Embed Size (px)
Citation preview
1
April, 2013.
2
Autori: Centar za ekologiju i energiju, Tuzla
, U ice Mr. Ljubinka Krvavac , dipl.prof.
Projekat: Realizatori projekta:
tel: +381 31 525 061 [email protected]
www.duboko.rs
Husinskih rudara bb, 75000 Tuzla, BiH tel: +387 35 302 555 www.komunalactz.com.ba
Regionalna razvojna agencija tel: +381 31 523 065
[email protected] www.rrazlatibor.co.rs
Centar za ekologiju i energiju , 75000 Tuzla, BiH tel: +387 35 249 311 [email protected] www.ekologija.ba
Udru ,
tel: +381 31 524749 [email protected]
3
1. UVOD ............................................................................................................................. 4
2. OSNOVNE INFORMACIJE O OTPADU ............................................................................... 5
2.1. Vrste i klasifikacija otpada ........................................................................................... 5 2.2. Produkcija komunalnog otpada na primjeru BiH ........................................................ 6
3. OTPADA ................................................................................... 8
3.1. otpada ................................................................................... 8 3.2. Ponovna upotreba ..................................................................... 9 3.3. Primarna selekcija otpada i recikliranje ...................................................................... 9 3.4. Kompostiranje ............................................................................................................. 10 3.5. Spaljivanje otpada s ciljem dobivanja energije i toplifikacije ...................................... 11 3.6. Deponovanje ............................................................................................................... 12
4. ZBRINJAVANJA OTPADA 13
4.1. Recikliranje neorganskog otpada ................................................................................ 13 4.1.1. Papir i karton ................................................................................................ 13 4.1.2. Plastika ......................................................................................................... 15 4.1.3. Limenke i konzerve ...................................................................................... 17 4.1.4. Staklo ........................................................................................................... 18 4.2. ...................................................................................................... 19 4.3. Kompostiranje -‐ recikliranje organskog otpada .......................................................... 21 4.3.1. Osnovna pravila kompostiranja ................................................................... 23 4.3.2. Faze kompostiranja ...................................................................................... 25 4.3.3. Provjera zrelosti komposta .......................................................................... 26 4.3.4. Primjena komposta ...................................................................................... 26 4.3.5. ...................................... 27
5. DA SE NE ZABORAVI! ...................................................................................................... 28
6. ................................................................................................. 29
7. JI ............................................................................................. 38
8. LITERATURA .................................................................................................................... 39
4
1. UVOD Promjene mentaliteta imaju za posljedicu stalni trend rasta
otpada, ko i d ijednosti, zrak.
e jek je stvorio niz sintetskih materijala koji se u ovaj proces ne mogu (Slika 1.)
toga, potreba za uv cj jevi za njegovim
Slika 1. Najlonske kese u -‐ Uborak, Mostar
Otpad se u razvijenom svijetu sve manje o svaku cijenu treba rij S ekonom o
a se svojstva i materijalne vrijeenergetski potencijal), dio otpada, koji po svojim karakteristikama
Nagomilavanje otpada i njegovo neadekvatno zbrinjav problema na
sakupljanjem otpada i krei je a
.
5
1. OSNOVNE INFORMACIJE O OTPADU 2.1. Vrste i klasifikacija otpada
jek obavljanjem redovnih dnevnih aktivnosti proizvodi otpad. Otpadom nazivamo sve materije ili pr j sa jednom od kategorija otpada (kategorije su navedene u listi otpada koja se nalazi u Katalogu otpada,
eu ). Prema mj :
Komunalni -‐ kao i drugi otpad koji je zbog svoje prirode ili sastava . (Komunalni otpad u Katalogu otpada razvrstan je uglavnom u
e biti razvrstan u grupu 15 01 -‐ otpada).
-‐ otpad koji nastaje u proizvodnim procdjelatnostima, a po sastavu i osobinama se razlikuje od komunalnog otpada. (Ovaj otpad je u Katalogu otpada -‐19)
Prema svojim osobinama, otpad dijelimo na:
Opasni -‐ karakteristika koje prouzrokuju opasnost po zdravlje ljudi i po svom porijeklu, sastavu ili koncentraciji, kao i onaj otpad koji je naveden u listi otpada kao opasan otpad i reguliran posebnim propisom. Opasni opad ima slij plozivnost, reaktivnost, nagrizanje,
nje otrovnih gasova Neopasni -‐ otpad koji nema karakeristike opasnog otpada. Inertni -‐ otpad koji ne podlij jenama.
Inertni otpad nije topiv, nije zapaljiv, fizikalno ili hemijski ne reaguje i nije biorazgradiv. S materijama sa kojima dolazi u dodir ne djeluje tako da bi to uticalo na zdravlje ljudi,
ijeta, nje dozvoljenih emisija u .
spomenutih osobina. Opasni otpad sa kojim se svakodnevno mogu biti baterije, otpadna ulja, ljepila , akumulatori i otpadni lijekovi, a neopasni otpad su pir, plastika, metal, tekstil i sl. (Slika 2.)
