohet që uji i pijshëm i puseve private pranë lumit ndikohet nga cilësia e ujit tëtij.


isioni

31

Ballsh

RAFINERIA E NAFTËS-Ballsh

Rafineria çliron, veç të tjerave, edhe dioksid squfuri, hidrokarbure dhe dioksidkarboni në atmosferë. Hidrokarburet dhe sulfuri i hidrogjenit mund të nuhaten lehtë.

Vëzhgime apo programe monitorimi për vlerësimin e nivelit të ndotjes së tokësdhe të ujërave nëntokësore në zonën e rafinerisë dhe përgjatë bregut të lumit nuk janëzhvilluar ende. Të dhënat për ndotjen e ajrit nuk iu vunë në dispozicion UNEP-it.

Problemet kryesore:

● Hedhurinat e Sharrës mund të përmbajnë ndotës toksikë si pasojë emungesës në vend të impianteve përpunuese të mbeturinave të rrezikshme.

● Tymi dhe pluhurat toksikë çlirohengjatë djegies së hedhurinave, duke iekspozuar banorët e zonës ndaj rreziqeshserioze për shëndetin.

● Lëngu nga vendshkarkimi i hedhurinavekalon në ujërat nëntokësorë dhe kontaminon ato përreth.

Sharra është pika kryesore e grumbullimit të plehrave në Tiranë. Pjesa më emadhe e hedhurinave urbane joindustriale si dhe mbeturinat spitalore grumbullohen edigjen në Sharrë. Në kushtet e sotme, vendi i shkarkimit paraqet një kërcënim shumëtë madh për shëndetin e banorëve të zonës.

Në zonën përreth nuk janë kryer matje të cilësisë së ajrit. Hedhurinat e ngurta,përgjithësisht, e ndotin ajrin nëpërmjet prodhimit të erërave, të metanit dhe djegieve.Sharra çliron erëra dhe sasi të konsiderueshme tymrash. Grupi i vlerësimit vëzhgoinjë re tymi dhe një erë të rëndë në një zonë banimi pesë kilometra poshtë Sharrës.Duke patur parasysh përmbajtjen e hedhurinave të ngurta në Sharrë, ka mundësi qëky vendshkarkim të çlirojë metan dhe grimca pluhuri me përmbajtje metalesh tërënda, si dhe përbërje të tjera inorganike e organike (p.sh. dioksina, furane). Në njëmostër ajri të marrë nga UNEP-i u gjetën derivate të benzenit, gazra të efektit serrëdhe freone. Si përfundim, kushtet e cilësisë së ajrit në vendshkarkim paraqesin kërcënime serioze për të rriturit dhe fëmijët, të cilët mbledhin dhe riciklojnë mbeturinat nga ky vend.

Vendshkarkimi ndodhet në shpatin e një lugine, në pellgun ujëmbledhës të lumitErzen në jugperëndim të Tiranës. Megjithëse vendshkarkimi është ngritur mbi shtresaargjilore, ekspertët kombëtarë thonë se shtrati i luginës përmban rërë dhe sedimente

Vlerësimi M


32

Sharra

Vendi i shkarkimit të hedhurinave-Sharrë

zhavorri. Vendshkarkimi nukka veshje mbrojtëse në pjesën eposhtme dhe në faqet anësore.Nuk ka, gjithashtu, sistem kullimipër rrjedhjet dhe filtrimet ngamasa e hedhurinave.

Ujërat që kullojnë ngavendshkarkimi mund të derdhenme lehtësi në ujëmbledhësin dytësor dhe në lumin Erzen.Ujërat nëntokësore që rrjedhinnga vendshkarkimi, përdoren përujë të pijshëm dhe ujitje. Nukështë kryer asnjë vlerësim i plotëpër ndikimin e vendshkarkimitmbi tokën dhe ujin e mjedisitrrethues. Analiza të pjesshmejanë përqëndruar në parametrat tradicionalë të ujit të pijshëm dhenuk janë bërë ekzaminime të elementëve të tjerë problematikë,si nevoja biologjike për oksigjen,metalet, përbërjet organike dhepesticidet.

Puset që ndodhen në bregun e lumit Erzen, në Pezën e Vogël, një fshat poshtëSharrës, furnizojnë tetë fshatrat e zonës me ujë të pijshëm. Fusha mbedh ujin nëpërmjet tri puseve kulluese që ndodhen 20-30 m larg lumit. Puset e thithin ujin nganjë thellësi prej 5-8 m nën tokë. Për shkak të afërsisë së puseve me lumin dhe niveleverelativisht të cekëta të seleksionimit, filtrimi është i kufizuar. Si rrjedhojë, cilësia eujërave duhet të ndikohet mjaft nga cilësia e ujit të lumit.

Me t'u nxjerrë, uji trajtohet me klor dhe kalon nëpër një dekantues përpara se tëfurnizojë fshatrat. Instituti i Shëndetit Publik kryen monitorime të herëpashershme tëujërave. Monitorimi i tanishëm nuk analizon substancat e rrezikshme, të cilat mund tëkontaminonin lumin dhe puset e fushës.

Një tjetër vendshkarkim plehrash, më i vogël, mund ta kontaminojë po ashtu ujinqë furnizon Pezën e Vogël. I vendosur afërsisht 2 km sipër rrjedhës, vendshkarkimi iPezë-Helmësit ndodhet në brigjet e lumit Erzen. Megjithëse zona është e mbyllur, ajovazhdon të përdoret herë pas here si vendshkarkim. Ajo është e paadministruar dhe, nërastet kur nivelet e ujërave janë të larta, ndodh që hedhurinat bien në kontakt të drejtpërdrejtë me lumin. Mostrat e marra nga lumi në afërsi të vendshkarkimit përmbanin metale të rënda në nivele të papërfillshme dhe përbërje organike me përqendrim 10 mg/l, nivele këto të zakonshme për hedhurinat urbane.


isioni

33

Eksperti i UNEP-it duke marrë mostra uji nga lumi Erzen

Vende të tjera industriale të vëzhguara nga UNEP-i

Në këtë kapitull përshkruhen katër vende të tjera të vëzhguara nga UNEP-i. Duhettheksuar që, megjithëse “pikat e nxehta” të përshkruara në kapitujt paraardhës kërkojnë ndërhyrje urgjente në interes të mbrojtjes së shëndetit publik, “pikat” që do

të diskutohen më poshtë paraqesin probleme mjedisore serioze që kërkojnë ndërhyrje tëmenjëhershme.

Problemet kryesore :

● 850 m3 tretësirë arsenati dhe solucionarseniti duhen eliminuar.

● Toka dhe sidomos ujërat, kryesishtujrat nëntokësore, janë të kontaminuarame arsenik në nivele të larta. Një lumë qëfurnizon puset lokale të ujit të pijshëmushqehet nga ujërat nëntokësore të kontaminuara. Ujëra të ndotura të patrajtuara shkarkohen në të njëjtin lumë.

Uzina e Fierit ka prodhuar plehrakimike nga viti 1967 deri në vitin 1992.Gjatë një periudhe katërvjeçare, 1967–1971, uzina ka përdorur naftë bruto mepërmbajtje te lartë squfuri. Squfuri largohej me tretësira arsenati dhe arseniti.Problemi kryesor i uzinës është si të eliminohen 850 m3 tretësirë arsenati dhearseniti.

Tretësira ka një përqendrim 25 g/l.Aktualisht ruhet në katër kulla çeliku 30 vjeçare. Kullat, ku janë të dukshmeshenjat e korozionit, janë të vendosura nënjë bazament betoni 200 m3, që ështëndërtuar për të penguar infiltrimet në

4

Vlerësimi M


34

Fier

Uzina e Plehrave Azotike- Fier

Kullat e çelikut me tretësirë arsenati dhe arseniti, Fier

mjedisin përreth, në rast rrjedhje të tretësirës nga kullat. Veshja e brendshme e bazamentit të betonuar ndërkohë nuk ka mbetur e paprekur. Në mostrën e ujit që umor nga rrjedhjet e bazamentit, u gjet arsenik me përqendrim 97.7 mg/l.

Mostrat e tokës që u morën në një rreze prej 50 m nga kullat me tretësirë,rezultuan të kishin përqendrime të arsenikut nga 830 – 172.300 mg/kg. Rajoni i kontaminuar me arsenik duket të jetë i vogël. Nivelet e arsenikut të gjetur, megjithatëkrahasohen, fjala vjen, me nivelin e lejuar të arsenikut në zonat industriale nëGjermani, që është 140 mg/kg. Duke u mbështetur në këto rezultate mund të supozohetqë shtresa e sipërme ujëmbajtëse nëntokësore është e kontaminuar me arsenik.Shtresa ujëmbajtëse derdhet në lumin e Gjanicës, që mund të shërbejë si burimfurnizimi me ujë për fshatrat përgjatë brigjeve të tij. Arseniku rradhitet ndër elementët kancerogjen.

Ekspertët kombëtarë kanë hartuar një plan për eliminimin e tretësirës së arsenatit dhe të arsenitit, i cili nuk është zbatuar për mungesë fondesh. Sipas këtijplani të propozuar, tretësira duhet të trajtohet me komponime, që të zvogëlohet sasiae saj dhe pastaj të largohet e të hidhet në një vendshkarkim mbeturinash.

Megjithëse prodhimi i uzinës është shumë i vogël, ujërat e ndotura derdhen nëLumin e Gjanicës pa u trajtuar. Nuk ka asnjë program monitorimi, që të vlerësojëndikimin e ujërave të ndotura në mjedis.

Problemet kryesore :

● Mbeturinat e depozituara që kanëpërqendrime të larta të metaleve të rënda,mund të kontaminojnë burimet e ujëravetë pijshme përreth.

● Ujërat e ndotura të patrajtuara të kombinatit shkarkohen në një lumë aty pranë.

Pamje nga Kombinati i Elbasanit

4Zona të tjera industriale të vëzhguara nga U

NEP-i

35

Elbasan

Kombinati Metalurgjik –Elbasan

Kombinati i Elbasanit ka punuar nga viti 1977 deri në vitin 1990. Në fabrikat e tijështë prodhuar kok, çelik, gizë dhe sasi të vogla nikeli. Sot, një furrë ku shkrihen hekurishte, përbën të vetmen shenjë aktiviteti të një kombinati ku dikur punonin 12 000 vetë.

Burimi më i madh ndotës në Elbasan është sasia e depozituar prej 1.5 - 2 milion tonhedhurinash të ngurta, që mund të kenë shkaktuar kontaminimin e tokës dhe të ujëravenëntokësore. Hedhurinat - bishta dhe pluhuri nga prodhimi i kokut - përmbajnë metale tërënda. Kur Kombinati ishte në punë, hedhurinat transportoheshin nëpërmjet një kanali nënjë basen sedimentimi që ndodhet 15 km larg.

Baseni ndodhet në një luginë që kullon në një lumë të vogël dhe më pas në luminShkumbin. Banorët që jetojnë përgjatë brigjeve të lumit, shfrytëzojnë puse private përfurnizimin me ujë. Nuk është kryer asnjë vlerësim për shkallën e kontaminimit të tokësdhe të ujërave nëntokësorë në zonat ku ndikimi nga basenet e sedimentimit mund të jetë imadh. Një mostër toke që u mor në basen, tregoi nivele shumë të larta të kromit, nikelitdhe manganit. Në të ardhmen mund të ndodhë kontaminimi i ujërave nëntokësore dhe ipuseve përreth, nëse kjo gjë nuk ka ndodhur tashmë.

Brenda Kombinatit ka një uzinë të trajtimit të ujërave të ndotura e ndërtuar me qëllim që të trajtonte ujërat me përmbajtje fenoli. Uzina, megjithatë, ka kohë që nukpunon. Edhe pse procesi prej nga përftoheshin ujëra të ndotura me fenol nuk kryhet më,ujërat e ndotura të patrajtuara vazhdojnë të derdhen në lumin Shkumbin. Banorët në këtëzonë e marrin ujin e pijshëm nga puse private të ngritura përgjatë gjithë rrjedhjes sëposhtme të lumit.

Deri në çastin e mbylljes, Kombinati ishte burimi më i madh i ndotjes së ajrit në luginën përreth. Në ditët e sotme çlirimet janë shumë më të vogla, por nga procesi i prodhimit të çelikut ende çlirohen, sipas vlerësimeve, rreth 20 160 ton grimca të ngurta,924 ton CO si edhe SO2 e pluhur hekuri.

Problemet kryesore:

● Stoqet e mbeturinave të pasura me bakër mund të kontaminojnë rezervat eujit të pijshëm dhe të paraqesin rrezik përshëndetin e njerëzve.

Fabrika e bakrit në Rubik u mbyll në1998 pas 60 vitëve punë. Kur fabrika ishtenë gjendje pune, ajo prodhonte produktebakri të rafinuar për kabllo. Gjatë viteve tësaj më produktive ajo prodhonte afërsisht30 000 ton mbeturina minerale në vit.

Vlerësimi M


36

Rubik

Fabrika e Bakrit – Rubik

Ajo që dikur ka qënë një burim i madh i ndotjes së ajrit dhe i kontaminimit tëujrave nëntokësore, sot ka rënë në qetësi të plotë. Sipas drejtuesve, emetimet emëparshme të gazrave SO2 dhe të shkarkimeve të ujërave të ndotura acide ende vihenre në mjedisin përreth.

Mbetjet e pasura në bakër nga procesi i prodhimit qëndrojnë të depozituara nëmjediset e fabrikës. Grumbujt e mbetjeve ndodhen afër bregut të lumit Fan.Vendgrumbullimi qe ndërtuar pa asnjë përgatitje paraprake të tokës apo ndërtimin endonjë shtrese mbrojtëse nën të. Nuk ka, veç kësaj, asnjë sistem drenazhimi përmbledhjen e infiltrimeve.

Mostrat e skorjeve të marra nga UNEP-i rezultuan me krom (492 mg/kg),plumb (99 mg/kg) dhe nivele të larta bakri (1.696 mg/kg). Këto komponente sipas tëdhënave, treten nga shiu acid. Infiltrimet dhe lëngjet përshkuese nga vendi i depozitimit të mbeturinave po kontaminojnë, sipas shumë gjasash, shtresën e sipërmetë zonës ujëmbajtëse sekondare të ujërave nëntokësorë, të cilat derdhen në lumin Fan.Lumi Fan dihet që furnizon lumin Mat. Puset e ujit të pijshëm në brigjet e lumit Mat,që shfrytëzohen nga banorët përreth, mund të kontaminohen duke paraqitur kështurrezik për shëndetin e njerëzve. Nivelet e larta të bakrit janë shumë të rrezikshme përshëndetin e njeriut dhe dëmtojnë ekosistemet lumore.

Problemet kryesore:

● Një stok mbetjesh mund të lëshojëarsenik dhe bakër në ujërat nëntokësorëduke kontaminuar burimet e ujit të pijshëm.

Uzina e Laçit ka punuar nga viti 1967deri në fillimin e vitit 2000, periudhë gjatë sëcilës është përdorur fosfati i kalciumit për tëprodhuar plehra kimike. Uzina sot është embyllur. Përpjekjet për privatizim kanë përfunduar me shitjen e pjesshme të saj.

Në territorin e uzinës janë depozituarrreth 300 000 ton mbetje të pasura në hekur,të krijuara gjatë procesit të prodhimit.Vendgrumbullimi i mbetjeve ështëngritur pa bërë ndonjë përgatitje parapraketë tokës, pa vendosur shtresë mbrojtëse të

poshtme apo pa ndërtuar një sistem drenimi për të larguar infiltrimet. Një mostër mbetjesh e marrë nga specialistët e UNEP-it kishte përmbajtje të lartë arseniku dhe bakriAnalizat e UNEP-it treguan, gjithashtu, se arseniku dhe bakri mund të infiltrohen për shkaktë ujërave të shiut. Rrjedhimisht akuiferi i sipërm dytësor i shtresës ujëmbajtëse mendohettë jetë i kontaminuar. Mbështetur në harta dhe në mendimin e ekspertëve kombëtarë del se shtresat ujëmbajtëse nëntokësore rrjedhin drejt disa fushave me puse ujitë pijshëm, që ndodhen në pjesën e poshtme të fabrikës. Arseniku dhe bakri janë të dy elemente shumë të rrezikshme për shëndetin e njeriut dhe që dëmtojnë rëndë ekosistemetujore.

4Zona të tjera industriale të vëzhguara nga U

NEP-i

37

Laç

Uzina e Superfosfatit -Laç

Administrimi i krizës së refugjatëve kosovarë: pasojat në mjedis

Historia e krizës kosovare

Në mars të vitit 1998 një valë refugjatësh nisën të kalonin kufirin me Shqipërinëpër t’i shpëtuar konfliktit në Kosovë, pjesë e Republikës Federale tëJugosllavisë. Ky numër erdhi duke u rritur në maj e në qershor 1998 dhe në

fund të këtij viti, sipas vlerësimeve të UNHCR-së, në territorin shqiptar kishin hyrënga Kosova afërsisht 21 800 refugjatë. Një fluks më i vogël, por i vazhdueshëmrefugjatësh, vazhdoi edhe gjatë tremujorit të parë të vitit 1999.

Në 24 mars 1999, pas dështimit të bisedimeve të paqes të Rambujesë, NATO filloi sulmin ajror kundër Jugosllavisë. Thuajse brenda një nate qindra mijëra kosovarë vërshuan drejt Shqipërisë, Republikës së Maqedonisë, Malit të Zi dheBosnje-Hercegovinës. Fluksi i papritur i refugjatëve e vuri Shqipërinë dhe bashkësinëndërkombëtare përpara një sfide të vështirë.

Shqipëria u përgjigj duke strehuar një numër refugjatësh, aq sa i lejuanmundësitë. Qindra mijëra prej tyre u mirëpritën në shtëpitë e shqiptarëve dhe nëkomunitete për aq kohë sa qe e nevojshme. Shumë partnerë, duke përfshirë edheagjenci të Kombeve të Bashkuara, organizata ndërkombëtare, donatorë dhe organizata joqeveritare, mbështetën operacionet e ndihmave në Shqipëri.