Slika 2. Razne vrste otpada
6
Slika 3. raznih vrsta otpada u komunalnom otpadu
2.2. Produkcija komunalnog otpada na primjeru Federacije Bosne i Hercegovine Nagomilavanje otpada i njegovo neadekvatno zbrinjavanje jedan problema na na jer uzme BiH, p 2018, na
-‐Dobojskom i Tuzlanskom kantonu. Nepravilnim zbrinjavanjem
hrane kroz usta. (Slika 4.). Neadekvatnim odlaganjem, ,
, na . Pored higijensko ijek je prisutan i estetski problem koji divlje deponije stvaraju svojim izgledom i neprijatnim mirisom.
Tabela 1. Vrijeme razgradnje pojedinih vrsta otpada
PROIZVOD VRIJEME POTREBNO ZA RAZLAGANJE
papir do 6 meseci vunena kapa 1 godina
1 5 godina 1 2 godine
10 20 godina on od cipela 50 80 godina
limena konzerva 100 godina aluminijumska konzerva 200-‐ 400 godina pelene za jednokratnu upotrebu 300 400 godina
v godina automobilska guma
SASTAV KOMUNALNOG OTPADA
papir 20 40 %
20 50 %
plastika 10 15 %
staklo, keramika 3 8 %
tekstil 3 8 %
2 4 %
metal 2 6 %
drvo, kosti, slama 1 3 %
materijal 5 20 %
ostatak 5 15 %
7
Slika 4. Problemi usljed nepravilnog zbrinjavanja otpada
stanovniku
u BiH iznosi u prosjeku 1,07 kg/stanovnik/dan (389 kg/stanovnik
ovnik kantonu, do 386 kg/stanovnik/god u kantonu Sarajevo, a prosj
8
3. RJ OTPADA Slij va u upravljanju otpadom bilo bi uputno postupno uvoditi cijeloviti sistem upravljanja otpadom. Postupnost se pri prioriteta. Kod
Europsko zakonodavstvo postavlja strogi hijerarhijski red postupaka za zbrinjavanje otpada:
1. -‐ 2. Ponovna upotreba otpada 3. neorganskog i organskog otpada 4. Spaljivanje otpada s ciljem dobivanja energije i toplifikacije 5. Deponovanje nerecikliranog dijela otpada
3.1.
promjena ustaljenih navika i zamjena sa novim korisnim metodama u zbrinjavanju. Da bi se izbjeglo nastajanje otpada, o:
:
ne kup preferirati lokalne proizvode manje doprinosi
koje se stvara putem transporta; v izbjegavati dupla
pakovanja); k atnim bocama; s a pakovanja ostaviti u trgovini; izbj izbjegavati kupovanje jeftinih proizvoda sa kratkim vijekom trajanja.
u trgovinu nositi vlastitu torbu; k ogu ponovno puniti; koristiti platnene maramice i salvete; izbjegavajte pribor za jednokratnu upotrebu ; enih predmeta u kontejner, razmisliti da li se mogu popraviti ili im se
jena Ako se koristi
(Slika 5.).
Slika 5.
9
3.2. Ponovna upotreba
(Slika 6.).
zajedno sa ostalim otpadom, zapitajmo se nekako ponovno upotrijebiti i monekom drugom zatrebati janja tom proizvodu i odgodiomo njegovo odbacivanje na deponiju.
Slika 6. Primjeri ponovne upotrebe materijala
razmjenu starih stvari, buvljake, popravke akcije raz i brojne
3.3. Primarna selekcija otpada i recikliranje Nakon smanjenja stvaranja otpada i, zatim, jeste primarna selekcija otpada i recikliranje sekundarnih sirovina. Primarnom selekcijom, tj. odvojenim sakupljanjem i razvrstavanjem otpada na samom izvoru
otpadom.
proizvodi. ijebljena materija a.
Obzirom na neobnovljivost prirodnih resursa i metal Recikliranjem se:
resursi; hemikalija, energije (60-‐90%), vode (oko 50%) i sirovina koji su
potrebni u procesu proizvodnje, a smanjuje se zraka, vode i tla, odnosno,
10
god. diz elesu),
i koje
1. Sakupiti 2. Ponovo preraditi 3. Ponovi upotrijebiti
Svaka
(Slika 7.).
Slika 7. Simbol
U najrazvijenijim zemljama se reciklira oko 30-‐40% komunalnog otpada u cilju dobijanja sirovina (papir 20-‐60%, aluminijum-‐30%, staklo-‐8-‐63%). ISKUSTVA DRUGIH: Na Novom Zelandu odvoz razdvojenog otpada je besplatan, dok se otpad koji nije odvojen odvozi
. 3.4. Kompostiranje
Kompostiranje je proces razgradnje organskih ostataka do humusa (Slika 8.). Otpad organskog porij Proces razgradnje organskog otpada odvija se u donekle kontrolisanim uslovima, uz prisustvo mikroorganizama.
stvo kiseonika) ili anaerobna (bez prisustva kiseonika), ali u
Slika 8. Proces razgradnje organskog otpada
11
?
; Dobije se koristan proizvod humus, kao osnova organske proizvodnje hrane; je zemlju mineralnim materijama prirodi; Kompostiranje je prirodan proces,
3.5. Spaljivanje otpada s ciljem dobivanja energije i toplifikacije
avanja
kapacitetima , ili zbog velike udaljenosti deponija od centra prikupljanja otpada. Savremena spaliona (Slika 9.) i
gasova). tpada putem
Slika 9. Izgled savremene spalione
Prednosti se koji se formiraju prilikom izgaranja otpada,
, ili odlagati na deponije. Nedostatak postupka spaljivanja se ogleda
ako se predhodno uklone sekundarne sirovine, ili
Zbog , a se spaljivanje otpada , ulicama, ili kontejnerima. Usljed spaljivanja otpada nastaju dimni gasovi
(Slika 10.).
12
Slika 10.
3.6. Deponovanje
Kao zadnja solucija pravilnog zbrinjavanja otpada je odlaganje otpada na deponije. Deponije su najstariji Brojne divlje deponije prekrivale su 70-‐tih godina prostor cijele zapadne Euupotpunjavani brojnim aktima i pravilnicima, danas su tamo samo strogo kontrolisane sanitarne deponije (Slika 11.).
tarnih pravila, minimizira se opasnost po zdravlje i
produkta koji se mora deponovati.
Slika 11.
13
4. METODA ZBRINJAVANJA OTPADA
na
, a
proizvodi. ij
:
Neorganski otpad (papir, plastika, staklo, metal, drvo i dr); Organski otpad (zeleni otpad iz vrtova i kuhinja). Recikliranje organskog otpada naziva se
kompostiranje. 4.1. Recikliranje neorganskog otpada 4.1.1. Papir i karton
(Slika 12.). Papir se proizvodi od celuloze iz drveta. Kako je drvo prirodni resurs, potrebno je brinuti o njegovim
Slika 12. P
kiseonik u procesu fotosinteze (h apsorbuje oko 4 t CO2, a oslobodi oko 3 t O2);
Apsorbuju gas (stablo divljeg kestena staro oko 30 godina 0 ;
;
.
14
arton dovoljno dobrog
(Slika 13.). Karton se u prosjeku pravi od 90% starog papira. Nakon upotrebe, otpadni papiri i kartonske kutije se prije odlaganja u kontejner
kontejner za papir ne ubacuju tetrapak, prljav i mastan papir, pelene, tapete, naljepnice i drugi plastificirani papir.
Slika 13.
Iz kontejnera se papirni otpad odvozi do mjesta za prikupljanje i zatim u firmu na preradu. Nakon lagerovanja, papirna sirovina se postavlja na pokretnu traku gdje se sortira i pregleda, a zatim, uz
sveski, kancelarijske spajalice i sl. Isitnjenom papiru se dodaje voda, te nastaje siva smjesa zvana pulpa, iz koj Iz
dobiveni papir savija u rolnu (Slika 14.).
sveske i drugi papirni proizvodi.
dobivaju preradom drveta.
15
Slika 14.
4.1.2. Plastika
a i do 20%.
tokove podzemnih
biljkama (Slika 15.).
Slika 15. Problemi uslijed nepravilnog zbrinjavanja
Recikliranjem plastike zauzima se manje mjesta na deponiji, a vrijeme razgradnje plasje od 100 do 1 000 godina. upotrebljavamo za pravljenje jakni i drugih odjevnih predmeta
predmete. Postoje razne vrste plastike i one imaju svoj
(Slika 16.). Tako npr. oznaka PET boce.
16
Slika 16. Identifikacijski
Uglavnom se sav pl , p je namjenske kontejnere, trebamo je oprati, a zatim szauzima prostor u kontejneru.
jenom kvalitetu i boji. Sa plastike Razvrstana i
,
Od granulata se proizvode . Na slici 17. prikazan je proces
.
Slika 17. Recikliranje plastike
U Republici Srbiji je u 2005. godini 40 000 tona , odnosno proizvedeno je preko 930 miliona jedinica, j 43 grama. Ova koli ina otpadne iz toka komunalnog otpada.
K ?
Rec od procesa proizvodnje primarnih PET boca;
17
; ; Neuporedivo l ukoliko su PET boce j ; Potrebno je manje energije za dobijanje proizvoda iz sekundarnih sirovina u odnosu na
primarne sirovine; zraka, smanjuje se emisija ugljendioksida i azot dioksida, ako se PET
am proizvodi od otpadne plastike; Supstitucija uvozne sirovine .
S otpadne
PET ijetu se mogu svrstati u tri velike grupe:
1. sistem sakupljanja iz zasebnih kontejnera, 2. 3. sistem kaucije.
je veoma
ot od ostale plastike. Nakon sakupljanja, otpadna PET preradu, nakon koje se dobija granulat. Dobijeni PET granulat koristi se za izradu novih proizvoda:
ijela, tepiha, namj
70% reciklirane PET ropi se koristi za dobijanje vlakana koja se koriste u tekstilnoj industriji.
-‐u:
Prva PET boca je reciklirana 1977. godine; g, a danas samo 35 g; Za 1 kg PET-‐a treba ; enih PET boca preradom daje dovoljno tekstilnih vlakana za proizvodnju
; Potrebno je preraditi 25 PET boca od 2 l da bi se dobila dukserica ili jakna; boca od 2 litra preradom daje dovoljno tekstilnih vlakana za proizvodnju
; 1000 godina.