Në 3 qershor 1999, pas më shumë se dy muaj bombardimesh intensive tëNATO-s nga ajri, RFJ-ja ra dakord për një plan ndërkombëtar paqeje dhe tërhoqi trupat ushtarake nga Kosova.

Numri i refugjatëve në Shqipëri arriti kulmin në 9 qershor 1999, kur ndihma humanitare u shtri ndër 460 000 refugjatë. Nga raportet e UNHCR-së del se 61% ekëtij numri refugjatësh qëndruan në 30 000 familje pritëse, 18% jetuan në 50 kampeme çadra dhe 21% në 300 qendra kolektive.

5

Vlerësimi M


38

District boundary

Source: Department of Public Information ofthe United Nations (UNDPI), CartographicSection, New York ; United Nations HighCommissioner for Refugees (UNHCR), Geneva.

District capital

Airport0 40 km10 20 30

Valbone

Vermosh

Koplik

PukëKukës

Peshkopi

Maqellarë

Rrëshen

Krujë

Shijak

Kavajë

Peqin Cërrik

Elbasan

Maliq

KorçeBilisht

Ersekë

Çorovodë

Përmet

Memaliaj

Vlorë

Dhërmi

Gjirokastër

Konispol

Sarandë

Tepelenë

Delvinë

Selenicë

Durrës

Lushnjë

Fier

Burrel

Bulquizë

Librazhd

GramshPogradec

Kuçovë

Patos

Ballsh

Berat

Lezhë

Laç

Krumë

Shkodër(Scutari)

Tropojë

Bajram Curri

Tiranë(Tirana)

KUKËS

DIBRA

MIRDITË

LAÇ

KRUJË

MAT

BULQIZË

TIRANË

PEQIN

ELBASAN

LIBRAZHD

GRAMSH

POGRADEC

DEVOLLKORÇESKRAPAR

KUÇOVË

BERAT

TEPELENË

PËRMET

GJIROKASTËR

VLORË

SARANDË

DELVINË

FIER

LUSHNJË

KOLONJË

MALLA-KASTER

KAVAJË

LEZHË

HAS

LakeUlzës

LakeOhrid

LakePrespa

LakeScutari

FYR ofMacedonia

FR Y ugoslavia

Greece

DURRËS

Rubik

TROPOJË

SHKODËR

PUKË

MALSIEMADHE

Cumulative refugee populat ion

0

50 000

100 000

150 000

200 000

250 000

300 000

350 000

400 000

450 000

500 000

Albania

FYR of Macedonia

Montenegro

23 March 22 April 12 May 28 May 9 June

Refugee population perdistrict as of 3 May 1999

10 001 to 30 000

1 001 to 10 000

0 to 1 000

30 001 to 75 000

National capital

Town, village

Adriatic

Sea

➤ Harta 6 : Shpërndarja e Refugjatëve në Shqipëri 5Adm

inistrimi i krizës së refugjatëve kosovarë : pasojat në m

jedis

39

Në 10 qershor 1999, pas negociatave të vazhdueshme, NATO-ja i ndërpreuveprimet ushtarake në Kosovë dhe Këshilli i Sigurimit të Kombeve të Bashkuara miratoi Rezolutën 1244 për Planin e Paqes në Kosovë. Me mbarimin e konfliktit nëKosovë, refugjatët filluan të ktheheshin në shtëpitë e tyre.

Kampi i Refugjatëve në Tiranë(Burimi : UNHCR)

Administrimi i krizës së refugjatëve

Zgjerimi i krizës së refugjatëve në Shqipëri ishte jashtë çdo parashikimi,ndonëse ekzistonin plane kombëtare dhe ndërkombëtare të emergjencës. Mobilizimii qeverisë dhe i bashkësisë ndërkombëtare ishte i jashtëzakonshëm. Nga analiza epasojave të krizës, megjithatë, rezulton se nuk pati kohë të hartohej një planifikim ipërshtatshëm mjedisor.

Vlerësimi M


40

Me fillimin e krizës, qeveria shqiptare krijoi Grupin e Emergjencës. Roli i këtijgrupi ishte që të shërbente si një qendër informimi dhe të bashkërendonte shpërndarjen eshërbimeve dhe ndihmat humanitare për refugjatët. Grupi u vendos jashtë Kryeministrisëdhe përbëhej nga përfaqësues të agjencive të ndryshme qeveritare, bashkive dhe organizatave të huaja qeveritare. Përfaqësues të Agjencisë Rajonale të Mjedisit jepnininformacione për çështje mjedisore përmes prefekturave dhe pushtetit lokal.

Grupi i Emergjencës ishte një përpjekje e re për të përqëndruar administrimin ekrizës së refugjatëve. Në praktikë, megjithatë, ky grup nuk luajti ndonjë rol të rëndësishëmnë vendimet strategjike. Bashkitë, prefekturat dhe agjencitë e ndihmës, sa për të dhënë njëshembull, morën në dorë zgjedhjen e vendeve ku do të vendoseshin kampet, shpesh pa ukëshilluar me qeverinë apo UNHCR-në. Për fat të keq, kriteret mjedisore shpesh nuk umorën në konsideratë gjatë këtij procesi, për shkak të mungesës së informacionit,mungesës së ekspertizës lokale dhe të kohës së pamjaftueshme.

Veprimtaritë administruese dhe bashkërenduese për refugjatët kryeshin edhe ngaagjenci të tjera. Disa prej kampeve u administruan nga UNHCR-ja, të tjerat nga autoritetetlokale, organizata joqeveritare dhe grupe ushtarake. Megjithëse zyrtarë të AgjencisëRajonale të Mjedisit dhe anëtarë të stafit të UNHCR-së i këshillonin administruesit e kampeve të refugjatëve për mbrojtjen e mjedisit, standardet ndryshonin mjaft nga njërikamp në tjetrin.

Veprimtaritë bashkërenduese pas emergjencës u kryen përmes një bashkëpunimindërmjet GE-së, UNHCR-së, UNDP-së dhe ECAT Tirana. UNHCR-ja, gjithësesi, nuknxorri ndonjë udhëzues zyrtar për mbylljen, pastrimin dhe rehabilitimin e kampeve derinë 8 korrik 1999. Deri atëherë pjesa më e madhe e refugjatëve ishin larguar nga kampet,kurse vëmendja e donatorëve dhe e bashkësisë ndërkombëtare u drejtua tjetërkund.Ndonëse të gjitha kampet e administruara nga UNHCR-ja u pastruan, zyrtarë të intervistuar nga UNEP-i raportonin për një numër të madh vendesh jo të pastruara apo tërehabilituara siç duhet.

Ndikimi mbi mjedisin nga fluksi i refugjatëve

Përparësia kryesore në një konflikt është sigurimi i ndihmës për refugjatët. Ushqimi,strehimi, kujdesi shëndetësor, këto nevoja bazë si dhe të tjera duhen siguruar në kohë. Membërritjen e flukseve të refugjatëve, duhet të shqyrtohet ndikimi i tyre i mundshëm nëmjedis dhe të nxirren mësime për të ardhmen.

Në Shqipëri qeveria dhe bashkësia ndërkombëtare plotësuan nevojat bazë për 460 000 njerëz, një sukses i jashtëzakonshëm në sigurimin e ndihmës emergjente.UNHCR-ja dhe GE-ja, megjithë kohën e paktë dhe problemet e shumta që dilnin, morënmasa për mbrojtjen e mjedisit shqiptar. Suksesi i këtyre masave padyshim u pasqyrua deridiku në faktin se ndikimet mbi mjedisin shqiptar ishin të pakta.

5Adm


jedis

41

Me mbarimin e konfliktit në Kosovë u ngrit problemi që refugjatët mund tëkishin shkaktuar një dëm të rëndë dhe me pasoja në infrastrukturën vendase të administrimit të mjedisit. Për rrjedhojë, një nga qëllimet kryesore të vlerësimit ishtepërcaktimi i ndikimit të përgjithshëm mbi mjedis të fluksit të të ardhurve dhe shqyrtimi i hapave të mëtejshëm për të integruar mbrojtjen mjedisore në operacionete ardhshme me refugjatët. Puna vazhdoi me vëzhgime dhe konkluzione të UNEP-it.Rekomandimet e përgjithshme dhe specifike për vendqëndrime të caktuara janë dhënënë kapitullin 7.

■ Hedhurinat e ngurtaSasi të mëdha hedhurinash të ngurta dalin në mënyrë të pashmangshme si

rrjedhojë e plotësimit të nevojave jetësore bazë të refugjatëve. Shkaku kryesor ështësasia e madhe e ndihmave ushqimore dhe e materialeve të tjera të paketuara.Administrimi dhe eliminimi i suksesshëm i hedhurinave të tilla varet drejtpërdrejt ngainfrastruktura administruese për hedhurinat e vendit pritës.

Gjatë krizës në Shqipëri bashkitë me mbështetjen e UNHCR-së dhe të donatorëve hoqën dhe transportuan hedhurinat e ngurta nga kampet e refugjatëve përnë vendshkarkimet lokale. Shërbimi bashkiak administroi, gjithashtu, hedhurinat erefugjatëve që qëndronin nëpër familje. Me gjithë ngarkesën në rritje, shërbimibashkiak i përhershëm nuk u cënua nga kriza dhe nuk pati ndikime të rëndësishme nëinfrastrukturën ekzistuese të administrimit të hedhurinave. UNEP-i vëzhgoi hedhurinat e shpërndara në Parkun e Madh të Liqenit në Tiranë afër Kompleksit tëPishinave si dhe në brigjet e Liqenit të Shkodrës, në këtë qytet. Sipas ekspertëvelokalë, këto vende nuk ishin të dëmtuara përpara krizës kosovare.

Hedhje të paligjshme të mbeturinave në parkun e madh të Tiranës

Vlerësimi M


42

Në disa zona rurale dhe bashki, vendshkarkimet e përdorura më parë ilegalishtnga popullsia lokale u përdorën edhe për depozitimin e hedhurinave të refugjatëve. Nëndonjë rast u përdorën edhe vende krejt të reja. Vendshkarkime të tilla të paligjshmenë afërsi të parqeve apo të ujërave u përdorën nga popullsia lokale edhe më vonë, paskrizës, në dëm të shëndetit publik dhe mjedisit. Ndër zonat e ndotura nga hedhja epaligjshme e mbeturinave ishin plazhet dhe pyjet bregdetare të Durrësit, Golemit,Divjakës dhe Lezhës.

Nuk ka statistika të plota mbi sasinë e plehrave të prodhuara nga çdo kamp dhefamilje pritëse. Megjithatë, nga të dhënat e marra në tre kampe (atë austriak, tëCaritas-it dhe të Ndihmës Islame) çdo refugjat prodhonte aty një mesatare prej 1.7 kgplehra në ditë. Në dallim prej këtyre, për banorët e Tiranës gjatë të njëjtit vit ështëdhënë shifra e prodhimit prej 0.7 kg plehra për person në ditë, gjatë të njëjtit vit. Kjodiferencë flet për faktin se mund të mos jenë marrë masa të përshtatshme për të pakësuar prodhimin e plehrave prej refugjatëve.

■ Ujërat e zezaMungesa e impianteve për trajtimin e ujërave të zeza në Shqipëri u pasqyrua

gjatë krizës në kampet e refugjatëve dhe në qendrat kolektive të tyre. Në rastin kurmungonte lidhja me tubacionet e ujërave të zeza të qytetit, u përdorën nevojtore portativeme gropa. Nuk është e qartë se ç’sasi e këtyre u ndërtuan siç duhej. Pas largimit të refugjatëve, pjesa më e madhe e tyre vetëm u mbuluan duke u lënë të mbushura.Potenciali kontaminues i nevojtoreve për ujërat nëntokësore dhe tokën ende nuk dihet.

Bashkia e Tiranës mirëmban një sistem largimi të ujërave të ndotura me njështrirje prej 540 km. Tubacionet që hiqnin ujërat e ndotura nga Kompleksi i Pishinavenë Tiranë, u lidhën me sistemin e kanalizimit të qytetit. Pati bllokime dhe shkëputjetë këtyre lidhjeve nga sistemi për shkak të lidhjeve që kryenin shtëpitë afër kampit,ndërtuar aty në mënyrë të paligjshme. Si pasojë, ujërat e ndotura u përhapën në njëfushë aty pranë me drenim të keq.

Në Shkodër ujërat e zeza të Kampit të Ndihmës Islame shkarkoheshin në njëkanal të vogël drenues të ujërave të shiut, që ishte i lidhur me liqenin e Shkodrës.Liqeni i Shkodrës dhe ligatinat përreth dallohen për një prodhimtari dhe diversitet tëlartë biologjik. Një pjesë e zonës po shqyrtohet që të shpallet zonë e mbrojtur kombëtare. Në një mjedis të tillë të ndjeshëm ujor, largimi i ujërave të ndotura tëkampit duhet të ishte shqyrtuar më me kujdes. Lidhja e tyre me sistemin e ujërave të ndotura të qytetit të Shkodrës do të kish qenë një zgjidhje e parapëlqyer.

Gjatë periudhës së kulmit të krizës refugjatët e strehuar në shtëpitë e qytetarëveshqiptarë e mbingarkuan sistemin urban të ujrave të ndotura. Kjo çoi në rritjen e ndotjes biologjike dhe kimike të patrajtuar që përfundonte në ujërat pritëse.

5Adm


jedis

43

■ Furnizimi me ujëFurnizimi me ujë i refugjatëve përgjithësisht nuk ka shkaktuar ndikime negative

afatgjata në sistemet e furnizimit. Kampet e refugjatëve nëpër fshatra u furnizuan meujë të pijshëm me autobote ose nga puse arteziane. Ato të rajoneve urbane dhe suburbane u furnizuan nga sistemet e furnizimit pranë qytetit dhe brenda tij.

Problemet e vendit për furnizimin me ujë u keqësuan nga fluksi i refugjatëve. Kërkesat në rritje për ujë dëmtuan tubacionet dhe krijuan kufizime nëfurnizim. Megjithëse racionimi i ujit ishte i detyruar, pati, për shkak të krizës, një rritje të humbjeve në sistemet urbane të furnizimit me ujë.

■ Pyjet dhe biodiversitetiNë Shqipëri u pakësua prerja e paligjshme e drurëve dhe gjuajtja pa kriter e

kafshëve nga refugjatët për shkak të furnizimit të tyre me mish dhe dru nga burimelokale. Nga kampet e refugjatëve u raportua një numër i vogël episodesh të gjuetisëpa kriter të kafshëve dhe të prerjes ilegale të drurëve. Megjithatë, nuk vihen rendikime negative afatgjata.

Agjencia Kombëtare e Mjedisit dhe përfaqësuesit rajonalë të saj bënë përpjekjeaktive për të pakësuar numrin e kampeve të refugjatëve të vendosur në afërsi ose brenda zonave të mbrojtura. Në sajë të këtyre përpjekjeve u ndërtuan vetëm gjashtëkampe në afërsi të zonave të mbrojtura, kurse dy prej tyre nuk u lejuan të ndërtoheshinaty. Nuk ka asnjë të dhënë për ndikime ekologjike negative afatgjata apo humbje tëbiodiversitetit, ndonëse u vunë re disa prerje të paligjshme të drurëve në këto zona.Hedhurinat e ngurta megjithatë, mund të kenë kontaminuar tokën dhe ujërat nëntokësorë si dhe të kenë patur ndikim negativ mbi kafshët e egra të zonës.

Përsa u përket refugjatëve që qëndruan në familje ose në qendra kolektive, nukpati probleme të ndikimit në biodiversitet dhe pyje.

■ Trevat bujqësoreVendet e sheshta dhe me drenim të mirë janë zakonisht ato që parapëlqehen për

ndërtimin e kampeve. Për fat të keq, në trevat bujqësore kampet ngrihen pa vështirësidhe me kosto të ulët. Nga raporti i Ministrisë së Bujqësisë dhe të Ushqimit tëShqipërisë rezulton se 500 ha tokë bujqësore u përdorën për ngritjen e kampeve tërefugjatëve. Kjo shifër e tokës bujqësore përfshinte 379 ha tokë pjellore shtetërore, 87ha tokë pjellore private dhe 34 ha tokë shtetërore jopjellore. Kampet kishin njëkapacitet që shkonte nga 120 deri në 20 000 njerëz, por zakonisht kapaciteti i tyreishte për 2 000 deri në 6 000 vetë.

Disa nga këto zona u pastruan nga UNHCR-ja. Megjithatë, në pjesën më tëmadhe të tyre ka mbetur zhavor, i cili pengon prodhimin e ardhshëm bujqësor.Ndërkohë që UNEP-i zhvillonte misionin e tij, 80% e tokës bujqësore kërkonte rehabilitim. Prodhimi i humbur i këtyre tokave pritet që të ketë ndikime negative jo tëpakta në ekonominë e familjeve që mbahen prej tyre.

Vlerësimi M


44

Një raport i botuar prej Organizatës së Bujqësisë dhe të Ushqimit të Kombevetë Bashkuara, i titulluar Ndikimi i Krizës Kosovare në Bujqësinë dhe MjedisinShqiptar, bën një vlerësim të plotë të ndikimit të krizës kosovare në bujqësi.

Kampi austriak i refugjatëve, Shkodër

■ Hapësirat e gjelbërta urbane dhe mjediset shplodhësePjesa më e madhe e refugjatëve qëndroi në kampe, familje ose qendra kolektive.

Disa strehëza të improvizuara, megjithatë, u vendosën edhe në hapësira të gjelbërtaurbane dhe në mjedise shplodhëse. Një pjesë e madhe e bimësisë aty u shkel ose uzhduk duke dëmtuar vlerat estetike të destinuara për komunitetin. Probleme jo tëvogla përbënë gjithashtu edhe hedhjet e plehrave dhe prerjet e drurëve. Parku i Fieritdhe parku i madh i Tiranës qenë ndër zonat e dëmtuara më pak.

5Adm


jedis

45

Kapacitetet institucionale përadministrimin e mjedisit

Vështrim i përgjithshëm

Gjatë periudhës së misionit të UNEP-it një grup përgjegjës për vlerësimin ekapaciteteve administruese të mjedisit në Shqipëri u takua me shumë zyrtarëshqiptarë të mjedisit, punëve publike dhe të planifikimit. Grupi pati, gjithashtu,

takime me përfaqësues të organizatave më të mëdha ndërkombëtare dhe joqeveritare qëpunojnë për mjedisin në Shqipëri. Veç kësaj, grupi punoi për rishikimin e statuteve,ligjshmërisë, raporteve dhe dokumenteve të tjera që lidhen me kapacitetet administrueseinstitucionale të mjedisit në Shqipëri.

Nga vëzhgimet e UNEP-it doli qartë që Shqipëria ka hedhur bazat për përparimindhe mbrojtjen e mjedisit. Është krijuar Agjencia Kombëtare e Mjedisit si dhe është hartuar kuadri ligjor bazë për mbrojtjen e tij. Doli qartë, gjithashtu, se Shqipëria ka njëgrup të vogël, por shumë të aftë dhe të përkushtuar kuadrosh, ekspertë shkencorë dhepolitikash mjedisore. Këto struktura të forta ngjallin shpresa për një të ardhme shumë tëmirë të mjedisit në Shqipëri.

Së fundi, shqiptarët janë të përgjegjshëm për të ardhmen e mjedisit në Shqipëri.Komuniteti ndërkombëtar mund ta ndihmojnë Shqipërinë në arritjen e objektivave të sajmjedisore duke financuar nisma për mbrojtjen e mjedisit, duke përshtatur programeinstitucionale për nevojat specifike shqiptare si duke bashkëpunuar ngushtë me të.

Paragrafet e mëposhtme japin në mënyrë të përmbledhur çështjet përparësore tëpërcaktuara nga UNEP-i.

Përgjegjësitë e shtetit

Sfidat e mëdha mjedisore në Shqipëri kërkojnë drejtim të fortë dhe burime tëmjaftueshme financiare. Në 1998-ën, për të përmbushur këtë nevojë, Qeveria krijoiAgjencinë Kombëtare të Mjedisit, e cila varet drejtpërdrejt nga Kryeministri. Misionii AKM-së është ndërmarrja dhe zbatimi i nismave mjedisore shtetërore, vendosja estandardeve të ndotjes dhe koordinimi i politikave me autoritete të tjera përgjegjësepër mbrojtjen e mjedisit.

6

Vlerësimi M


46

AKM-ja drejtohet nga një Kryetar; ajo përmban pesë drejtori ( Drejtoria eCilësisë së Ajrit, Ujit dhe e Menaxhimit të Mbetjeve; Drejtoria e Mbrojtjes së Natyrësdhe e Rehabilitimit të Tokës; Drejtoria e Zbatimit të Projekteve; Drejtoria e Shërbimit;Drejtoria e Burimeve Njerëzore), si dhe Sektorin Juridik, Marrëdhënieve me Publikune të Marrëdhënieve me Jashtë. Agjencia ka 12 zyra rajonale përgjegjëse për mbrojtjene mjedisit. Zyrat rajonale kryejnë inspektime, rishikojnë lejet mjedisore, vendosinrregulla dhe japin ndihmë teknike të kufizuar.

Sot, me gjithë përpjekjet e AKM-së, ritmi i mbrojtjes dhe i përmirësimit të mjedisit mbetet i ulët. Me vetëm 0.01% të buxhetit të shtetit dhe me një organikë prej70 vetash, kapaciteti i AKM-së është tepër i kufizuar për të siguruar drejtimin e duhurnë përballimin e sfidave të shumta mjedisore në Shqipëri. Të ardhurat nga gjobat dhetaksat e liçensimit, që kalojnë për llogari të AKM-së, janë krejt të pamjaftueshme përtë financuar investime të rëndësishme mjedisore. Janë hartuar plane për vendosjen enjë takse ekologjike, por ato nuk janë miratuar. Qeveria po rishqyrton çështjen efinancimit dhe po mendon për krijimin e një Fondi Ekologjik.

Një rol të rëndësishëm në politikat mjedisore kanë dhe struktura të tjerashtetërore: Ministria e Bujqësisë dhe e Ushqimit, Ministria e Transportit, Ministria eEkonomisë dhe e Privatizimit, Ministria e Punëve Publike, Ministria e Shëndetësisë,Këshilli Kombëtar i Ujit, Instituti i Shëndetit Publik, Instituti i Hidrometereologjisë,Këshilli i Rregullimit të Territorit dhe Instituti i Tokave. Ndihet nevoja e njëbashkëpunimi dhe bashkërendimi më të madh të punës midis këtyre organizmave, meqëllim që të shfrytëzohen në mënyrë sa më të efektshme burimet në dispozicion, tërritet ndërgjegjësimi për mjedisin brenda qeverisë dhe të përmirësohen përpjekjet përadministrimin e tij.

Ndërgjegjësimi për mjedisin

Në Shqipëri është e nevojshme të rritet shkalla e ndërgjegjësimit ndaj mjedisit.Për shkak të vështirësive ekonomike dhe përçarjeve shoqërore në vend, vëmendjaështë përqëndruar në probleme të tjera. Qytetarët shqiptarë përgjithësisht nuk janë tëmirinformuar për rreziqet e ndotjes, për lidhjet midis mjedisit e shëndetit publik dhepërfitimet në ekonomi e shoqëri që vijnë nga një mjedis i pastër.

Pas dekadash të tëra të një kontrolli të rreptë nga ana e shtetit, sot gjithashtu kamjaft skepticizëm të përgjithshëm për mandatet e Qeverisë që lidhen me mjedisin, poredhe me të tjera çështje. Gjithësesi, pa një elektorat të interesuar për mbrojtjen e mjedisit, politikat shtetërore, s’do të njohin veçse një mbështetje të paktë dhe efektshmëri të ulët.

Qeveria mund të luajë një rol të rëndësishëm për rritjen e ndërgjegjes publike.AKM-ja po ngre një qendër të informimit publik, por edhe në këtë rast financimi mungon. Botimi i Raportit mbi Gjendjen e Mjedisit si dhe mjete të tjera të informimit kanë ndihmuar për të kuptuar sfidat e mjedisit në vend. Një informacion publik më i madh dhe fushata të shumta në shtyp do ta rrisnin imazhin

6Kapacitetet institucionale për adm

inistrimin e m

jedisit

47

e Agjencisë si një agjenci active, si dhe do të informonin qytetarët. Krijimi i një kulture më të madhe vlerësuese për mjedisin do të kërkojë, gjithësesi, një angazhimafatgjatë. Edukimi mjedisor në Shqipëri sot financohet pak dhe përfshin vetëm njënumër të vogël të rinjsh shqiptarë.

Komuniteti i OJQ-ve të mjedisit në Shqipëri duket se do të rritet në të ardhmen.Tani për tani, megjithatë, OJQ-të kanë prirje të përqëndrohen në Tiranë. Në disa rasteato janë më shumë organizata profesionistësh sesa organizata aktivistësh. Mbrojtja emjedisit nuk është një model i konsoliduar. Nuk ka patur padi drejtuar gjykatës lidhurme mjedisin.

Ekspertë kombëtarë shqiptarë dhe të UNEP-it duke vëzhguar rezervatin natyror në Shëngjin

Vlerësimi M


48

Bashkëpunimi ndërkombëtar dhe vizioni strategjik

Takim i ekspertëve të UNEP-it dhe i atyre kombëtarë shqiptarë në Tiranë

Vitet e fundit Shqipëria është bërë anëtare e një numri konventash dhe marrëveshjesh të rëndësishme ndërkombëtare, rajonale dhe dypalëshe. Në planndërkombëtar Shqipëria është anëtare e Konventës së Bazelit, Konventës së Vienëspër Mbrojtjen e Shtresës së Ozonit, Konventës së Kombeve të Bashkuara përNdryshimet Klimatike, Konventës së Biodiversitetit, Konventës së Ligatinave meVlerë Ndërkombëtare sidomos Habitateve e të Shpendëve Ujorë (Ramsar), si dhe tëKonventës për Mbrojtjen e Zonave Bregdetare e të Mjedisit Detar të Mesdheut(Programi i Veprimit për Mesdheun). (Shih shtojcën III për listën e plotë).

Shqipëria është e përfshirë, gjithashtu, në procese të rëndësishme mjedisore tërajonit. Shqipëria është bashkuar me Greqinë dhe Republikën e Maqedonisë në njëMemorandum Mirëkuptimi për t’i çuar më tej përpjekjet e përbashkëta për mbrojtjene mjedisit. Si anëtare e Programit për Ristrukturim Mjedisor Rajonal për EvropënJuglindore, Shqipëria ka vendosur marrëdhënie bashkëpunimi me vende të tjera tëBallkanit me synim forcimin e zhvillimit të politikës mjedisore dhe të institucionevenë Ballkan. Ky program i krijuar në mars të vitit 2000 ka për qëllim drejtimin efinancimeve ndaj projekteve me përparësi mjedisore të vendeve anëtare. Programi,megjithatë, nuk ka arritur ende në nivelin e ndihmës ndërkombëtare që kërkohet përmbështetjen e pikave që përmban.


inistrimin e m

jedisit

49

Zhvillime të tilla ndërkombëtare dhe rajonale kanë ndihmuar mjaft për nxitjene kuadrit ligjor të mbrojtjes së mjedisit në vend. Megjithatë, në Shqipëri ka ende sfidatë rëndësishme që duhen përballuar, ku mbi të gjitha, del nevoja për një vizion strategjik të qartë, që të sigurojë udhëheqje dhe bashkëpunim me partnerëtndërkombëtarë të Shqipërisë. Ky proces do të kërkojë ndër të tjera, harmonizimin dheracionalizimin e strategjive të Qeverisë dhe të legjislacionit.

Mjetet e administrimit të mjedisit

Shqipëria ka sot shumë ligje dhe rregulla për mjedisin, të cilat nuk zbatohen.44 inspektorë (32 rajonalë dhe 12 kombëtarë) janë përgjegjës për zbatimin e ligjevemjedisore në vend. Inspektorët mund të vënë gjoba, të heqin licensa, të mbyllin osepezullojnë veprime si dhe të denoncojnë për dëmtime të mjedisit. Gjobat, megjithatë,paguhen rrallë, për shkak të procedurave të ngadalta dhe burokratike të mbledhjes sëtyre.

Inspektorët rajonalë pengohen, gjithashtu, nga mungesa e mjeteve bazë (si p.sh.makina për të udhëtuar brenda prefekturave të tyre) dhe e kapaciteteve teknike.Këtyre problemeve u shtohet bashkëpunimi i dobët midis inspektoriateve përgjegjësepër mjedisin dhe atyre të shëndetit publik, siç janë AKM-ja, bashkia, shëndetësia,pylltaria dhe të tjera.

Monitorimi i mjedisit është një hallkë e dobët në zinxhirin e administrimit tëmjedisit në Shqipëri. Pas vitit 1990 ai u ndërpre plotësisht për disa vite, ndërsa sotështë i vështirë sigurimi i informacionit të nevojshëm. Përgjegjësia për monitorim utakon institucioneve të ndryshme qeveritare, ku përfshihet AKM-ja, Instituti i Tokave,Instituti i Shëndetit Publik dhe Instituti i Metereologjisë. Kjo shpërndarje përgjegjësieka sjellë grumbullim të të dhënave të tepërta si dhe mungesë të metodologjisë standarde. Po kështu, vihet re dhe një mungesë e theksuar njohjeje. Për disa çështjenuk kryhen monitorime (p.sh. për metalet e rënda në ujrat e pijshëm), ndërsa në rastetë tjera mblidhen të dhëna, por ato nuk analizohen apo publikohen. Këto problemeduhet të ndreqen, me qëllim që të hartohen politika mjedisore të qëndrueshme dhe tëdetyrueshme.

Autoritetet lokale dhe privatizimi

Bashkitë kanë disa përgjegjësi për mjedisin, për sa i përket furnizimit me ujë,mbeturinave komunale, hedhurinave të ngurta dhe zonave të gjelbra. Me gjithë këtopërgjegjësi, bashkitë marrin vetëm 0.6% të të ardhurave që ato mbledhin, pasi pjesatjetër i shkon Qeverisë. Në kohën kur po bëhej ky vlerësim, Shqipëria po hartonte njëligj të ri, i cili do t’i japë qeverisjes lokale përgjegjësi të tjera si dhe autoritetin embledhjes së detyrimeve në nivel lokal.

Vlerësimi M


50

Është themelor fakti që bashkitë të kthehen në administruese të fuqishme tëproblemeve mjedisore në nivel lokal. Në të njëjtën kohë ato kanë nevojë të drejtohennga Qeveria për çështje që kanë të bëjnë me standardet dhe objektivat për cilësinë emjedisit. I rëndësishëm është gjithashtu monitorimi i mbledhjes së të ardhurave ngabashkia për sigurimin e bazës së financimit për të shlyer detyrimet që ka në bazë tëligjit të ri.

Një përgjegjësi lokale e rëndësishme është edhe administrimi i pajisjeve industriale që nuk punojnë, të cilat përbëjnë gati 90% të sektorit industrial nëShqipëri. Siç u tregua në kapitullin 4, një numër prej këtyre pajisjeve janë të rrezikshme dhe kërkojnë vëmendje të menjëhershme. Në disa raste Qeveria ka ofruar ndihmë të menjëhershme dhe po bën përpjekje për fillimin e pastrimit të mbeturinave industriale.

Privatizimi ka filluar, por është duke ecur me ritme të ngadalta. Është një çështje me rëndësi që duhet sqaruar, nëse do të jetë Qeveria, bashkitë apo pronarët eardhshëm ata që do të marrin përgjegjësitë ligjore për përmirësimin e kushtevemjedisore të vendeve industriale që do të privatizohen. Deri sa të qartësohet çështja epërgjegjësive ligjore, kjo do të ndikojë, padyshim, negativisht tek shumë investitorëpotencialë në industrinë shqiptare. Në mënyrë të ngjashme, ligji shqiptar i privatizimitparashikon një Vlerësim të Ndikimit në Mjedis (VNM) në rastet e kalimit të pronësisë mbi truallin. Si rrjedhim, është e paqartë se kush do ta drejtojë procesin eVNM-së. Instituti i Studimeve Bashkëkohore ka shqyrtuar kuadrin ligjor të mundshëm që do të zgjidhë këtë problem, por asgjë ende nuk është miratuar.


inistrimin e m

jedisit

51

Rekomandime

Në pesë vjetët e fundit Shqipëria ka vuajtur pasojat e destabilizimit në rajon dhetë trazirave civile. Gjatë pranverës së vitit 1999 vendi u përball me një sfidë tëre, pasi qindra mijëra refugjatë hynë në territorin shqiptar si pasojë e konfliktit

në Kosovë. Shqipëria iu përgjigj kësaj sfide me një forcë të jashtëzakonshme dukemarrë përsipër një barrë të madhe mbi infrastrukturën e saj, edhe ashtu të dobëtmjedisore. Megjithatë, pasojat e konfliktit në Kosovë mbi mjedisin shqiptar janë, mesa duket, jo fort të rënda, krahasuar me sfida të tjera mjedisore.

Pas dekadash të tëra lënieje pas dore të mjedisit, faktorët ekonomikë e kanëngadalësuar zhvillimin industrial në Shqipëri. Për pasojë, nga fabrikat dhe minierat delmë pak tym, ujë i ndotur industrial dhe mbeturina të ngurta. Pas vitesh të tëra aktivitetiindustrial kanë mbetur, megjithatë, një numër vendesh mjaft të kontaminuara, që pokërcënojnë shëndetin e njerëzve dhe mjedisin. UNEP-i ka identifikuar pesë nga këto“pika të nxehta”. Disa prej uzinave në fjalë janë mbyllur, të tjera janë ende në punë,madje kanë edhe rëndësi për ekonominë shqiptare. Të gjitha kërkojnë vëmendje të ngutshme. Ndonëse një sërë zonash të hetuara nga misioni mund të mos konsiderohen nësituatë emergjence, ato paraqesin, gjithësesi, probleme serioze të administrimit mjedisor.Këto zona kërkojnë, gjithashtu, një vëmendje të menjëherëshme, me qëllim që të parandalohen rreziqet e mëtejshme ndaj shëndetit të njerëzve dhe mjedisit.

UNEP-i rekomandon në përgjithësi një veprim dykahësh për të përballuar ndotjenindustriale në Shqipëri. Së pari, strategjitë e pakësimit të rreziqeve duhet të zhvillohen dhe të zbatohen shpejt për të ndrequr problemet që kanë dalë në zonat e“pikave të nxehta”. Strategji të ngjashme janë të nevojshme edhe për zonat e tjeraindustriale të diskutuara. Së dyti, nevoja e ngutshme për pastrimin e impianteve tëndotura të Shqipërisë kërkon një organizëm që do të merret me çështje më të strukturuara të administrimit mjedisor në Shqipëri. Administrimi i mbeturinave tërrezikshme, trajtimi i hedhurinave të ngurta, trajtimi i ujërave të ndotura, mbrojtja etokës dhe e ujërave nëntoksore, monitorimi, zbatimi i ligjit, të gjitha këto çështje sidhe plot të tjera, kërkojnë një drejtim të fortë si dhe investime të qëndrueshme, që dotë mbështesin përpjekjet e ekspertëve të përkushtuar vendas të mjedisit.