4.1.3. Limenke i konzerve Limenke se prave od aluminijuma, koji je otkriven prije 200 godina i nalazimo ga u obliku aluminijum oksida ili alumina, a iz prirode se dobija preradom rude boksita. Aluminijske limenke se koriste kao
, kao i za pakovanje piva i drugih napitaka. Konzerve se mogu
recikliranog materijala i u potpunosti se mogu ponovo reciklirati. Aluminijum se mogu reciklirati
i za recikliranje 20 limenki.
uspjenergija.
18
Slika 18. Proces recikliranja limenki
Kod sakupljanja aluminijskog otpada, limenke se, prije odlaganja u namjenske kontejnere, trebaju
kontejneru. Iz kontejnera se prebacuju u posebna specijalizovana postrojenja, gdje im se odstranjuju strane materije. Zatim se presuju i sabijaju, a potom se posebnim metodama 8.). Reciklirana na police prodavnica kao nova limenka za samo 60 dana.
ene limenke u reprodukcioni ciklus predstavlja proces, od trenutka njegovog pojavljivanja kao sekundarne sirovine do ponovne upotrebe u industriji, ijeliti u tri osnovne cjprerada.
eni koja je potrebna za proizvodnju limenki, ukoliko se kao sirovina koristi boksit. To enjem
e , umjesto da se kao sirovina koristi boksit, enki.
Wh, dovoljno da jedna sijalica od 100W
i za 10 godina. Svake 3 sekunde u svijetu se rodi jedna be limenki
4.1.4. Staklo
Izrada stakla
velikim tvornicama u kompjuterski kontrolisanim procesima.
stakla istog kvaliteta.
19
Rebojama odvaja u namjenske kontejnere (prozirno -‐ bijelo, zeleno i braon). Kamion za odvoz ima tri komore u koje se sortira staklo
U fabrici se staklo vodi preko pokretne trake iznad koje je magnet koji kupi metalne dijelove, a zatim se odvaja ostali
stakla.
potrebno manje energije.
zatim se k).
Dospijevaju u prodavnice gdje se kupuju, pa poslije upotrebe
-‐ PONOVO
Slika 19. Recikliranje stakla 4.2.
sakupljanje korisnog otpada, tj. sekundarnih
uslova U
je redovno odvojeno odlaganje: otpadnog papira, otpadnog kartona, otpadnog
20
jeznih i ostalih metala, otpadnog tekstila, glomaznog otpada, otpadnog motornog ulja, otpadnih baterija i zelenog otpada. Centralan r 2
adzor rada mora biti povjeren samo kvalifikov
informisanja.
Slika 20. Primjeri centralnih
efikasnosti sakupljanja sekund postavljaju se manja
na kojima se nalazi nekoliko namjenskih (Slika 21.). Na primjer, kontejneri metal i limenke sive boje ili zelene boje, za organski otpad braon boje i sl. Zavisno od lokalnih uslova, u eko otocima/ zelenim ostrvima se mo odvojeno sakupljati manji ili
21
Slika 21. Primjeri eko otoka/ zelenih ostrva
4.3. Kompostiranje -‐ recikliranje organskog otpada
humusa.
osigu pogoduje rastu korjenitih biljaka st
.
22
komposter bude osiguran od vjetra i postavljen u polusjeni. Kod izrade kompostera bitno je
Slika 22.
Kada je komposter postavljen, potrebno ga je napuniti sa 15-‐
odvojenu kantu.
a) Organski otpad iz kuhinje: talog kafe ostaci hljeba i peciva zemlja iz saksija
b) Strukturni materijal: ostaci obrezivanja ograde slama i sijeno
c) Ostali otpad: papirne maramice, papirne kutije za jaja ljuske od jaja
ako ne postoje razlozi protiv. Otpad koji se ne stavlja u kompost
Otpad koji se ne stavlja u kompost:
23
pesticidima. 4.3.1. Osnovna pravila kompostiranja
1. usitnjavanje, 2. 3. 4.
Usitnjavanje-‐ palca (slika 2djelovati.
koristiti sjeckalicu za usitnjavanje. Usitnjavnjem biootpada stvara preduslov da se za vrlo kratko
Slika 23. Usitnjavanje materije
-‐ tvrde
neke sastavne dijelove:
mekane suhe
Tvrdi dijelovi osiguravaju kompostnoj hrpi neophodnu rastresitost, a meki hranu za organizme
razgradnje.
Slika 24. Mekana i suha materija Slika 25.
i strukturne materije
24
-‐raspadanje, a istovremeno sjeme korova. U vrijeme faze raspadanja, potrebno je, najmanje u tri navrata, kompostnu hrpu.
-‐
i rastresitost, a mekani biljni otpad hranu za mikroorganizme i vlagu. Ako je kompostna hrpa suha, po potrebi dodati vodu. poput iscje
Slika 26. -‐ U
me ili suhe trave.
Slika 26.
uticaja-‐
poklopcem.
-‐ Kada je komposter pun, masu iz kompostera treba i hrpa na
tlu, kao na slici 27materijalom. Ne smije se prekriti najlonom
nakon 6 mjeseci, a potpuno je zreo nakon 10-‐12 mjeseci.
Slika 27. i oblikovanje hrpe
25
hranu za toliki broj organizama. 4.3.2. Faze kompostiranja
, se podijeliti u tri faze:
1. faza razgradnje, 2. faza transformacije, i 3. faza izgradnje humusa.