Shqipëria duhet të bëjë përpara duke treguar një angazhim të fortë për mbrojtjendhe përmirësimin e mjedisit. Përfitimet e saj mund të jenë të mëdha nga bashkëpunimii ngushtë me shtetet fqinje. Nga ana e vet, komuniteti ndërkombëtar duhet të jetë i përgatitur për të mbështetur përpjekjet e këtij vendi në interes të mbrojtjes së shëndetittë njeriut dhe të nxitjes së një mjedisi të fortë dhe të shëndetshëm në rajon.

Më poshtë jepen rekomandimet për veprime specifike, të cilat mbështeten në përfundimet e pasqyruara me hollësi më sipër.

7

Vlerësimi M


52

“Pikat e nxehta”

1. Uzina kimike – Durrësa) Të nisin përpjekjet për t’iu përgjigjur emergjencës në mënyrë të koordinuar

sipas udhëzimeve të AKM-së, që:• Të ndalohet rreptësisht hyrja në uzinë, në vendin e hedhjes së hedhurinave

dhe në impiantet e magazinimit të kimikateve.• Të zhvendosen menjëherë të gjithë banorët që jetojnë brenda ose pranë

uzinës dhe vendit të hedhjes së plehrave, për në vendbanime të përshtatshme, si dhe të sigurohet monitorimi i shëndetit të tyre.

• Kimikatet të magazinohen menjëherë dhe pa rrezik në një zonë të sigurt,derisa të sigurohet një transport dhe trajtim i përshtatshëm i tyre. Masa të rrepta sigurie duhet të ndërmerren për mbrojtjen e punëtorëve të përfshirë në procesin e transportit të kimikateve.

• Të kryhet një studim i plotë për ndotjen e ujit dhe të tokës në uzinë, në vendin e hedhjes së plehrave, në zonat e magazinimit, si dhe të rekomandohen masa afatshkurtra dhe afatgjata për zgjidhjen e problemeve të çdo zone.

• Të hapen puse monitorimi dhe të fillojë një program monitorimi që të përfshijë të tri zonat, si dhe formacionin ujëmbajtës të shtresës së sipërme,ujërat e të cilit derdhen në det.

• Të rindërtohen ose, të paktën, të riasfaltohen rrugët lokale që përmbajnë materiale të ndotura të uzinës.

2. Uzina e PVC-së në Vlorë. a) Të nisin përpjekjet për t’iu përgjigjur emergjencës në mënyrë të koordinuar,

sipas udhëzimeve të AKM së, që:• Të ndalohet rreptësisht hyrja në uzinë.• Të zhvendosen menjëherë të gjithë banorët që banojnë brenda ose pranë

uzinës për në vendbanime të përshtatshme, si dhe të sigurohet monitorimi i shëndetit të tyre.

• Të magazinohen brenda një kohe sa më të shkurtër mbeturinat e merkurit qëgjenden pranë Uzinës së PVC-së.

• Të kryhet një studim i plotë për ndotjen e ujit dhe të tokës në uzinë si dhe të rekomandohen masa afatshkurtra dhe afatgjata për zgjidhjen e problemeve të çdo zone.

• Të happen puse monitorimi dhe të fillojë një program monitorimi që tëpërfshijë formacionin ujëmbajtës të shtresës së sipërme, që derdhet në gjirin e Vlorës.

7Rekom

andime

53

3. Fusha naftëmbajtëse e Marinzës-Patos a) Brenda një periudhe afatshkurtër:

• të mbyllen puset përgjatë një seksioni të fushës së naftës afër fshatit;• të fillojë menjëherë rigjenerimi i tokës • të ruhen, brenda mundësive, nivelet e prodhimit duke rritur prodhimin nga

puset e naftës pranë impianteve paratrajtuese.b) Të përshpejtohen planet për rindërtimin e fushës, ku të përfshihet dhe rikthimi në

puse i ujërave të ndotura dhe i disa fraksioneve nga paratrajtimi i naftës bruto.c) Të sigurohet që pajisjet paratrajtuese të kenë një ndarës vaji të mirë për

riqarkullimin e naftës bruto.d) Të përmirësohen dhe forcohen puset, tubat, të lidhen si dhe të mbulohen

cisternat naftëmbajtëse me qëllim mbrojten e cilësisë së ajrit.e) Të hapen puse monitorimi dhe të monitorohen ujërat dhe puset private

të ujërave në pjesën e poshtme të fushës naftëmbajtëse.f) Të merren parasysh stimujt administrues ose metoda të tjera që nxisin

minimizimin e humbjeve të naftës bruto gjatë procesit të prodhimit.

4. Rafineria e naftës – Ballsh a) Të përcaktohen dhe të rregullohen menjëherë rrjedhjet e naftës bruto dhe të

komponimeve të naftës në sistemin e prodhimit të naftës dhe përbërësit erafinerisë së naftës.

b) Të rindërtohet uzina e trajtimit të ujërave të ndotura për të llogaritur vëllimin dhe përbërjen e ujërave të prodhuara.

c) Të hapen puse monituruese përgjatë brigjeve lumore të rrjedhës së poshtmenga rafineria; të hetohet cilësia e ujërave të lumit dhe e ujërave të puseve private.

d) Të monitorohet cilësia e ajrit rreth zonës dhe të instalohen teknologji kontrolluese të ajrit.

e) Të merren parasysh stimujt administrues dhe metoda të tjera që nxisin minimizimin e humbjeve të naftës bruto gjatë prodhimit.

5. Vendshkarkimi i plehrave – Sharrë a) Të ndalohet rreptësisht hyrja e njerëzve dhe e kafshëve në vendshkarkim.b) Të përpilohet një sistem administrimi për vendshkarkimin që të përmbajë

strategjitë për ndërprerjen e djegies së mbeturinave, përcaktimin e tipeve tëtyre dhe kufizimin e kontaminimit të tokës dhe të ujërave nëntokësore.

c) Të hapen puse monitoruese dhe të përshtaten ato sipas niveleve të ndryshme.Të hartohet një program monitorimi që përfshin ujërat sipërfaqësore dhe ato nëntokësore në pjesën e poshtme të lumit nga vendshkarkimi. Monitorimiduhet të kryhet për parametrat mikrobiologjikë dhe përbërjet organike.

d) Autoritetet lokale duhet t’i heqin plehrat nga vendshkarkimi i Pezë-Helmësitqë ndodhet jashtë pesëmetërshit të vendshkarkimit (më afër lumit) për t’i çuarato brenda rrezes së vendshkarkimit. Të pakësohen rrjedhjet kontaminuese dhe të ndalohet kontakti me ujërat e lumit, të zëvendësohen plehrat e hequrame material argjili.

e) Autoritetet lokale duhet të hetojnë cilësinë e ujit në zonën e poshtme të vendshkarkimit Helmës-Pezë, të ujërave të puseve private që furnizohen ngalumi dhe të ujërave që trajtohen në impiantin e Pezës së Vogël. Të merren mostra për komponimet organike dhe mikrobiologjike.

Vlerësimi M


54

Vende të tjera industriale

6. Uzina e plehrave azotike - Fier a) Të përshpejtohen planet për zhvendosjen e tretësirës së arsenatit dhe të

arsenitit nga uzina si dhe të përmirësohet zona përreth.b) Brenda një periudhe afatshkurtër :

• Të përcaktohet shkalla e kontaminimit me arsenik të tokës dhe të zhvendosettoka e kontaminuar, me qëllim parandalimin e kontaminimit të ujërave nëntokësore.

• Të rivishet nga brenda bazamenti prej betoni për të parandaluar rrjedhjet e mëtejshme në mjedisin përreth.

• Të analizohet toka dhe ujërat sipërfaqësore pranë vendit ku ruhen tretësirat.• Ekspertët lokalë kanë hartuar një plan për pakësimin e vëllimit të tretësirës

që kërkon ndërhyrje. Të shqyrtohet gjerësisht mundësia e zbatimit të këtij plani.c) Të shqyrtohet ndikimi i ujërave të ndotura të patrajtuara që dalin nga uzina tek

ujërat ku ato derdhen.

7. Kombinati metalurgjik – Elbasana) Të kontrollohet cilësia e ujërave sipërfaqësore dhe e ujit të pijshëm nëpër

puset private të vendosura në rrjedhën e poshtme nga baseni i sedimentimit,si dhe cilësia e ujërave të ndotura të kombinatit.

b) Të monitorohet toka dhe ujërat nëntokësore në afërsi të basenit të sedimentimit si dhe ujërat sipërfaqësore të rrjetit lumor të zonës.

c) Të përdoren lëndë djegëse me përmbajtje të ulët squfuri dhe të monitorohetcilësia e ajrit në zonën përreth, sidomos për lëndët e grimcuara. Të ngrihenteknologji që kontrollojnë ndotjen e ajrit për të pakësuar emetimet si dhe tëkërkohet ngritja e teknologjive të tilla përpara se të riaktivizohen proceset e kombinatit që shkaktojnë ndotje të ajrit.

8. Fabrika e bakrit – Rubik a) Për të parandaluar kontaminimin e ujërave nëntokësore një mjet veprimi

afatshkurtër është mbulimi i mbeturinave me gëlqere ose me gur gëlqeror.b) Të kontrollohet cilësia e ujit të puseve private në zonën e rrjedhës poshtë

fabrikës, për të sqaruar rreziqet potenciale për shëndetin e njerëzve. c) Të hapen puse monitoruese midis fabrikës dhe lumit si dhe të monitorohet

gjendja e ujërave të lumit dhe e ujërave të puseve private.d) Me qëllim që të eliminohet plotësisht kontaminimi potencial i zonës,

mbeturinat duhet të transportohen në minierë.

9. Uzina e superfosfatit – Laça) Ndër mjetet afatshkurtra për të parandaluar kontaminimin e ujërave

nëntokësore është mbulimi i mbeturinave me gëlqere ose me gur gëlqeror.b) Të kontrollohet cilësia e ujit të puseve private në rrjedhën e poshtme ndaj

fabrikës, për të sqaruar rreziqet potenciale për shëndetin e njerëzve.c) Të hapen puse monitoruese midis fabrikës dhe lumit si dhe të monitorohet

gjendja e ujërave të lumit.d) Për të eliminuar plotësisht kontaminimin potencial të zonës, mbeturinat duhet

të zhvendosen në një vendruajtje të sigurt, p.sh. në një minierë.

7Rekom

andime

55

Administrimi i pasojave të krizës kosovare mbi mjedisin

10. Të metat që u vunë re në Grupin e Emergjencës (GE) theksojnë nevojën e krijimit të një organizmi të vetëm bashkërendues që në fillimet e krizës së refugjatëve.Organizmat bashkërendues qeveritarë duhet të kenë mandate ligjore të përcaktuarapër të gjitha aktivitetet – që nga shpërndarja e ndihmave humanitare, zgjedhja evendeve për vendosjen e kampeve, rehabilitimi dhe administrimi –, si dhe mbështetje të plotë të agjencive të Kombeve të Bashkuara, organizatave ndërkombëtare dhe të OJQ-ve. Përvoja dhe ekspertiza e UNHCR-së duhet shfrytëzuar sa më shumë për përballimin e krizës së refugjatëve.

11. “Vlerësimi i ciklit jetësor” duhet përdorur si mjet planifikimi gjatë krizës sërefugjatëve. Kjo kërkon që të merret në konsideratë, gjatë procesit përzgjedhës sidhe në vendimet e mëtejshme administruese, përdorimi perspektiv i vendit. Mekëtë synohet të sigurohet që teknologjitë e përdorura në vend të ndihmojnë përpërmirësimin dhe pakësimin e kostove rehabilituese. Përparësi duhet t’i jepetpërmirësimit të vendeve që sjellin përfitim të madh për bashkësinë lokale.

12. UNHCR-ja ka hartuar udhëzues dhe politika mjedisore për të pakësuar ndikimine refugjatevë në mjedis. Dokumente të tilla, megjithatë, nuk iu shpërndanë nëkohën dhe mënyrën e duhur agjencive përkatëse dhe drejtuesve të kampeve.UNHCR-ja duhet të bëjë përpjekje më të mëdha për t’i shpërndarë këto materialesapo të fillojnë operacionet me refugjatët.

13. Përpjekjet rehabilituese u mbështetën nga programi Projekti i Ndikimit të Shpejtëi UNHCR-së për vendet e prekura nga refugjatët, si dhe nga shumë agjenci dhedonatorë të tjerë. Me gjithë këto përpjekje, pjesa më e madhe e tokave bujqësoretë prekura nga refugjatët nuk u rehabilitua. Financimi i projekteve të ardhshmerehabilituese duhet të përligjet nga nevojat dhe përparësitë e administrimit tëpërgjithshëm mjedisor në vend. Çdo punë rehabilituese në të ardhmen duhet tëpërfshijë Agjencinë Kombëtare të Mjedisit dhe autoritetet bashkiake përkatëse.

14. Me fillimin e emergjencave humanitare duhen vënë në përdorim teknologjitëmjedisore, që përfshijnë inventarin e Sistemit të Informacionit Gjeografik (SIGJ)dhe të dhëna të tjera “të fjalës së fundit”, me qëllim që të përcaktohen zonat endjeshme mjedisore në vend. Kjo do të bënte të mundur përzgjedhjen e vendeveme ndikim të ulët në mjedis dhe potencial të lartë përmirësues, si dhe përdorimin eteknologjive për të pakësuar ndikimet mjedisore mbi rajonet e ndjeshme të përzgjedhura. Në këtë proces mund të japin ndihmën e tyre Shërbimi InformativMjedisor i UNEP-it, UNHCR-ja dhe agjenci të tjera ndërkombëtare. Procesi ipërzgjedhjes së vendeve duhet të marrë në konsideratë udhëzimet e agjencivekombëtare kompetente për mjedisin dhe ato të organizatave joqeveritare,ndërqeveritare dhe të bashkive.

15. Me qëllim që të pakësohet prodhimi i hedhurinave të ngurta, agjencitë endihmave dhe ato donatore duhet të zhvillojnë politika të tilla, të cilat kërkojnë qëproduktet ushqimore dhe mallrat e tjera që ata shpërndajnë, të përdorin

Vlerësimi M


56

ambalazhe të biodegradueshme dhe sa më të vogla. Rekomandohet blerja me shumicë dhe shpërndarja e ushqimit me kontejnerë të ripërdorshëm. Duhen parapëlqyer mallra rezistente dhe që të vijojnë të përdoren aty pas riatdhesimit tërefugjatëve.

16. Me qëllim që të pakësohet kontaminimi potencial nga ujërat e ndotura, duhet tëpërdoren rezervuarë metalikë si metodë e shpejtë në administrimin e ujërave të ndotura. Mund të përdoren gropat septike, n.q.s., sipas vlerësimeve të specialistëve, mund të ndodhë që topografia dhe kushtet mjedisore të veçantapengojnë kullimin në kanalet nëntokësore.

17. Me qëllim që të vlerësohet ndikimi mbi mjedisin i kampeve të refugjatëve, duhetfotografuar terreni përpara, gjatë dhe pas ardhjes së tyre. Kjo teknikë e njohur siFotomonitorim i vendit, do të ndihmojë për të dokumentuar kushtet e mjedisitgjatë kohës së qëndrimit të refugjatëve dhe për të pakësuar mundësinë për pretendime të paqena dëmtimesh.

18. Rekomandime për vende konkrete :

a) Vendi i kampit të Spitallës, Durrës: i vendosur mbi një ish-ligatinë, zona është pastruar, por rigjenerimi natyror aty është penguar për shkak të përmbajtjes së lartë të kripës në tokë dhe, pas gjasash, nga kontaminimi me metale të rënda prej ish-uzinës kimike aty pranë (Shih kap. 3).

• Rehabilitimi i vendit duhet bërë në kuadrin e një strategjie më të gjerëmjedisore për zonën (shih rekomandimet më sipër për Uzinën kimike, Durrës.)

• Një projekt pilot për të krijuar aty një pyll mund të japë informacion mbistabilizimin vegjetativ të zonës si dhe të ndihmojë për rigjenerimin, nëqoftësekontaminimi i tokës dhe nivelet e kripës në rajon do të kenë vlera jashtëzakonisht të larta.

b) Hamallaj 3 (vendi i kampit spanjoll), Durrës: Megjithëse vendi është pastruar, gropat e WC-ve dhe kanalet e furnizimit me ujë janë të pambuluara sidhe kanë mbetur hapësira të gjera me zhavor. Rehabilitimi u pengua nga mosmarrëveshjet midis pronarëve të tokës.

• Çdo financim për rehabilitim në këtë zonë duhet parë në lidhje me përparësitëmjedisore lokale.

c) Rrushkull 1 (vend kampi), Durrës: Vendi është pastruar dhe bimësia ështëripërtërirë, por kanë mbetur ende dy ndërtesa betoni si dhe bazat e tendave të çimentuara.

• AKM-ja rekomandon që vendi të rikthehet në rezervat natyror për shpendëtshtegtarë. Ky propozim kërkon fonde për një vlerësim dhe zbatim të mundshëm. Sipas një propozimi tjetër, vendin duhet ta marrë Departamenti i Pyjeve për të vendosur mjete për kërkime shkencore. Më e pakta që mund të bëhet është të hiqen strukturat e betonuara.

7Rekom

andime

57

d) Kampi austriak / Kampi në aerodrom, Shkodër: Në vend kanë mbetur rrugëzhavori, gropa WC-sh të betonuara, kanale drenuese të pambuluara e plehra që nga koha e refugjatëve.

• Financimet duhet të shkojnë për pastrimin e një venddepozitimi të paligjshëmplehrash në breg të lumit, që u krijua në afërsi të qytetit të Shkodrës në kohëne krizës kosovare.