Faza razgradnje vlage i kisika predstavlja idealan medij za bakterije i kvasce koji su pioniri u procesu razgradnje organskog materijala. Svojim metabolizmom oni
razni patogeni mikroorganizmi. U vrijeme faze
Faza prerade/ transformacije nakon prvog razdoblja vrlo visokih temperatura pojavljuju se i prve gljivice. Tijekom tog razdoblja broj mikroorganizama jako brzo raste. Za njihov razvoj je
i provjeravati vlagu. Temperatura lagano opada
Faza izgradnje/ sazrijevanja ovdje se prvo pojavljuju protozoe koje se hrane bakterijama i
asnije kompostne gliste oblikuju tzv. kompostne grudice
Slika 28
termofilna faza (40-‐
tami. U zavisnosti od faze kompostiranja i
26
4.3.3. Provjera zrelosti komposta
testom sa sjemenkama, testom sa vodom.
Test sa sjemenkama grbice (kr tegle napunimo kompostom i zasadi se 10-‐15 sjemenki grbice (krese). Sjemenke je potrebno malo zaliti i posmatrati rast sjemenki (slika 29). Nicanje bi trebalo uslijediti nakon 2-‐3 dana. Nakon 10-‐ak dana
ro razvijen. Ukoliko sjeme
svi biokemijski procesi.
Slika 29. Test zrelosti komposta
Test zrelosti sa vodom se pravi tako da se uzorak od nekoliko grama komposta staviti na satno staklo i dodati vode. Kompost treba biti potopljen u vodi. Ako se stvori talog u vodi, tj. ako je voda iznad
4.3.4. Primjena komposta Zreli kompost,
Sa starog 4-‐trebalo koristiti u razdoblju rasta biljaka i za gnojenje mladih biljaka s osjetljivim korjenjem. U rano
. vremenskim prilikama i sastavu upotrijebljenog materijala, za potpuno sazrijevanje komposta potrebno je 6-‐
uzgoj presadnica. Kompost nikada ne
Preporuka kod upotrebe
2
27
-‐fosfor-‐kalij).
Slika 30. Primjena komposta
4.3.5. U tabeli su opisane kompostiranja biootpada, prezentirani su
Tabela 2
STANJE UZROK
Kompost je suh: izostaje fermentacija, pojavljuje se siva pljesnivost.
Uslijed samozagrijavanja komposta ili pri vrlo suhom vremenu, isparila je voda i
soli u kompostu. Mikroorganizmi su zaustavili svoju aktivnost.
kuhinjski ostaci, usitnjena trava i korov. Ponovo formirati hrpu, pokriti
nedostaje kiseonik, se miris truljenja, boja je
-‐crna.
nepokrivenom kompostu.
materijala va, kuhinjski ostaci, a malo drvenastog materijala.
Rastresti, dodati suhog, tvrdog materijala sjeckano drvo, suho
komposta ili ostatak kod prosijiavania.
Nepotpuna fermentacija:
jednom mjestu.
materijala. ponovo formirati hrpu.
Neugodan miris: nedostaje kiseonik,
Veliki udio materijala bogatog azotom.
suhog materijala ostatak kod
formirati hrpu.
dijelovi: pljesnivo i bez fermentacije
kod formiranja hrpe i nije
Redovno kontrolirati stanje kompostne hrpe.
kuhinjske ostatake sa suhim
28
5. DA SE NE ZABORAVI ! Dok Austrija 97 % otpada reciklira, a 3 % otpada deponuje, Srbija i Bosna i Hercegovina 97 % otpada recikliraju, a 3 % otpada deponuju. Papir :
M se reciklirati samo 7 puta! Za proizvodnju jednog bijelog lista papira potrebno je ! Za proizvodnju 1 tone papira potrebno je 2 tone drva (2 stabla) ili 1,2 tone otpadnog papira! z
H tone CO2, a oslobodi oko 3 tone O2 !
! a dnevno proizvede kiseonika dovoljno za 64 osobe!
Svaka tona recik i 2,3m3 deponijskog prostora!
Plastika :
M se reciklirati bezbroj puta! ! U svijetu se miliona barela nafte!
Procjogroman broj riba!
mu je dnevno potrebno za disanje!
Limenke :
Aluminijum je Limenkama za razgradnju treba 200 do 400 godina, a ako se recikliraju za 60 dana se ponovo mogu koristiti!
Preko 50% aluminijumskih konzervi proizveden i danas se koristi!
R ! Pravljenje nove limenke od stare zahtijeva 95% manje energije! televizor radi 3 sata!
Staklo :
aklo bi imalo zeleno-‐ R televizor radi sat i po vremena!
29
6. A Acidifikacija -‐ stvaranje kiseline, pretvaranje u kiselinu Adaptacija -‐ jenjenom ili novom
Aerobna bakterija -‐ eonik. Aerobno -‐ p potreban kiseonik.
vidljivosti, neprijatnih mirisa i dr. Aerosoli -‐ pepeo, spore, polen...) Agrikultura -‐ proizvodnja hrane i vlakana za ljudsku upotrebu. Aklimatizacija pogledu promjena klimatskih uslova Aktivator -‐ m Alge -‐ j Aluminijum -‐ lagani srebrno-‐sivi metal koji (limenke).
-‐ svrhe, izuzev ostataka nastalih u procesu proizvodnje Arhuska konvencija a i
; usvojena je 1998. Ministarskoj konferenciji u Arhusu, Danska. Anaerobna bakterija -‐ b eonika. Anaerobno -‐ proces koji se odvija bez prisustva kisika. Antibiotici -‐ l Areal -‐ Atmosfera -‐ s Azotni dioksid (NO2) -‐ glavni sastojak fotohemijskog smoga koji nastaje spajanjem kisika i nitritne kiseline iz auspuha vozila. Azotni oksid (N2O) -‐ produkt sagorijevanja fosilnih goriva koji uvelike doprinosi nastajanju ozona u
Azot -‐ plin bez boje i mirisa. Nije reaktivan. B Biodiverzitet -‐
-‐biosfere; sveukupnost gena, vrsta i ekosistema na Zemlji ili nekom
Biosfera -‐ -‐ Biocenoza -‐
-‐ Biotop -‐
e -‐ jeka uz aktivnost mikroorganizama mogu razgraditi
Biogas gas koji nastaje pri anaerobnom razlaganju organskih materija u prirodi ili pri anaerobnoj
(CH4) i ugljendioksid (CO2).
30
sveukupnost stadija (smrti) Bakterija -‐ s Benzin -‐ motorno gorivo. Naftni derivat. Biomasa -‐ b koristi za proizvodnju energije sagorijevanjem plinova koji nastaju raspadanjem iste. Biorazgradivo -‐ materijal kojeg mogu razgraditi mikroorganizmi ili drugi dekompozeri poput gljiva. Bioraznolikost -‐ termin koji se koristi za opisivanje velike raznolikos Bioreaktorna deponija -‐ deponija u kojoj im reakcijama, dobija energija. Boksit -‐ glinena stijena koja se koristi za dobivanje aluminija. C Crvena knjiga -‐
-‐ t
pakovanje i konstrukciju. -‐ mali
pepela i isparenja te mogu uzrokovati ozbiljne zdravstvene probleme. D
-‐ Deponija -‐ mjesto za odlaganje otpada; Dekontaminacija Dekompozicija -‐ prirodni proces koji se javlja prilikom raspadanja organske materije. Divlja deponija nastalo mjesto za odlaganje otpada, bez
E
-‐ nastaje kao poslj atmosfere (ugljendioksid, metan, oksidi zraka poput
Efluent Ekologija prirodna nauka
-‐ ravnomj
-‐ jfaktori
-‐
, kao i prema faktorima
norme
-‐ pok
31
-‐ Emisija -‐
Energetski izvori neobnovljivi (ugalj, nafta, prirodni gas, nuklearna energija) i obnovljivi/alternativni (solarna energija, energija vetra, hidroenergije, geotermalana energija, biomasa i energija plime) Energija -‐ sposobnost rada pomicanjem objekata ili pretvo Energija plime -‐ e pokretanjem valova i smjene plime i oseke Energija vjetra -‐ e anjem vjetra kroz vjetroturbine Etanol -‐ a Erozija -‐ F Faktori -‐
zrak jetlost, vj Fosfati -‐ h a i gnojivima Fosfor -‐ e
enju ribljeg i biljnog svijeta Fosilna goriva -‐ neobnovoljivi izvori energije nastali prirodnim put
(nafta, ugalj, zemni gas) Fotohemijski smog -‐
smog se javlja u vidu -‐
-‐ u
Freoni
stratosferi G
jesu gasovi koji apsorbuju i re-‐atmosferu dospevaju kao posledica prirodnih procesa, ali i usled ljudskih aktivnosti (ugljendioksid, metan, amonijak, sumpordioksid, hlorovani ugljovodonici) Gen -‐ informacija koja se prenosi s roditelja na potomka te koja Genetska raznolikost -‐ r u nekoj populaciji neke vrste.
organizam u koji su unijeti geni iz nekog drugog organizma zbog
Geotermalna energija -‐ e Geodiverzitet -‐ struktura i
postanka i raznovrsnih paleoekosistema mij
Globalno zagrijavanje vanje planetegasova Granica emisije
32
Granica imisije -‐ zraku, kada se radi o otpadnim gasovima, odnosno u vodi recipijenta posle potpunog mjotpadnim vodama H Habitat -‐ mjesto na kojem se okuplja populacija neke vrste Hazardna supstanca ljudi i
HDPE oznaka za vrstu plastike Hidroelektricitet -‐ Humana ekologija -‐ oblast koja (uzrok i njihove posljedice) nastale ljudskom na zdravlje ljudi Humus -‐ mineralizuju I Imisija -‐
Insekticidi -‐ Insineracija
Isparavanje -‐ pretvaranje vode iz te u gasovito atmosferu.