• Bashkia e Shkodrës dhe investitorët privatë duhet të studiojnë potencialin e rihapjes së aeroportit në fushën ku ishte vendosur kampi.

e) Vendi i Kampit të Besimit Islamik, Shkodër: Ujërat e ndotura nga ky kamp uderdhën në një kanal drenues të hapur, i cili shkarkohet në liqenin e Shkodrës.Liqeni ka vlera të larta biodiversiteti dhe siguron habitate kritike për një larmishpendësh uji. Nuk kërkohet ndonjë rehabilitim shtesë, ndërkohë që ka nisur atypuna private ndërtuese.

f) Kampi i Shpresës, Fier: Është i vendosur mbi toka që mund të përmbyten. Infrastruktura u shpërngul dhe u vazhdua me pastrimin bazë, por kanë mbetur endekanale drenuese të mbushura me zhavor, rrugë zhavori, si dhe soleta e pllaka betoni.

• Çdo financim për rehabilitim në këtë zonë duhet parë në lidhje me përparësitëmjedisore lokale.

g) Qendra te Pishinat: Në kamp strehohen nëpër kapanone deri 150 refugjatë.Ai është vendosur mbi një fushë me gropa septike për trajtimin e ujërave të ndotura. Fusha është pa shtresa mbrojtëse dhe ende nuk dihet potenciali kontaminues për ujërat nëntokësore.

• Autoritet lokale të shëndetit duhet të kryejnë një vlerësim paraprak për të zbuluar kontaminimin e mundshëm nga gropat septike.

• Kur të largohen refugjatët, zona mund të kthehet në një mjedis argëtues dhesportiv.

h) Liqeni dhe Parku i Madh i Tiranës: Parku dhe liqeni janë një zonë shlodhjejepër qytetarët e Tiranës. Si rrjedhojë e mungesës së infrastrukturës për heqjen ehedhurinave të ngurta, janë krijuar vendgrumbullime të paligjshme hedhurinashnë park si dhe përgjatë bregut të liqenit. Refugjatët i thelluan këto probleme dhe,veç kësaj, bënë prerje ilegale të drurëve.

• Duhet të hartohet një plan administrimi mjedisor për Parkun dhe Liqenin.Qytetarët duhet të njihen me praktikat e parandalimit të ndotjes. Duhet të ripyllëzohen zonat e shpyllëzuara. Duhet të përshtaten modele të huaja të sukseshme të strategjive administruese të parqeve.

Vlerësimi M


58

Kapacitete institucionale për administrimin e mjedisit

19. Përgjegjësitë e shtetita) Në Shqipëri ka patur diskutime lidhur me krijimin e një ministrie mjedisi. Kjo

përbën një përparësi të rëndësishme kombëtare. Për të bërë përparime nëfushën e mjedisit nevojitet një drejtim i fortë prej një institucioni të rëndësishëm shtetëror në rang kombëtar për mjedisin, i cili të financohet në mënyrë të mjaftueshme. Me qëllim që të mbahen përgjegjësitë e duhura përpolitikat mjedisore, autoritetet mjedisore duhet të bashkohen në një ministri. Ministria mund të bashkërendojë politikat shtetërore mjedisore dhe të forcojë administrimin, detyrimin ligjor dhe ndërgjegjësimin për mjedisin në Shqipëri.

b) Duhet të mbështetet gjerësisht procesi i krijimit dhe i ristrukturimit të AKM-së.c) Përmes trajnimeve duhen siguruar njerëz të aftë profesionalisht, që të punojnë

në AKM dhe në institucione të tjera qeveritare përgjegjëse për çështje të mjedisit.

d) Duhen vazhduar përpjekjet për krijimin e një Eko-Fondi. Pa burimet e nevojshme të financimit, nuk mund të përmbushen qëllimet për një administrim mjedisor.

e) Duhet të hartohet sa më shpejt një plan fizik kombëtar dhe rregullorja e duhur,me qëllim që të vihet nën kontroll urbanizimi dhe ndërtimet e paligjshme, të cilat po kanë pasoja shkatërruese në energjinë e vendit dhe në infrastrukturëndhe peizazhin mjedisor.

20. Ndërgjegjësimi për mjedisin a) Përpjekjet e AKM-së për të organizuar një njësi informacioni meritojnë

përkrahje të vazhdueshme. Kjo njësi duhet të organizojë informacionet përmedian; aktivitete publike; materiale informative; programe të dedikuara komunitare; lidhje me organe të tjera shtetërore, shkolla dhe universitete, sidhe iniciativa të tjera për edukimin mjedisor.

b) Përpjekjet e vazhdueshme për të zhvilluar kërkesat e vlerësimit të ndikimit në mjedis duhet të përfshijnë pjesmarrjen e publikut dhe mekanizma të përshtatshme.

c) Duhet të bëhen përpjekje për të zhvilluar një rrjet më të pavarur dhe aktivOJQ-sh. Mundësitë për përfshirjen direkte të shtetasve në çështjet mjedisoree rrisin ndërgjegjësimin e publikut si dhe angazhimin për mbrojtjen e mjedisit.

21. Mjetet e administrimit a) Procedurat e zbatimit duhet të thjeshtësohen dhe masat detyruese të shtohen.b) Të arrihet ndërgjegjësimi dhe respekti për ligjin, masat detyruese duhet të

botohen.c) Inspektorati i mjedisit të forcohet nëpërmjet pajisjes me resurse (si p.sh. makina

për inspektorët rajonalë) dhe të përmirësohet dhënia e informacionit.d) Të zhvillohet bashkëpunim më i gjerë me inspektoratet e tjera nëpërmjet

shkëmbimit të informacionit dhe organizimit të veprimtarive të përbashkëtaperiodike.

e) Administrimi i mjedisit nuk mund të jetë i suksesshëm në mungesë të të dhënave të sakta dhe të përpikta. Dyfishimi i përpjekjeve i shpërqendron

7Rekom

andime

59

mjetet aq të domosdoshme për monitorim. Përgjegjësitë monitoruese duhet tëkonsolidohen dhe të koordinohen sa më tepër që të jetë e mundur. Po kështu,metodologjitë e monitorimit duhet të harmonizohen brenda mundësive praktike.

22. Autoritetet lokale dhe Privatizimia) Përpjekjet aktuale për të forcuar autonominë lokale duhet të sigurojnë një

bazë të mjaftueshme të ardhurash për zgjerimin e përgjegjësive mjedisore nënivel bashkiak në fusha të tilla si hedhurinat e ngurta, furnizimi me ujë, ujërate ndotura, monitorimi, zonat e gjelbra, si dhe hetimi dhe rehabilitimi me anëtë pastrimit cilësor të zonave industriale.

b) Hartimi i një inventari kombëtar për pikat prioritare për t’u pastruar mund tëndihmojë për fokusimin e vëmendjes së donatorëve në pikat “raste më tërënda” për t’u pastruar, ose në masa të tjera administruese të mjedisit.

c) Përpjekjet për privatizim do të ndihmoheshin nga një përcaktim i qartë idetyrimeve ligjore për fushata pastrimi në zonat industriale të kontaminuara.

23. Hedhurinata) Plani Kombëtar i Administrimit të Mbeturinave duhet të rinovohet dhe të

mbështetet nga një ligj i ri për administrimin e mbetjeve të ngurta që përcakton qartë përgjegjësitë në administrimin e hedhurinave bashkiake.

b) Të hartohen plane për ndërtimin e vendmbulimit të hedhurinave në shkallëkombëtare dhe të shtohen përpjekjet për riciklimin e tyre.

c) Të rritet ndërgjegjësimi i publikut për të zvogëluar numrin e rasteve të djegies dhe të depozitimit të paligjshëm të hedhurinave dhe për të nxitur përpjekjet e popullsisë për pastrim.

d) Të hartohet urgjentisht një strategji për administrimin e mbeturinave të rrezikshme dhe industriale si dhe legjislacioni e infrastruktura e administrimit tëmbeturinave industriale.

e) Të ndalohet rreptësisht importi i pesticideve dhe i plehrave kimike të skaduara.

24. Ujia) Të adoptohet Strategjia Kombëtare e Ujit dhe të zbatohet pa vonesë Ligji mbi

Burimet Ujore i 1996-ës.b) Të forcohet bashkëpunimi dhe bashkërendimi i punës midis AKM-së dhe

Këshillit Kombëtar të Ujit.c) Të zhvillohet plani kombëtar i burimeve ujore me pjesëmarrjen e të

interesuarve kryesorë qeveritarë dhe joqeveritarë.d) Infrastruktura urbane e furnizimit me ujë kërkon ndërhyrje dhe burime urgjente.e) Të miratohet sa më shpejt projekt-ligji për mbrojtjen e tokës dhe të përkrahet

zhvillimi i strategjisë së ruajtjes së tokës.

25. Ajria) Të miratohen pa vonesë projekt-ligjet për standardet e ajrit dhe të shkarkimeve.b) Të hartohet dhe të rinovohet rregullisht një bazë kombëtare të dhënash për

shkarkimet në ajër.c) Të krijohet një rrjet monitorimi kombëtar i cilësisë së ajrit për të siguruar të

dhënat mbi cilësinë e ajrit, veçanërisht në zonat urbane.

Vlerësimi M


60

d) Të hartohen standardet e shkarkimeve të makinaven si dhe të përpunohet njëstrategji për administrimin e trafikut, pakësimin e shkarkimeve nga trafiku dhepër zgjidhjen e çështjeve të tilla si p.sh. heqja nga përdorimi i benzinës meplumb, zvogëlimi i përdorimit të naftës (dizel) dhe përdorimi i konvertorëvekatalitikë.

26. Kimikateta) Të hartohet një strategji kombëtare dhe legjislacioni përkatës për të

rregulluar importin, ruajtjen, shpërndarjen e kimikateve, veçanërisht tëkimikateve të rrezikshme, atyre shkatërruese të shtresës së ozonit si dhe tëbiocideve e të pesticideve bujqësore.

27. Biodiversitetia) Të detajohet dhe të zbatohet në një plan veprimi të detajuar Strategjia e

Biodiversitetit dhe Plani i Veprimit. Zgjerimi i zonave të mbrojtura dhe forcimi i administrimit të pyjeve dhe të natyrës duhet të jetë një përparësi.

7Rekom

andime

61

Shtojca I•

BIBLIOGRAFI

Burime të informacionit industrial, institucional dhe mjedisor

Rafineria e Ballshit, Pa datë.Të dhëna për ujërat e ndotura nga Ballshi. Ballsh, Shqipëri

Danish Environmental Protection Agency. 2000.Management of Contaminated Sites and Land in Central and Eastern Europe:Albania.Copenhagen, Denmark

Qendra për Administrimin dhe Teknologjinë e Mjedisit, (ECAT). 1999.Përmbledhje e projekteve në zbatim të ECAT-it.Tirana, Shqipëri

Qendra për Administrimin dhe Teknologjinë e Mjedisit, (ECAT). 1998.Mbrojtja dhe shfrytëzimi i qëndrueshëm i ligatinave në pellgun e Mesdheut.Tirana, Shqipëri

Qendra për Administrimin dhe Teknologjinë e Mjedisit, (ECAT). 1998.Vlerësimi i shfrytëzimit të qëndrueshëm i bimëve mjekësore nga Rajoni i Ohrit dhe i Prespës.Tirana, Shqipëri

EU Phare Programme. 1997National Water Strategy for Albania.Tirana, Shqipëri

Fondi Global për Mjedisin (GEF) dhe Agjencia Kombëtare e Mjedisit. 1999.Strategjia e Biodiversitetit dhe Plani i Veprimit.Tirana, Shqipëri

Global Resource Information Database. 1997.Environmenatl Information Systems in Albania.Arendal, Norway.

Instituti Hidrometereologjik. 1999.Të dhëna për cilësinë e ajrit lidhur me SO2 për disa qytete në Shqipëri.Tirana, Shqipëri.

Instituti Hidrometereologjik. 1999.Broshurë informuese për Institutin Hidrometereologjik.Tirana, Shqipëri.

Instituti i Studimeve Mjedisore. 2000.Projektpropozim: Tabelë elektronike dhe qendra informuese mjedisore në Tiranë.Tirana, Shqipëri.

Instituti i Studimeve Mjedisore. 2000.Projektpropozim: Riciklimi i materialeve plastike nga hedhurinat e ngurta të Bashkisë së Tiranës dhe të Shkupit.Tirana, Shqipëri.

Instituti i Studimeve Mjedisore. 1999.Projektpropozim: Qendër kontrolli për emetimet automobilistike në Tiranë.Tirana, Shqipëri.

Vlerësimi M


62

Instituti i Studimeve Mjedisore dhe Instituti i Shëndetit Publik. 1998.Faktorët e ndotjes atmosferike nga proceset industriale.Tirana, Shqipëri.

Instituti i Studimeve Mjedisore dhe Instituti i Shëndetit Publik. 1998.Rezultate analitike rreth cilësisë së ajrit pë qytetet kryesore në Shqipëri, përfshirë parametra për pluhurat,LTS-në, blozën, SO2-shin, ozonin dhe NO2-shin.Tirana, Shqipëri.

Instituti i Studimeve Mjedisore dhe Instituti i Shëndetit Publik. 1998.Emetimet e ndotësve kryesorë të ajrit në Shqipëri, periudha 1970-98, përfshirë HC, CO, NOx, SO2, lëndët e grimcuara.Tirana, Shqipëri.

Instituti i Studimeve Mjedisore dhe Instituti i Shëndetit Publik. Pa datë.“Pikat e nxehta” të ajrit në Shqipëri – Shkarkimet industriale vjetore në Vlorë, Fier, Elbasan.Tirana, Shqipëri.

Instituti i Shëndetit Publik. 2000.Të dhëna për cilësinë e ajrit në mesatare mikrogram blozë për m3 ajër.Tirana, Shqipëri.

Ministria e Shëndetësisë. 1998.Plani Kombëtar i Veprimit për Shëndetin Mjedisor në Shqipëri.Tirana, Shqipëri.

Bashkia e Tiranës. 2000.Raport mbi aktivitetet e Bashkisë së Tiranës nga 1996 deri në 2000.Tirana, Shqipëri.

Komiteti Kombëtar i Energjisë. 1998.Strategjia Kombëtar e Energjisë Shqipëri.Tirana, Shqipëri.

Agjencia Kombëtare e Mjedisit dhe Qendra për Administrimin dhe Teknologjinë e Mjedisit (ECAT Tirana). 2000.Gjendja e Projekteve të financuara nga Bashkimi Europian-Programi Phare.Tirana, Shqipëri.

Organization for Economic Cooperation and Development and the European Union. 1995.SIGMA Public Management Profile:AlbaniaParis, France.

Regional Environmental Center and Scandiaconsult Natura AB. 2000.Strategic Environmental Analysis of Albania, Bosnia-Hercegovina, Kosovo and Macedonia –Draft AnnexCountry report for Albania.Budapest, Hungary.

Regional Environmental Center. 2000.Regional Environmental Reconstruction Program for South Eastern Europe.Budapest, Hungary.

Regional Environmental Center. 1998. Doors to Democracy:Current Trends and Practices in Public Participation in Environmental Decision Makingin Central and Eastern Europe.Budapest, Hungary.

Regional Environmental Center. 1995.Status of Public Participation Practices in Environmental Decisionmaking in Central and Eastern Europe.Budapest, Hungary.

Regional Environmental Center . 1994.Manual on Public Participation in Environmental Decisionmaking:Current Practice and FuturePossibilities in Central and Eastern Europe.Budapest, Hungary.

I

63

Regional Environmental Center . 1994.Report on a Visit to Albania.Budapest, Hungary.

Regional Environmental Center and the United Nations Environment Programme. 2000.Report on the Status of Multilateral Environmental Agreements in the European Region.Budapest, Hungary.

Republika e Shqipërisë. 1995.Raport për Gjendjen e Mjedisit,1993-1994.Tirana, Shqipëri.

Republika e Shqipërisë. 1999.Raport për Gjendjen e Mjedisit,1997-1998.Tirana, Shqipëri.

Republika e Shqipërisë dhe Banka Botërore. 1993.Plani Kombëtar i Veprimit për Mjedisin.Tirana, Shqipëri.

United Nations Department for Policy Coordination and Sustainable Development. 1997.Albania Country Profile for the Implementation of Agenda 21.New York, United States of America.

United Nations Environment Programme. 2000.Biodiversity in Central and Eastern Europe CD-ROM.Geneva, Switzerland.

United Nations Environment Programme and the United Nations Center for Human Settlements (Habitat). 1999.The Kosovo Conflict: Consequences for the Environment and Human Settlements.Geneva, Switzerland.

World Bank Group. 1999.Economic Impact of the Kosovo Crisis.Washington D.C., United States of America.

World Bank Group. 2000.The Road to Stability and Prosperity in South Eastern Europe : A Regional Strategy Paper. Washington D.C., United States of America.

World Conservation Monitoring Center. 2000.National assessment of implementation of the Convention on Biological Diversity : Albania.Cambridge, United Kingdom.

Burime informacioni për refugjatët

Grupi i Emergjencës. 2000.Gjendja e rehabilitimit të kampeve me tenda në Shqipëri.Tirana, Shqipëri.

Food and Agricultural Organization of the United Nations and National Environmental Agency. 2000.Joint Rehabilitation and Redevelopment proposal for Campsites in Albania.Rome, Italy.

Ministria e Bujqësisë dhe e Ushqimit. 2000.Sipërfaqja e tokave bujqësore të zëna nga kampet në Shqipëri.Tirana, Shqipëri.

Ministria e Bujqësisë dhe e Ushqimit. 2000.Vlerësimi i kostove të Rehabilitimit të Kampeve në Shqipëri.Tirana, Shqipëri.

Vlerësimi M


64

Bashkia e Shkodrës. 1999.Gjendja e kampeve dhe qendrave kolektive të rehabiltuara në Shkodër.Shkodër, Shqipëri.

Agjencia Kombëtare e Mjedisit. 1999.Memorandum i brendshëm nga Agjencia Kombëtare e Mjedisit për N/Kryetarin e Këshillit të Ministrave qëpropozon kritere mjedisore për vendosjen e kampeve të refugjatëve.Tirana, Shqipëri.