J Javnost Javno prirodno dobro o prirodnog bogatstva, odnosno zraka, vodnih
jela ili prostora, jednako dostupan svima -‐ koja mogu da
K Kalaj -‐ srebrno-‐njihovo korodiranje Kanalizacijski sistem -‐ cjelokupni sistem koji skuplja, odvozi i pohranjuje ili tretira kanalizacijski otpad Kapacitet jeste sposobnost
-‐ posljedica
dj jeka, objekte Kiseonik -‐ gas
33
Kjoto protokol vanja planete; stupio na snagu 16.februara 2005.godine Klimatski faktori -‐ uticaji klime, temperature, vode, zraka i svjetlosti Kompostiranje -‐ recikliranje organskog otpada u kompost, pod dejstvom mikroorganizama i prisustva kiseonika i vlage, radi dobivanja hranjivih sastojaka i minerala. Kompost -‐ materija koja nastaje raspadom (ili dekompozicijom) organske materije. Komunalni otpad -‐
Komunalna higijena podrazumj
Kontrola kvaliteta : zraka, vode,
ijeta Kondenzacija -‐ pretvaranje pare ili gasa u te . Kondenzacija se javlja kada voda ohladi i pojavi se u obliku oblaka, rose ili magle Kvalitet -‐ stanje indikatorima
L Lanac ishrane -‐ -‐ -‐
ijevanju goriva i drugih materijala M Maksimalna dozvoljena koncentracija (MDK) , zakonom dozvoljena, koncentracija
Metan -‐
a dobivanje energije iz biomase Mikroorganizmi -‐ mikroskopski organizmi poput bakterija, virusa ili gljiva Monitoring kontinuirana kontrola i m u prostoru i vremenu Mulj -‐ vrst ostatak koji nastaj N Nafta -‐ fosilno gorivo nastalo milionima godina pod zemljom od ostatka morskog planktona
-‐ -‐
-‐ -‐1 mm), radio-‐frekvencijsko -‐ 300 GHz), eletromagnetska polja niskih frekvencija (frekvencije 0-‐10
kHz) i lasersko zrod 20 kHz; Nevladine organizacije (NVO)
i drugim oblastima Neobnovljiva energija -‐ energija koja ne dolazi iz obnovljivog izvora energije. Energija koju dobivamo sagorijevanjem fosilnih goriva
34
Neobnovljivi resursi njihove rezerve obnavljaju (fosilna goriva, mineralne sirovine) Nestale vrste -‐ termin koji se koristi za opisivanje vrsta koje nitko nije vidio posljednjih pedeset godina
Nuklearna energija -‐ e iz topline nuklearnih reakcija. Nutrienti -‐ materije koju biljke O Oborine -‐ Obnovljiva energija -‐ energija proizvedena iz energija vjetra i energija biomase Obnovljivi resursi
energija...)
i prethodnog obrazovanja prema prirodi i preduzimanjem preventivnih mjera da do
z -‐ razvoj znanja vrijednosti i vj
kolektivnog, lokalnog i globalnog dj ij-‐ekonomski aspekti-‐socijalni aspekti)
-‐ prirodno O pravo
Olovo -‐ t n ukoliko se udahne ili proguta Opasan otpad -‐ otpad koji po svom porijprouzrokovati opasnost po i zdravlje ljudi i ima najmanje jednu od opasnih karakteristika
Opasne materije Organska hrana -‐ antibiotika ili drugih hemikalija Organski otpad -‐ svaki otpad biljnog la Otpad -‐ jerava ili mora da odbaci, u skladu sa zakonom. Otpad je korisno dobro i treba ga reciklirati. Otpadne vode voda industriji, poslije upotrebe Ozon -‐ bezbojni gas gas u gornjim dijelovima atmoS ada postaje opasan.
-‐ dio atmosfere visine 9-‐ P Paleoendemi -‐ usku oblast Paraziti -‐ organizmi koji i hrane se u potpunosti na drugog organizma Pesticidi hemijska insekata, prenosioca raznih bolesti. Piramida ishrane -‐ prikaz odnosa brojnosti i organizama u lancu ishrane
35
Pitka voda voda koja po svim svojim karakteristikama zadovoljava propisane kriterije iz oblasti
Plastika -‐ za primjenu prilikom pakovanja, konstrukcija, i sl. Polietilen tereftalat (PET) vrsta plastike
Polimer -‐ d enika i vodonika
Polivinil hlorid (PVC) -‐ koristi u stolariji Populacija -‐ daju plodno potomstvo. Populaciju : i gustina, prostorni raspored, natalitet i mortalitet, uzrasna struktura i tok rasta. Producenti -‐ -‐zelene biljke) Prirodni gas -‐ f gasova u atmosferu od uglja ili nafte Prirodni resurs -‐ materijal kojeg nalazimo u energije ili za dobivanje nekih drugih materijala Pulpa -‐ gnjecava masa vlakana koju dobivamo od drveta, otpadaka ili recikiliranog papira R
Radioaktivnost -‐ Radioaktivni materijal -‐
Radioaktivni otpad -‐ otpad proizveden emisijom radijacije i ne planira se za dalju upotrebu.
organizama -‐ proces sakupljanja i upotrebe
Recipijent (prijemnik) prirodni i vj
Reducenti -‐
Revitalizacija proces obnove nekog njegovog dijela S Sanacija/remedijacija proces preduzimanja mj
do nivoa koji je bezb enje lokacije Sanitarna deponija -‐ sanitarno-‐
-‐racionalno koristiti kao sirovina ili energetsko gorivo Sekundarne sirovine -‐ krajnji proizvodi industrijskog ili nekog drugog procesa koji se mogu koristiti kao sirovine (papir, staklo, plasika, metal, guma...); komponente otpada koje se mogu koristiti
Simbioza -‐ nih odnosa dve jedinke u kome obje ostvaruju korist (npr. alge i
Siva voda -‐ r za pranje i
u!
36
-‐ n gasova prevoznih sredstava. Smog -‐ bazotni
Solarna energija -‐ esun za grijanje vode ili zraka. Solarni kolektori
at ili efekat staklenika -‐ e
gasova u atmosferi gas -‐ gas
gasovi su ugljendioksid (CO2) i metan Staklo -‐tvrda prozirna tvar koja nastaje topljenjem pijeska, i sode, i njihovim brzim
Sumpor -‐ uti element koji lako gori i kojeg nalazimo u mnogim mineralima i nafti Sumporni dioksid -‐ bezbojni otrovni plin koji nastaje sagorijevanjem fosilnih goriva, koji pridonosi
promj -‐
T Tehnosfera -‐ sredina stvorena ljudskim radom, uticajem, snagom, voljom i umom, mij
-‐ metali
Toksini -‐ j ijet Tretman otpada mijenjaju karakteristike otpada u cilju smanjivanja zapremine i/ili opasnih karakteristika, kao i
enje otpada U Ugalj -‐ fosilno gorivo nastalo pod zemljom od ostataka mrtvih biljaka u periodu od nekoliko miliona
Ugljendioksid -‐ gas bez boje i mirisa koji nastaje sagorijevanjem fosilnih goriva i jedan je od
gasova. Ugljenmonoksid -‐ plin bez boje i mirisa koji je otrovan za ljude. Nastaje nepotpunim sagorijevanjem ugljenika. Ugljenik -‐ nemetal koji ima dva glavna oblika dijamantni i grafitni aviti i u obliku ugljena. Ugljenik Ugljovodonici -‐ hemijske tvorevine koje se u cijelosti sastoje od ugljenika i kiseonika.
-‐ o prostora gdj
37
-‐
projektovanja, izgradnje i upotrebe objekata; posljedica velikih ljudskih intervencija u , kada je njena obnova skoro
V Vapnenac -‐ stijena koja se sastoji od kalcijevog karbonata, a koristi se kao kod izrade stakla i cementa. Vegetacija -‐
materijala Vjetroturbine -‐ Vodni resurs Vodonik -‐ gas bez boje i mirisa koji je jako zapaljiv. Vodoni element u svemiru Vrsta -‐
Z
, izazvano ljudskom
dj jedice na kvalitet i zdravlje ljudi
-‐ osobine i integritet
-‐
o prirode posebnih vrijednosti i odlika (geodiverziteta, biodiverziteta, predjzdravstveno
titu -‐
Zimski smog -‐ stepen sagorijevanjem goriva za grijanje. Zooekologija -‐
-‐
-‐
38
7. JI
5. mart -‐ SVJETSKI DAN ENERGETSKE EFIKASNOSTI 22. mart SVJETSKI DAN VODA 23. mart SVJETSKI DAN METEOROLOGIJE 17. april SVJETSKI DAN ZDRAVLJA 22. april SVJETSKI DAN PLANETE ZEMLJE 15. maj INTERNACIONALNI DAN AKCIJE ZA KLIMU 31. maj SVJ 5. jun SVJ 8 . jun SVJETSKI DAN OKEANA 17. jun SVJ 11. jul SVJETSKI DAN POPULACIJE 16. septembar 26. septembar SVJ 4. oktobar SVJ 6. oktobar SVJ 8. novembar INTERNACIONALNI DAN URBANIH REGIJA 27. novembar 29. decembar SVJETSKI DAN BIODIVERZITETA
Mi otpad stvaramo, pa mi moramo i preuzeti odgovornost za njegovo uklanjanje !
NEMAMO REZERVNI DOM !
39
8. LITERATURA
1. 2. Kompostiranje organskog otpada, Seminarski rad, 3. 4.
fakultet Univerziteta u Tuzli, 2006. 5. :
6. Zakon o upravljanju otpadom (Sl. novine FBiH 33/03). 7. Zakon o otpadu (Sl. novine TK 17/2000) 8. Pravilnik o kategorijama otpada sa listama (Sl. novine FBiH 9/05). 9. Federani plan upravljanja otpadom 2012-‐
Sarajevo, 2011. 10.
Beograd 2010. 11.
2001. 12. European Commission. Waste. Dostupno na:
http://www.europa.eu.int/comm/environment/waste/index.htm 13. Centar za ekologiju i energiju: Otpad. Dostupno na:
http://ekologija.ba/index.php?w=c&id=100 14. Centar za ekologiju i energiju: Ekologija za djecu-‐
http://ekologija.ba/index.php?w=c&id=74
Korisne Internet adrese
, Republika Srbija http://www.natureprotection.org.rs , Beograd http://www.hidmet.gov.rs
http://www.fmoit.gov.ba Aarhus centar u BiH http://www.aarhus.ba Program UN za (UNEP) http://www.unep.org Evropska agencija za (EEA) http://www.eea.eu.int Svjetska zdravstvena organizacija (WHO) http:// www.who.org Evropska banka za obnovu i razvoj (EBRD) http://www.ebrd.com
ki fond (GEF) http://www.gefweb.org Regionalni centar za centralnu i istocnu Evropu (REC) http://www.rec.org