United Nations Development Programme. 1999.Interagency Mission to Assess the Impact of Kosovo Refugee Crisis on Albania.Tirana, Albania.

United Nations High Commissioner for Refugees. 1999.The Kosovo Refugee Crisis: An Independent Evaluation of UNHCR’s Emergency Preparedness and Response.Tirana, Albania.

United Nations High Commissioner for Refugees. 1999.Environmental Guidelines for Closure of Camps.Tirana, Albania.

United Nations High Commissioner for Refugees. 2000.Coordination of Water and Sanitation Sector Activities in Kukës 12 May to 5 August, 1999.Geneva, Switzerland.

United Nations High Commissioner for Refugees. 2000.Quick Impact Projects – Mid Term Report 2000.Geneva, Switzerland.

United Nations High Commissioner for Refugees. 2000.QIPS 2000 Projects by IRC and CARE.Tirana, Albania.

United Nations High Commissioner for Refugees. 1999.Technical Programme 18 April – 13 September, 1999.Geneva, Switzerland.

United Nations High Commissioner for Refugees. 1999.Provision of Refugee Shelter in Kosovo Emergency Operation, 11 June – 10 September, 1999.Geneva, Switzerland.

United Nations High Commissioner for Refugees. 1999.UNHCR’s Environmental Responsibilities : A Necessary Burden or a Unique Opportunity.Geneva, Switzerland.

United Nations High Commissioner for Refugees. 1999.Post Emergency Rehabilitation Programme and Quick Impact Projects in Alabania : Final Report.Tirana, Albania.

United Nations High Commissioner for Refugees. 1999.Rehabilitation Status of Spitalle Camp and Camp Hope.Tirana, Albania.

United Nations High Commissioner for Refugees. 1999.Rehabilitation Plan, Quick Impact Projects(QIPS).Tirana, Albania.

United Nations High Commissioner for Refugees. 1999.Global Report Albania: Achievements and Impacts.Tirana, Albania.

United Nations High Commissioner for Refugees and Emergency Management Group. 1999.Guidelines for Refugee Operations in Albania.Tirana, Albania.

I

65

Shtojca II•

FJALORTH

Amoniak (NH3).Amoniaku është një gaz pa ngjyrë, me erë të fortë shpuese. Formohetnga shpërbërja natyrore e plehut, bimëve dhe kafshëve. Është i pranishëm në ujë, tokë, ajërdhe shërben si burim azoti për bimët dhe kafshët. Amoniaku prodhohet edhe në rrugë industriale,kryesisht si lëndë e parë për plehrat kimike. Përdoret në sasi të vogël në prodhimin e materialeveplastike, fibrave sintetike dhe eksplozivëve. Nuk është i qëndrueshëm në mjedis, por grumbullohet në nivele të larta rreth zonave të depozitimit të mbeturinave. Gazi i amoniakutështë i tretshëm në ujë, ku formon hidroksid amoni. Amoniaku është shumë toksik përpeshqit dhe mund të shkaktojë vdekjen e tyre edhe në përqendrime të ulëta. Ekspozimi injeriut ndaj niveleve të larta të amoniakut është po ashtu vdekjeprurës. Vdekja mund të ndodhëmenjëherë ose pas disa javësh për shkak të komplikacioneve dytësore. Ekspozimi ndaj tij mundtë shkaktojë edhe djegie të lëkurës, syve, fytit dhe mushkërive, verbim të përhershëm aposëmundje të mushkërive. Ekspozimi afatgjatë i kafshëve në kushte laboratorike ndaj nivelevetë ulëta të amoniakut shkakton acarim dhe plagë në aparatin e frymëmarrjes.

Arsenik (As). Arseniku është një element që gjendet në natyrë, nuk ka erë apo shije tëveçantë. Është një substancë e ngurtë metalike në ngjyrë argjendi ose të bardhë. Arsenikuorganik zakonisht është më pak i dëmshëm sesa ai inorganik. Ky i fundit veçohet gjatë procesit të shkrirjes së bakrit dhe të plumbit dhe përdoret në industrinë kimike, për shembull,në pesticide dhe herbicide. Në qoftë se çlirohet në mjedis, arseniku nuk shpërbëhet, porndryshon trajtën. Në qoftë se çlirohet në mjedis ujor, ai lidhet me sedimentet dhe merr pjesënë formimin e indeve të disa peshqve dhe guaskave. Punonjësit e ekspozuar ndaj pluhurit tëarsenikut inorganik kanë irritime të membranës së mukozës së hundës dhe të fytit. Ekspozimiafatgjatë rrit rrezikun ndaj sëmundjeve të zemrës dhe formave të ndryshme të kancerit, si p.sh.atij të lëkurës, mushkërive, tëmthit, veshkave dhe mëlçisë. Shfaqja e lytheve ose kallove nëpëllëmbë, shputë dhe në trup është gjithashtu simptomë e ekspozimit ndaj arsenikut.Ekspozimi ndaj niveleve të ulëta të tij mund të shkaktojë përzierje, të vjella, diarre, rritje tënumrit të eritrociteve dhe leukociteve, ritëm anormal të zemrës, dëmtim të enëve të gjakut dhenjë ndjesi pickimi në duar dhe këmbë. Dyshohet që arseniku ndikon në pjellorinë,zhvillimin e fetusit, prodhimin dhe rregullimin hormonal. Eliminimi i mbeturinave që përmbajnë arsenik parashikohet nga Konventa e Bazelit.

Arsenati i natriumit (Na3AsO4) Arsenati i natriumit është një material kristalin i pastër dhepa ngjyrë që përdoret për ngjyrim dhe në tipografi. Rrezikshmëria ndaj shëndetit të njeriutështë e njëjtë me atë të arsenikut. Arseniti i natriumit (Na3AsO3) është një pluhur i bardhë osegri në të bardhë. Përdoret si pesticid, konservant, antiseptik, si dhe në bojëra e sapune.Paraqet po ato rreziqe si arseniku për shëndetin e njeriut.

Vlerësimi M


66

A

Bakri (Cu). Bakri është një metal i rëndë me ngjyrë të kuqe në kafe, i butë dhe iepshëm. Gjendet në natyrë në shumë lloje kripërash minerale dhe përbërje organike, si edhenë formë metali. Bakri përdoret gjerësisht në enët e gatimit dhe në sistemet e shpërndarjes sëujit, por edhe në prodhimin e plehrave, herbicideve dhe bojërave. Ai përdoret gjithashtu nëushqimin plotësues të kafshëve për stimulimin e rritjes dhe mbrojtjen ndaj sëmundjeve.Burimet antropogjene të emetimit përfshijnë furrat shkrirëse, termocentralet dhe furrat edjegieve të hedhurinave. Çlirimi më i madh i bakrit në tokë vjen prej mbeturinave të minierave të bakrit, llumrave të ujërave të zeza dhe pajisjeve bujqësore. Bakri në doza tëvogla është i domosdoshëm për jetën, por në doza të larta ai shndërrohet në element toksik.Futja në organizmin e njeriut e disa gramëve kripëra bakri mund të shkaktojë dhembje barkutë forta, vjellje, diarre, gjak ose proteina në urinë, hipertension, spazma, gjendje kome dhevdekje. Evidencat tregojnë që përbërjet e bakrit janë spermicide. Eliminimi i mbeturinaveme përbërje bakri parashikohet në Konventën e Bazelit.

Bioakumulim. Bioakumulimi ka të bëjë me raportin ndërmjet përqendrimit të një përbërjeje kimike në organizëm dhe përqendrimit të saj në mjedis. Përbërja akumulohet saherë që futet në organizëm dhe depozitohet më shpejt sesa transformohet në përbërje të tjera(metabolizohet) apo ekskretohet. Kur përbërja kalon përgjatë zinxhirit ushqimor (p.sh. ngaplanktoni i prekur nga ndotja te peshqit e vegjël, në peshqit e mëdhenj e më pas te njerëzit),ai mund të bëhet gjithnjë e më i përqendruar, duke sjellë pasoja toksike në organizmin bartës.Disa ndotës të qëndrueshëm që bioakumulohen janë metalet e rënda, si merkuri e plumbi dheorganokloruret. Kuptimi i procesit dinamik të bioakumulimit është shumë i rëndësishëm përmbrojtjen e njerëzve dhe organizmave të tjerë nga ekspozimi ndaj kimikateve të rrezikshme,çka është kthyer në një aspekt të rëndësishëm në rregulloren për kimikatet.

Benzokloruri (C6H5Cl). Benzokloruri, i njohur edhe si monoklorbenzeni ose MCB,është një lëng i djegshëm. Ai nuk ndodhet në natyrë. Përdoret për prodhimin e ngjitësve,bojërave, pastruesve të bojërave, llaqeve, ngjyrave, ilaçeve dhe pesticideve (përfshirë DDT).Kur vihet në kontakt me ajrin, benzokloruri avullon dhe shpërbëhet në kimikate të tjera.Është deri diku i tretshëm në ujë dhe zakonisht nuk akumulohet nga indet e bimëve dhe kafshëve. Kontakti me benzoklorurin e lëngshëm ose të gaztë mund të irritojë lëkurën, sytë,hundën dhe fytin. Ekspozimi ndaj sasive të mëdha të tij mund të shkaktojë edhe pasoja negative në sistemin nervor, deri në humbje të ndjenjave. Punëtorët që thithin sasi të mëdhamund të kenë dhembje koke, spazma muskulore dhe pasoja negative në palcën e kockave.Ekspozimet e herëpashershme ndaj sasive të mëdha të benzoklorurit mund të kenë pasoja negative për mëlçinë, veshkat, gjakun dhe organet riprodhuese.

Bikromati i natriumit (Na2Cr2O7). Bikromati i natriumit është një përbërje e bardhë, paerë që prodhohet në industri në formë kristaline. Ai përdoret për parandalimin e gërryerjeve në sistemet e ftohjes dhe në makineritë e tjera të ekspozuara ndaj lagështirës. Aigjithashtu përdoret për agjentët bronxues, pigmentet e bojërave, filmat fotografikë, parfumet,aromat, vajrat esenciale, sakarinën, ilaçet dhe kokat e çpimeve të puseve të naftës. Thithja etij mund të acarojë aparatin e frymëmarrjes dhe të shkaktojë kollitje, vështirësi frymëmarrjeje,

II

67

B

djegie fyti dhe rrjedhje hundësh. Futja në organizëm e bikromatit të natriumit mund të irritojë membranën e stomakut dhe zorrët, duke shkaktuar dhimbje barku, përzierje, të vjelladhe diarre. Pasoja të tjera janë zhurmimi në vesh, dobësi, rritje e tensionit të gjakut,dobësimi i shikimit dhe dridhje. Bikromati i natriumit mendohet të ketë cilësi kancerogjene dhekonsiderohet si tepër i rrezikshëm për shëndetin e njeriut. Nevojiten studime të mëtejshme për tëkuptuar spektrin e gjerë të ndikimit të tij mbi shëndetin e njeriut dhe mjedisin.

DDT (C4H9C15) DDT. DDT, ose diklordifeniltrikloretani është pesticidi i parë organik mebazë klori që është përdorur në mbarë botën. Paketohet në formë kristalesh pa ngjyrë osepluhuri të bardhë. Kur u shpik, rezultoi që ishte insekticidi ideal, për arsye të kostos së ulëttë prodhimit dhe toksicitetit në dukje të ulët për gjitarët. Megjithatë, në fund të viteve 40 filluan të shfaqen probleme nga përdorimi i tepërt i tij. Shumë lloje insektesh krijuan rezistencë ndaj DDT-së si dhe u zbulua që ishte shumë toksik për peshqit. Për më tepër, ugjet se DDT akumulohet në indet dhjamore të kafshëve dhe bioakumulohet në zinxhirinushqimor. Ekspozimi ndaj DDT-së mund të shkaktojë të përziera, të vjella, konfuzion,humbje të kontrollit të muskujve dhe dridhje. DDT-ja mund të dëmtojë edhe mëlçinë eveshkat dhe të ndikojë në sistemin imunitar. Mendohet se ai është kancerogjen dhe duhet trajtuar me shumë kujdes. Çështja e tregtimit të DDT-së do të ngrihet në Konventën PIC. Njëkonventë e Kombeve të Bashkuara për Ndotësit e Qëndrueshëm Organikë (POPs) është nëproces dhe synon kufizimin e mëtejshëm e kontrollin e përdorimit të DDT-së dhe të kimikateve të tjera të rrezikshme.

Dimetilamina (C2H7N). Dimetilamina është një gaz ose lëng i djegshëm, pa ngjyrë, menjë erë të rëndë peshku ose të ngjashme me amoniakun. Përdoret si lëndë e parë në sintezëne insekticideve, lubrifikantëve, izoluesve, produkteve të bronximit dhe depilimit, materialevefarmaceutike, detergjentëve, sapuneve dhe karburanteve të ndryshëm. Ekspozimi jo shumë imadh ndaj tij mund të acarojë sytë, hundën, fytin, lëkurën, si dhe të krijojë vështirësi nëfrymëmarrje. Kontakti i drejtpërdrejtë me lëkurën mund të shkaktojë djegie të rënda.Ekspozimet e përsëritura mund të shkaktojnë bronshit dhe dëmtim të mëlçisë.

Dioksinat (p.sh. C12H4Cl4O2). Termat 'dioksinë' ose 'dioksinë dhe furan' i referohen nëpërgjithësi një grupi prej 210 ndotësish të kloruar, p-dibenzo-dioksinave dhe dibenzofuraneve.Dioksinat janë organoklorure dhe konsiderohen ndër ndotësit organikë më toksikë në botë. Atojanë nënprodukte të proceseve industriale që përmbajnë klor, si dhe të gjitha llojeve të djegieve.Sapo çlirohen në mjedis, dioksinat janë të qëndrueshme dhe priren të lidhen me sedimentet osematerialet pluskuese. Dioksinat mund të bioakumulohen në zinxhirin ushqimor dhe paraqesinrrezikshmëri serioze ndaj shëndetit mjedisor dhe njerëzor. Më toksikja ndër dioksinat dhefuranet, 2,3,4,8-tetraklordibenzo-p-dioksina (TCDD), përdoret si model toksikologjik i grupitdhe rreth saj janë bërë shumë kërkime. Ajo klasifikohet ndër lëndët kancerogjene për njeriun.Përveç faktit që shkakton kancer, studimet mbi kafshët kanë treguar që ajo dëmton sisteminnervor, sistemin imunitar, atë riprodhues, si dhe jep anomali të fetusit. Pasoja më e zakonshme tek njerëzit e ekspozuar ndaj dioksinave është një sëmund je e rëndë e lëkurës me

Vlerësimi M


68

D

plagë në formë puçrrash, kryesisht në fytyrë dhe në pjesën e sipërmetë trupit. Pasoja të tjeranë lëkurë janë irritimet, çngjyrimi dhe shtimi i qimeve. Janë vënë re, gjithashtu, ndryshimenë gjak dhe urinë, që tregojnë dëmtim të mëlçisë. Trajtimi i mbetjeve të dioksinës parashikohet në Konventën e Bazelit. Një konventë e Kombeve të Bashkuara mbi Ndotësit eQëndrueshëm Organikë (POPs) është në proces dhe synon të kufizojë më tej prodhimin e dioksinave dhe të kimikateve të tjera të rrezikshme.

Dioksidi i karbonit (CO2). Dioksidi i karbonit është një gaz pa ngjyrë, me erë të lehtë dheshije të athët. Në natyrë prodhohet nga kafshët gjatë frymëmarrjes dhe përdoret nga bimët gjatëfotosintezës. Megjithëse përbën 0.03% të atmosferës, ai është një nga gazet më të rëndësishëm të"efektit serrë". Djegia e lëndëve fosile po rrit përqendrimin e dioksidit të karbonit në atmosferëdhe mendohet se ky fakt ndikon në ngrohjen globale. Si rrjedhim, çlirimi global i dioksidit të karbonit do të parashikohet në Konventën e Kombeve të Bashkuara mbi Ndryshimet Klimatike.

Disulfuri i karbonit (CS2). Disulfuri i pastër i karbonit është një lëng pa ngjyrë, me erëtë këndshme dhe të ëmbël, të ngjashme me kloroformin. Megjithatë, produkti industrial ipapërpunuar është një lëng i verdhemë, me një erë të rëndë si rrënjë të prishura. Deri tani përdorimi më i rëndësishëm i disulfurit të karbonit është për prodhimin e fibrave të mëndafshitviskoz. Ai përdoret, gjithashtu, si tretës në procese të ndryshme industriale, përfshirë këtu prodhimin e naftës dhe parafinës si dhe, kohët e fundit, për prodhimin e agjentëve të pluskimit dhe herbicideve. Sulfuri i karbonit avullon shpejt në mjedis të hapur. Ai nuk dukettë akumulohet prej organizmave ujorë. Thithja e avujve të disulfurit të karbonit mund tëshkaktojë irritim të syve dhe të aparatit të frymëmarrjes. Disulfuri i karbonit është depresuesi sistemit nervor qendror si dhe mund të shkaktojë dëmtime të mëlçisë dhe veshkave. Thithjapër një kohë të gjatë e tij mund të shkaktojë sëmundje të zemrës dhe ndryshime në psikologjidhe sjellje. Disulfuri i karbonit është intoksikues për riprodhimin dhe ndikon në zhvillimin efetusit.

FNB (Forca Ndërhyrëse Ballkanike). Ky është një projekt i përbashkët i UNEP-it dheUNHCR-së për vlerësimin dhe monitorimin e ndikimit të konfliktit ballkanik mbi mjedisindhe mbi zonat e banuara.

GRID. Baza e të Dhënave Informuese mbi Burimet Globale është një rrjet qendrashinformacioni që u siguron vendimmarrësve dhe publikut një mundësi informimi mjedisor tëcilësisë së lartë. Në botë gjenden aktualisht gjashtëmbëdhjetë qendra të tilla. Në Europë atogjenden në Arendal, Budapest, Gjenevë, Moskë, Tbilisi, Varshavë dhe MAP/Zyra e PlanitBlu.

II

69

F

G

HCH (1,2,3,4,5,6 Hekzaklorciklohekzan). Shih Lindan.

Hidroksid amoni (NH4OH). Hidroksidi i amonit është një lëng pa ngjyrë, që formohetnga veprimi i amoniakut të gaztë me ujin. Ka një erë të fortë irrituese dhe përdoret nëdetergjentë, zbardhues, heqës njollash, bojëra, fibra dhe rrëshirë. Është një përbërje gërryeseqë, në kontakt me lëkurën ose sytë, mund të shkaktojë dëmtime të përhershme.Rrezikshmëria për shëndetin e njeriut është e njëjtë si me amoniakun.

Hekuri (Fe). Hekuri është një metal i rëndë në ngjyrë gri. Pothuajse i gjithë hekuri iprodhuar komercialisht përdoret në industrinë e çeliqeve dhe prodhohet në furrnaltë. Metalii pastër hyn shpejt në reaksion kimik dhe gërryhet lehtë, sidomos në ajër të lagësht ose nëtemperatura të larta. Hekuri është element thelbësor në dietë, sepse përdoret nga rruazat ekuqe të gjakut për fiksimin e oksigjenit. Futja e sasive të mëdha të hekurit në organizëmshoqërohet me rritjen e rrezikut ndaj sëmundjeve kardiovaskulare dhe kancerit të zorrëve.Raportet tregojnë, gjithashtu, që hekuri i tepërt mund të dëmtojë mëlçinë dhe pankreasin,duke shkaktuar në disa raste diabet. Por në përgjithësi hekuri nuk paraqet rrezik të madh përshëndetin e njeriut dhe të mjedisit.

Hidrokarburet e naftës. Hidrokarburet e naftës janë formuar nga mbetjet e dekompozuara të bimëve dhe kafshëve parahistorike, që janë groposur në baltën prehistoriketë kënetave, liqeneve dhe oqeaneve. Ato janë një përzierje komplekse përbërjesh kimike dhepërdoren në mbi 3 000 procese industriale. Ndërkohë që benzina është produkti më i zakonshëm, në procese të tjera prodhohen materiale plastike, plehra dhe asfalt. Kur çlirohennë mjedis, hidrokarburet e naftës u nënshtrohen një sërë reaksioneve komplekse kimike,fotokimike dhe biokimike, duke sjellë si pasojë formimin e një numri të madh produkteshdytësore. Secili nga këta produkte ka një ndikim të vetin në mjedis dhe në shëndetin e njeriut, çka kërkon analiza dhe vlerësime të veçanta.

Hidrokarburet e kloruara. Hidrokarbure të kloruara (CHC) është një term ipërgjithshëm për përbërjet që përmbajnë klor, karbon dhe hidrogjen. Ky term mund të përdoret për pesticidet klororganike, si lindani dhe DDT-ja, kimikatet industriale, si bifenilete polikloruara (PCB) dhe produktet e mbetjeve të kloruara, si dioksinat dhe furani. Këto përbërje janë të qëndrueshme në mjedis dhe shumica prej tyre bioakumulohen në zinxhirinushqimor. Rrezikshmëria e hidrokarbureve të kloruara për mjedisin dhe shëndetin e njeriutvaret nga përbërja në fjalë. Në përgjithësi mund të thuhet që ekspozimi ndaj hidrokarburevetë kloruara shoqërohet me shkatërrim të sistemit imunitar dhe me kancer.

Vlerësimi M


70

H

Klori (Cl2). Klori është një gaz i gjelbër në të verdhë me një erë të rëndë irrituese.Prodhohet me anë të elektrolizës së një tretësire kripe. Nganjëherë përdoret për t'u bashkuarme kimikate nafte për të prodhuar përbërje klororganike, si tretës, pesticide, plastike (sidomos PVC) dhe shumë kimikate të tjera. Klori i gaztë përdoret edhe si zbardhues nëprodhimin e letrës dhe për dezinfektimin e ujit të pijshëm. Klori i gaztë është përdorur si armëkimike gjatë Luftës së Parë Botërore dhe ekspozimi ndaj tij është vdekjeprurës. Shpeshherëçlirime të klorit nga impiante industrialë kanë shkaktuar vdekje. Qëndrimi i zgjatur nëmjedise me sasi të vogla klori shkakton probleme frymëmarrjeje dhe gërryerje të dhëmbëve.Klori është irritues i fuqishëm i syve, mushkërive dhe lëkurës. Klori nuk konsiderohet element kancerogjen për kafshët dhe njerëzit, por është tepër toksik për organizmat ujorë.

Kloruri i vinilit (C2H3Cl). Kloruri i vinilit është një gaz pa ngjyrë, i ndezshëm, me erëtë butë të ëmbël. Ai është një substancë që përdoret për prodhimin e klorur polivinilit (PVC)dhe të ngjitësve. PVC-ja përdoret në një sërë produktesh plastike, përfshirë këtu tubacionet,telat dhe veshjet e kabllove, si dhe tapiceritë e mobilieve. Kloruri i vinilit i formuar ngashpërbërja e PVC-së dhe kimikateve të tjera mund të hyjë në ujërat nëntokësorë, por zakonisht nuk akumulohet nga kafshët dhe bimët. Ekspozimi ndaj klorurit të vinilit mund tëshkaktojë dhimbje koke, plogështi, lodhje, shqetësime të gjumit, humbje të kujtesës, dëmtimtë nervave dhe dobësim të sistemit imunitar. Njerëzit që punojnë me klorur vinili, sipasraporteve, kanë probleme me enët e gjakut të duarve dhe në disa raste degjenerim të kockavetë gishtave. Studime mbi kafshët tregojnë që ekspozimi afatgjatë ndaj klorurit të vinilit mundtë dëmtojë spermën e testikulat si dhe të shkaktojë forma të ndryshme kanceri, përfshirë atëtë mëlçisë, trurit dhe mushkërive.

Konventa e Bazelit. Konventa e Bazelit për Kontrollin e Lëvizjeve Ndërkufitare tëMbeturinave të Rrezikshme dhe eliminimin e tyre hyri në fuqi në vitin 1982. Një nga qëllimet kryesore të Konventës së Bazelit është mbrojtja e shëndetit të njeriut dhe e mjedisitduke pakësuar, ku është e mundur, prodhimin e mbeturinave të rrezikshme nëpërmjet njëadministrimi të shëndoshë të mjedisit. Sipas kësaj konvente, mbeturinat e rrezikshme duhenadministruar duke përdorur "mënyrën e ciklit jetësor të integruar", gjatë së cilës ushtrohetkontroll i rreptë që nga krijimi deri në depozitimin, transportin, trajtimin, ripërdorimin,riciklimin, rekuperimin dhe largimin përfundimtar.

Konventa PIC. Konventa e Roterdamit mbi Marrjen e Pëlqimit Paraprakisht për DisaKimikate dhe Pesticide të Rrezikshme në Tregtinë Ndërkombëtare nisi të nënshkruhej në vitin1998. Ajo do të hyjë në fuqi kur 50 vende ta miratojnë përfundimisht. Konventa do të lejojëtë bëhet monitorimi dhe kontrollimi në shkallë botërore i tregtisë së kimikateve të ndryshmeqë rrezikojnë shëndetin njerëzor dhe mjedisor. Ajo do të pajisë vendet importuese me fuqinëpër vendimmarrje mbi ato kimikate që ata duan të futin dhe përjashtojnë ato që nuk mund t'iadministrojnë me siguri. Në rast se tregtia nuk ndodh, kërkesat për etiketimin dhe përftimine informacionit mbi pasojat e mundshme për shëndetin dhe mjedisin do të stimulojë përdorimin e sigurtë të këtyre kimikateve.

II

71

K

Konventa POP. Kombet e Bashkuara janë duke hartuar një konventë ndërkombëtare përreduktimin ose eliminimin e prodhimit të një numri ndotësish të qëndrueshëm organikë(POP).

Konventa e Roterdamit. Shih Konventa PIC.

Lindani (C6H6Cl6). Lindani është një pesticid organoklorik. Ai është një lëndë e ngurtëkristaline pa ngjyrë me pak ose aspak erë. Përbëhet nga rreth 99% HCH. Lindani ka qenë përdorur si insekticid bujqësor me spektër të gjerë që në fillim të viteve '50 dhe është 5-20herë më toksik për insektet sesa DDT-ja. Ai përdoret gjithashtu në pomadat për trajtimin eparazitëve të kokës e trupit, si dhe të zgjebes. Është pak i tretshëm në ujë dhe bioakumulohetshpejt nga mikroorganizmat, invertebrorët, peshqit, zogjtë dhe njerëzit. Lindani, megjithatë,eliminohet shpejt prej trupit kur ekspozimi ndaj tij ndërpritet. Lindani mund të qëndrojë nëajër deri në 17 javë. Sipas raporteve, ekspozimi ndaj tij në vendin e punës shkakton çrregullimetë gjakut, të përziera, dhimbje koke dhe ndryshim të nivelit të hormoneve seksuale. Futja nëorganizëm e sasive të mëdha shkakton konvulsione dhe vdekje, kurse futja në organizëm e tijnë sasi mesatare jep pasoja në mëlçi, veshka, si dhe ulje të imunitetit. Lindani konsiderohetsi kancerogjen dhe konkretisht është shkaktar i kancerit në mëlçi. Tregtia ndërkombëtare elindanit do të parashikohet në Konventën PIC.

Metanoli (CH3OH). Metanoli është një lëng i pastër, pa ngjyrë dhe i djegshëm, me erëtë lehtë alkooli. Metanoli i pastër është një lëndë e rëndësishme për sintezën kimike dhe përdoret në prodhimin e një sërë përbërjesh komerciale, si rrëshirë, ilaçe, parfume, antingrirësautomjetesh dhe tretës. Metanoli është gjithashtu një karburant me djegie të pastër, me numërtë lartë oktani, i cili mund të përdoret si zëvendësues i benzinës në automjete. Futja e metanolit nëmjedis është e lidhur me tymin e duhanit dhe gazrat e djegies së motorëve me benzinë dhe naftë.Metanoli është helmues dhe shkakton verbëri dhe vdekje, në rast se futet në organizëm në sasitë mëdha.and some are carcinogens.

Metilamina (CH5N). Metilamina është një gaz ose lëng pa ngjyrë, me erë të ngjashmeme amoniakun. Përdoret për prodhimin e substancave regjëse, bojërave, ilaçeve,insekticideve, fungicideve, heqësve të bojërave, proceseve të zhvillimit të fotografive,eksplozivëve dhe karburanteve të raketave. Ekspozimi ndaj metilaminës mund të acarojëhundën, fytin dhe mushkëritë. Ekspozimi i përsëritur mund të shkaktojë bronshit dhe probleme të frymëmarrjes.

Metalet e rënda. Metale të rënda është emërtimi i një grupi metalesh dhe metaloideshme dendësi më të madhe se gjashtë gram për centimetër kub. Shumë prej këtyre metaleve

Vlerësimi M


72

L

M

janë toksike edhe në përqendrime shumë të ulëta. Duke qenë elemente bazë, ato janë të qëndrueshme në mjedis dhe bioakumulohen në zinxhirin ushqimor. Metalet e rënda që çlirohennë mjedisin ujor lidhen kryesisht me materialet pluskuese dhe akumulohen në sediment.

Merkuri (Hg). Merkuri është një metal që gjendet në natyrë në disa forma. Merkurimetalik është lëng i ndritshëm, në ngjyrë argjendi në të bardhë, pa erë. Në rast se nxehet, aikthehet në gaz pa ngjyrë. Merkuri metalik përdoret për të prodhur klor të gaztë e sodëkaustike, si dhe në termometra, mbushje dentare e bateri. Merkuri çlirohet në ajër gjatë nxjerrjesnga depozitat minerale, nga djegia e qymyrit dhe e plehrave dhe nga uzinat prodhuese. Pasi kahyrë në mjedis, merkuri mund të metilohet nga mikroorganizmat dhe të kthehet në formaorganike të merkurit, kryesisht metilmerkur. Kjo përbërje e përshkon me shpejtësi membranënqelizore dhe dihet që bioakumulohet në zinxhirin ushqimor. Sistemi nervor është tepër indjeshëm ndaj të gjitha formave të merkurit dhe pasojat e shkaktuara janë acarim, druajtje,dridhje, ndryshime në pamje ose dëgjim dhe probleme të kujtesës. Ekspozimi ndaj niveleve tëlarta të merkurit mund të dëmtojë përfundimisht trurin, veshkat dhe mushkëritë. Fëmijët e vegjëljanë më të ndjeshëm ndaj merkurit sesa të rriturit. Merkuri që gjendet në trupin e nënës kalon nëfetus si dhe mund të përçohet te fëmija nëpërmjet qumështit të gjirit. Fëmijët e ekspozuarmund të kenë dëmtime në tru, moskoordinim muskular, verbëri, konvulsione dhe paaftësi nëtë folur. Eliminimi i mbeturinave me përmbajtje merkuri parashikohet në Konventën eBazelit. Tregtimi i përbërjeve të merkurit do të diskutohet në konventën PIC.

Monoksidi i karbonit (CO). Monoksidi i karbonit është një gaz pa ngjyrë, pa erë, pashije, pak më i lehtë se ajri. Ai formohet nga djegia jo e plotë e karburanteve me përbërje karboni, si dhe nga disa procese industriale dhe biologjike. Në përqendrime të ulëta,monoksidi i karbonit mund të shkaktojë dhimbje koke, të përziera, moskoordinim tëpërkohshëm të muskujve, kujtesës dhe të shikimit. Ekspozimi i zgjatur ndaj sasive të voglatë monoksidit mund të shkaktojë sëmundje të zemrës dhe dëmtime të sistemit nervor qendror.Ekspozimi ndaj sasive të mëdha mund të dëmtojë aftësinë e gjakut për të mbartur oksigjenduke shkaktuar spazma, koma dhe vështirësi frymëmarrjeje. Ekspozimi gjatë shtatzanizëmund të shkaktojë lindje nën peshë dhe dëmtim të sistemit nervor të fëmijës.

Ndotësit Organikë të Qëndrueshëm (POP). Ndotësit Organikë të Qëndrueshëm (POP),janë substanca kimike të qëndrueshme në mjedis, që bioakumulohen nëpërmjet zinxhiritushqimor dhe paraqesin rrezikshmëri për shkak të pasojave negative në shëndetin e njeriutdhe në mjedis. Bashkësia ndërkombëtare ka bërë thirrje për veprim global të menjëhershëmme qëllim që të pakësohet dhe eliminohet çlirimi i këtyre kimikateve (Shih Konventa POP).

Oksidet e azotit (NOx). Oksidet e azotit përfshijnë oksidin e azotit (NO) të gaztë, diok-

II

73

N

O

sidin e azotit (NO2) të gaztë, si dhe shumë okside të tjera të gazta azoti. Burimi kryesor i këtyregazeve në zonat urbane janë automjetet, sobat me gaz dhe ngrohësit me vajguri nëpër shtëpi.Mjegulla ngjyrë kafe që shihet mbi qytete përbëhet kryesisht nga okside azoti. Këto gaze janëpjesërisht përgjegjës për krijimin e ozonit, i cili prodhohet kur oksidet e azotit reagojnë me lëndëkimike të tjera në prani të dritës. Ekspozimi ndaj niveleve të larta të dioksidit të azotit mund tëndikojë në aftësinë e gjakut për të mbartur oksigjenin, duke shkaktuar dobësi dhe vështirësi tëfrymëmarrjes. Ekspozimi i zgjatur mund të shkaktojë bllokim frymëmarrjeje.

Organokloruret. Termi organoklorure përfshin një gamë të gjerë kimikatesh me përmbajtje karboni, klori dhe disa elemente të tjera. Janë prodhuar një sërë përbërjeshorganoklorike, përfshirë këtu shumë herbicide, insekticide, fungicide si dhe kimikate industriale si bifenilet e polikloruara (PCB). Këto përbërje karakterizohen nga qëndrueshmëria, tretshmëria në yndyrna dhe bioakumulimi. Organokloruret paraqesin rrezikshmëri të lartë për shëndetin e njeriut dhe disa prej tyre janë kancerogjene.

Pakti i Stabilitetit për Europën Qendrore dhe Lindore. Kjo nismë, e nënshkruar nga27 shtete, synon stabilizimin, transformimin dhe integrimin e Europës Juglindore në bashkësinëEuropiane dhe Transatlantike përmes nxitjes së bashkëpunimit dhe demokracisë shumetnike.Pakti u shpall fillimisht në Sarajevë në korrik 1999, gjatë një mbledhjeje ku morën pjesë mëse 40 udhëheqës të Europës dhe Amerikës Veriore.

PCB. Bifenilet e polikloruara janë përzierje e 209 lloje kimikatesh të ndryshme, që gjendennë forma të shumëllojshme, si lëngje vajore, të ngurta dhe rrëshira të forta. PCB-të janë organoklorure që prodhoheshin deri në mesin e viteve ’80, por më pas u ndaluan për shkak të toksicitetit dhe të qëndrueshmërisë së tyre. PCB-të janë përdorur gjerësisht si izolatorë në pajisjetelektrike. Ato janë përdorur, gjithashtu, në prodhimin e lëngjeve hidraulike, lubrifikantëve,bojërave, ngjitëseve dhe insekticideve. PCB-të gjenden ende në pajisjet e vjetra elektrike dhe çlirimi i tyre në mjedis nga vendet e groposjes së plehrave vazhdon. PCB-të janë mjaft të qëndrueshme në mjedis dhe degradimi i tyre zgjat me vite. Ato janë tretës yndyrorë dhe bioakumulohen në indet shtazore. PCB-të konsiderohen si ndotës botërorë për shkak të transportimit të tyre në largësi të mëdha me anë të rrymave ajrore. Ekspozimi ndaj PCB-ve mund tëdëmtojë përfundimisht sistemin nervor, riprodhues dhe imunitar të njeriut. PCB-të njihen mirë sikancerogjenë dhe kanë lidhje me zhvillimin e formave të ndryshme të kancerit, përfshirë lëkurëndhe mëlçinë. Tek gjitarët PCB-të kalojnë nëpërmjet placentës tek embrioni dhe nëpërmjetqumështit të gjirit te bebet e porsalindura. Eliminimi i hedhurinave me përmbajtje PCB-sh, ështëparashikuar në Konventën e Bazelit. Tregtimi i PCB-ve do të rregullohet në Konventën PIC. NjëKonventë e Kombeve të Bashkuara mbi Ndotësit Organikë të Qëndrueshëm (POP), e cila do tëkufizojë më tej përdorimin e PCB-ve dhe kimikateve të tjera të rrezikshme, është në proçes.

PHARE. Programi Phare i Bashkimit Europian ofron ndihmë në formë grantesh përvendet partnere të Europës Qendrore dhe Lindore, në mënyrë që të mbështetë përpjekjet ekëtyre vendeve për të përmbushur detyrimet e pjesëmarrjes në BE. Këto vende janë Shqipëria,

Vlerësimi M


74

P

Bosnjë-Hercegovina, Bullgaria, Republika Çeke, Estonia, IRJ e Maqedonisë, Hungaria,Letonia, Lituania, Polonia, Rumania dhe Sllovakia.

Pikat e nxehta Zona që paraqesin rrezikshmëri të madhe për shëndetin e njeriut dhe mjedisinrrethues. Në të gjitha zonat e përcaktuara si 'pika të nxehta' nevojiten masa të menjëhershmepër pakësimin e rrezikshmërisë dhe njëkohësisht rehabilitimin dhe administrimin mjedisor.

Plumbi (Pb). Plumbi është një metal i rëndë në ngjyrë blu në gri, që gjendet në natyrënë sasi të vogla në koren e tokës. Nuk ka erë apo shije të veçantë. Plumbi përdoret në municione, produkte metalike (aliazhe dhe tuba), çati, prodhimin e baterive, bojëra dhe në ekranetmbrojtëse ndaj rrezeve-X. Ndotja e mjedisit ndodh kryesisht gjatë shkrirjes dhe rafinimit tëplumbit, si dhe djegies së karburanteve me përmbajtje plumbi. Në shtëpi, tubacionet dhebojërat me përbërje plumbi janë po ashtu një burim i konsiderueshëm ekspozimi ndaj tij.Dihet që bimët tokësore dhe ujore e akumulojnë plumbin kur gjenden në mjedise të kontaminuara nga industria. Plumbi paraqet rrezikshmëri serioze për shëndetin e njeriut dhendikon negativisht pothuajse në çdo organ. Më i ndjeshëm është sistemi nervor qendror, pordëmtimi i sistemit imunitar dhe i veshkave është gjithashtu një pasojë tjetër e zakonshme.Ekspozimi ndaj plumbit gjatë shtatzanisë mund të shkaktojë abort spontan, ulje të peshës tetë porsalindurit dhe dëmtime të pakorrigjueshme të trurit. Fëmijët janë veçanërisht tëndjeshëm ndaj helmimit me plumb, pasi ata absorbojnë dhe ruajnë më shumë plumb në raportme peshën e tyre sesa të rriturit. Vështirësitë në të mësuar dhe ulje të ritmit të rritjes janëefekte anësore të zakonshme të ekspozimit ndaj plumbit në fëmijëri. Për shkak të problemevetë shëndetit, sasia e plumbit të përdorur në karburante, bojëra, produkte qeramike, stuko dhenë saldimin e tubacioneve është reduktuar në masë të konsiderueshme gjatë viteve të fundit.Eliminimi i mbeturinave me përmbajtje plumbi parashikohet në Konventën e Bazelit.

REC. Qendra Rajonale e Mjedisit për Europën Qendrore dhe Lindore (REC) është njëorganizatë jofitimprurëse. Misioni i saj është të ndihmojë në zgjidhjen e probleme mjedisorenë Europën Qendrore dhe Lindore. Qendra e përmbush misionin e saj nëpërmjet nxitjes sëbashkëpunimit ndërmjet organizatave joqeveritare, qeverive dhe bizneseve, duke mbështeturshkëmbimin e lirë të informacionit dhe nxitur pjesëmarrjen e publikut në procesin e vendimmarrjes për mjedisin. REC u formua në 1990 nga Shtetet e Bashkuara, KomisioniEuropian dhe Hungaria. Sot REC-u ligjërisht mbështetet në një Kartë të nënshkruar ngaqeveritë e 25 vendeve dhe Komisioni Europian, si dhe në një Marrëveshje Ndërkombëtare meqeverinë hungareze. REC -u e ka qendrën në Szentendre, Hungari dhe ka zyra lokale në 15vendet përfituese të Europës Qendrore dhe Lindore, të cilët janë: Shqipëria, Bosnjë-Hercegovina, Bullgaria, Kroacia, Republika Çeke, Estonia, Hungaria, Latvia, Lituania, IRJ eMaqedonisë, Polonia, Rumania, Sllovakia, Sllovenia dhe Republika Federale e Jugosllavisë.

RFJ. Republika Federale e Jugosllavisë.

IRJ e Maqedonisë. Ish-Republika Jugosllave e Maqedonisë.

II

75

R

Soda kaustike (NaOH). Soda kaustike, e njohur edhe si hidroksid natriumi, është njësubstancë e ngurtë në ngjyrë të bardhë, pa erë dhe tepër gërryese. Ajo përdoret për prodhimine disa kimikateve, në rafinimin e naftës dhe prodhimin e letrës. Është shumë e rrezikshmepër sytë dhe mund të shkaktojë dëmtime të përhershme deri në verbëri. Kontakti me lëkurënmund të shkaktojë djegie dhe acarime. Thithja e saj mund të acarojë mushkëritë dhe të shkaktojë kollitje, vështirësi në frymëmarrje dhe grumbullim lëngjesh.

Sulfuri i hidrogjenit (H2S). Sulfuri i hidrogjenit është një gaz pa ngjyrë, me erën karakteristike të vezëve të prishura. Ai është i tretshëm në ujë dhe nuk bioakumulohet. Nënatyrë gjendet në gazet vullkanike dhe përftohet nga veprimi i bakterieve gjatë shpërbërjes sëproteinave bimore dhe shtazore. Në industri zakonisht del si nënprodukt gjatë prodhimit tëkokut nga qymyri squfurmbajtës, rafinimit të naftës squfurmbajtëse dhe prodhimit të letrës.Sulfuri i hidrogjenit është një gaz irritues dhe asfiksues. Veprimi i tij irritues i drejtpërdrejtënë indet e buta të syrit shkakton keratokonjuktivit, i njohur edhe si 'sy i gaztë'. Kur thithet,sulfuri i hidrogjenit acaron gjithë aparatin e frymëmarrjes, duke vështirësuar frymëmarrjen.Vështirësitë në frymëmarrje mund të ndodhin pas një ekspozimi të gjatë në përqendrime tëmëdha.

Tirami (C6H12N2S4). Tirami është një pesticid. Ai ekziston në formë të ngurtë mengjyrë blu ose krem, si dhe në formë kristalesh të verdha. Tirami përdoret për të mbrojturperimet, frutat dhe farat nga një sërë sëmundjesh kërpudhore. Ai përdoret, gjithashtu, për tëlarguar lepujt, brejtësit dhe drerët nga drurët frutorë dhe dekorativë. Pesticidi është relativishttoksik kur gëlltitet, por shumë toksik nëse merret me anë të frymëmarrjes. Ekspozimi afatshkurtër mund të shkaktojë te njerëzit dhimbje koke, marrje mendsh, lodhje, përzierje dhediarre. Ekspozimi i zgjatur mund të shkaktojë topitje, konfuzion, humbje të aftësisë seksuale,mungesë koordinimi të muskujve, humbje të aftësisë folëse dhe konjuktivit. Në mjedis tirami është i paqëndrueshëm në prani të lagështisë dhe oksigjenit dhe shpërbëhet me shpejtësi në etilentioure. Kjo përbërje shkakton strumë, defekte lindjeje dhe kancer tek kafshët.

UNDP. Që më 1965 Programi i Zhvillimit i Kombeve të Bashkuara (UNDP) ka ndihmuar vende të ndryshme të arrijnë një zhvillim të qëndrueshëm përmes ndërtimit tëkapaciteteve në katër fusha të rëndësishme: çrrënjosja e varfërisë; krijimi i mundësive përpunësim dhe jetesë të qëndrueshme; fuqizimi i grave dhe mbrojtja dhe ripërtëritja e mjedisit.

UNECE. Komisioni Ekonomik i Kombeve të Bashkuara për Europën u formua në 1947

Vlerësimi M


76

S

T

U

si një forum, në të cilin vendet e Amerikës Veriore, Europës dhe Azisë Qendrore u mblodhënpër të fuqizuar bashkëpunimin ekonomik. UNECE përqëndrohet në analizat ekonomike,mjedisin dhe vendbanimet njerëzore, statistikat, energjinë e qëndrueshme, tregtinë,zhvillimin e industrisë dhe ekonomisë private, lëndën e drurit dhe transportin.

UNEP. Programi i Mjedisit i Kombeve të Bashkuara ishte rezultat i Konferencës sëStokholmit për Mjedisin Njerëzor. Misioni i UNEP-it është të shërbejë si autoritet udhëheqësglobal për mjedisin, që përcakton programin global mjedisor; nxit zbatimin koherent të dimensionit mjedisor të zhvillimit të qëndrueshëm brendapërbrenda sistemit të Kombeve tëBashkuara; shërben si mbrojtës i autoritetshëm për mjedisin global si dhe nxit bashkëpuniminndërkombëtar dhe veprimet e bazuara në aftësitë më të mira shkencore dhe teknike ekzistuese.

UNHCR. Komisioneri i Lartë i Kombeve të Bashkuara për Refugjatët (UNHCR) u krijuanë vitin 1951. UNHCR-ja ka mandatin për të drejtuar dhe bashkërenduar veprimet ndërkombëtare për mbrojtjen e refugjatëve në të gjithë botën dhe zgjidhjen e problemeve të tyre.Qëllimi kryesor i UNHCR-së është mbrojtja e të drejtave dhe e mirëqenies së refugjatëve.UNHCR-ja lufton për të siguruar që çdo njeri të ketë të drejtën të kërkojë azil, të gjejë strehimnë një vend tjetër, si dhe të kthehet vullnetarisht në atdhe.

UNHCS. Qendra e Kombeve të Bashkuara për Vendbanimet (habitatet) Njerëzore u krijuanë vitin 1978, dy vjet pas mbajtjes së Konferencës së Kombeve të Bashkuara për VendbanimetNjerëzore në Vankuver, Kanada. Qendra shërben si agjenci drejtuese për veprimaritë e zhvillimit të vendbanimeve njerëzore të Kombeve të Bashkuara, si dhe për shkëmbimin e informacionit në shkallë globale për vendbanimet e popullsisë, kushtet dhe prirjet e tyre.

II

77

Shtojcë III•

MARRËVESHJE MJEDISORESHUMËPALËSHE NË TË CILATSHQIPËRIA ËSHTË PJESËTARE

Konventa mbi të Drejtën për Informacion, Pjesëmarrje të Publikut në Vendimmarrjedhe Drejtësi për çështjet mjedisore (Aarhus), që më 25 Qershor 1998.

Konventa mbi Diversitetin Biologjik, që më 5 Janar 1994.

Konventa për Ruajtjen e Jetës së Egër në Europë dhe të Habitateve Natyrore,që në 13 Janar 1999.

Konventa për Mbrojtjen e Trashëgimisë Botërore Natyrore dhe Kulturore,që në 10 korrik 1989.

Konventa për Mbrojtjen e Mjedisit Detar dhe Rajonit Bregdetar të Mesdheut (Plani i Veprimit për Mesdheun), që në 30 Maj 1990.

Konventa për Mbrojtjen dhe Përdorimin e Ujërave Ndërkufitare dhe LiqeneveNdërkombëtare, që më 5 Janar 1994.

Konventa për Ligatinat me Rëndësi Ndërkombëtare veçanërisht si Habitate të Shpendëve Ujorë (Ramsar), që në 29 mars 1996.

Konventa për Vlerësimin e Ndikimit në Mjedis në Kuadër Ndërkufitar, që më 4 Tetor 1991.

Konventa për Pasojat Ndërkufitare të Aksidenteve Industriale,që më 5 Janar 1994.

Konventa e Bazelit për Kontrollin e Transportit Ndërkufitar të Mbeturinave të Rrezikshme dhe Depozitimi i tyre, që më 29 Qershor, 1999.

Konventa e Vienës për Mbrojtjen e Shtresës së Ozonit, që më 8 Tetor 1999.

Konventa në kuadrin e Ndryshimeve Klimatike, që më 3 Tetor 1994.

Konventa për Luftimin e Thatësirës, që më 27 Prill 2000.

Shënim : Shqipëria nuk është palë në Konventën e Kombeve të Bashkuara për Ligjin e Detit, në Konventën për NdotjenNdërkufitare të Ajrit në Largësi të madhe, në Konventën për Ruajtjen e Specieve Shtegtare të Kafshëve të Egra, apo nëKonventën e Tregëtisë Ndërkombëtare të Specieve të Rrezikuara të Florës dhe të Faunës së Egër.

78

III

Shtojcë IV•

LISTA E KONTRIBUESVE

UNEP

Donald Kaniaru Drejtor, Kryetar i Misionit/DEPI

Pasi Rinne Këshilltar kryesor/Zv.kryetar i misionit

John Bennett Koordinator i raportit/Koordinator i Misionit

Mikko Halonen Ekspert mjedisi/Raportues

Sabine Hoefnagel Ekspert udhëheqës për kapacitetet institucionale

Tim Jones Koordinator i vlerësimit/Asistent redaktues

Takehiro Nakamura Ekspert udhëheqës për ndikimin në mjedis të fluksit të refugjatëve

Otto Simonett Nëpunës informacioni/GRID Arendal

David Jensen Nëpunës asistent për informacionin/Koordinator i misionit

Mariya Kostytska Nëpunës asistent për informacionin

Philippe Rekacewicz Nëpunës asistent për informacionin/GRID Arendal

Frederic Vogel Mjeshtër rrjeti/GRID Geneva

Henrik Slotte Kryetar i zyrës

Ljerka Gosovic Asistent ekzekutiv

Kate Ross Asistent

Claudio Gagliano Shofer dhe asistent teknik

Michael Williams Marrëdhëniet me shtypin

IV

79

Shtojcë IV•

LISTA E KONTRIBUESVE

Ekspertë Ndërkombëtarë

Dennis Bruhn Kruger International Consult A/S, Denmark

Mikko Jokinen Qyteti Turku, Finlandë

Andrew Jones UNHCR

Magnus Nyström Instituti Finlandez i Mjedisit, Finlandë

Karin Sjöberg Instituti Suedez për Studime Mjedisore, Ltd.

Volker Wehner Landesumweltambt Bradenburg, Germany

Bernard Wronski Landesumweltamt Bradenburg, Germany

Ekspertë Këshilltarë shqiptarë

Drita Dade Agjencia Kombëtare e Mjedisit

Maksim Deliana Kryetar, Grupi i Ekspertëve Kombëtarë

Agron Deliu Instituti i Shëndetit Publik

Romeo Eftimi ITA Consult

Gazmend Gjyli Instituti i Teknologjisë Kimike

Tatjana Hema Agjencia Kombëtare e Mjedisit

Kosta Koci Universiteti i Tiranës

Tania Lico Instituti Teknologjik

Marieta Mima Qendra Mjedisore për Administrim dhe Teknologji

Genc Myftiu Agjencia për Zhvillim Ekonomik të Qëndrueshëm

Majlinda Vasjari Agjencia Kombëtare e Mjedisit

Violeta Zuna Agjencia Kombëtare e Mjedisit

80

IV

Raporti i Programit të Mjedisit të Kombeve të Bashkuara u mundësua nga ndihma bujare e Qeverisë hollandeze.

Informacion shtesë

Kopje të këtij raporti mund të porositen në :

SMI (Distribution Services) LimitedP.O. Box 119StevenageHertfordshire SG1 4TP, UKTel: + 44 1438 748111Fax: + 44 1438 748844

Vëllimin mund ta porositni edhe në adresën e librarisë së UNEP-it në Internet : http://www.earthprint.com

Informacion të mëtejshëm teknik mund të merrni në faqen e Internetit të UNEP-it Ballkan :http://balkans.unep.ch

Vlerësimi i shpejtë strategjik për mjedisin i kryer nga UNEPkishte për objektiv nevojat më të ngutshme mjedisore tëShqipërisë menjeherë pas krizës kosovare. Vlerësimi u përqë-ndrua në tre fusha kryesore:

● “Pikat e nxehta” mjedisore që kërkojnë vëmendje të menjëhershme

● Pasojat mbi mjedisin të fluksit të refugjatëve për shkak të konfliktit në Kosovë

● Institucionet dhe politikat mjedisore në Shqipëri.

Ky raport paraqet përfundimet e nxjerra nga UNEP-i.Rekomandohet ndërhyrje e menjëhershme në pesë “pika tënxehta” mjedisore. I vetëdijshëm për nevojën e veprimit të me-njëhershëm, UNEP-i ka punuar për t’i bërë të njohura faktet samë shpejt që të ishte e mundur. UNEP-i shpreson që ky raportdo ta përshpejtojë punën për mbrojtjen dhe përmirësimin egjendjes së mjedisit në Shqipëri.

PROGRAMI I MJEDISIT I KOMBEVE TE BASHKUARA

Documents

Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit