81
hg;ª\Vof ;DaGwL bL3{sfnLg of]hgf @)^&–@)*& Population Perspective Plan 2010-2031 :jf:Yo tyf hg;ª\Vof dGqfno /fdzfxky, sf7df8f+} g]kfn @)^&

Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

  • Upload
    others

  • View
    3

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

hg;ª\Vof ;DaGwL bL3{sfnLg of]hgf@)^&–@)*&

Population Perspective Plan2010-2031

:jf:Yo tyf hg;ª\Vof dGqfno/fdzfxky, sf7df8f+}

g]kfn

@)^&

Page 2: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

hg;ª\Vof ;DaGwL bL3{sfnLg of]hgf

@)^&–@)*&

Population Perspective Plan 2010-2031

:jf:Yo tyf hg;ª\Vof dGqfno /fdzfxky, sf7df8f+}

g]kfn @)^&

Page 3: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

e"ldsf

Page 4: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

e"ldsf

ljsf;sf nflu cTofjZos ;|f]tx¿ dWo] dxTjk"0f{ ;|f]tsf] ?kdf /x]sf] hgzlQmsf] plrt kl/rfng / Joj:yfkgaf6 dfq b]zsf] ;fdflhs, cfly{s / ;f+:s[lts ljsf; ;Dej 5 . g]kfnsf]] xfnsf] hg;ª\Vofsf] agf]6 / ;+/rgf ljZn]if0f ubf{ o'jf hg;ª\Vofsf] jfx'No /x]sf] b]lvG5 . of] cj:yf ljsf;sf nflu vfln r'gf}tL / ;d:of dfq geP/ plrt kl/rfng / Joj:yfkg ug{ ;s]df b]z ljsf;sfnflu cj;/ / dxTjk"0f{ ;|f]t klg aGb5 . hg;ª\Vofsf ljljw kIfx?nfO{ b]zsf] ;fdflhs, cfly{s, ;f+:s[lts tyf /fhg}lts ljsf;sf kIfx?;+u PsLs[tu/L o;sf] plrt Joj:yfkg ug{sf nflu hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg ;f]r / of]hgfsf] cfjZostf kb{5 . o; tYonfO{ ;g\ !(($ df sfo/f]df ;DkGg æhg;ª\Vof / ljsf; ;DjGwL cGt/f{li6«o ;Dd]ngÆ n] hf]8 lbO{ ;j} ;Da4 /fi6«x?nfO{ hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgf th'{df ug{ dfu{bz{g u/]sf] lyof] .

o;sf cltl/Qm gjf}+ / b;f+} of]hgf cjlwdf cGt/f{li6«o :t/df ;DkGg ePsf ljleGg dxTjk"0f{ ;Dd]ngx? -;g\ !((% df j]lhËdf ePsf] rf}yf] ljZj dlxnf ;Dd]ng, ;g\ !((^ df sf]kgx]ugdf ;DkGg Pl;of tyf k|zfGt If]qsf b]zx?sf] hg;ª\Vof ;DjGwL ;Dd]ng, ;g\ @))) df Go"of]s{df ;DkGg ;x;|fJbL ljsf; ;Dd]ng / ;g\ @))@ df a}+ssdf ;DkGg Pl;of tyf k|zfGt If]qsf /fi6«x?sf] hg;ª\Vof ;DjGwL ;Dd]ng_ df JoQm u/LPsf k|ltj4tfx¿nfO{ sfof{Gjogdf Nofpg g]kfn klg kIf /fi6« ePsf] gftfn] hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgf tof/ kfg'{ cTofjZos eof]] . tb\g'?k g]kfnn] gjf}+ of]hgf cjlw b]lv g} o; If]qdf ljz]if hf]8 lbb} cfPsf] 5 . csf]{lt/ b]zdf ljBdfg pRr hg;ª\Vof j[l4, cJojl:yt hg;ª\Vof;/fO{, b|"t ultdf e}/x]sf] zx/Ls/0f, Go"g cfly{s j[l4b/, u/LjL, hg;ª\Vof sf] c;dfg ljt/0f, 36\bf] t/ pRr dft[ tyf lzz' d[To'b/ / jblnFbf] /fhg}lts, ;fdflhs, cfly{s / ;f+:s[lts cj:yfnfO{ hg;ª\Vof / ljsf;df ;fdGh:oNofO{ ;do;fk]If u/fpgsf nflu klg hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgf tof/ ul/g' lgtfGt h?/L x'g uof] .

/fli6«o tyf cGt/f{li6«o kl/j]zx?nfO{ ;d]t dWogh/ u/L gjf}+ k~r jlif{o of]hgf -@)%$–@)%(_ df hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgf th'{df ug]{ sfo{qmd ;dfj]z ePsf]n] ;DdfggLo k|wfgdGqL cWoIf /x]sf] /fli6«o hg;ª\Vof ;ldltsf] ldlt @)%%.%.( sf] j}7sn] hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgf th'{df ug{ lgb]{lzt u/] jdf]lhd cjwf/0ffkq tof/ kf/L UNFPA sf] ;xof]udf lj:t[t b:tfj]h tof/ ug]{ lhDdf Go" P/f gfds ;+:yfnfO{ lbOPsf] lyof] . h;sf] g]t[Tj Go" P/fsf] tkm{jf6 :jlu{o 8f= xs{ u'?Ën] ug'{ ePsf] lyof] . ;f] ;+:yfaf6 tof/ kfl/Psf] hg;ª\Vof ;DjGwL of]hgfsf] k|f?kn]] d"t{?k kfpg afFsL /x]sf] cj:yfdf b;f+} k~rjlif{o of]hgfdf k"gM o; sfo{nfO{ ljz]if k|fyldstfdf /flvof] . hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfsf] lj:t[t d:of}bf b:tfj]hnfO{ ;do ;fk]If / ;fGble{s u/fpg] p2]Zon] /fli6«o hg;fª\lVos tyf :jf:Yo ;e]{If0f ;g\ @))^ jf6 k|fKt tYox?nfO{ ;d]t ;dfj]z u/L lj1x?jf6 kl/dfh{g u/fpg] sfo{ ;DkGg ul/of] . hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfsf] lj:t[t d:of}bf ;DjlGwt ;fem]bf/ lgsfo, ;+3;+:yfx? tyf ;/f]sf/jfnfx?sf] jLrdf ljleGg r/0fdf 5nkmn u/L clGtd ?k lbOof] . o;/L tof/ ePsf] b:tfj]hsf] ;+If]lks/0f u/L d=k=df k]z ul/Psf]df æhg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgf @)^&–@)*& -;g\@)!)–@)#!_Æ sf] ?kdf g]kfn ;/sf/ dlGqkl/ifbsf] ldlt @)^&.%.#! sf] j}7sjf6 :jLs[t ePsf] 5 . g]kfn ;/sf/jf6

Page 5: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

:jLs[tL ePsf] o; hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgf ljZj hg;ª\Vof lbj; -!! h'nfO{ @)!!_ sfo{qmdsf k|d'v cltly ;DdfggLo k|wfgdGqLHo"jf6 ;fj{hlgsLs/0f ul/Psf] lyof] .

hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfn] hg;ª\Vof / ljsf; ;DjGwL ;g\ !(($ df ;DkGg cGt/f{li6«o ;Dd]ngn] lglb{i6 u/]sf bL3{sfnLg nIo, ;x;|fJbL ljsf; nIosf k|ltj4tfx?nfO{ cfTdf;ft ug'{sf ;fy} cGo ;do;fdlos /fli6«o tyf cGt/f{li6«o :t/df ePsf k|ltj4tfx?nfO{ ;d]t Wofgdf /fvL hg;ª\Vofsf d'2fx?nfO{ ljsf;sf x/]s If]qdf PsLs[t ub}{ hg;ª\Vof kl/rfng / Joj:yfkgnfO{ ;xh / ;do ;fk]If agfpg] Wo]o /flvPsf] 5 . o; of]hgfn] hg;ª\Vofsf] cfsf/ / ;+/rgfnfO{ lgoldt ug]{ dfq geO{ hg;ª\Vof nfO{ ;Lko'Qm u/fO{ j9L pTkfbgzLn u/fpg] s'/fdf klg plQs} hf]8 lbPsf] 5 . xfn g]kfnsf] k|d'v ;d:ofsf] ?kdf /x]sf] u/LjLnfO{ Go"gLs/0f u/L u'0f:t/Lo hLjgsf] k|aw{g u/L g]kfnLx?sf] cfwf/e"t cfjZostfnfO{ kl/k"lt{ ub}{ pgLx?sf] Ifdtf / ;Lk ljsf; u/L pTkfbglzn dfgj ljsf;df ;d]t hf]8 lbOPsf] 5 . g]kfndf xfn ljBdfg /x]sf ;j} k|sf/sf c;dfgtf / lje]bx?nfO{ Go"gLs/0f ub}{ ;dfj]zL, ;dtfd'ns / ;dGoflos ;dfh lgdf{0f ug{ ;xof]u k'¥ofpg] p2]Zo o; of]hgfn] /fv]sf] 5 .

hg;ª\Vof jx'kIfLo, jx'cfoflds / ;j}sf] ;femf ;/f]sf/sf] ljifo ePsf]n] hg;ª\Vof ;DjGwL o; bL3{sfnLg of]hgfn] /fv]sf p2]Zo tyf nIox? xfl;n ug{sf nflu ljleGg ;/f]sf/jfnf lgsfox?sf] e"ldsf / lhDd]jf/L :ki6 lgwf{/0f u/L If]qut lj:t[t sfo{of]hgf tof/ kfl/Psf] 5 . ;j} If]qsf] ;femf k|of; / cfk;L ;xof]ujf6 dfq o; of]hgfn] /fv]sf] p2]Zo tyf nIo k|fKt x'g ;Sg] ePsf]n] ;j} If]qjf6 k|efjsf/L sfof{Gjogsf] kxn x'g]5 eGg] ljZjf; lnOPsf] 5 . o; of]hgfsf] th'{dfsf qmddf tof/ ePsf] lj:t[t d:of}bf b:tfj]h cu|]hL efiffdf tof/ ePsf] 5 . pQm b:tfj]h :jf:Yo tyf hg;ª\Vof dGqfnosf] j]e;fO6 www.mohp.gov.np df klg pknAw 5 . g]kfn ;/sf/jf6 :jLs[tL ePsf] hg;+ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfnfO{ o; k':tssf] ?kdf k|sfzg ul/Psf] 5 . of] bf];|f] k|sfzgdf k|yd k|sfzgdf x'g uPsf efiffut q'6Lx?nfO{ oyfzSo z'4 ug]{ k|of; ul/Psf] 5 .

hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgf tof/ kfg]{ qmddf cfly{s ;xof]u ug]{ UNFPA, of]hgfsf] lj:t[t d:of}bf b:tfj]h tof/L ubf{ g]t[Tj k|bfg u/L dxTjk"0f{ of]ubfg k'¥ofpg' ePsf :j=8f= xs{ u'?Ë k|lt of] dGqfno s[t1 x'b} ;bf :d/0f ul//xg]5 . of] bL3{sfnLg of]hgf th'{df qmddf k|f/De b]lv xfnsf] l:yltdf cfOk'Ubf ;Dd ljleGg r/0fdf ljleGg sf]0fjf6 ;xof]u k'¥ofpg' x'g] ;Dk"0f{ dxfg'efjx?k|lt xflb{s cfef/ JoQm ub{5f}+ .

g]kfn ;/sf/ :jf:Yo tyf hg;ª\Vof DfGqfno

cflZjg, @)^* hg;ª\Vof dxfzfvf /fdzfxky, sf7df8f}+�

ljifo ;"rL

Page 6: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

ljifo ;"rL efu M Ps ================================================================================================================================================= !

!= hg;ª\Vof ;DaGwL bL3{sfnLg of]hgfsf] ;Gbe{ (Context of Population Perspective Plan) ============== @

@= hg;ª\Vof ;DaGwL bL3{sfnLg of]hgfsf] p2]Zo (Objective of Population Perspective Plan) =========== $

#= hg;ª\Vof ;DaGwL bL3{sfnLg of]hgfsf] If]q (Scope of Population Perspective Plan) ==================== $

efu M b'O{ ================================================================================================================================================== &

@=! hg;fª\lVos ljZn]if0f (Demographic Analysis) ========================================================================= *

@=@ k|hgg\ :jf:Yo (Reproductive Health) ========================================================================================= !)

@=# ul/jL (Poverty) ========================================================================================================================= !@

@=$ cfly{s kIf (Economic Dimension) ========================================================================================== !$

@=% a;fO ;/fO tyf hg;ª\Vofsf] ef}uf]lns ljt/0f (Migration and Spatial Dimention) =================== !&

@=%=! a;fO ;/fO (Migration) ================================================================================================ !&

@=%=@ zxl/s/0f (Urbanization) =========================================================================================== !(

@=%=# hg;ª\Vof / jftfj/0f (Population and Evironment) ================================================== @)

@=^ n}lËs d"nk|jflxs/0f (Gender Mainstreaming) =========================================================================== @)

@=& ;fdflhs kIf (Social Dimension) ============================================================================================= @@

@=* las]]Gb|Ls/0f / ;+u7gfTds kIf (Decentralization and Institutional Aspects) ============================ @$

efu M tLg ================================================================================================================================================= @&

#= hg;ª\Vof ;DaGwL bL3{sfnLg of]hgfsf] sfo{of]hgf ========================================================================== @*

#=! hg;ª\Vof ;DaGwL bL3{sfnLg of]hgfsf] sfo{of]hgfsf p2]Zox? (Objectives of the Plan of Action of PPP) ================================================================================================================= @*

#=@ sfo{qmdsf] lgwf{l/t ;do ;Ldf ============================================================================================== @*

#=# cg'dfgx? (Assumptions) ==================================================================================================== @*

efu M rf/ =============================================================================================================================================== @(

@=@ k|hgg\ :jf:Yo ============================================================================================================================= #)

@=# ul/jL ======================================================================================================================================== $!

@=$ cfly{s kIf ================================================================================================================================ $^

@=% a;fO ;/fO tyf hg;ª\Vofsf] ef}uf]lns ljt/0f =========================================================================== %@

@=^ n}lËs d"nk|jflxs/0f ================================================================================================================== %^

@=& ;fdflhs If]q ============================================================================================================================= ^)

@=* las]Gb|Ls/0f =============================================================================================================================== &!

@=( ;+:yfut ;+oGq ============================================================================================================================ &#

Page 7: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&
Page 8: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

efu M Ps

hg;ª\Vof ;DaGwL bL3{sfnLg of]hgfsf] ;Gbe{, hg;ª\Vof

;DaGwL bL3{sfnLg of]hgfsf] p2]Zo

/

hg;ª\Vof ;DaGwL bL3{sfnLg of]hgfsf] If]q

Page 9: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

2

hg;ª\Vof ;DaGwL bL3{sfnLg of]hgf s] xf] <

� hg;ª\Vofsf] agfj6, ;+/rgf tyf ljt/0fnfO{ pknAw ;|f]tx?;fk]If Jojl:yt ug]{ dfu{ lgb]{zs b:tfj]h xf] .

� ljBdfg hg;ª\Vof gLltx?df /x]sf sdLsdhf]/Lx?sf] ljZn]if0f tyf pko'Qm ;'emfjx? ;dflji6 b:tfj]h xf] .

� cfufdL cfjlws of]hgfx?nfO{ dfu{ lgb]{z ug]{ tyf ;|f]tx?sf] plrt ljlgof]hgdf ;xof]u k'¥ofpg] b:tfj]h xf] .

� hg;ª\Vof sf ljljw kIfx?nfO{ /fli6«o ;dflhs, cfly{s tyf /fhgLlts ljsf;sf cfofdx?;+u PsLs[t u/L hg;ª\Vof Aoj:yfkgsf] p2]Zo xfln; ug]{ bL3{sfnLg of]hgf xf] .

!_ hg;ª\Vof ;DaGwL bL3{sfnLg of]hgfsf] ;Gbe{ (Context of Population Perspective Plan)

ljsf;sf] nflu rflxg] ;|f]tx? dWo]sf] dxTjk"0f{ ;|f]tsf] ?kdf /x]sf] hg;ª\Vof lasf;sf] kl/rfns tyf k|of]ustf{ b'a} xf] . hg;ª\Vof sf] ;+/rgf, jgf]6 tyf kl/rfngdf b]zsf] cfly{s, ;fdflhs, ;fF:s[lts lasf;sf] cfwf/ v8f x'G5 . xfn g]kfn hg;ª\Vof sf] jgf]6 tyf ;+/rgfsf] cfwf/df r'gf}tL tyf cj;/ b'a}sf] aLrdf 5 . hg;ª\Vof sf] plrt Aoj:yfkgn] lasf;sf] cj;/df pNn]Vo ;'wf/ ub{5 eg] ;xL Aoj:yfkgsf] cefjdf /fi6«nfO{ yk ef/ dfq kg{ hfG5 . hg;ª\Vof /fi6««sf] bfloTj dfq geO{ pTkfbgsf] nflu rflxg] cTofjZos ;|f]t klg xf] . hg;ª\Vofleq ljut, jt{dfg / eljio x'G5 . cg'ej tyf 1fgn] lgk"0f{ h]i7 gful/sÙ ;Lk, Ifdtf / b[9tfn] el/k"0f{ pTkfbgzLn o'jfzlQm / efjL /fli6«o bfloTj lgjf{x ug]{ /fi6«sf] ;DkQLsf] ?kdf afnaflnsfx?sf] plrt /]vb]v, kl/rfng tyf Joj:yfkgn] g} lasf;sf] /fli6«o nIo xfl;n x'g ;Sb5 .

hg;fª\lVos lx;fjn] g]kfn ;+qmd0fsf] t]>f] txdf cfOk'u]sf] 5 . of] cj:yfdf d[To'b/ 36]/ Go"g :t/df cfPsf] x'G5 / k|hggb/ tLj| ?kdf 3l6/x]sf] x'G5 . o;n] hg;ª\Vof sf] cfl>t b/ 36fO pTkfbgzLn pd]/ ;d"xsf] hg;ª\Vof sf] cg'kftdf j[l4 x'G5 . s'g} klg /fi6««sf] hg;+flVos Oltxf;df Ps k6s dfq cfpg] of] cj:yfnfO hg;+flVos nfef+z (Demographic Dividend) klg elgG5 . of] cj;/sf] plrt pkof]u af6 g} ;d'Ggt /fi6«sf] lasf; x'g ;S5 . o:tf] cj:yfdf /fi6«n] hg;ª\Vof sf] plrt kl/rfng / Joj:yfkg ug{ g;s] 7"nf] cj;/ u'Dg hfG5 . t;y{ o:tf] b'n{e cj;/nfO u'Dg glbg g]kfn h:tf] ;+qmd0fsf] t]>f] r/0fdf /x]sf] d'n'ssf] nflu hg;ª\Vof sf] bL3{sfnLg of]hgf cTofjZos x'G5 . o; k|sf/ hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfn] ablnbf] hg;+flVos ;+/rgf / o;n] lgDTofPsf ;fdflhs, cfly{s, ;fF:s[lts cfjZostfx?sf] plrt ;Daf]wg u/L ;Dk"0f{ g]kfnLx?sf] hLjg:t/ ;'wf/sf cltl/Qm dfgj ;+;fwgsf] plrt kl/rfng u/L cfly{s–;fdflhs lasf;nfO{ ;dofg's"n cu|ult k|bfg ug]{ lbzf lgb]{z ub{5 .

hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfsf] cjwf/0ff gjf} k~r jlif{o of]hgf ;g\ -!((&–@))@_ jf6 cfPsf] xf] . gjf} of]hgfdf k|hggb/nfO{ k|lt:yfkg tx;Dd k'¥ofpg] bL3{sfnLg nIo lnOPs]f lyof] . pQm of]hgfn] k|hggb/nfO{ k|lt:yfkg tx;Dd k'¥ofpg ;fdflhs cfly{s lasf;sf sfo{qmdx? ;+u hg;ª\Vof sf d'4fx?nfO{ ;dfj]z ug'{ kg]{ cfjZostf cf}NofPsf] lyof] . gjf} of]hgfsf] cjwf/0ffnfO{ kl/:s[t / ;do;fk]If kl/dfh{g ub}{ b;f}+ of]hgf ;g\ -@))@–@))&_ n] hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfsf] cfjZostfnfO{ yk dha't agfof] . pQm of]hgfdf hg;ª\Vof sf] bL3{sfnLg of]hgf agfpg] cfjZostf dx;'; u/L cfjZos Joj:yf ug]{ pNn]v ul/of] / ;f]xL cg'?k pQm of]hgf cjlwdf hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgf lgdf{0fsf] cfwf/zLnf v8f eO{ s]xL dxTjk"0f{ k|f/lDes sfo{x? ;d]t eP . b;f}+ of]hgfdf u/LjL lgjf/0f /0fgLltx? cGt{utsf s]xL bL3{sfnLg gLltx?n] klg hg;ª\Vof sf] bL3{sfnLg of]hgf lgdf{0fdf ;xof]u k'¥ofof] .

Page 10: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

3

hg;ª\Vof ;DaGwL bL3{sfnLg of]hgf s] xf] <

!_ hg;ª\Vof ;DaGwL bL3{sfnLg of]hgfsf] ;Gbe{ ( )

hg;ª\Vof ;DaGwL bL3{sfnLg of]hgf lsg<

� sfo/f] ;Dd]ng !(($, a]OlhË ;Dd]ng !((% tyf sf]kgx]ug ;Dd]ng !((^ n] cjnDag u/]sf] bL3{sfnLg hg;ª\Vof tyf ljsf;sf nIfx? xfl;n ug{ .

� ;x;|fAbL ljsf; nIf xfl;n ug{sf nflu of]ubfg lbg .

� gjf}, b;f}+ tyf rfn' cGtl/d of]hgfn] cjnDag u/]sf] hg;ª\Vof tyf ljsf;sf nIfx? xfl;n ug{ of]ubfg lbg .

� /fi6««sf] ablnbf] cfly{s, ;dflhs tyf /fhgLlts kl/j]zdf hg;ª\Vof Aoj:yfkgnfO{ ;do ;fk]If agfpg .

� ljleGg If]qdf lgdf{0f eO sfof{Gjog ePsf bL3{sfnLg of]hgfx?nfO{ ;xlhs/0f ug{ tyf hg;ª\Vof Aoj:yfkgdf tL of]hgfx?af6 of]ubfg k|fKt ug{ .

hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgf lgdf0f{ ug{ ;g\ !(($ df OlhK6sf] /fhwfgL sfo/f]df æhg;ª\Vof / lasf;Æ ;Dd]ngn] dxTjk"0f{ dfu{lgb]{z u/]sf] 5 . pQm ;Dd]ngn] kfl/t u/]sf] sfo{gLltn] s]lx dxTjk"0f{ bL3{sfnLg nIfx? lgwf{/0f u/]sf] 5 . g]kfn klg pQm sfo{gLltsf] kIf /fi6« ePsf]n] ;f]xL cg'?k of]hgf lgdf0f{ ug{ gjf} / b;f}+ of]hgfdf hf]8 lbOPsf] lyof] .

gjf} / b;f}+ of]hgf lgdf0f{ / sfof{Gjogsf] ;dodf cGt/f{li6«o :t/df laleGg dxTjk"0f{ ;Dd]ngx? ;DkGg eP . ;g\ !((% df a]OlhËdf ;DkGg rf}yf] ljZj dlxnf ;Dd]ng, ;g\\ !((^ df sf]kgx]ugdf ;DkGg Pl;of tyf k|zfGt If]qsf b]zx?sf] hg;ª\Vof ;DjGwL ;Dd]ng, ;g\ @))) df Go"of]{sdf ;DkGg ;x;|fAbL ljsf; ;Dd]ng / ;g\ @))@ df a}+ssdf ;DkGg Plzof tyf k|zfGt If]q hg;ª\Vof tyf lasf; ;Dd]ngsf] g]kfn kIf /fi6« ePsf]n] tL ;Dd]ngdf JoQm k|ltj4tfnfO{ of]hgfdf ?kfGt/0f u/L sfof{Gjog ug{nfO{ hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfsf] cfjZostf dxz'; ul/Psf] xf] . g]kfnsf] ablnbf] kl/j]zdf hftLo, If]qLo, eflifs, n}lËs ljljwtfo'Qm hg;ª\Vof sf] plrt Joj:yfkg, kl/rfng tyf :t/f]Gglt xfnsf] k|d'v cfjZostf ePsf] 5 . pRr hg;ª\Vof j[l4b/, cJojl:yt hg;ª\Vof;/fO{ / zx/Ls/0f, Go"g cfly{s j[l4b/, hg;ª\Vof sf] c;dfg ljt/0f, AofKt u/LjL tyf ablnbf] /fhg}lts, ;fdflhs tyf cfly{s ;+/rgfn] klg hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfsf] cfjZostfnfO{ k'gM k'li6 ub{5 .

/fHosf] k'g{;+/rgfsf] dxTjk"0f{ ;dodf hg;ª\Vof gLltn] klg abnLbf] ;+/rgfnfO{ ;Djf]wg ug]{5 . To;} u/L /fHosf] k'g{;+/rgf ubf{ hg;ª\Vof sf] jgf]6, ;+/rgf tyf k|j[ltnfO{ ljz]if Wofg lbg' kg]{ x'G5 . hg;ª\Vof sf] ultzLntfnfO{ Wofg glbO{ agfOPsf ;+/rgfaf6 dflg;n] kfpg' kg]{ plrt ;]jf tyf ;'ljwf pknJw u/fpg cˆ7\of/f] x'G5 eg] dfgj ;|f]tsf] pRrtd kl/rfng klg k|efljt x'g hfG5 .

ljsf;sf x/]s lqmofsnfkx?n] dfgj sNof0fnfO{ s]Gb|df /fv]sf] x'G5 . hg;ª\Vof sf] jgf]6, ;+/rgf, ljt/0f tyf ultzLntfn] pQm lqmofsnfkx?nfO{ k|ToIf c;/ k'¥ofPsf] x'G5 . logLx?jLrsf] tfnd]n ePg eg] nlIft p2]Zodf k'Ug c;lhnf] x'G5 . pknAw ;|f]t / ;fwgx?sf] ;d'lrt k|of]u u/L /fi6«sf] ;jf{lË0f lasf; ug{sf] nflu hg;ª\Vof sf] ;+/rgfnfO{ ljz]if Wofg lbg' kb{5 . ljsf;sf k|ltkmn ;a} g]kfnL ;fd' k'¥ofpg, sfo{qmd tyf of]hgfx?af6 clwstd k|ltkmn lng / ljsf;sf x/]s lqmofsnfkdf hg;d'bfosf] pNn]Vo ;xeflutf u/fpg hg;ª\Vof sf] ljz]iftf, To;sf] cfjZostf / Ifdtfsf] n]vfhf]vf ug'{ clgjfo{ x'G5 . hg;ª\Vof sf ljz]iftfx?nfO{ Xbo+ud u/L g]kfnLx?sf] hLjgsf] u'0f:t/ a[l4 ug]{ / pgLx?sf] lzIff, :jf:Yo, /f]huf/L h:tf cfwf/e"t cfjZostfx?sf] kl/k"lt{ ub}{ pTkfbg Ifdtf a[l4 u/L

Page 11: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

4

sfnfGt/df ;d[4 g]kfnsf] lgdf{0f ug{ hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfsf] ckl/xfo{tf dxz'; ul/Psf] xf] .

@_ hg;ª\Vof ;DaGwL bL3{sfnLg of]hgfsf] p2]Zo (Objective of Population Perspective Plan)

hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfn] …hg;ª\Vof / ljsf;Ú ;DaGwL ;g\ !(($ cGt/f{li6«o ;Dd]ngn] lglb{i6 u/]sf] bL3{sfnLg nIf / ;x;|fAbL ljsf; nIfsf k|lta4tfx?nfO{ cfTd;ft ub}{ / cGo ;d;fdlos /fli6«o / cGt/f{li6«o k|lta4tf ;d]tnfO{ dWogh/ ub}{ hg;ª\Vof sf d'2fx?nfO{ ljsf;sf x/]s If]qdf PsLs[t ub}{ n}hfg] / hg;ª\Vof sf] Aoj:yfkg / kl/rfngnfO{ ;xh / ;do;fk]If agfpg] p2]Zo lnPsf] 5 . hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfn] hg;ª\Vof sf] cfsf/ / ;+/rgfnfO{ lgoldt tyf ck]lIft dfu{lgb]{z ug]{ dfq geO{ hg;ª\Vof nfO{ a9L pTkfbgzLn agfpg o;sf] Ifdtf tyf ;Lk lasf;df klg plQs} hf]8 lbPsf] 5 . g]kfnsf] k|d'v ;d:ofsf] ?kdf /x]sf] u/LjL Go"lgs/0f u/L u'0f:t/Lo hLjgsf] k|j4g{ ug'{, g]kfnLsf cfwf/e"t cfjZostfsf] kl/k"lt{ ub}{ pgLx?sf] Ifdtf lasf; u/L dfgj lasf;df hf]8 lbg', ;j} k|sf/sf lje]bx?sf] cGTo u/L ;dtfd'ns ;fdflhs, cfly{s tyf ;fF:s[lts ;+/rgf lgdf0f{df of]ubfg lbg' bL3{sfnLg of]hgfsf] k|d'v p4]Zo /x]sf] 5 . o;sf cGo p2]Zox? o; k|sf/ 5g\M

� hg;ª\Vofsf d'2fx?nfO{ ljsf;sf x/]s If]qx?df ;dfj]z ug]{ .

� hg;fª\lVos ;+qmd0fnfO{ lgDg dfWodaf6 ;xlhs/0f ug]{ . o u/Lj tyf hf]lvdk"0f{ cj:yfdf /x]sf ;d"xdf k|efjsf/L :jf:Yo ;]jfsf] lj:tf/ ug]{ . o k|hgg\ :jf:Yo ;]jfsf] lj:tf/ ug]{ . o b]zAofkL ?kdf u'0f:t/Lo :jf:Yo ;]jfsf] lj:tf/ ug]{ . o n}lËs ;dfgtf / dlxnf ;zlQms/0f k|j4{g ug]{ . o ljs]lGb|t /fHo ;+/rgf lgdf{0f ug]{ / hg;ª\Vof Aoj:yfkgsf sfo{qmdx?df ;d'bfosf]

;xeflutfdf hf]8 lbg] . o u/LjL lgjf/0fsf nflu ;Gt'lnt If]qLo cfly{s ljsf;nfO{ ;xlhs/0f ug]{ . o ;fgf] tyf u'0f:t/Lo kl/jf/sf] cjwf/0ffnfO{ k|j4{g ug]{ . o hg;ª\Vof ;+u ;DalGwt ;"rgf ;+sng, Aoj:yfkg, k|sfzg tyf ;fj{hlglss/0fnfO{

u'0f:t/Lo, Aofks / e/kbf]{ agfpg] . o hg;ª\Vof Aoj:yfkg ;"rgf k|0ffnLsf] ljsf; u/L sfof{Gjog ug]{ .

� hg;ª\Vof ;DaGwL sfo{qmdx?sf] k|efjsf/L ;dGjo tyf cg'udgsf] nflu sfof{Gjog ;+oGq / ;+:yfut ;+/rgfsf] ;'emfj k|bfg ug]{ .

#_ hg;Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfsf] If]q (Scope of Population Perspective Plan)

hg;ª\Vof ax'kILfo, ax'cfoflds P+j ;j}nfO{ ;/f]sf/ /xg] laifo ePsf]n] hg;ª\Vof ;DjGwL sfo{s|dnfO{ ;du| lasf; k|of;df cfj4 ul/g' jfG5gLo x'G5 . hg;ª\Vof sf d'2fx? ljsf;sf x/]s lqmofsnfkx?df k|d'v k|fyldstfdf /xG5g\ . o;sf d'4fx? Jofks ePsfn] o;n] ;d]6g] If]qx? klg Jofks 5g\ . tL dWo] k|d'v If]qx?nfO{ bL3{sfnLg of]hgfn] ;d]6]sf] 5 . h;df lgDg ljifox? kb{5g\M

� hg;fª\lVos ljZn]if0f

� k|hgg\ :jf:Yo

Page 12: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

5

@_ hg;ª\Vof ;DaGwL bL3{sfnLg of]hgfsf] p2]Zo (

#_ hg;Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfsf] If]q ( )

� u/LjL

� cfly{s If]q

� hg;ª\Vof;/fO{ tyf hg;ª\Vof sf] ef}uf]lns ljt/0f

� n}lËs d"nk|jflxs/0f

� ;fdflhs kIf

� las]Gb|Ls/0f

� ;+u7gfTds ;+oGq

Page 13: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

efu M b'O{

@= If]qut ljZn]if0f

Page 14: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

efu M b'O{

@= If]qut ljZn]if0f (Thematic Analysis)

Page 15: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

8

@=! hg;fª\lVos ljZn]if0f (Demographic Analysis)

;g\ @))! sf] hgu0fgfcg';f/ g]kfnsf] hg;ª\Vof jflif{s @=@% k|ltztn] j[l4 eO{/x]sf] 5 . olx b/ sfod /xg] xf] eg] g]kfnsf] hg;ª\Vof #! jif{df bf]Aa/ x'G5 . pQm j[l4b/ g]kfnsf] cfly{s tyf ;fdflhs lasf;sf] t'ngfdf lgSs} a9L xf] . olx b/ sfod /lx /xg] xf] eg] g]kfnsf] hg;ª\Vof Joj:yfkg Pp6f 7"nf] r'gf}tL x'g]5 . hg;ª\Vof a[l4b/nfO{ 36fpg cfjZos sbdx? tTsfn rfNg' kg]{ cfjZostf /x]sf] 5 . t;y{ ljutdf rflnPsf sbdx?sf] ;dLIff ub}{ ltgLx?nfO{ k|efjsf/L jgfpg'sf ;fy} yk sbdx? rfNg' at{dfg r'gf}lt /x]sf] 5 .

g]kfnsf] hg;ª\Vof sf] tYof+ssf] k|d'v ;|f]t eg]sf] hgu0fgf xf] . of] k|To]s bz jif{df ul/G5 . hgu0fgfn] tTsfnLg cj:yfsf] hg;ª\Vof / To;sf ljif]ztfx?sf] ;"rgf ;+sng ub{5 . tL ;"rgfx? dfq of]hgf lgdf{0fsf] nflu ck'u x'g] ePsfn] cGo ;|f]tx? h:t} cfjlws ;j]{If0fx?sf] klg pkof]u ug'{ kb{5 . To;sf] cltl/Qm hg;ª\Vof sf] efjL :j?k, j[l4b/, ljt/0f tyf ;+/rgfsf] cj:yf s] s:tf] x'g] xf] egL hg;ª\Vof k|If]k0f ul/G5 . h;n] of]hgf lgdf{0fdf 7f]; of]ubfg k'¥ofpFb5 .

tflnsf !M g]kfnsf] hg;ª\Vof sf] cfsf/ tyf a[l4b/, !(!!–@)#!

hgu0fgf aif{ hg;ª\Vof sf] cfsf/

-…)))df_

af:tljs kl/jt{g

-�_

aflif{s a[l4b/ (%) bf]Aa/ x'g nfUg] ;do -aif{df_

hg3gTj -k|lt au{ lsnf]ld6/_

u0fgf ul/Psf] hg;ª\Vof !(!! %^#( #* !(@) %%&$ -–_!=@ -–_)=@ #* !(#) %%## -–_)=& -–_)=& #* !($! ^@*$ !#=^ !=!^ ^) $# !(%@–%$ *@%& #!=$ @=@* #! %^ !(^! ($!# !$=) !=^$ $# ^$ !(&! !!%%^ @@=* @=)% #$ &( !(*! !%)@# #)=) @=^@ @& !)@ !((! !*$(! @#=! @=)* #$ !@^ @))! @#!%! @%=@ @=@% #! !%&

k|If]k0f ul/Psf] hg;ª\Vof @))^ @%^** !)=(^ @=)* ## !&$ @)!! @*!#! (=%! !=*@ #* !(! @)!^ #)$(% *=$ !=^! $# @)& @)@! #@^#$ &=)! !=#^ %! @@! @)@^ #$&!& ^=#* !=@$ %^ @#^ @)#! #&&*& %=(^ !=!^ ^) @%)

tflnsf ! n] ;g\ @)#! sf] g]kfnsf] hg;ª\Vof sf] cfsf/ tyf a[l4nfO{ k|i6 kf/]sf] 5 . ;g\ @)#! ;Dddf g]kfnsf] hg;ª\Vof sl/j # s/f]8 ^* nfv k'Ug] tyf aflif{s a[l4b/ !=!^ k|ltztdf emg]{ cg'dfg ul/Psf] 5 . t/ hg;ª\Vof sf] of] cfsf/ tyf a[l4b/ If]qLo tyf ef}uf]lns lx;fjjf6 ;dfg ?kdf ljtl/t x'g]5}g . csf]{tkm{ hg3gTj lg/Gt/ a[l4 eP/ ;g\ @)#! df @%) JolQm k|lt au{ lsnf]ld6/ k'Ug] 5 . ;g\ @)#! ;Dddf jflif{s a[l4 b/ clxn] @=@% k|ltzt af6 36]/ !=!^ k|ltztdf cfP klg hg;ª\Vof a9\g] s|d eg] /f]lsg] 5}g . t/ hg;ª\Vof sf] agf]6, ;+/rgf tyf ljt/0fdf eg] pNn]Vo kl/jt{g x'g]5 . pQm kl/jl{t{t cj:yfdf hg;ª\Vof of]hgf klg ;do ;fk]If x'g' kb{5 . pbfx/0fsf] nflu ;g\ !(^), &) / *)

g]kfnsf] hg;ª\Vof sf k|d'v ljz]iftfx?

Page 16: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

9

@=! hg;fª\lVos ljZn]if0f ( )

tflnsf !M g]kfnsf] hg;ª\Vof sf] cfsf/ tyf a[l4b/, !(!!–@)#!

u0fgf ul/Psf] hg;ª\Vof

k|If]k0f ul/Psf] hg;ª\Vof

g]kfnsf] hg;ª\Vof sf k|d'v ljz]iftfx?

� o'jfx?sf] afx'Notf

� 36\bf] d[To'b/

� 3\6bf] t/ pRr k|hgg\ b/

� 36\bf] t/ pRr dft[ tyf lzz' d[To'b/

� t'ngfTds ?kdf sd cf};t cfo'

� a9\bf] a[4 hg;ª\Vof

� hg;ª\Vof sf] c;dfg ef}uf]lns ljt/0f

� cAojl:yt cfGtl/s a;fO;/fO{

� n}lËs c;dfgtf

sf] bzsdf k|hgg\b/ lgoGq0f k|d'v nIo lyof] eg] xfn cfP/ hg;ª\Vof sf d'2fx?nfO{ ljsf;;+u PsLs/0f ub}{ hg;ª\Vof sf] Joj:yfkg ug'{ k|d'v nIo ePsf] 5 .

;Lldt ;fwg / ;|f]taf6 lg/Gt/ al9 /x]sf] hg;ª\Vof sf] cfjZostf k"lt{ ug'{ g]kfnsf nflu r'gf}lt ePsf] 5 . pQm r'gf}ltnfO{ 36\bf] t/ pRr hGdb/ / d[To'b/, dft[ tyf lzz' d[To'b/, kl/jf/ lgof]hgsf ;fwgx?sf] pRr ckl/k"t{b/, lszf]/ lszf]/L tyf o'jfx?sf] k|hgg\ :jf:Yo, Pr= cfO{eL÷P8\;sf] j9\bf] r'gf}lt, tLj| zx/Ls/0f / j;fO;/fO{, hg;ª\Vof sf] c;Gt'lnt ljt/0f, sd pd]/df ljjfx ug]{ k|rng, a'9\of}nLkg tyf lj:yflkt hg;ª\Vof n] cem hl6n agfPsf] 5 . u|fdL0f hg;ª\Vof df lo ;d:ofx? cem r'gf}ltk"0f{ aGb} uPsf 5g\ . lg/Gt/sf] k|of;n] l:yltdf ;'wf/sf nIf0fx? b]vf k/] klg ck]lIft pknlAw eg] xfl;n x'g ;s]sf] 5}g .

g]kfnsf] dfgj ljsf; ;"rfÍ ;'wf/f]Gd'v eP klg cem} Go"g tyf lrGtfhgs 5 . To;df klg hftLo, If]qLo / n}lËs lje]b cem} klg pRr 5 . ;g\ @)!% ;Dddf cf}ift cfo' &% jif{ eGbf j9L k'¥ofpg] cGt/f{li6«o k|ltj4tfdf g]kfnn] klg ;xdtL hgfPsf] 5 , t/ xfn ;Ddsf] k|ult d"NofÍg ubf{ ;f] nIo k|fKt ug{ ;Dej b]lvb}g . g]kfnLsf] cf}ift cfo"\' ;g\ @))* ;Dddf ^$ jif{ k'u]sf] 5 . h'g ;g\ @)#! df &) jif{ k'Ug] cg'dfg ul/Psf] 5 . hg;fª\lVos ;"rsx?df ;':t ;'wf/ b]lvPtf klg kl5Nnf] ;dosf] k|ult pT;fx hgs 5 . pbfx/0fsf] nflu ;g\ @))! eGbf cufl8 dlxnfsf] cf};t cfo' k'?ifsf] eGbf sd lyof] . h;nfO{ dlxnf dflysf] lje]bsf] sf/0fn] ePsf] dflgG5 . t/ xfn dlxnfsf] cf}ift cfo' k'?ifsf] eGbf s]lx a9L ePsf] 5 . h;n] dlxnf dflysf] lje]bsf] qmlds ?kdf Go"lgs/0f x'b} uPsf] :ki6 kfb{5 . o:t} kl5Nnf lbgx?df dft[ tyf lzz' :jf:Yodf ePsf] pNn]Vo k|ult, 3l6/x]sf] k|hgg\ b/ tyf cfd hg;d'bfodf cfPsf] r]tgfn] of]hgf lgdf{0f / sfof{Gjogdf pT;fx yk]sf] 5 .

To;}u/L kl/jf/sf] ;+/rgf / 5f]/f5f]/L k|lt cfdfa'jfsf] ck]Iffdf cfPsf] kl/jt{g klg hg;ª\Vof Joj:yfkgsf] nflu dxTjk"0f{ pknlAw x'g\ . dlxnf lzIff tyf /f]huf/Ldf ePsf] k|ult csf]{ pknlAw xf] . n}lËs ;dfgtfdf cfPsf] ;sf/fTds kl/jt{gn] l:ylt ;xh agfpg d2t k'¥ofPsf] 5 . n}lËs ;dfgtfsf] nfef+z (Gender Equality Dividend) nfO{ k|of]u ug{ ;lsPdf l:ylt cem nfebfos / ck]lIft x'g]5 . /fli6«o / cGt/f{li6«o k|ltj4tf, ;xof]u / ;dembf/L x'bfx'b} klg :ki6 /fli6«o gLlt / k|efjsf/L sfof{Gjogsf] cefjdf cemklg g]kfnL hgtfx? emf8fkvfnf, s'kf]if0f, :jf:Yo ;]jfsf] cefj, u/LjL, clzIff cflbsf sf/0fn] c:j:Yo hLjg jfrL/x]sf jf d[To'sf] zLsf/ eO/x]sf 5g\ .

g]kfnsf] hg;ª\Vof hftLo, eflifs, If]qLo, juL{o tyf n}lËs ljljwtfo'Qm 5 . tL ljljwtf leq cf–cfˆg} ljz]iftf / cfjZostfx? 5g\ . cfhsf] ablnbf] kl/j]zdf tL ljz]iftfx?nfO{ hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfdf km/s 9+uaf6 ;Daf]wg ul/g]5 . hg;ª\Vof sf ljifox?df ;a}sf] ;xeflutf tyf :jfldTj ;'lglZrt ul/g] 5 . hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfn] xfn;Dd ePsf pknlAwx?sf] ;+/If0f ub}{ cfufdL lbgdf hg;ª\Vof Aoj:yfkgnfO{ ;do ;fk]If agfpg], hg;ª\Vof sf] c;dfg

Page 17: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

10

ljt/0fnfO{ sd ug]{, gsf/fTds hg;fª\lVos;"rsx?nfO{ ;sf/fTds agfpg] / hg;ª\Vof nfO{ ljsf;sf] afws geO{ ljsf;sf] ;xof]uL agfpg] h:tf sfo{qmdx?nfO{ k|f]T;flxt ug]{5 .

@=@ k|hgg\ :jf:Yo (Reproductive Health) k|hgg\ :jf:YonfO{ ;fdflhs, cfly{s tyf ;f+:s[lts If]q cGt{ut a[xt cjwf/0ffdf /fVg' kb{5 . k|hgg\ :jf:Yon] k|hgg\ k|0ffnLnfO{ dfq geO{ dflg;sf pd]/ cg';f/sf of}g ljsf; / cfjZostf (Sexual Development and Needs), zf/Ll/s, dfgl;s tyf ;fdflhs ljsf; / ;DjGwsf ;fy} k|hgg\ k|lqmofaf6 kg]{ ;fdflhs tyf cfly{s c;/x?sf] ;dLIff / ;dfwfgnfO{ klg ;d]6\b5 .

;g\ !(($ sf] sfo/f] ;Dd]ngn] k|hgg\ :jf:YonfO{ clwsf/sf] ?kdf :yflkt u/L ljsf;sf x/]s kIf;+u ;dfof]hg ug'{ kg]{ dfGotf /fv]sf] 5 . pQm ;Dd]ngn] clËsf/ u/]sf] @) jif]{ sfo{of]hgfdf k|hgg\ :jf:YonfO{ cfly{s, ;fdflhs tyf ;f+:s[lts kIf;+u ;dflxt u/L n}hfg' kg]{ cfjZostf cf+}NofPsf] 5 .

;g\ @))^ sf] “g]kfn hg;fª\lVos tyf :jf:Yo ;j]{If0f” n] g]kfndf k|hgg\ :jf:Yodf pNn]Vo ;'wf/

ePsf] b]vfP tfklg cem} klg w]/} ;d:ofx? /x]sf 5g\ . pQm ;j]{If0fsf cg';f/ dft[ d[To' b/ @*! k|lt Psnfv hLljt hGddf cfPsf] 5, h'g Ps bzs cufl8 %#( lyof] . kl/jf/ lgof]hgsf cfw'lgs ;fwgx?sf] k|of]u b/ #%=$ -;g\ @))!_ k|ltztaf6 a9]/ $$=@ -;g\ @))^_ k|ltztdf k'u]tf klg s"n dfusf] sl/j ^^ k|ltztdfq k"/f ug{ ;lsPsf] 5 . lzz' d[To'b/df klg pNn]Vo ;'wf/ cfPsf] 5 . ;g\ @))! df k|lt xhf/ hLljt hGd dWo] ^$ /x]sf] lzz' d[To'b/ ;g\ @))^ df $* df em/]sf] 5 . t/ of] b/ lxdfn -((_, dWoklZrdf~rn ljsf; If]q -(&_, clzlIft cfdfx?af6 hlGdPsf lzz'x? -^(_ / u/Lj

kl/jf/sf lzz'x? -&!_ df cem} klg pRr 5 . ;fy} ;g\ @))^ sf] “g]kfn hg;fª\lVos tyf :jf:Yo

;j]{If0f” cg';f/ g]kfnL dlxnfx?sf] cf};t (Median) ljjfx pd]/ !&=@ aif{ /x]sf] 5 h'g cGo b]zx?sf]

t'ngfdf lgSs} sd /x]sf] 5 . ;fy} cflbjf;L tyf u|fdL0f e]sdf a:g] dlxnfx?sf] ljjfx ug]{ cf}ift pd]/ ;d]t sd /x]sf] kfOG5 .

hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfdf k|hgg\ :jf:Yosf] k|d'v p2]Zo hg;ª\Vof sf] ;+qmd0fnfO{ ;xlhs/0f ug'{ x'g]5 . lszf]/lszf]/L tyf bDktLdf k|hgg\ :jf:Yosf] dxTjsf af/]df hfgsf/L lbnfO{ plrt pd]/df lajfx ug]{, aRrf hGdfpg], plrt hGdfGt/ /fvL yf]/} aRrf hGdfpg k|f]T;fxg ug]{, dft[ tyf lzz' :jf:Yodf laz]if Wofg lbg] h:tf sfo{qmdx? of]hgfn] ;d]6\5 . pQm p2]Zosf nflu dft[ tyf lzz' :jf:Yosf] la:tf/, kl/jf/ lgof]hg ;]jfsf] la:tf/, k|hgg\ :jf:Yo clwsf/sf] af/]df hgr]tgf tyf pRr hg;ª\Vof a[l4sf c;/sf af/]df ;j{;fwf/0fdf hfgsf/L u/fpg] sfo{qmdx? nfu" ul/g]5 .

k|hgg\ :jf:Yosf] ljsf; tyf k|j4{gn] k|hgg\ b/ 36fO{ k|lt:yfkg txdf k'¥ofpg ;xof]u k'¥ofpb5 . k|lt:yfkg txdf k|hgg\ b/nfO{ k'¥ofpg kl/jf/ lgof]hgsf sfo{qmdx?sf] lg/Gt/tf / lj:tf/, ckl/k"t{ dfunfO{ k"/f ug]{, :jf:Yo ;]jfsf] u'0f:t/Lotfdf a[l4 ug]{ tyf ;fGble{s ;"rgfx? ;d'bfo, kl/jf/ tyf AolQmut tx;Dd ;~rf/ ug]{ h:tf /0fgLltx? cfjZos x'G5g\ . aRrfsf] ;+VofeGbf aRrfsf] u'0f:t/ dxTjk"0f{ x'G5 eGg] ;Gb]zsf] ;~rf/df hf]8 lbOg]5 .

k|hgg\ :jf:Yo ;]jfsf] lj:tf/n] xfn klg pRr /x]sf] lzz' tyf jfn d[To' b/ 36fpg d2t k'¥ofpb5 . kmn:j?kM AolQmsf] cf};t cfo'df a[l4 x'g uO{ ;x;|fAbL ljsf; nIf k"/f ug{ ;xof]u x'G5 . o;sf nflu kf]if0f sfo{qmdsf] lj:tf/, k|hgg\ tyf jfn:jf:Yo ;]jfsf] lj:tf/, :jf:Yo ;]jf pknAw x'g] ;j} txdf u'0f:t/Lo ;]jfsf] lj:tf/ u/L lzz' tyf afnaflnsfsf] :jf:Yo hLjg ;'lglZrt ul/g]5 .

Page 18: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

11

@=@ k|hgg\ :jf:Yo (

k|hgg\ b/ 36] klg s]xL ;do;Dd hg;ª\Vof a[l4 e}/xG5 . k|hgg\ :jf:Yosf] plrt ljsf; tyf lj:tf/n] pQm a[l4nfO{ lgoGq0f tyf sd ug{ dxTjk"0f{ e"ldsf v]Nb5 . ljjfx ug]{ pd]/ a9fO{ hGdb/nfO{ cem 36fpg k|hgg\ :jf:Yosf d'2fnfO{ lzIff, /f]huf/L, ;~rf/ tyf ljsf; lgdf{0f;+u cfj4 ul/g]5 . k|hgg\ :jf:Yo ;]jf pknAw gx'g' dfq xf]O{g pknAw ;]jfsf] k|efjsf/L pkof]u gx'g' klg g]kfnsf] nflu ljut b]lvsf] r'gf}tL xf] . t;y{ k|hgg\ :jf:Yo ;]jfsf] lj:tf/n] ;]jfx?sf] k|efjsf/L k|of]unfO{ b]xfo jdf]lhd ;xof]u ub{5 .

� u'0f:t/Lo k|hgg\ :jf:Yo ;]jfdf a[l4 x'g]5 . � k|hgg\ :jf:Yo ;]jfsf] dfudf a[l4 x'g]5 . � k|hgg\ :jf:Yo ;DaGwL sfo{qmdsf] Aoj:yfkgdf ;'wf/ x'g]5 . � dlxnfx?sf] cj:yfdf ;'wf/ x'g]5 .

aif]{gL g]kfndf xhf/f} dlxnfx? sd pd]/df ljjfx ug]{ tyf aRrf hGdfpg], w]/} aRrf hGdfpg], sd hGdfGt/ /fVg], ue{jtL tyf ;'Ts]/L ;dodf plrt :ofxf/ tyf :jf:Yo ;]jf k|fKt gx'g] h:tf sf/0fn] csfnd} Hofg u'dfpg tyf c:j:y hLjg hLpg afWo e} /x]sf 5g\ . dlxnfx?sf] :jf:Yosf] c;/ afnaflnsfsf] lzIff, :jf:Yo tyf cGo ;fdflhs, zf/Ll/s tyf dfgl;s ljsf;df kg{ hfG5 . dlxnfx?sf] k|hgg\ :jf:Yodf ;'wf/ ug{ k|hgg\ k|lqmofdfly pgLx?sf] clwsf/ :yflkt ug'{ kb{5 . dft[d[To'b/ pRr x'g'sf] k|d'v sf/0f dlxnfx?n] k|hgg\ :jf:Yo clwsf/sf] k|of]u ug{ gkfpg'' klg xf] . k|hgg\ :jf:Yo clwsf/ :yflkt x'Fbf ljjfx, ue{wf/0f, hGdfGt/ tyf aRrfx?sf] ;+Vof lgwf{/0f ug{ dlxnfx? :jtGq x'G5g . kmn:j?k pgLx?sf] :jf:Yodf cg's"n c;/ k'Ub5 . clglR5t ue{sf] ;+Vofdf sdL x'g uO{ k|hgg\ b/ 36\g''sf ;fy} cfdf tyf lzz'sf] :jf:Yodf ;'wf/ x'G5 eg] dft[ tyf lzz' d[To'b/ klg sd x'G5 . o;y{ klg dlxnfx?sf] k|hgg\ :jf:Yodflysf] clwsf/ :yflkt ug'{ ckl/xfo{ x'G5 . k|hgg\ :jf:Yo clwsf/nfO{ dlxnfx?sf] lzIff, :jf:Yo, /f]huf/L tyf AolQmut :jtGqtf;+u cfj4 ug{' kb{5 .

g]kfnn] k|hgg\ :jf:Yosf] ;'lglZrtfsf] nflu bL3{sfnLg of]hgf lgdf{0f u/] klg k|efjsf/L sfof{Gjog tyf cGo ;fdflhs–cfly{s kIf;+u ;dGjosf cefjn] ck]lIft k|ltkmn xfl;n x'g ;s]sf] 5}g . oBlk ljutsf] t'ngfdf l:ylt ;'wf/f]Gd'v b]lvPsf] 5 . hgdfg;df cfPsf] r]tgf, a9\bf] lzIffsf] kx'Fr, ;~rf/ tyf cGo ef}lts k"jf{wf/sf ljsf;n] k|hgg\ :jf:Yosf] cfufdL lbgdf ;'wf/sf 7"nf] ;Defjgf b]vfPsf 5g\ . l9nf] ljafx, yf]/} ;Gtfg tyf plrt hGdfGt/n] dlxnfx?nfO{ cfˆgf] JolQmTj ljsf;sf cj;/x? k|bfg ub{5 . g]kfndf dlxnfx?sf] ljafx cf}ift (Median) !&=@ jif{df x'G5 eg] @) jif{sf] pd]/df k'Ubf pgLx? cfdf e};s]sf x'G5g\ h;n] ubf{ pgLx?n] lzIff tyf /f]huf/Lsf] cj;/ k|fKt ug{ ;Sb}gg\ . lzIff / /f]huf/Lsf] cefjdf pgLx? cfly{s tyf cGo lx;fjn] cfl>t x'G5g\ . o;sf] c;/ pgLx?sf] :jf:Yodf kg{ hfG5 . t;y{, k|hgg\ :jf:Yosf] k|jw{g, kx'Fr tyf k|efjsf/L pkef]uaf6 hg;ª\Vof a[l4b/nfO{ lgoGq0f u/L dft[ tyf lzz' :jf:Yo cj:yfnfO{ ;'b[9 agfpg ;lsg]5 . k|hgg\ :jf:Yon] lgDg If]qx?nfO{ ;d]6\5 M

� kl/jf/ lgof]hg � ;'/lIft dft[Tj � gjhft lzz' :ofxf/ � lszf]/lszf]/L k|hgg\ :jf:Yo � lj:tfl/t ;'/lIft ue{ktg ;]jf � Pr=cfO{=le÷P8\;

Page 19: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

12

� af+emf]kg � j[4j[4fx?sf] k|hgg\ :jf:Yo ;d:of � dlxnf lj?4sf] lx+;f

pNn]lvt k|hgg\ :jf:Yosf If]qx?nfO{ ;d]6\g] u/L g]kfn ;/sf/n] ljleGg ;dodf ljleGg of]hgfx? agfO{ sfof{Gjog u/]sf] 5 . pQm of]hgfx?nfO{ ;do ;fk]If agfO{ cGo ;fdflhs tyf cfly{s ljsf;sf of]hgfx?;+u ;dfof]hg ub} ck]lIft k|ult xfl;n ug]{ hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfsf] p2]Zo x'g]5 . bL3{sfnLg of]hgfn] of]hgf cjlwdf dlxnf tyf lszf]/lszf]/Lx?sf] k|hgg\ :jf:Yo clwsf/nfO{ :yflkt ug{ dxTjk"0f{ e"ldsf v]Ng]5 . k|hgg\ :jf:Yo ;]jfsf] lj:tf/ u/L kl/jf/ lgof]hgsf ;fwgx?sf] kx'Frdf a[l4 ug]{, dlxnfx?nfO{ ue{jtL ;]jf, k|;'lt ;]jf tyf kfZrk|;'lt ;]jf k|of]usf] nflu k|f]T;flxt u/L dft[ tyf lzz' :jf:Yo cj:yfdf ;'wf/ ug]{, k'?ifx?sf] k|hgg\ :jf:Yodf ;xeflutf (Male Involvement in Reproductive Health) df a[l4 ug]{, dlxnf tyf k'?if cf};t ljjfx pd]/df a[l4 ug]{ / tL sfo{qmdx?af6 hg;ª\Vof Aoj:yfkgnfO{ of]ubfg lbg] sfo{gLlt cjnDag ug]{5 .

@=# ul/jL (Poverty)

ul/jL g]kfnsf] nflu lg/Gt/sf] ;d:of xf] . s'n hg;ª\Vof sf] sl/j #! k|ltzt hg;ª\Vof ul/jLsf] /]vfd'lg /x]sf] cg'dfg ul/Psf] 5 . ul/jx? dWo] klg 7"nf] ;d"x clt ljkGg ju{ leq kb{5g hf] d'l:snn] cfˆgf] hLjgofkg ul//x]sf 5g\ . u/LjLsf] cj:yfdf ef}uf]lns, hftLo tyf n}lËs lje]b kfOG5 . pbfx/0fsf] nflu u|fdL0f If]qdf #% k|ltzt / zx/L If]qdf !) k|ltzt hg;ª\Vof u/LjLsf] /]vfd'lg /x]sf] cg'dfg ul/Psf] 5 . ;g\ !(() sf] bzsdf $) k|ltzteGbf a9L hg;ª\Vof u/LjLsf] /]vfd'lg /x]sf]df ;g\ @))) sf] bzsdf #) k|ltztsf] xf/fxf/Ldf em/]sf] 5 . kl/df0ffTds lx;fjn] u/LjLsf] cj:yfdf ;'wf/ cfPsf] b]lvP tfklg u'0ffTds lx;fjdf 7"nf] kl/jt{g cfPsf] b]lvb}g . clt ljkGg ju{df kg]{ u/Ljx? cfh klg p:t{} cj:yfdf 5g\ . aif]{gL vfBfGg tyf ;fdfGo :jf:Yo ;'ljwfsf] cefjaf6 ;of} afnaflnsf, dlxnf tyf k'?ifx? lj/fdL kg]{ jf dg]{ u/]sf 5g\ . clzIff tyf :jf:Yo ;]jfsf] cefjsf sf/0fn] ?U0ftf (Morbidity) b/ pRr /x]sf] 5 . r]tgfsf] cefj tyf kl/jf/ lgof]hgsf ;fwgdfly kx'Fr gx'bf k|hgg\ b/ klg pRr /x]sf] 5 . pRr k|hgg\ b/sf] kmn:j?kM u/LjLsf] rqm hl6n x'b} hfG5 . u/LjLsf] rqmsf] c;/ k':tf};Dd ;b}{ hfG5 . ul/jLsf] sf/0f kl/jf/n] ;b:ox?sf] dfgj ljsf;df ug'{kg]{ nufgL ug{ ;Sb}g . o;sf] c;/ /fi6«sf] ;du| ljsf;df kg{ hfG5 .

ljZj a}+ssf] ;j]{If0f @))% cg';f/ g]kfnsf] s"n hg;ª\Vof dWo] *% k|ltzt / s"n ul/jsf] (^ k|ltzt u|fdL0f If]qdf a;f]jf; ub{5g\ . u|fdL0f If]qsf ul/jx?sf] cj:yf hl6n / cToGt} bogLo 5 . ef}uf]lns If]qdWo] kxf8df ;j}eGbf a9L ul/j hg;ª\Vof /x]sf] 5 . To;kl5 t/fO{ / ;j}eGbf sd lxdfnL If]qdf /x]sf] 5 .

hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfdf u/LjL lgjf/0f

tflnsf @M g]kfndf ul/jLsf] ljt/0f !((^–@))$ -�df_

If]q ul/j hg;ª\Vof sf] ljt/0f hg;Vofsf] ljt/0f!((^ @))$ !((^ @))$

tflnsf #M hfltut ?kdf ul/jLsf] ljt/0f, !((^–@))$ -�df_ hft÷hftLotf !((^ @))$

Page 20: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

13

@=# ul/jL

hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfdf u/LjL lgjf/0f

� u/LjLnfO{ dfgjLo b[li6sf]0ffaf6 ;Daf]wg ul/g]5 . � u/LjL lgjf/0fnfO{ hg;ª\Vof Aoj:yfkgsf] dxTjk"0f{

cjoj agfOg] 5 . � hg;ª\Vof Aoj:yfkgsf sfo{qmdx?nfO{ u/LjL

lgjf/0fsf sfo{qmdx?;+u PsLs[t ul/g]5 . � u/Lj hg;d'bfo / To;df klg dlxnf, blnt,

hghftL, dw];L / ;LdfGts[t ;d'bfonfO{ k|fyldstfdf /fvL sfo{qmdx? lgdf0f{ tyf ;+rfng ul/g]5 .

� sfo/f] tyf ;x;|fAbL ljsf; nIf xfl;nsf nflu pRr of]ubfg lbg] sfo{qmdx?sf] lgdf{0f ljz]if hf]8 lbg]5 .

tflnsf @M g]kfndf ul/jLsf] ljt/0f !((^–@))$ -�df_

If]q ul/j hg;ª\Vof sf] ljt/0f hg;Vofsf] ljt/0f�!((^ @))$ !((^ @))$

�u|fdL0f (^=$ (%=# (#=! *%=) zx/L #=^ $=& ^=( !%=) ef}uf]lns If]q lxdfn !)=& &=% &=( &=! �kxf8 $!=( $&=! $#=) $@=! �t/fO $&=$ $%=$ $(=@ %)=* ;|f]tM ljZj a}+s, @))%�

g]kfndf hft÷hftL cg';f/ u/LjLsf] ljt/0fdf leGgtf /x]sf] 5 . cGo hft÷hftLx?sf] t'ngfdf blntx? ;j}eGbf u/Lj /x]sf 5g\ . To;kl5 u/Ljsf] ;d"xdf kxf8sf hghftLx? kb{5g\ .

tflnsf #M hfltut ?kdf ul/jLsf] ljt/0f, !((^–@))$ -�df_ hft÷hftLotf� !((^ @))$

pRr hft -kxf8–t/fO{_� #$=! !*=$ ofbj -dWo t/fO{_� @*=& @!=# blnt -kxf8–t/fO{_� %&=* $%=% g]jf/� !(=# !$ hghftL– kxf8� $*=& $$ yf? -t/fO{ hghftL_� %#=$ #%=$ d'l:nd� $#=& $!=# cGo� $^=! #!=#

;|f]tM ljZj a}+s, @))%

ul/jLsf] ljt/0fnfO{ b]zsf] cfly{s, ;fdflhs, ;fF:s[lts, /fhgLlts tyf jftfj/0fLo ;+/rgfn] c;/ kfb{5 . k|lts"n cfly{s Aoj:yf / lje]bsf/L ;fdflhs ;+/rgf / To;}sf] w/ftndf plePsf] /fhgLlts k|0ffnL ul/jLnfO{ hl6n agfpg] sf/0fx? x'g\ . To;df tLa| hg;ª\Vof a[l4n] ;d:of cem a9fPsf] 5 . ul/jLnfO{ cfly{s kIf;+u dfq ;Lldt gu/L ;fdflhs, ;fF:s[lts tyf /fhgLlts kIf;+u ;Da4 u/L ljsf;sf lqmofsnfk;+u PsLs/0f ug'{ kb{5 . hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfn] ul/jLsf] cj:yfnfO{ ;Daf]wg u/]sf] 5 . hg;ª\Vof a[l4b/nfO{ sd ug{ ul/jL 36fpg' cTofjZos x'G5 . lsgsL ul/jLnfO{ hg;ª\Vof a[l4sf] sf/0f tyf kl/0ffd b'j} dflgG5 .

cfly{s a[l4sf] ;Defjgf /x]] tfklg hg;ª\Vof a[l4sf] sf/0fn] kof{Kt nufgLsf] cefjdf cfly{s ljsf; ug{ ;lhnf] x'b}g . hg;ª\Vof sf] cfsf/eGbf klg o;sf] u'0f:t/n] cfly{s ljsf;nfO{ ;xof]u ug]{ tYo k"jL{ Pl;ofsf /fi6«x?n] u/]sf] cfly{s ljsf;n] klg :ki6 kf/]sf] 5 . u'0f:t/Lo

Page 21: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

14

hg;ª\Vof lgdf{0fsf] nflu ul/jL 36fpg' klxnf] zt{ x'G5 . t;y{ hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfn] b]zdf JofKt ul/jL 36fO{ u'0f:t/Lo hg;ª\Vof lgdf{0f ub}{ cfly{s ljsf;df ;xof]u k'¥ofpg] / cfly{s ljifdtfnfO{ 36fpg] nIf lnPsf] 5 .

t'ngfTds ?kdf ul/j kl/jf/df k|hgg\ b/ tyf d[To' b/ pRr b]lvPsf] 5 . tL kl/jf/sf] cf};t cfo' klg sd /x]sf] 5 . pgLx?sf] kl/jf/ lgof]hgsf ;fwgx?sf] k|of]u b/ klg sd /x]sf]5 . pRr k|hgg\ b/sf sf/0f afnaflnsfsf] lzIff, :jf:Yo tyf cGo cfwf/e"t dfgj ljsf;sf lqmofsnfkx?df kof{Kt nufgL ug{ ufx|f] x'G5 . kmn:j?kM hg;ª\Vof sf] u'0f:t/df a[l4 x'b}g . o; cj:yfdf pQm ;d"xnfO{ ul/jLsf] rqmaf6 d'Qm u/L u'0f:t/Lo / pTkfbgzLn agfpg /fHosf] e"ldsf ckl/xfo{ x'G5 . hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfn] ;j} g]kfnLsf] To;df klg ul/j kl/jf/sf] hLjgsf] u'0f:t/ a[l4 u/L ;fgf] tyf u'0f:t/Lo kl/jf/ lgdf{0f ub}{ hg;Vof Joj:yfkgnfO{ ;xh agfO{ ul/jL lgjf/0fdf ;xof]u k'¥ofpg] k|d'v nIo lnPsf] 5 .

k|If]lkt tYofÍn] g]kfndf ul/jL 36\bf] qmddf eP klg cem} nfdf] ;do;Dd JofKt /xg] b]vfPsf] 5 . ck]lIft ;kmntf xfl;n ePdf klg ;g\ @)@& ;Dddf ul/jL b/ sl/j !$ k|ltztdf emg]{ cg'dfg ul/Psf] 5 . o;/L x]bf{ klg ul/jL lj?4sf] ;3if{ cem} nfdf] ;do;Dd rNg] b]lvG5 . pQm ;+3if{nfO{ ;fdflhs / cfly{ssf ;fy} hg;ª\Vof of]hgfn] lg/Gt/ k|fyldstfdf /fvL ;Daf]wg ug]{{5 . ul/jL lj?4sf] ;3if{df ;kmn x'g ul/jLsf] d'2fnfO{ hfg;f+lVos b[li6sf]0faf6 ljZn]if0f ul/g' klg plQs} h?/L x'G5 hlt cfly{s tyf ;dflhs b[li6sf]0faf6 ljZn]if0f ul/G5 .

g]kfnn] ul/jL Go"gLs/0fnfO{ ljut nfdf] ;dob]lv d"n d'2f agfpb} cfPsf] 5 . g]kfnsf] b;f}+ of]hgfn]

ul/jL Go"gLs/0fnfO{ s]Gb|df /fvL gLlt tyf of]hgfx? lgdf{0f u/]sf] lyof] / rfn' lq-alif{o cGtl/d of]hgf

o;sf] lg/Gt/tf xf] . ul/jL Go"gLs/0fsf nflu k|z:t cGt/f{li6«o k|lta4tf cfPsf 5g\ . ul/jL xfn s'g} /fi6«, ;d'bfo, kl/jf/ jf JolQmsf] JolQmut ;d:ofdfq ge} ;Dk"0f{ ljZjsf] g} ;d:of ePsf] 5 . ;x;|fAbL ljsf; nIfdf ul/jLnfO{ pRr k|fyldstf lbg'n] klg pQm k|lta4tfnfO{ bzf{pFb5 . ul/jL Go"gLs/0fsf] nflu ;/sf/L tyf u}/;/sf/L kIfaf6 :yfgLo txdf sfo{qmdx? ;+rfng e}/x]sf 5g . t/ tL sfo{qmdx? aLr ;dGjo, kf/blz{tf, hkmfjb]lxtf tyf O{dfGbfl/tf gx'bf ck]lIft k|ltkmn xfl;n x'g ;s]sf] 5}g eg] nlIft ;d"xdf sfo{qmdx? k'Ug ;s]sf 5}gg\ .

hg;Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfn] g]kfnsf] ablnbf] ;fdflhs, cfly{s / /fhgLlts kl/j]zdf ul/jLsf] ljz]iftfnfO{ gofF 9u+af6 kl/eflift ug]{ k|of; u/]sf] 5 . /fHo k'g;{+/rgfsf] dxTjk"0f{ ;dodf hg;ª\Vof / ul/jLsf] d'2fnfO{ klg Wofgdf /fvL hgtfsf] hLjg:t/ psf:g cfjZos ljZn]if0f o; hg;Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfn] u/]sf] 5 . t;y{ ;fwg / ;|f]tsf] plrt afF8kmfF8 tyf /fHo kIfsf] lhDd]jf/LnfO{ cem ;zQm agfpg bL3{sfnLg hg;ª\Vof of]hgf dxTjk"0f{ b:tfj]h x'g]5 .

@=$ cfly{s kIf (Economic Dimension)

hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfn] cfly{s ljsf;nfO{ hg;ª\Vof gLltn] clËsf/ u/]sf nIfx?df k'Ug rflxg] ;fwg tyf ;|f]tx?sf] Joj:yfkg ug]{ dfWodsf] ?kdf lnPsf] 5 . hg;fª\lVos;+qmd0fnfO{ ;xlhs/0f ug{ cfly{s ljsf;n] dxTjk"0f{ of]ubfg ub{5 . hg;ª\Vof / ljsf; aLrsf] ;DaGwnfO{ lgwf{/0f ug]{ Pp6f k|d'v kIf eg]sf] cy{gLlt xf] . cfly{s gLlt tyf sfo{qmdx?n] hg;flVos k|lqmofnfO{ k|efj kfb{5 . hg;ª\Vof a[l4n] k|fs[lts ;|f]t / ;fwgx?dfly bjfj a9\b5 . plrt cfly{s ljsf;n] dfq bjfjnfO{ sd ug'{sf ;fy} hg;ª\Vof a[l4nfO{ lgoGq0f ug{ cfjZos ;|f]tx?sf] Joj:yf ug{ ;Sb5 .

hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfdf cfly{s gLlt

tflnsf $M k|fs[lts ;|f]tx?df hg;ª\Vof sf] bjfa !((! !((^ @))! @))^ @)!! @)!^ @)@! @)@^ @)#!

s"n hldgsf] If]q -AolQm÷x]S6/_ !=@^ !=$@ !=%& !=&^ !=($ @=!@ @=@( @=$$ @=%*

s"n s[lifof]Uo hldgsf] If]q -AolQm÷x]S6/_

s"n agIf]q If]q -AolQm÷x]S6/_s"n k'g{gljs/0fLo hn -So"= dL÷k|lt AolQm_

!@,!!$ !),&%# (,^&% *,^%# &,*#^ &,!^& ^,^$! ^,@$* %,()%

Page 22: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

15

@=$ cfly{s kIf ( )

hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfdf cfly{s gLlt

� cfly{s gLltn] hfg;f+lVos ;+qmd0fnfO{ ;xhLs/0f ug]{5 .

� cfly{s gLltn] hfg;f+lVos nfef+zsf] cj;/nfO{ pkof]u u/L cfly{s ljsf;nfO{ hf]8 lbg]5 .

� k|fs[lts >f]tx?dfly hg;ª\Vof sf] bjfjnfO{ sd ug{ hg;ª\Vof sf] ;fk]If ljt/0f tyf a}slNks >f]tx?sf] klxrfg ug]{ 5 .

� km/flsnf] tyf lbuf] cfly{s ljsf;sf nflu dfgj >f]tsf] plrt kl/rfng ug]{5 .

� u/Ljd'vL cfly{s ljsf;nfO{ dxTj lbO{ ;dftfd"ns cfly{s ljsf;df hf]8 lbg]5 .

tflnsf $M k|fs[lts ;|f]tx?df hg;ª\Vof sf] bjfa

�� !((! !((^ @))! @))^ @)!! @)!^ @)@! @)@^ @)#!

s"n hldgsf] If]q -AolQm÷x]S6/_� !=@^ !=$@ !=%& !=&^ !=($ @=!@ @=@( @=$$ @=%* lxdfn� )=@* )=#! )=## )=#^ )=#( )=$# )=$^ )=$( )=%! kxf8� !=#& !=%# !=^& !=*% @=)# @=@! @=#* @=%# @=^* t/fO{� @=%$ @=() #=#) #=&@ $=!$ $=%$ $=(! %=@% %=%% s"n s[lifof]Uo hldgsf] If]q -AolQm÷x]S6/_�

&=!@ *=)@ *=&@ (=&% !)=&& !!=&* !@=&! !#=%! !$=#)

lxdfn� ^=^) &=@% &=&@ *=$( (=@( !)=)( !)=*# !!=%) !@=!( kxf8� *=!! (=)$ (=*& !)=(# !@=)) !#=)& !$=)& !$=(% !%=*% t/fO{� ^=!* &=)^ *=)# (=)^ !)=)& !!=)^ !!=(& !@=&% !#=%@ s"n agIf]q If]q -AolQm÷x]S6/_�� #=^% $=$* %=$# ^=^! *=)) (=$& !!=!$ !@=() !$=*& s"n k'g{gljs/0fLo hn -So"= dL÷k|lt AolQm_�

!@,!!$ !),&%# (,^&% *,^%# &,*#^ &,!^& ^,^$! ^,@$* %,()%

g]kfnsf] cfly{s ljsf;sf] k|z:t ;Defjgf x'Fbfx'b} klg kl/0ffd pT;fxk|b 5}g . xfn;Ddsf] cfly{s Oltxf;df /fi6«sf] ;dl:6ut cfly{s a[l4b/ slxNo} klg ^ k|ltzt k'u]sf] 5}g . g]kfn xfn klg cltsd ljsl;t /fi6«x?sf] ;d"xdf kb{5 . ;g\ !(%) sf] bzsdf of]hgfa4 ljsf; z'? ePkl5 g]kfnsf] cfly{s a[l4b/ cf};t $ k|ltzt /x]sf] 5 . of] b/ hg;ª\Vof j[l4sf] cg'kftdf sd xf] . xfnsf] cfly{s j[l4b/n] a9\bf] hg;ª\Vof sf cfjZostfx? k"/f ug{ ;Sb}g . Psftkm{ cfly{s j[l4b/ cToGt sd 5 eg] csf]{ tkm{ cfosf] c;dfg ljt/0fn] wgL / u/Lj aLrsf] vf8n a9L /x]sf] 5 . cfly{s gLltn] a9\bf] hg;ª\Vof nfO{ pkof]u u/L cfly{s j[l4b/ a9fpg g;Sbf of] c;Gt'ng cfPsf] xf] . o; k|sf/sf c;Gt'ng sd ug{ ljz]if k|sf/sf sfo{s|d ;+rfng ug{ cfjZos b]lvG5 .

hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfn] hg;ª\Vof nfO{ /fi6«sf] bfloTjdfq ge} cfly{s ljsf;sf] d]?b08sf] ?kdf ljsf; ug]{ nIf /fv]sf] 5 / cfly{sgLltn] klg hg;ª\Vof sf] jt{dfg tyf eljiosf] ;+/rgf, ljt/0f tyf laz]iftf cg's"n x'g] ck]Iff /fVb5 . cfly{s ljsf;n] ul/jL 36fO{ hLjg:t/ ;'wfg{ d2t k'¥ofpFb5 . h;sf] kmn:j?kM k|hgg\ tyf d[To'b/df sdL cfO{ hg;fª\lVos;+qmd0fsf] Joj:yfkgdf ;xlhs/0f x'G5 .

cfly{s pbf/Ls/0f / ljZjJoflks/0fn] hg;fª\lVosk|lqmofdf kfg]{ c;/ / o;n] ul/j tyf ;LdfGts[t ;d'bfodf kfg]{ k|efj cy{gLltsf] csf]{ dxTjk"0f{ kIf xf] . ljZjJoflks/0fn] NofPsf gsf/fTds k|efjx?nfO{ /f]Sb} ;sf/fTds cj;/x?sf] bf]xg u/L ul/j tyf lk5l8Psf ;d'bfosf] hLjg:t/ psf:g hg;Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfn] cfly{sgLltnfO{ pkof]u tyf ;xof]u ug]{5 . /fli6«o cy{gLltnfO{ ;dfj]zL tyf u/Ljd'vL agfO{ hg;Vof Joj:yfkgsf] nIf xfl;n ug{' csf]{ dxTjk"0f p2]Zo xf] . cfly{s ljsf;n] /f]huf/Lsf cj;/x? lgdf{0f u/L 7"nf] cg'kftdf /x]sf] o'jfzlQmsf] pTkfbgzLntfnfO{ pkof]u ug]{5 .

Page 23: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

16

h;n] ubf{ d'n'sdf x'g uPsf] cfGtl/s tyf jfx\o k|ltef knfog (Brain Drain) h:tf] ;d:ofaf6 b]znfO{ hf]ufpg ;lsg]5 . o;nfO{ Joj:yfkg ;+u ;dGjo u/]/ ;d]t x]g'{kg]{ b]lvG5 . ljutsf] cy{gLltn] hg;ª\Vof sf d'2fx?nfO{ k|ToIf ?kdf ;Daf]wg u/]sf] kfO{b}g . pbfx/0fsf] nflu b'O{ ;Gtfg ePsf kl/jf/nfO{ k|f]T;fxg ug{sf] nflu NofOPsf] s/ ;'ljwf gLltn] klg ck]lIft pknAwL xfl;n ug{ ;s]g . lsgsL To:tf gLltsf] k|efj u|fdL0f tx;Dd k'Ug ;s]g hxFf k|hgg\b/ pRr 5 . k|hgg\b/ pRr ePsf kl/jf/x? sdhf]/ cfly{s cj:yfsf sf/0f s/sf] bfo/f leq g} kb}{gg\ . To;sf/0f s/ ;'ljwf gLltn] klg s]jn zx/L / pRr ju{nfO{ dfq kmfO{bf k'u]sf] kfO{G5 . :jf:Yosf] nflu :yfgLotxdf ;+rflnt k/Dk/fut k|ljlw tyf ;|f]tnfO{ yk ljsf; ug'{ kg]{ b]lvG5 . g]kfnsf ljutsf cy{gLltx?n] hg;ª\Vof j[l4 lgoGq0f ug]{eGbf klg hg;ª\Vof sf] k'glj{t/0fnfO{ hf]8 lbPsf lyP . k|yd k~r jifL{o tyf bf]>f] tLg jifL{o of]hgfn] lxdfnL / kxf8L If]qaf6 t/fO{df k'gjf{; u/fpg] of]hgf NofPsf lyP . t/ Jojl:yt k|fjwfgsf] cefjdf tTsfnLg of]hgfn] xfnsf] hg;ª\Vof Joj:yfkgdf c;/ kf/]sf] 5 . cy{gLltn] Jojl:yt a;fO ;/fO / ;Gt'lnt If]qLo ljsf;nfO{ hf]8 lbg g;Sbf hg;ª\Vofsf] ljt/0f c;dfg ePsf] xf] . cy{gLlt u/Ljd'vL tyf u|fdL0f If]qnfO{ k|fyldstf lbg] vfnsf] geP;Dd hg;ª\Vof Joj:yfkgsf d'2fx?nfO{ ;d]6\g ;lsb}g . lsgsL hg;ª\Vof Joj:yfkgsf] s]Gb| eg]s} ul/j 3/kl/jf/ x'g / hf] u|fdL0f If]qdf a;f]jf; ub{5g\ . cfly{s ljsf;n] hg;ª\Vof Joj:yfkgdf k|ToIf ;/f]sf/ /fVg] ljifox? – lzIff, :jf:Yo, u|fdL0f k"jf{wf/, /f]huf/L, ;fd'bflos ;xeflutf, dlxnf ;zlQms/0f h:tf dxTjk"0f{ kIfx?nfO{ ;Daf]wg ug'{ kb{5 . hg;Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfn] cy{gLltnfO{ sNof0fsf/L tyf pTkfbgzLn b'a}sf] ;ld>0faf6 hg;fª\lVos;+qmd0fsf] ;xlhs/0fsf] nflu pkof]u ug]{5 . ;fy} cfly{s ljsf;sf] dfqfTds geO{ u'0ffTds j[l4df of]ubfg lbg]5 .

tflnsf %M cfl>t cg'kft, !((!–@)@^

� !((! @))! @))^ @)!! @)!^ @)@ ! @)@&

afn cfl>t cg'kft� )=&& )=^( )=^% )=%* )=%# )=$^ )=$ ! a[4 cfl>t cg'kft�� )=)^ )=)& )= !! )= !! )= !! )=!@ )= !# s"n cfl>t cg'kft�� )=*# )=&^ )=&^ )=^( )=^$ )=%* )=%$

hg;fª\lVos ;+qmd0fsf] ;dodf hg;ª\Vof sf] pd]/ agf}6df kl/j{tg cfpFb5 . ;qmd0fsf] kl5Nnf] r/0fdf sfd ug]{ pd]/ ;d"xsf] hg;ª\Vof df j[l4 x'G5 . ;f] ;dodf cfl>t cg'kft 36]sf] x'G5 . of] ;do eg]sf] hg;flVos nfe+fzsf] ;do xf] . cWoogx?n] g]kfndf of] cj;/ ;g\ @))) af6 ;'? eP/ ;g\ @)$) ;Dd /xg] b]vfPsf 5g\ . of] ;dodf /fi6«n] pko'Qm cfly{s tyf hg;ª\Vof gLlt agfPdf cfly{s ljsf;n] 7"nf] km8sf] dfg{ ;Sb5 . t;y{ hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfn] of] cj;/nfO{ ;b'kof]u u/L a[xt cfly{s ljsf; ug]{ / pQm cfly{s ljsf;n] ul/jL Go"lgs/0fdf ;xof]u k'¥ofO{ ;du| g]kfnLsf] hLjg:t/ psf:g] nIf /fv]sf] 5 .

cy{tGqnfO{ alnof] agfpg dlxnf, cflbjf;L hghflt, blnt, lk5l8Psf] If]q tyf dw]zL ;a}sf] ;dfg ;xeflutf cfjZos x'G5 . cy{qGq ;dfj]zL tyf alnof] ePdf cGo ljsf;sf sfo{qmdx? klg ;kmn x'G5g\ . /fHon] ;dflhs ;'/Iff tyf dfgj ljsf;df nufgL ug{ cfjZos ;|f]tsf] Joj:yf ug{ ;Sb5 . t/ cfly{s ljsf;;+u dfgj ljsf;sf cGo sfo{qmdx? klg ;+u;u} n}hfg' kg]{ x'G5 . cfly{s ljsf; ubf{ ;|f]t tyf cj;/x?sf] c;dfg ljt/0f 36fpg ljz]if hf]8 lbg' kb{5 . ;du|df hg;Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfn] cy{tGqnfO{ ;dfj]zL / u'0f:t/Lo agfO{ hg;fª\lVos ;+qmd0fnfO{ ;xlhs/0f ug{ ljz]if hf]8 lbPsf] 5 .

@=% a;fO ;/fO tyf hg;ª\Vofsf] ef}uf]lns ljt/0f ( )

@=%=! a;fO ;/fO ( )

tflnsf ^M g]kfndf a;fO ;/fOsf] k|a[lt, @))! -�df_ pb\d :yfg uGtAo :yfg s"n

s"n &!=& @*=# !))

Page 24: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

17

tflnsf %M cfl>t cg'kft, !((!–@)@^ !((! @))! @))^ @)!! @)!^ @)@ ! @)@&

@=% a;fO ;/fO tyf hg;ª\Vofsf] ef}uf]lns ljt/0f (Migration and Spatial Dimension)

g]kfn ef}uf]lns tyf ;f+:s[lts ljljwtfn] el/k"0f{ b]z xf] . o;n] g]kfnsf] hg;ª\Vof sf] ljt/0fnfO{ klg ljlzi6 agfPsf] 5 . tL ljljwtfn] hg;fª\lVosk|lqmofx?nfO{ klg c;/ k'¥ofO{ /x]sf] x'G5 . ef}uf]lns ljljwtf cg';f/sf] hg;ª\Vof sf] ljz]iftfx?nfO{ dgg\ u/L agfO{Psf of]hgfx? oyfy{tfdf cfwfl/t x'G5g\ / ck]lIft k|ltkmn klg lbg ;Sb5g . hg;ª\Vof sf] ljt/0f tyf rl/qnfO{ cfwf/ dfg]/ agfOPsf of]hgfx?n] nlIft ju{df ;]jf tyf ;'ljwf k'¥ofpg] x'Fbf hg;ª\Vof sf] ljt/0fsf] ljZn]if0f x'g' h?/L x'G5 . a;fO;/fO, zx/Ls/0f / jftfj/0fLo ;|f]t Joj:yfkg cfk;df cGtlg{lxt x'G5g\ . logLx?n] Ps csf{nfO{ k|efljt kfl//x]sf x'G5g\ / ;fd'lxs?kdf logLx?n] If]q ljz]ifsf] ljsf;sf] cj:yfnfO{ klg emNsfpFb5g\ . a;FfO;/fOF, zx/Ls/0f tyf jftfj/0fLo kl/jt{g hg;flVos cj:yfaf6 k|efljt x'G5g\ / ltgLx?n] hg;ª\Vof sf] ljz]iftf tyf ljt/0fnfO{ plQs} c;/ kfl//x]sf x'G5g . pbfx/0fsf] nflu s]xL bzs cufl8;Dd w]/} Go"g ePsf] t/fO{sf] hg3gTj xfn cTolws a9\g'n] ;f]xL s'/fsf] k'li6 ub{5 . hg;ª\Vof sf] ef}uf]lns tyf k|fb]lzs ljt/0fdf d'VotM a;fO ;/fO, zx/Ls/0f / hg;ª\Vof / jftfj/0f aLrsf] ;DaGwnfO{ ljz]if hf]8 lbOG5 .

@=%=! a;fO ;/fO (Migration)

g]kfnsf] hg;ª\Vof Joj:yfkgsf] Pp6f k|d'v ;d:of eg]sf] cJojl:yt a;fFO ;/fOF xf] . a;fO ;/fOnfO{ /f]Sg jf aGb]h nufpg ;lsb}g . hg;ª\Vof;/fO{ :j]lR5s / jfWosf/L u/L b'O{ sf/0faf6 x'G5 . dflg;sf]

rfxgf jf :j-lg0f{oaf6 x'g] a;fO ;/fO :j]lR5s xf] . o:tf] a;fO ;/fO k|foM u/]/ sd ljsl;t If]qaf6

a9L ljsl;t If]qdf x'G5 . g]kfnsf] ;Gbe{df sd ljsl;t u|fdL0f If]qaf6 a9L ljsl;t u|fdL0f If]qdf x'g] a;fO ;/fO cToflws 5 . xfnsf lbgx?df u|fdL0f If]qaf6 zx/L If]qdf klg a;fO ;g]{ qmd tLa| ?kdf a9\bf] 5 . a9\bf] zx/Ls/0fn] of] k|j[ltsf] k'li6 ub{5 . To;}u/L lxdfnaf6 kxf8 / lxdfn / kxf8af6 t/fO{df klg a;fO{ ;g]{ qmd cToflws 5 . t/ of] qmd ljutdf eGbf s]xL sd ePsf] cg'dfg ul/Psf] 5 . o; k|sf/sf] c;Gt'lnt a;fO ;/fOn] ljsf; lgdf{0fdf klg c;Gt'ng Nofp5 . ;g\ @))! sf] hgu0fgf cg';f/ s"n cfGtl/s a;fO ;/fOdf sl/j ^* k|ltzt u|fdL0f If]qaf6 u|fdL0f If]qdf g} ePsf] b]lvG5 eg] sl/j ($ k|ltzt a;fO ;/fO stf{x?sf] pb\ud :yfg u|fdL0f If]q lyof] . To;}u/L, &!=& k|ltztsf] uGtAo :yfg u|fdL0f If]q /x]sf] lyof] eg] @*=# k|ltztsf] uGtAo :yfg zx/L If]q lyof] -tflnsf ^_ .

tflnsf ^M g]kfndf a;fO ;/fOsf] k|a[lt, @))! -�df_ pb\d :yfg� uGtAo :yfg s"n�

u|fdL0f If]q Zx/L If]q

u|fdL0f If]q� ^*=@ @%=% (#=& zx/L If]q� #=% @=* ^=# s"n &!=& @*=# !))

a;fO;/fO{sf] csf]{ k|sf/ eg]sf] jfWosf/L a;fO ;/fO xf] . o:tf] k|sf/sf] a;fO ;/fO dflg;sf] lgoGq0feGbf aflx/ x'G5 . s'g} of]hgf ljgf g} pgLx? a;fO{ ;g{ afWo x'G5g\ . k|fs[lts k|sf]k, cfGtl/s tyf afXo åGb cflbsf sf/0f xhf/f} dflg;x? jif]{gL a;fO{ ;g]{ ub{5g\ . g]kfnsf] ;Gbe{df ljutsf] ;z:q åGbsf sf/0f xhf/f} dflg;x? lj:yflkt eP . xfn zflGt k|lqmof cufl8 a9L /x]sf] ;Gbe{df w]/} lj:yflktx? kmls{P tfklg cem w]/} dflg;x? To;} cnkq k/]sf 5g\ . t/fO{df xfn klg ;z:q åGb hf/L /x]sfn] ToxFfaf6 lj:yflkt x'g] qmd hf/L 5 .

Page 25: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

18

a;fO ;/fOsf laleGg sf/0fx? x'G5g\ . lzIff, :jf:Yo tyf ef}lts k"jf{wf/sf] cefj, /f]huf/Lsf] cj;/ gx'g', jftfj/0fLo k|lts"ntf / ef}uf]lns ljifdtf a;fO ;/fOsf k|d'v sf/0fx? x'g . /fHo tyf lghL If]qn] To:tf If]qx?df nufgL u/L u|fdL0f :t/;Dd ljsf; tyf cj;/x? >[hgf ug{ ;s] a;fO ;/fOnfO{ Jojl:yt ug{ ;lsg]5 . a;fO ;/fOsf] cfly{s, ;fdflhs, ;f+:s[lts tyf hg;fª\lVos kl/0ffd klg x'G5 . a;fO ;/fOn] pb\ud :yfg / uGtAo :yfgdf km/s–km/s c;/ kfb{5 . a;fO ;/fOsf] b/ pRr eP pb\ud :yfgdf sfd ug]{ pd]/sf] tyf lzlIft hgzlQmsf] cefj x'G5 . h;n] ubf{ ljsf;sf sfo{qmdx?nfO{ g} gsf/fTds c;/ k'¥ofpFb5 . To:tf sf/0f tyf kl/0ffdx?sf] n]vfhf]vf u/L a;fO ;/fOsf] k|lqmofnfO{ Jojl:yt agfpg hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfsf] cfjZostf kb{5 .

g]kfnsf] cfGtl/s a;fO ;/fO cfufdL lbgx?df cem a9\g] b]lvG5 . hg;ª\Vof a[l4b/df sdL cfP klg a;fO ;/fO b/df eg] sdL cfpg] 5}g . ;g\ @)!@ df s"n hg;ª\Vof sf] !)=@ k|ltzt hg;ª\Vof cfGtl/s a;fO ;/fO ug]{5g eg] @)@& df of] k|ltzt a9]/ !#=^ k'Ug] cg'dfg ul/Psf] 5 . xfns} cGt/k|fb]lzs hg;ª\Vof c'gkft / k|fb]lzs ;+/rgf sfod /x]df @)@& ;Dddf sl/j &) nfv dflg;x?n] a;fO ;/fO ug]{5g\ .

a;fO ;/fOsf] csf]{ dxTjk"0f{ kIf eg]sf] afXo a;fO ;/fO xf] . g]kfnaf6 b]zaflx/ hfg] / cGo b]zaf6 ljleGg sf/0fn] g]kfn lelqg] hg;ª\Vof of] ;d"xdf kb{5g\ . afXo a;fO ;/fOdf g]kfn / ef/t aLr g} w]/} x'G5 . v'nf ;Ldfgf / cfly{s, ;fdflhs tyf ;fF:s[lts ;dfgtfsf sf/0f g} oL b'O{ b]zaLr a;fO ;/fO a9L ePsf] xf] . xfnsf lbgx?df cfP/ >dsf] nflu ef/t afx]ssf t]>f] d'n'sx?df a;fO{ ;g]{ qmd tLa| ePsf] 5 . :jb]zdf /f]huf/Lsf cj;/x? gePsf sf/0f o'jfx? sfdsf] nflu vf8L nufotsf b]zx?df hfg] ub{5g\ . o;af6 k|fKt x'g] ljk|]if0fn] s]xL kmfO{bf k'¥ofP klg sfnfGt/df o;nfO{ lg?T;flxt ug'{ g} /fi6«sf nflu >]os/ x'g]5 . o:t} afXo a;fO ;/fOdf xfn b]lvPsf] goFf k|j[lt z}lIfs a;fO ;/fO xf] . ;of}+ dfqdf g]kfnL o'jfx? lzIffsf] nflu ljb]lzg] u/]sf 5g\ . Tof] ;d"xdf lzlIft / cfly{s?kn] ;Ifd o'jfx? g} kb{5g\ . tL o'jfzlQm lzIff k"/f u/]kl5 klg pt} sfd u/]/ a:g] x'gfn] b]zn] 7"nf] ;DklQ u'dfpg] u/]sf] 5 . To:tf o'jfx?nfO{ :jb]z kmls{g k|]l/t ug]{ / pgLx?sf] ;Lk / Ifdtf cg';f/ /f]huf/L cj;/x? k|bfg ul/Pdf k|ltef knfogsf] hl6n ;d:of xn x'g ;Sb5 .

a;fO ;/fOnfO{ k"0f{tM /f]s nufpg g;lsPtf klg o;nfO{{ Jojl:yt ug{ ;dodf g} k|efjsf/L of]hgf lgdf{0f gu/]df o;n] hg;ª\Vof ljt/0fdf c;Gt'ng a9fpF5 . hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfn] a;fO ;/fOnfO{ ;fdflhs, cfly{s tyf /fhgLlts kIf;Fu hf]8]/ cfjZos sfo{gLltx? agfpg]5 . a;fO ;/fOsf ;sf/fTds kIfx?nfO{ ;d]6\b} gsf/fTds c;/x? sd ug{ pb\ud tyf uGtJo :yfg b'j}df ljz]if sfo{qmdx? ;+rfng ul/g]5 . ;fy} cJojl:yt a;fO ;/fOn] uGtJo :yfgsf ef}lts k"jf{wf/x?dfly cgfjZos bjfj yKg] ub{5 . t;y{, ljsf;sf k"jf{wf/x? lgdf{0f ubf{ a;fO ;/fOsf] b/ tyf k|j[ltnfO{ klg ljz]if Wofg lbg k|f]T;flxt ul/g]5 h;n] ubf{ tL k"jf{wf/x?n] nfdf] ;do;Dd sfd ug]{5g\ .

a;fO ;/fOnfO{ Jojl:yt ug{ k|foM rf/ k|sf/sf /0fgLltx? ckgfOg]5g\ –!_ a;fO ;/fOnfO{ /f]Sg] (Stop), @_ a;fO ;/fOsf] k|jfxnfO{ sd 3gTj ePsf / goFf zx/x? tkm{ df]8\g] (Redirect), #_ a;fO ;/fOstf{nfO{ pb\ud :yfg kmsf{pg] (Return) / $_ a;fO ;/fOstf{nfO{ uGtAo :yfgdf g} ;'ljwfx? pknAw u/fO{ Jojl:yt ug]{ (Accommodate) . hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfn] pNn]lvt rf/j6f /0fgLltnfO{ cfˆgf] sfo{gLlt agfO{ a;fO ;/fOnfO{ Jojl:yt ug{ cfjZos sfo{gLlt lgdf0f{ ug]{{5 .

@=%=@ zx/Ls/0f ( )

Page 26: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

19

@=%=@ zx/Ls/0f (Urbanization)

hg;ª\Vofsf] ljt/0fdf k|efj kfg]{ csf]{ kIf eg]sf] zx/Ls/0f xf] . g]kfnsf] casf] ofqf klg zx/Ls/0fsf] g} xf] . zx/Ls/0fnfO{ hg;ª\Vof j[l4 tyf a;fO ;/fOn] c;/ kf/]sf] x'G5 . To;df klg zx/Ls/0f / a;fO ;/fO aLr cGof]Gofl>t ;DaGw 5 . b'a} Pscsf{sf sf/0f tyf kl/0ffdx? x'g\ . cfly{s ljsf;sf] qmddf s[lif cy{tGqaf6 u}/–s[lif cy{tGq tkm{ hfFbf zx/Ls/0f klg a9\b} hfG5 . g]kfn zx/Ls/0fsf lx;fjn] lgs} k5fl8 5 .

g]kfndf zx/Ls/0fsf] kl/efiffdf Ps?ktf gx'Fbf zx/Ls/0fsf] ljZn]if0fdf g} ;d:of pTkGg ePsf]n] kl/efiffnfO{ Ps?k agfpg' kb{5 . zx/Ls/0f Pp6f k|lqmof xf] . o;n] zx/ x'gsf nflu ;fdflhs tyf cfly{s ljsf;n] of]Uo ePsf :yfgx?sf] hg;ª\Vofsf] k|j[ltnfO{ hgfpFb5 . t;y{ zx/Ls/0fn] ;fdflhs, cfly{s tyf hg;fª\lVos dxTj af]s]sf] x'G5 . ;g\ @))! sf] hgu0fgf cg';f/ g]kfnsf] s"n hg;ª\Vof sf] !#=( k|ltzt hg;ª\Vof zx/L If]qdf a;f]af; ub{5g\ . of] cg'kft qmdzM a9\b} ;g\ @)!& df @# k|ltzt / @)@& df #! k|ltzt k'Ug] cg'dfg ul/Psf] 5 . hg;ª\Vofsf] a[l4b/ a;fO ;/fOsf sf/0fn] u|fdL0f If]qdf eGbf zx/L If]qdf w]/} a9L x'G5 .

g]kfnsf] zx/Ls/0f Jojl:yt x'g ;s]sf] 5}g . zx/ x'gnfO{ cfwf/e"t zt{x? k"/f gePsf :yfgx? klg ljljw sf/0fn] gu/kflnsf 3f]if0ff ul/Psf 5g\ eg] sof} zx/ x'gnfO{ of]Uo :yfgx?nfO{ u|fdL0f If]qdf /flvPsf] 5 . zx/Ls/0f Jojl:yt gx'Fbf zx/L hLjg si6k|b x'g'sf ;fy} zx/L–ul/jL (Urban Poverty) ;d:ofsf] ?kdf v8f e}/x]sf] 5 . zx/Ls/0fsf] b/nfO{ dWogh/ gu/L agfPsf ef}lts k"jf{wf/x?n] zx/L afl;GbfnfO{ ;]jf k'¥ofpg ;s]sf 5}g\ eg] k"jf{wf/x?sf] u|fdL0f tx;Dd lj:tf/ gx'bf u|fdL0f :yfgaf6 x'g] a;fO;/fO{ sd x'g'sf] ;§f emg al9/x]sf] 5 . zx/Ls/0fdf klg s]xL k|d'v zx/x?sf] cflwkTo 5 . hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfn] zx/Ls/0fsf] kl/efiffnfO{ Ps?ktf lbb} Jojl:yt zx/Ls/0fdf hf]8 lbg] / T;;af6 hg;flVos k|lqmofx?df kg{ hfg] c;/x?nfO{ ;Daf]wg ug]{ /0fgLlt lnPsf] 5 .

k|hgg\ b/nfO{ 36fO{ k|lt:yfkg txdf Nofpg zx/Ls/0f cTofjZos 5 . zx/Ls/0fn] dflg;sf] hLjg:t/ psf:gsf ;fy} :jf:Yo, lzIff, /f]huf/L, ;~rf/ tyf kl/jf/ lgof]hgsf ;]jfx?sf] kx'Frdf j[l4 ub{5 . Psn tyf ;fgf] kl/jf/sf] cjwf/0ff ljsl;t x'b} uPsf] ;Gbe{df zx/Ls/0fn] To:tf] wf/0ffnfO{ k|f]T;fxg ub{5 . ljZjsf] hg;fª\lVos Oltxf;df klg k|hgg\ b/sf] lgoGq0fdf ;fdflhs tyf cfly{s ljsf; / a9\bf] zx/Ls/0fsf] 7"nf] e"ldsf /x]sf] hg;fª\lVos ;+qmd0fsf] l;4fGt (Demographic Transition Theory) n] JofVof u/]sf] 5 .

zx/Ls/0fnfO{ Jojl:yt ub}{ ;fgf tyf Jojl:yt zx/sf] ljsf; ug]{ nIf hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfsf] /x]sf] 5 . zx/leqsf ul/j, dlxnf tyf lk5l8Psf ju{sf] hLjg:t/ psf:g] vfnsf sfo{qmdx?sf] lgdf{0f ug]{, u|fdL0f If]qx?nfO{ zx/f]Gd'v If]qsf] ?kdf ljsf; ug]{ / zx/L If]qdf cfjf;, vfg]kfgL, ;8s, lzIff, :jf:Yo tyf /f]huf/Lsf cj;/x? >[hgf ug]{ h:tf cfwf/e"t sfo{x?df of]hgfx? s]lGb|t x'g]5g\ . cfjZos k"jf{wf/ k"/f ePsf If]qx?nfO{ zx/L If]qsf] ?kdf ljsf; ug{ kxn ul/g]5 . zx/L If]qsf] ;+VofTds j[l4dfq geO{ u'0ffTds j[l4df ljz]if hf]8 lbO{g]5 . zx/Ls/0fnfO{ /fli6«o ljsf;sf] nIo;+u Pstfa4 ub}{ zx/L ;'ljwf tyf jftfj/0fsf] u'0f:t/df j[l4 ub}{ nlug]5 / pknAw k"jf{wf/x?sf] plrt Joj:yfkg ub}{ a9LeGbf a9L ;'ljwfx? lj:tf/ ul/g]5 . xfn;Ddsf] zx/Ls/0fn] s]xL k|d'v zx/x?sf] ar{:j :yflkt u/]sf] 5 . hg;ª\Vofsf] cfsf/nfO{ cfwf/ agfO{ ;fdflhs tyf cfly{s ljsf;sf k"jf{wf/x?sf] ljsf; / hg;ª\Vofsf cGo ljz]iftfx?nfO{ cfwf/ agfO{ zx/L If]q 3f]if0ff ug]{ k|lqmofsf]

Page 27: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

20

hg;ª\Vof ;DaGwL bL3{sfnLg of]hgfdf n}lËs d"nk|jflxs/0f

� ;|f]t tyf cj;/x?sf] kx'Frdf n}lËs ;dftf tyf ;dfgtf ;'lglZrt ul/g]5 .

� d"nk|jflxs/0fsf] nflu cfjZos kg]{ ;+:yfut ;+oGqnfO{ ;jlns/0f ul/g]5 .

� ;/sf/L, u}/;/sf/L tyf gLlh If]qnfO{ cem n}lËs ;Da]bgzLn agfpg] lg/Gt/ k|of; ul/g]5 .

� /0fgLlts tyf gLltut txdf dlxnfx?sf] k|ltlglwTjnfO{ k}/jL ul/g]5 .

� dlxnfx?sf] lzIff, :jf:Yo, /f]huf/ tyf dfgj clwsf/sf] /Iffsf nflu ljz]if k|of;x? ul/g]5g\ .

� ljsf; lgdf{0fsf ;j} lqmofsnfkx?nfO{ ;dfj]zL agfOg]5 .

� ;+/rgfut c;dfgtfnfO{ ;Daf]wg ul/g]5 .

� ;'kl/j]If0f tyf d"NofÍg k|0ffnLnfO{ n}lËs ;Da]bgzLn agfO{g] 5 .

nflu hf]8 lbOg]5 . If]qLo ;Gt'ngdf of]ubfg lbg] ;fgf zx/sf] ljsf;df hf]8 lbOg]5 . hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfn] zx/Ls/0f;+u hg;ª\Vofsf d'2fx?nfO{ PsLs[t u/L n}hfg] sfo{gLlt lgdf{0f ug]{5 .

@=%=# hg;ª\Vof / jftfj/0f (Population and Environment)

hg;ª\Vofn] jftfj/0fsf] ;'b[l9s/0f tyf ljgf; b'j}df e"ldsf v]Nb5 . jftfj/0f cGtu{t hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfn] jgh+un tyf hldgsf] cj:yfnfO{ ljz]if hf]8 lbg]5 . hg;ª\Vof j[l4;+u} hldg tyf jgh+unsf] k|of]udf j[l4 x'G5 . hg;ª\Vof j[l4, kl/jf/ ljefhg tyf a9\bf] zx/Ls/0fn] v]tLof]Uo hdLgnfO{ ljefhg ug'{sf ;fy} 3gf a:tLdf kl/0ft u/L /x]sf] 5 . o;n] s[lifdfly lge{/ /xg] kl/jf/nfO{ k|ToIf c;/ k'¥ofPsf] 5 . t;y{ hldgsf] pkof]unfO{ pTkfbgsf] nflu Jofj;flos/0f ug]{ / jf:tljs ls;fgsf] hldg dflysf] xs :yflkt ug{nfO{ hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfn] hf]8 lbg]5 . hnjfo' kl/jt{gsf] sf/0fn] hg;ª\Vof tyf ljsf;df kg]{ c;/x? Go"lgs/0f ug]{ sfo{s|dx? NofOg]5g\ .

s]xL ;do cufl8;Dd k|z:t ;Defjgf af]s]sf] jg;Dkbf a9\bf] hg;ª\Vof sf] rfFk, zxl/s/0f tyf t:s/Lsf sf/0f lbgk|ltlbg ljgf; e}/x]sf] 5 . jg;Dkfbfsf] cfly{s, Joj;flos tyf kof{j/0fLo dxTj /xG5 . o;n] ul/j kl/jf/nfO{ hLjg lgjf{xsf] alnof] ljsNk k|bfg ub{5 . hldg, h+un / hn;|f]tsf] ul/j 3/kl/jf/;+u ulx/f] ;DjGw x'G5 . lo ;|f]tx?sf] plrt kl/rfngaf6 ul/jL Go"lgs/0fdf 7f]; of]ubfg k'Ub5 . hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfn] lo ;Dkfbfx?sf] ul/j tyf ;LdfGts[t ;d'bfosf] lxtdf k|of]u u/L ul/jL lgjf/0fdf ;xof]u k'¥ofO /fli6«o ljsf; ug]{ nIf /fv]sf] 5 .

@=^ n}lËs d"nk|jflxs/0f (Gender

Mainstreaming)

n}lËs d"nk|jflxs/0fn] ljsf;sf lqmofsnfkx?nfO{ Ps kIfLodfq geO a9L ;dfj]zL tyf n}lËsd}qL agfpFb5 . ljsf;sf lqmofsnfkx? xfn;Dd k'?if k|wfg lyP eg] dlxnfx?nfO{ nfef+z k|fKtstf{sf] ?kdf dfq ;Lldt ul/GYof] . t/ cj ljsf; lgdf{0fsf x/]s txdf dlxnfnfO{ klg ;dfg ;xeflu u/fOP dfq ljsf;n] plrt lbzf lng ;S5 eGg] cjwf/0ffdf ljZj g} ;xdt ePsf] 5 . o;} qmddf ;g\ !(($ sf] sfo/f] ;Dd]ng / ;g\ !((% a]OlhË ;Dd]ngn] n}lËs d"nk|jflxs/0fnfO{ ljz]if hf]8 lbg] sfo{gLlt kfl/t u/]sf] 5 . h;sf] g]kfn klg kIf /fi6« xf] . hg;ª\Vof of]hgfn] n}lËs d"nk|jflxs/0fsf] b[li6sf]0faf6 n}lËs c;dfgtf x6fpg dxTjk"0f{ e"ldsf v]Ng]5 . n}lËs cjwf/0ffn] dlxnfx? ljsf;sf

Page 28: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

21

hg;ª\Vof ;DaGwL bL3{sfnLg of]hgfdf n}lËs d"nk|jflxs/0f

@=%=# hg;ª\Vof / jftfj/0f ( )

@=^ n}lËs d"nk|jflxs/0f (

)

lg0f{ostf{ x'g\ k|ltkmn k|fKt ug]{ lglZqmo kfqdfq xf]Ogg\ eGg] dfGotf /fVb5 . d"nk|jflxs/0f eGgfn] ljsf; lgdf{0fsf gLltx?, sfo{qmd÷kl/of]hgfx? tyf p2]Zox?nfO{ n}lËs ;+j]bgzLn agfpg' xf] .

n}lËs d"nk|jflxs/0fn] ;fdflhs, cfly{s, /fhgLlts / kfl/jfl/s hLjgdf n}lËs d'2fx?nfO{ ;d]6\g'sf ;fy} n}lËs lx+;fsf] dfqf / k|j[ltnfO{ dWogh/ ub}{ lx+;f /lxt ;dfh lgdf{0f ug{ /fli6«o gLlt tyf sfo{qmdnfO{ n}lËsd}qL agfpg] / gLlt tyf sfo{qmdx?sf] sfo{fGjogsf] nflu ;+:yfut ;+oGqsf] ljsf; ug{ hf]8 lbG5 . n}lËs d'2fx? hg;ª\Vof ;d:ofsf] s]Gb|df /x]sf x'G5g\ . dlxnflj?4 x'g] sfg"gL, ;fdflhs–cfly{s, z}lIfs, :jf:Yo tyf ;|f]tx?sf] kx'Fr tyf kl/rfngdf x'g] lje]bx?nfO{ Go"lgs/0f u/L ;dtfd"ns ;dfhsf] lgdf{0fdf hf]8 lbg' hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfsf] p2]Zo /x]sf] 5 .

g]kfnn] ljut s]xL jif{x?df lzIff tyf :jf:Yo If]qdf pNn]vgLo k|ult u/]sf] 5 . h;n] dlxnfx?sf] hLjg:t/ psf:gnfO{ lgs} d2t k'¥ofPsf] 5 . n}lËs ljsf; ;"rsfÍdf ePsf] j[l4n] dlxnf / k'?ifaLrsf] cfly{s tyf ;fdflhs leGgtfdf yf]/} ePklg sdL cfPsf] 5 . t/ lo pknlAwx? ;j} If]q, ju{ / hftLotfsf dlxnfx?df ;dfg ?kdf ljtl/t 5}gg\ . sd ljsl;t If]qx?df ;'wf/sf] qmd ;':t 5 eg] lje]b klg pRr /x]sf] 5 . dlxnfx?sf] ljsf; lgdf{0f, ;fdflhs tyf cfly{s If]qdf ;xeflutfdf j[l4 eP tfklg lg0f{fos txdf eg] x'g ;s]sf] 5}g .

g]kfnsf] s"n hg;ª\Vofsf] cfwfeGbf a9L lx:;f cf]u6]sf dlxnfx?sf] cfly{s, ;fdflhs tyf /fhgLlt ;xeflutf t'nfgfTds ?kdf lgs} sd 5 . dlxnfx?sf] cfly{s lqmofsnfkdf ;xeflutf j[l4 eP klg cfocfh{gsf] kl/rfngdf :jtGqtf 5}g . dlxnfx? ljz]iftM s[lif If]qdf ;Lldt 5g\ eg] u}/s[lif If]qdf cbIf tyf tNnf] txsf] sfddf dfq ;Lldt 5g\ . gLlt lgdf0f{sf] txdf dlxnfx?sf] ;xeflutfdf ljutsf] t'ngfdf j[l4 eP tfklg Tof] kof{Kt 5}g . dlxnfx? cfˆgf] AolQmut hLjg;+u ;DalGwt ljifox?df ;d]t lg0f{o lng :jtGq 5}gg\ . g]kfndf pTkfbg If]qsf /f]huf/ hgzlQmsf] sl/j $% k|ltzt dlxnfx? 5g\ eg] k|zf;sLo If]qdf !$ k|ltzt dfq dlxnfx? 5g\ . cfly{s ?kn] ;lqmo dlxnfx?sf] 7"nf] lx:;f :j/f]huf/ jf kfl/jfl/s >ddf /x]sf] 5 . dlxnfx?n] ;dfg sfdsf nflu k'?ifeGbf sd Hofnf kfpF5g\ . cfly{s lqmofsnfkdf dlxnfx?sf] ;xeflutdf j[l4 eP tfklg ;|f]tx?sf] kl/rfngdf pgLx?sf] clwsf/ :yflkt x'g ;s]sf] 5}g .

dlxnfx?sf] ;DklQdflysf] :jfldTj Hofb} sd 5 . ;g\ @))! sf] hgu0fgfdf !! k|ltzt 3/kl/jf/sf dlxnfsf] :jfldTjdf hUuf / %=% k|ltzt dlxnfsf] :jfldTjdf 3/ /x]sf] b]vfPsf] 5 . tYox?n] dlxnfx?nfO{ ul/jx?dWo]sf] klg ul/j b]vfPsf 5g\ . ul/jLsf] c;/ ;j}eGbf a9L dlxnfsf] :jf:Yo, lzIff, /f]huf/L tyf cGo j}olQms :jtGqtf dfly k/]sf] 5 . dlxnfx? :jtGq, ;zQm / ;Ifd eP eg] k|hgg\ k|lqmof dlxnfx?sf] lgoGq0fdf x'G5 . h'g k|hgg\ b/nfO{ k|lt:yfkg txdf Nofpg cTofjZos zt{ xf] . k|hgg\ b/df lgoGq0f ug{ dlxnfsf] ;j{kIfLo ljsf; ug'{ clgjfo{ x'G5 / h'g n}lËs d"nk|jflxs/0f ljgf ;Dej x'b}g . t;y{, hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfn] n}lËs d"nk|jflxs/0fnfO{ ljz]if hf]8 lbPsf] 5 . o;sf nflu of]hgfdf gLlt lgdf{0f txdf dlxnfx?sf] ;xeflutfdf j[l4 ug]{, ;|f]tx?sf] kl/rfngdf clwsf/ :yflkt ug]{, k|hgg\ :jf:Yodf clwsf/ :yflkt ug]{, ;fdflhs–cfly{s ljsf;df ePsf c;dfgtf x6fO{ lje]b /lxt ;dfh lgdf0f{ ug]{ h:tf /0fgLltx? lnPsf] 5 .

g]kfndf xfn;Dd n}lËs d"nk|jflxs/0fsf nflu ul/Psf k|of;x? ;x|fgLo eP klg :ki6 sfo{lbzf, k|lta4tf / ;+/rgfut ljsf;sf] cefjdf ck]lIft ;kmntf xfl;n x'g ;s]sf] 5}g . /fli6«o tyf cGt/f{li6«o jftfj/0f ;sf/fTds ePsf] cj:yfdf n}lËs ;jfnx?nfO{ ljsf;sf bL3{sfnLg gLltx?;+u

Page 29: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

22

PsLs/0f ub}{ sfof{Gjog u/]df ;kmntf k|fKt x'g]5 . n}lËs d"nk|jflxs/0fnfO{ ;dli6ut cfly{s gLltn] ;d]6\g g;s]sf] cj:yfdf cfly{s gLltnfO{ n}lËsd}qL agfpg hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfn] e"ldsf v]Ng]5 . hg;ª\Vof Joj:yfkgsf gLlt lgdf{0f b]lv lnP/ txut sfof{Gjogsf lqmofsnfkdf dlxnf ;xeflutf ;'lglZrt u/fO{g]5 . dlxnfnfO{ k'?ifsf lg0f{ox?sf] cfjfhljxLg ;fIfL dfq gagfO{ ;fe]mbf/ tyf lg0f{ostf{ agfOg]5 . pgLx?sf] efjgfsf]] plrt ;Ddfg u/L Ifdtf j[l4sf cj;/x? k|bfg ul/g]5 .

dlxnfdfly nufgL clxn]sf] cfjZostf xf] . lzIff,:jf:Yo,s'kf]if0f cflbdf dlxnfdflysf] nufgLsf] k':tf};Dd u'0ffTds k|efj /xG5 . ;g\ @))( sf] ljZj hg;ª\Vof lbj;n] klg of] s'/fnfO{ ljz]if hf]8 lbPsf] 5 . xfnsf ;j]{If0fx?n] dlxnfsf] ;fIf/tf k|ltzt a9]/ %# k|ltzt k'u]sf] b]vfPsf] 5, h'g k'?ifsf] t'ngfdf @) k|ltzteGbf a9Ln] sdL xf] . of] Ps bzs cufl8 sl/j #) k|ltztsf] lyof] . o;n] klg l:yltdf qmlds ;'wf/ cfPsf] b]vfPsf] 5 . hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfn] ;'wfl/Psf] l:yltsf] kmfO{bf p7fpb} ;fdflhs tyf cfly{s kIfaf6 dlxnfx?nfO{ :jfoQ / ;Ifd agfO{ n}lËs lae]b x6fpg] / hg;ª\Vof Joj:yfkgdf ;sf/fTds of]ubfg k'¥ofpg] nIo /fv]sf] 5 .

@=& ;fdflhs kIf (Social Dimesion)

hg;ª\Vofsf] ;fdflhs kIfn] ;fdflhs ljljwtfn] hg;fª\lVos k|lqmofdf kfg]{ c;/ / hg;fª\lVos k|lqmofn] ;fdflhs ;+/rgfdf kfg{ ;Sg] c;/sf] af/]df ljZn]if0f u/L ;f]xL cg';f/sf] gLlt lgdf0f{df ;xof]u k'¥ofpFb5 . hg;ª\Vof sf] ;fdflhs kIf a[xt x'G5 . g]kfn ;fF:s[lts tyf ;fdflhs ;+/rfgsf] lx;fjn] ljljwtfn] el/k"0f{ ePsfn] klg ;dflhs kIf dxTjk"0f{ /x]sf] 5 . dlxnf, hghftL, blnt, dw];L, lk5l8Psf If]qsf] ;fdflhs ;dfj]zLs/0f clxn]sf] hNbf]aNbf] d'2f xf] . To:t} afnaflnsf, ckfË, h]i7 gful/s / lj:yflkt hg;ª\Vof klg ;dflhs ;'/Iffsf] bfo/fleq kb{5g\ . /fHosf] ;fdflhs ;'/Iff k|0ffnL / If]q bl/nf] / km/flsnf] x'g' h?/L 5 . h;n] ubf{ ;j} g]kfnLn] /fHosf] pkl:yltsf] dxz'; ug{ ;s'g\ .

;fdflhs ljsf;n] cfly{s, /fhgLlts tyf hg;fª\lVos ljsf;nfO{ ;+:yfut ub{5 . hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfn] ;fdflhs kIfnfO{ hg;ª\Vof Joj:yfkgsf] nflu rflxg] cfwfe"t jftfj/0fsf] lgdf{0fsf nflu pkof]u ug]{ nIo lnPsf] 5 . ;LdfGts[t tyf lk5l8Psf / cfl>t hg;ª\Vof nfO{ ;fdflhs ;'/Iff gLltn] g;d]6\g] xf] eg] ;Dk"0f{ g]kfnLsf] hLjg:t/ psf:g] d"n nIf k"/f x'b}g . dlxnf, hghftL, blnt, dw];L / lk5l8Psf If]qsf afl;Gbfx? /fHosf] ;+:yfut c;dfj]zL ;+/rgfsf sf/0f aiff}{b]lv ;fdflhs tyf cfly{s ljsf;df ;d]l6Psf 5}gg\ . ltgLx?nfO{ d"nwf/df Nofpg hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfn] of]ubfg lbg]5 .

tflnsf &M hfltut ;d"xcg';f/ hg;fª\lVos tyf ;fdflhs l:ylt, @))!

hft÷hftLotf s"n k|hgg\ b/ -@))!_

cf};t cfo' -@))!_

;fIf/tf k|ltzt -@))!_

blnt $=&# %&=@ ##=* cflbaf;L÷hghftL $=)! %*=&$ %#=^ g]kfn $=! ^)=$ %$=!

;|f]tM bL3{sfnLg hg;ª\Vof ;DjGwL of]hgfsf] lj:t[t d:of}bf b:tfj]h .

hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfdf ;fdflhs kIf

Page 30: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

23

@=& ;fdflhs kIf ( )

tflnsf &M hfltut ;d"xcg';f/ hg;fª\lVos tyf ;fdflhs l:ylt, @))!

hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfdf ;fdflhs kIf

� hg;fª\lVos k|lqmofsf ;fdflhs ljljwtfnfO{ ;Daf]wg ul/g]5 .

� hg;ª\Vof Aj:yfkg ug{ ;LdfGts[t tyf lk5l8Psf ;d'bosf ljlzi6 cfjZostfx? k"/f ul/g]5 .

� ;fdflhs ;'/Iff ;~hfnnfO{ dha't tyf km/flsnf] agfOg]5 .

� hg;f+lVos, ;dflhs tyf cfly{s lqmofsnfksf ;fdflhs lje]b x6fpg 7f]; of]ubfg k'¥ofpg]5 .

� lk5l8Psf tyf ;LdfGts[t ;d'bfonfO{ ljsf;sf] d"nwf/df Nofpg ;xof]u ug]{5 .

pNn]lvt ;LdfGts[t ;d'bfosf] hg;fª\lVos ;"rfsfÍx? gsf/fTds 5g\ . pgLx?sf] k|hgg\ b/ pRr 5 . cf};t cfo' sd 5 . ul/jL AofKt 5 . z}lIfs cj:yf sdhf]/ 5 . ;fdflhs, cfly{s tyf /fhgLlts ;xeflutf sd 5 . k|hgg\ b/nfO{ k|lt:yfkg txdf k'¥ofpg, cf};t cfo' a9fpg, z}lIfs :t/ ;'wf/ ug{ tyf cfly{s cj:yf ;'wf/ ug{ hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfn] cfjZos /0fgLlt agfO{ sfof{Gjog ug]{5 . /0fgLltx?n] pQm ;d'bfoleqsf] cfGtl/s lje]bnfO{ klg ;Daf]wg ug'{ kg]{5 . To;}u/L afnaflnsf, ckfË tyf h]i7 gful/sx?sf] ;fdflhs ;'/Iffsf] nflu /fHosf] gLlt klg jfnd}qL, ckfËd}qL / h]i7 gful/sd}qL gLltx? lgdf{0f ug{' kb{5 . o:tf gLltx?n] klg ;Gtfgsf] ;+VofTds dxTj 36fO{ u'0ffTds dxTjnfO{ k|f]T;flxt ub{5 . h;sf] kl/0ffd :j?kM k|hgg\ b/df sld cfO{ hg;ª\Vof Joj:yfkgdf ;xof]u k'Ub5 .

hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfdf ;fdflhs ljsf;n] ;fdflhs Gofosf] l;4fGtnfO{ clËsf/ ug]{5 . g]kfnsf xfnsf of]hgfx?n] ljutsf] t'ngfdf a9L ;fdflhs ;dfj]zLs/0fnfO{ dxTj lbPsf 5g\ . g]kfnLdf cfPsf] r]tgf, j9b} uPsf] z}lIfs :t/, ;~rf/sf] ljsf;, /fhgLlts kl/j{tg cflb sf/0fn] /fHonfO{ ;dfj]lzs/0f tyf ;fdflhs Gofodf k|lta4 x'g k|]l/t u/]sf] xf] . ;fdflhs ljsf; tyf ;'/Iffsf nflu g]kfnn] lzIff, :jf:Yo tyf /f]huf/Ldf lk5l8Psf tyf ;LdfGts[t ;d'bfosf nflu ;sf/fTds lje]bsf] gLlt ckgfpb} cfPsf] 5 . o:tf gLltx?nfO{ sfod /fVb} lk5l8Psf ;d'bfosf] Ifdtf j[l4df ljz]if hf]8 lbO{ k|lt:kwf{Tds Ifdtf a9fpg hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfn] e"ldsf v]Ng]5 . afnaflnsfx?sf] ;jf{ËL0f ljsf;df ljz]if of]hgfx? Nofpg] 5 . ;j} afnaflnsfnfO{ :j:y agfpg / ljBfno lzIffdf clgjfo{ ;xefuL u/fpg ljz]if sfo{qmdx?nfO{ k|f]T;flxt ul/g]5 .

ckfË, c;fxo, a[4a[4f tyf Psn dlxnfx?nfO{ /fHon] lbPsf] ;xof]u lg/Gt/tf lbb} pgLx?sf] ;Lk / IfdtfnfO{ ljz]if ;b'kof]u u/L /fi6« lgdf{0fdf ;xof]uL agfpg ;/sf/L, u}/;/sf/L tyf lghL If]qsf] bfloTjdf j[l4 ul/g]5 . hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfn] ;fdflhs ljsf; tyf ;'/IffnfO{ clwsf/sf] ?kdf :yflkt u/L /fli6«o dxTjdf /fVg] / bDktLx?nfO{ x/]s k|sf/af6 ;'/lIft dxz'; u/fO{ ;Gtfg tyf kl/jf/sf] u'0f:t/ j[l4 ug{ ;xof]u ug]{ nIf /fv]sf] 5 . /fli6«o ckfË gLlt agfpg], hgu0fgf / cGo tYofÍsf ;|f]tx?nfO{ ckfË ;DaGwL ;"rgfx? ;+sng ug{ nufpg], ckfËx?nfO{ Ifdtf cg';f/sf] hLjgf]kof]uL tflnd lbO{ cfly{s ?kn] ;Ifd agfpg x/;Dej k|of; ug]{, pgLx?nfO{ lzIff, :jf:Yo, /f]huf/L tyf /fHo ;+oGqdf ljz]if ;'ljwfx? k|bfg ug]{ h:tf sfo{qmdx? tyf h]i7 gful/ssf] cg'ej, ;Lk / 1fgsf] pkof]u u/L k':tfGt/ sd ug]{ / pgLx?nfO{ ;Ddflgt hLjgofkgsf] cj;/ k|bfg ug]{ gLlt klg hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfn] lnPsf] 5 .

g]kfnsf] hg;ª\Vof a}jflxs d"NodfGotf, a;f]jf;, kfl/jfl/s ;DaGw, k|hgg\, ?U0ftf, d[To' tyf a;fFO ;/fOF k|ltsf] cjwf/0ff cflbdf Psbd} ljljwtfk"0f{ 5 . ljleGg ;d'bfo / ;d"xsf] ;fdflhs–cfly{s ljz]iftfx? ;dfg 5}gg\ . To;sf/0f hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfn] –!_ ljleGg ;d'bfosf]

Page 31: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

24

;:s[lts 1fg, wf/0ff tyf Aojfxf/sf] ;+j]bgzLntf / @_ pgLx?sf] ;fdflhs–cfly{s tyf hg;fª\lVos cj:yfnfO{ Wofg lbO{ hg;ª\Vof ;d:ofsf] ;Daf]wg ug{]5 . o;sf ;fy} tYofÍnfO{ klg ljleGg ;d'bfosf] ;fdflhs, cfly{s / hfg;f+lVos cj:yf emNsg] lsl;dsf] agfO{g]5 .

@=* las]Gb|Ls/0f / ;+u7gfTds kIf (Decentralization and Institutional Aspects)

las]Gb|Ls/0f / ;+u7gfTds kIfn] hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgffsf] sfof{Gjogsf] nflu rflxg] ;+oGq lgdf{0fdf hf]8 lbg]5 . o;n] hg;ª\Vof Joj:yfkgsf] ;Gbe{df las]Gb|Ls/0f nfO{ ;jnLs/0f ug]{5 . bL3{sfnLg hg;Vof of]hgfn] /fHo ;+oGqnfO{ :yfgLo txdf lj:tf/ u/L clwsf/sf] ;d]t k|Tofof]hg ug]{ :yfgLo lgsfonfO{ :jtGq / :jfoQ agfpg e"ldsf v]Ng]5 . h;n] ubf{ sfo{qmd lgdf{0f / sfo{Gjogsf ;fy} ;|f]tx?sf] Aoj:yfkg / kl/rfng k|efjsf/L ?kdf x'g;Sb5 . o;/L :yfgLo:t/df of]hgfx?sf] lgdf{0f / sfo{Gjog ubf{ ;d'bfosf] j[xt ;xeflutfdf hf]8 lbOg]5 .

hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfn] :yfgLo :t/df hfg;f+lVos tyf ;fdflhs tYofÍ ;+sng tyf Joj:yfkgnfO{ ;jn agfpg] / tL ;"rgfx?nfO{ of]hgf lgd{f0f, sfof{Gjog, ;'kl/j]If0f / d"NofÍgdf k|efjsf/L ?kdf k|of]u ug'{ kb{5 . hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgf sfof{Gjogsf] nflu :ki6, oyfy{k/s / sfo{Gjog of]Uo ;+:yfut ;+/rgfsf] lgdf{0f ul/g]5 . To:tf] ;+oGqn] pRr:t/df hg;ª\Vof ;+u ;DalGwt sfo{qmdx?sf] ;+of]hg tyf ;'kl/j]If0f ug]{5 . To;sf ;fy} cGo ;/f]sf/jfnfx?sf] e"ldsfnfO{ klg :ki6 kfl/g]5 . hg;ª\Vof of]hgf s'g} dGqfno jf ljefu ljz]ifsf] dfq geO{ ;Dk"0f{ lgsfosf] ;/f]sf/sf] ljifo ePsfn] ;j}n] o;sf] :jfldTj u|x0f ug'{ kb{5 . To;df klg k|d'v e"ldsf v]Ng] :jf:Yo tyf hg;ª\Vof dGqfnosf] hg;ª\Vof dxfzfvfsf] :t/f]Gglt u/L ;fwg, ;|f]t tyf hgzlQmsf] kof{Kt Joj:yf ul/g]5 .

las]Gb|Ls/0fn] :yfgLo lgsfosf] Ifdtf ljsf; tyf kl/rfngaf6 hg;ª\Vof Joj:yfkgnfO{ lgDg tl/sfaf6 ;xof]u ub{5M

� hg;ª\Vof Joj:yfkg :yfgLo of]hgf lgdf{0fdf k|efjsf/L 9+un] cfj4 x'g]5 . � kl~hs/0f k|0ffnL k|efjsf/L / ;'b[9 x'g]5 . � of]hgf lgdf{0fsf] nflu jf:tljs tYofÍ pknAw x'g]5 .

pNn]lvt p2]Zosf nflu ablnbf] kl/j]zdf :yfgLo lgsfosf] e"ldsfnfO{ k'gM kl/eflift ul/g]5 / ltgLx?nfO{ hg;ª\Vof Aoj:yfkgsf sfo{qmdx? ;+rfng ug{ / :yfgLo gLlt tyf of]hgfx?sf] d'Vo c+z agfpg lhDd]jf/ agfOg]5 .

hg;ª\Vof sf d'2fx?nfO{ k|efjsf/L ?kdf gLlt tyf sfo{qmdx?df ;dfj]z ug{ ;+:yfut ;+oGqsf] ljsf; u/L hg;ª\Vof ;+u ;DalGwt ljifox?sf] cWoog, cg';Gwfg tyf ;fj{hlglss/0fdf ljz]if hf]8 lbOg]5 . g]kfndf hg;ª\Vof ljifon] kfpg' kg]{ dxTj kfPsf] 5}g eg] ;/sf/L txdf klg o;nfO{ sd dxTjsf] If]qdf /flvG5 . hg;ª\Vof sf] plrt cWoog, cg';Gwfg / ljZn]if0f lagf hg;ª\Vof Aoj:yfkg ;lhnf] x'b}g . hg;ª\Vof Joj:yfkg lagf ;fdflhs–cfly{s pGglQ ;xh gx'g] oyfy{tf af]w u/L hg;ª\Vofsf ljifox?nfO{ Aofks, ;fGble{s / uxg agfpg /fli6«o :t/df ;zQm ;+oGqsf] lgdf{0fsf] cfjZostfnfO{ bL3{sfnLg hg;ª\Vof of]hgfn] p7fPsf] 5 .

Page 32: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

25

@=* las]Gb|Ls/0f / ;+u7gfTds kIf ( )

a9\bf] hg;ª\Vofsf] sf/0fn] cfjZostfx? klg a9\g] / gofFgofF d'2fx? b]vf kg]{ x'gfn] To;nfO{ lg/Gt/ cg';Gwfg u/L ;dfwfgsf pkfox? l;kmfl/; ug{ e}/x]sf lgsfox?aLrsf] ;dGjo lgdf{0f ug{ klg pRr :t/b]lv :yfgLo :t/;Dd :yfoL ;+oGqsf] ljsf;df hf]8 lbOg]5 . pQm ;+oGqn] a9\bf] hg;ª\Vofsf] cfjZostf cg';f/ ;]jfx?sf] lj:tf/sf] nflu of]hgf lgdf{0fdf ;xof]u k'¥ofpg] 5 .

g]kfndf xfn hg;ª\Vof ;+u ;DjlGwt ljifox? :jf:Yo tyf hg;ª\Vof dGqfnon] x]b}{ cfPsf] 5 eg] tYofÍ ;+sng;+u ;DjlGwt sfo{x? s]Gb|Lo tYofÍ ljefu / kl~hs/0f ;DaGwL sfo{x? :yfgLo ljsf; dGqfno cGtu{tsf] kl~hs/0f /lh:6«f/sf] sfo{non] x]b{} cfPsf] 5 . ljZjljBfno nufotsf cGo cWoog cg';Gwfg ;+:yfgx? nufotsf ljleGg ;+:yfx? hg;ª\Vof Joj:yfkg sfo{df sfo{/t 5g\ eg] ;+o'Qm /fi6« hg;ª\Vof sf]if cGt/f{li6«o :t/sf] o; ;+u ;DlGwt k|d'v u}/;/sf/L ;:yf xf] . o;sf ;fy} hg;ª\Vof of]hgf;+u k|ToIf ;/f]sf/ /fVg] cGo w]/} /fli6«o / cGt/f{li6«o u}/;/sf/L ;:yfx? sfo{/t 5g\ . t/ tL ;+:yfx?aLr k|efjsf/L ;dGjo gx'Fbf sfo{qmdx?sf] sfof{Gjog k|efjsf/L x'g ;s]sf] 5}g . t;y{ tL ;+:yfx?sf ;fy} lghL If]qsf] klg hg;ª\Vof Joj:yfkgdf k|efjsf/L ;xeflutf j[l4 ug{ /fli6«o :t/sf] hg;ª\Vof cWoog, cg';Gwfg / Joj:yfkg ;+oGq ljsf; ug{df hf]8 lbO{g] 5 .

Page 33: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

efu M tLg

hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfsf] sfo{of]hgf

@)^&–@)*&

-@)!) @)#!_

Page 34: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

efu M tLg

hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfsf] sfo{of]hgf

@)^&–@)*&

-@)!) - @)#!_

Page 35: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

28

#_ hg;ª\Vof ;DaGwL bL3{sfnLg of]hgfsf] sfo{of]hgf

o; efudf hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sfnLg of]hgfsf] sfo{of]hgf k|:t't ul/Psf] 5 . o; of]hgfsf] d'n p2]Zo hg;ª\Vof ;DaGwL bL3{sfnLg of]hgfdf pNn]v ul/Psf hg;ª\Vof ;DaGwL sfo{s|dx?nfO{ r/0f j¢ ?kdf nfu" ug]{ /x]sf] 5 . t;y{ o; of]hgfdf hg;ª\Vof ;DaGwL sfo{s|dx? / s[ofsnfkx?sf] klxrfg, k|fyldsLs/0f, d'Vo lhDd]jf/ lgsfo, ;xof]uL lgsfo, sfo{s|dsf] cjwL ;lxtsf] sfo{ of]hgf th{'df ul/Psf] 5 .

o; sfo{ of]hgfn] bL3{sflng of]hgfn] /fv]sf] ;f]rnfO{ jf:tljstfdf kl/0ft ug]{ 5 / ;Dk"0f{ g]kfnL hgtfsf] hLjg:t/ psf:g of]ubfg ug]{ ljZjf; lnOPsf] 5 . o; sfo{of]hgfnfO{ hg;ª\Vof ;DjGwL bL3{sflng of]hgfn] k|:t't u/]sf If]qut ljZn]if0fsf cfwf/df ;f]r tflnsf (Logical Frame Work) jgfO{ k|:t't ul/Psf] 5 .

#=! hg;ª\Vof ;DaGwL bL3{sfnLg of]hgfsf] sfo{of]hgfsf p2]Zox? (Objectives of the Plan of Action of PPP)

� hg;ª\Vof , k|hgg\ :jf:Yo / ul/jLnfO{ ljsf;sf lqmofsnfkx?df ;dfof]hg ug]{ sfo{qmdx?sf] klxrfg u/L sfo{FGjog ug'{ .

� bL3{sfnLg hg;ª\Vof of]hgfsf p2]Zox? xfl;n x'g] u/L sfo{s|dx? lgdf{0f ug'{ /

� sfo{qmdx?sf] sfof{Gjog ug]{ lhDd]jf/ lgsfosf] klxrfg u/L sfof{Gjogsf] k|lqmof :ki6 kfg'{ .

#=@ sfo{qmdsf] lgwf{l/t ;do ;Ldf

of] sfo{of]hgfdf sfo{s|dsf] sfof{Gjogsf] nflu lgDgfg';f/sf] ;do ;Ldf lgwf{/0f ul/Psf] 5M

� tTsfnLg– Ps aif{eGbf sd

� 5f]6f] cjlw–tLg aif{ leq

� dWod cjlw– $ b]lv !) aif{ ;Dd

� bL3{sfnLg –!) aif{eGbf a9L

#=# cg'dfgx? (Assumptions)

of] sfo{of]hgf tof/ ubf{ lgDg cg'dfgx? ul/Psf 5g\M .

� hg;ª\Vof sf d'2fx?nfO{ ;j{kIfLo d'2fsf] ?kdf klxrfg ul/g] 5 . To;sf/0fn] hg;ª\Vof sf d'2fx?nfO{ ljsf;sf If]qut gLltx?df ;dfj]z ug{ hf]8 lbOg]5 .

� ;/sf/L, u}/;/sf/L tyf lghL If]q;+usf] ;xsfo{df hf]8 lbOg] 5 .

� /fHosf] tkm{af6 of]hgf sfo{Gjogsf] nflu k"0f{ k|lta4tf hgfOg]5 / of]hgfnfO{ k"/f ug}{ kg]{ bfloTj dflgg]5 .

� lhDd]jf/ lgsfox?n] of] of]hgfsf] :jfldTj :jLsf/ u/L ;f]xL cg'?ksf] lj:t[t sfo{of]hgf lgdf{0f u/L tf]lsPsf];dodf sfof{Gjog ug]{5g\ .

efu M rf/

If]qut lj:t[t sfo{of]hgf

-efu b'O{df pNn]v ePsf If]qut ljZn]if0f ;DjGwL ljifox?sf] sfof{Gjog ;f]r tflnsf_

Page 36: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

#_ hg;ª\Vof ;DaGwL bL3{sfnLg of]hgfsf] sfo{of]hgf

#=! hg;ª\Vof ;DaGwL bL3{sfnLg of]hgfsf] sfo{of]hgfsf p2]Zox? ()

#=@ sfo{qmdsf] lgwf{l/t ;do ;Ldf

#=# cg'dfgx? ( )

efu M rf/

If]qut lj:t[t sfo{of]hgf

-efu b'O{df pNn]v ePsf If]qut ljZn]if0f ;DjGwL ljifox?sf] sfof{Gjog ;f]r tflnsf_

Page 37: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

30

2.2

k|hgg

\ :jf

:Yo

p2]Z

o @=@=!M h

g;ª\V

of a[l

bb/n

fO{ 3

6fpg]

. /0

fgLlt

@=@=@M d

ft[ t

yf lzz' :jf

:Yo, k

l/jf

/ lgof

]hgs

f ;]jf

h:t

f j[x

t k|h

gg\ :jf

:Yos

f sfo

{qmdx?

/ k

|hgg

\ :jf

:Yo

tyf hg;

ª\Vof

a[l4s

f kl/0

ffdx?

sf] af

/]df hgr

]tgf huf

pg]

sfo

{qmdx?

sfo

f{Gjog

ul/g]5

.

qm=;

= sfo

{qmd÷lqmo

fsnfkx?

lh

Dd]jf

/ lgsfo

;xo

f]uL lgsfo

;dof

jlw

;"rsx?

k|d

fl0fs

/0f

!=

kl/j

f/ lgo

f]hgs

f] ;"rgf

tyf

;]jfx?

sf] lj:t

f/åf/f

dft

[ tyf

lzz'sf] :j

f:Yo

sf] nflu

hGd

fGt/

/ ue

{lg/f]wn

fO{ k

|j4{g

ug]{ .

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno

u};; /

;fd

'bflos

;+:y

fx?

/f=o

f]=cf=

/ lghL If]q

lg/Gt/

� k

l/jf/

lgof

]hgs

f ;fw

gx?s

f] k|o

f]u b

/

� hGd

fGt/d

f a[l4

� kl/jf/

lgof

]hgs

f] hfg

sf/L

� k|lta

]bg

� ;j]{I

f0f

� :y

nut

cWo

og

@=

� dft

[ tyf

lzz' ;

]jsf] lj:t

f/å/

f ;'/lIft

dft

[Tj

/ :j

f:Yo

lzz' s

fo{qmd n

fu' t

yf ;

jlns/0

f ug

]{ .

� cfw

f/e"t

dft

[Tj ;]jfx?

, cTo

fjZo

s gj

hft

lz

z'

:ofxf/sf

;fy

} /f]uL

gj

hft

lz

z'sf

Joj:

yfkg

ug

{ :j

f:Yo

s]Gb

|x?sf]

Ifdtf

df

;'wf

/ ug

]{ .

:jf:Yo

ty

f hg;

ª\Vof

dGq

fno

u};; /

;fd

'bflos

;+:y

fx?

lh=lj

=;=,

gu/k

flnsf,

uf= lj= ;=,

u};; /

;fd

'bflos ;

+:yfx?, lghL

If]q

lg/Gt/

� :

jf:Yo

;+:y

fdf

hGd

fPsf

aRrfx?s

f] k|ltz

t

� tfln

d

k|fKt

;'8]g

L /

:jf:Yo

sdL{n

] ;xo

f]u

u/]sf ;'Ts

]/Lsf] k|ltz

t

� k|lta

]bg

� ;j]{I

f0f

� :y

nut

cWo

og

#=

� s

d

pd]/d

f aR

rf

hGd

fpg]

tyf

sd

hGd

fGt/s

f hGd

sf]

/f]syf

d ug

{ hgr

]tgfs

f sfo

{qmdx?

;+rfn

g ug

]{ .

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno

u};; /

;fd

'bflos

;+:y

fx?

lh= lj=;

=, gu

/kfln

sf,

uf= lj=

;=,

u};; /

;fd

'bflos ;

+:yfx?,

lghL If]q

lg/Gt/

� c

gOlR5t

hGd

x?sf]

;+Vo

f

� cf};

t hGd

fGt/

� k|lta

]bg

� ;j]{I

f0f

� :y

nut

cWo

og

$=

� ;fg

f] kl/j

f/af

6 bD

ktLn

fO{

x'g]

kmfO{bfx?

sf]

af/]d

f hfg

sf/L

u/fO{ ;

fgf]

kl/j

f/nfO{ k

|j4{g

ug]{ .

� ljz]ifu

/L dlxnfx?n

fO{ k|h

gg\ pd]/s

f] ;'?d

f

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno

ljZj

ljBfn

o, lh= lj=;

=, gu

/kfln

sf,

uf= lj= ;=,

u};; /

;fd

'bflos ;

+:yfx?, lghL If]q

lg/Gt/

� k

l/jf/s

f] cfs

f/

� s"n k

|hgg

\ b/

� hg;

ª\Vof

Jo

j:yf

kgdf

kf7\o

;fd

fu|L

� k|lta

]bg

� ;j]{I

f0f

� :y

nut

cWo

og

/0fg

Llt @

=@=#M d

lxnfs

f] ljjf

x ug

]{ Go"g

td p

d]/

a[l4

u/L k|h

gg\ b

/nfO{ c

em sd u

g]{ /

hg;

ª\Vof

sf] lg/Gt/

a[l4sf] c;/n

fO{ s

d u

g]{ .

qm=;

= sfo

{qmd÷lqmo

fsnfkx?

lh

Dd]jf

/ lgsfo

;xo

f]uL lgsfo

;dof

jlw

;"rsx?

k|d

fl0fs

/0f

ck]lIft

pkn

lAwx?

M sf]/f hGd

b/ /

sf]/f d[To

'b/df sdL cfp

5 /

;fd

flhs–c

fly{s ljs

f;sf ;'rsx?

df ;'wf

/ cfp

5 .

h;n] u

bf{ h

g;ª\V

of

sf] lg/Gt/

a[l4sf] c;/

sd x

'G5 .

p2]Z

o @=@=$M s

"n k

|hgg

\ b/d

f lgoG

q0f u/

L cyj

f hg;

ª\Vof

sf] l:yl

/s/0

faf6 k

|hgg

\ b/n

fO{ k

|lt:y

fkg

txdf No

fpg]

/ dft

[ d[To

'b/nfO{

36fpg]

/0

fgLlt

@=@=%M k

l/jf

/ lgof

]hgs

f] ckl/k

"t{ dfu

nfO{ k

"/f u

g]{, ljt

/0f ;]jf

x?sf] u'0

f:t/

a[l4 u

g]{, p

kof]u

L ;"rgf

x? ;

~rf/ d

fWodaf

6 k|j

fx

ug]{ /

:yf

gLo

lgsfo

x?sf] Ifdtf

lj:

tf/

ug]{ .

qm=;

= sfo

{qmd÷lqmo

fsnfkx?

lh

Dd]jf

/ lgsfo

;xo

f]uL lgsfo

;dof

jlw

;"rsx?

k|d

fl0fs

/0f

Page 38: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

31

jf

cGTod

f x'g

] ue

f{wf/0fsf

hl6ntf

x?sf]

af/]d

f lz

lIft

ug]{

. u};

; /

;fd

'bflos

;+:y

fx?, ;

~rf/

dfWo

fdx?

� hgr

]tgfs

f sfo

{qmdx?

sf] ;+Vo

f

/0fg

Llt @

=@=#M d

lxnfs

f] ljjf

x ug

]{ Go"g

td p

d]/

a[l4

u/L k|h

gg\ b

/nfO{ c

em sd u

g]{ /

hg;

ª\Vof

sf] lg/Gt/

a[l4sf] c;/n

fO{ s

d u

g]{ .

qm=;

= sfo

{qmd÷lqmo

fsnfkx?

lh

Dd]jf

/ lgsfo

;xo

f]uL lgsfo

;dof

jlw

;"rsx?

k|d

fl0fs

/0f

!=

� ljjfx

ug]{

pd]/

;Da

GwL

at{dfg

sfg

"gsf] k|e

fjsf/L sfo

f{Gjog

ug]{

.

� l9nf] ljjfx

ug]{ k

|rngn

fO{ k

|f]T;fxg

ug]{ .

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno

lh= lj=;

=, gu

/kfln

sf,

uf= lj= ;=,

u};; /

;fd

'bflos ;

+:yfx?, lghL If]q

tTsfln

g lg/Gt/

� d

lxnf

/ k'?

ifsf]

ljjfx

ubf{s

f] cf};

t pd]/

� klxnf]

aRrf

hGd

fp“bf

cfd

fsf]

cf};

t pd]/

� k|lta

]bg

� ;j]{I

f0f

ck]lIft

pkn

lAwx?

M sf]/f hGd

b/ /

sf]/f d[To

'b/df sdL cfp

5 /

;fd

flhs–c

fly{s ljs

f;sf ;'rsx?

df ;'wf

/ cfp

5 .

h;n] u

bf{ h

g;ª\V

of

sf] lg/Gt/

a[l4sf] c;/

sd x

'G5 .

p2]Z

o @=@=$M s

"n k

|hgg

\ b/d

f lgoG

q0f u/

L cyj

f hg;

ª\Vof

sf] l:yl

/s/0

faf6 k

|hgg

\ b/n

fO{ k

|lt:y

fkg

txdf No

fpg]

/ dft

[ d[To

'b/nfO{

36fpg]

/0

fgLlt

@=@=%M k

l/jf

/ lgof

]hgs

f] ckl/k

"t{ dfu

nfO{ k

"/f u

g]{, ljt

/0f ;]jf

x?sf] u'0

f:t/

a[l4 u

g]{, p

kof]u

L ;"rgf

x? ;

~rf/ d

fWodaf

6 k|j

fx

ug]{ /

:yf

gLo

lgsfo

x?sf] Ifdtf

lj:

tf/

ug]{ .

qm=;

= sfo

{qmd÷lqmo

fsnfkx?

lh

Dd]jf

/ lgsfo

;xo

f]uL lgsfo

;dof

jlw

;"rsx?

k|d

fl0fs

/0f

!=

� ;'/lIft

dft

[Tj

tyf

gjhft

lz

z'

:ofxf/

nuf

otsf

k|hgg

\ :j

f:Yo

;]jfx?

k|b

fg

ug{

:yfg

Lo

txsf

:jf:Yo

s]Gb

|x?sf]

k"jf{w

f/,

hgz

lQm

tyf ;]jfx?

sf] u'0

f:t/

df a[l4

ug]{ .

� cfjZo

s ;dfu

|L, cf}iflw ty

f kl/j

f/

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno

ef}lt

s o

f]hgf

tyf

lgd

f{0f

dGq

fno

/f= of

]= cf=

;fd

fGo k

|zf;

g dGq

fno

cy{

dGq

fno

lh= lj=;

=, gu

/kfln

sf,

uf= lj= ;=,

u};; /

;fd

'bflos ;

+:yfx?,

lghL If]q

lg/Gt/

� :

t/f]Gg

tL

ul/P

sf

pk:

jf:Yo

rf}s

Lx?

� tfln

d k

|fKt :jf:Yos

dL{

� k|lta

]bg

� ;j]{I

f0f

� :y

nut

cWo

og

Page 39: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

32

lgof

]hgs

f ;fw

gx?s

f] Jo

j:yf

;lxt

tfln

d

k|fKt

:j

f:Yo

sdL{s

f] Jo

j:yf

ug

]{ .

@=

� :y

fgLo

tx

df

refe

rral

oft

fots

f] ;'ljwd

f ;'wf

/ ug

]{ .

� cfkts

flng

tyf

cTo

fjZo

s

lrls

T;sLo

;]jf

rflx

g] lj/fdLs

f] of

tfot

sf]

;'ljwf

lbg

;d'bfod

f cfw

fl/t

;+:y

fx?n

fO{ P

Da'n]G;

;]jfsf]

Aoj:

yf u

g{ k|f]T;

flxt

ug]{ .

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno

ef}lt

s o

f]hgf

tyf

lgd

f{0f

dGq

fno, u

};; /

;fd

'bflos

;+:y

fx?, lghL If]q

lh= lj=;

=, gu

/kfln

sf,

uf= lj= ;=,

cy{

dGq

fno

lg/Gt/

� ;

'wfl/sf]

k"j{fw

f/

ePs

f :j

f:Yo

;:y

fx?

� PDj

'n]G;

;]jfsf] ;+Vo

f

� k|lta

]bg

� ;j]{I

f0f

� :y

nut

cWo

og

# �

kl/jf/

lgof

]hgs

f] ljsNk

sf]

?kdf

geO

sfg

"gL t

yf lrls

T;sLo

cfw

f/df

;'/lIft

ue{kt

g ;]jf p

knAw

u/fpg]

.

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno

dlxnf af

naf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno

lh= lj=;

=, gu

/kfln

sf,

uf= lj= ;=,

u};; /

;fd

'bflos ;

+:yfx?,

lghL If]q

lg/Gt/

� ;

'/lIft

ue{kt

g ;]jf

k|bfg

ug

]{ ;+:y

fx?s

f] ;+Vo

f

� ;'/lIft

ue{kt

g ;]jf

k|fKt

ug

]{ dlxnfx?s

f] ;Vo

f

� k|lta

]bg

� ;j]{I

f0f

� :y

nut

cWo

og

$

� kl/j

f/ lgo

f]hg, v

f]k, k"j

{k|;'lt

, k|;

'lt

tyf

kfZr

k|;'lt

:j

f:Yo

k/

LIf0f

tyf

cGo

k|h

gg\ :j

f:Yo

;]jfx/

sf]

af/]d

f nlIft

;"rgf

, lz

Iff

tyf

;~r

f/

sfo

{qmd ;

+rfn

g ug

]{ .

� hGd

fGt/

a9fp

g, sd pd]/d

f aR

rf

hGd

fpg]

k|a[lt

nfO{

sd

ug{

/ kl/j

f/sf] cfs

f/ lgo

Gq0f u

g{ :t

gkfg

lz

Iff /

To;sf nflu

rflx

g] ;xo

f]u /

kl/j

f/ lgo

f]hgs

f] ;]jfdf hf]8

lbg

] .

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno

dlxnf af

naf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno,

;"rgf

tyf

;~r

f/ d

Gqfn

o,

:yfg

Lo ljs

f; d

Gqfn

o,

lzIff dGq

fno, lh= lj=;

=, gu

/kfln

sf,

uf= lj= ;=,

u};; /

;fd

'bflos

;+:y

fx?, lghL If]q

rln

/x]sf]

lg/Gt/

� s

fo{qmdx?

sf] ;Vo

f

� k"j{k

|;'lt

, k|;

'lt

tyf

kfZr

k|;'lt

;]jf

k|fKt

dlxnfx?s

f] k|ltz

t

� :tg

kfgs

f] cf};

t ;dof

jlw

� cf};

t hGd

fGt/

� k|hgg

\ :jf:Yo

lzIff k|fKt

ug

]{ dlxnfx?s

f] ;+Vo

f

� ;'/lIft

ue{kt

g ;]jf

k|fKt

ug

]{ dlxnfx?s

f] ;Vo

f

� k|lta

]bg

� ;j]{I

f0f

� :y

nut

cWo

og

%=

� :j

f:Yo

;]jf ljefu

dfkm{t

/fi6

«Aoflk

k|fyl

ds :j

f:Yo

x]/

rfx ;+~h

fn ty

f

refe

rral

;]jf lj:t

f/ u/

L of

}gfËs

f]

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno

lh= lj=;

=, gu

/kfln

sf,

uf= lj= ;=,

u};; /

;fd

'bflos ;

+:yfx?,

tTsfn

Lg

dWo

sfn

Lg

lg/Gt/

� :j]lR5

s

k/fd

z{

tyf

k/LIf0f s]Gb

|x?sf] ;+Vo

f

� s08

f]d

k|of]u

ug

]{

� k|lta

]bg

� ;j]{I

f0f

� :y

nut

ck]lIft

pkn

AwLx?M s

"n k

|hgg

\ b/

/ v'b

k'gpTk

fbg

b/df sdL cfO{ k

|lt:y

fkg

txdf k'U

g'sf ;fy

} ;dflh

s–c

fly{s ;

"rsx?

df ;'wf

/ x'G

5 .

p2]Z

o @=@=^M ;

g\ @)

!% ;

Dddf lz

z' t

yf a

fn d

[Tob/

/ c

f};t

cfo

'sf] ;x;

|fAbL nIf k

|fKt u

g{ of

]ubfg

lbg

] .

/0fg

Llt @

=@=&

M kf]if0

f sfo

{qmd, k|h

gg\ t

yf lzz' :jf

:Yo

;]jf

tyf

u'0f:t

/Lo

:jf:Yo

;]jfx?

nfO{ ;

alns/0

f u/

L lz

z', af

naf

lnsf ty

f ;j}s

f] bL3f{o

'sf]

;'lgZr

tf u

g]{ .

Page 40: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

33

;+qmd0f,

of}g

k|;fl/

t /f]ux

? ty

f Pr

cfe

L÷P8

\; /

f]syf

dsf sfo

{qmdnfO{

;jn

Ls/0

f ug

]{ . �

lghL If]qx

? hg;

ª\Vof

sf] k|ltz

t cWo

og

^=

� ;]jfu|x

Lx?s

f] cfjZo

stf

nfO{ Wof

g lbO{

hGd

fGt/

tyf

hGd

lg/f]ws

f ;fw

gsf]

lj:t

f/

� ;/s

f/L,

u}/;/s

f/L

tyf

lghL

If]qs

f] ;]jf g

k'u]sf :y

fgdf ;x'lnot

kl/jf/

lgof

]hgs

f ;fw

g ty

f ;]jfx?

sf]

lj:t

f/

ug{

;fd

flhs

ahf/Ls

/0fs

f] sfo

{qmd lgd

f{0f u/

L nfu

" ug]{

.

� cfw

f/e"t

:jf:Yo

;]jfsf]

kx'“rsf]

;'lglZrt

ug]{ .

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno,

lh= lj=;

=, gu

/kfln

sf,

uf= lj= ;=,

u};; /

;fd

'bflos ;

+:yfx?,

lghL If]qx

?

lg/Gt/

� c

kl/k

"t{ dfu

sf] k|ltz

t

� kl/jf/

lgof

]hgs

f ;fw

gsf] k|o

f]u b

/

� :yf

gLo

:jf:Yo

;

;+:y

fx?d

f tf

lnd

k|FKt

hgz

lQm

� kl/jf/

lgof

]hgs

f ;fw

gx?s

f] ljtl

/t ;

+Vof

� ;j]{I

f0f

� :y

nut

cWo

og

� k|z

f;lgs

tYof

Í

&=

� b]z

el/sf

dflg

;x?

nfO{

kl/j

f/

lgof

]hg

;]jf ty

f k/

fdz{ k|b

fg ug

{ ;'ljwf

;Dk

Gg

hGd

fGt/

;]jf

s]Gb

|, 3'Dt

L lz

lj/

tyf

u|fdL0f

:jf:Yo

:j

od;]js

f] ;+Vo

f a[l4

ug]{ .

� bD

ktLx?n

fO{ c

fkm" cg's

'nsf] ;fw

gx?

5gf

}6 ug

]{ cj;

/ k|b

fg u

g{ ;'/lIft

/ k|e

fjsf/L

kl/j

f/

lgof

]hgs

f ;fw

gx?s

f] lj:t

f/ u

g]{ .

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno

lh= lj=;

=, gu

/kfln

sf,

uf= lj= ;=,

u};; /

;fd

'bflos ;

+:yfx?,

lghL If]qx

?

rfn

' /x]s

f] � h

GdfGt

/ ;]jf lbg]

;]jf

s]Gb

|x?

� 3'Dt

L lz

lj/s

f] ;Vo

f

� ;]jfu|f

xLx?

sf] ;+Vo

f

� ;j]{I

f0f

� :y

nut

cWo

og

� k|z

f;lgs

tYof

Í

ck]lIft

pkn

AwLx?M s

"n k

|hgg

\ b/

/ v'b

k'gpTk

fbg

b/df sdL cfO{ k

|lt:y

fkg

txdf k'U

g'sf ;fy

} ;dflh

s–c

fly{s ;

"rsx?

df ;'wf

/ x'G

5 .

p2]Z

o @=@=^M ;

g\ @)

!% ;

Dddf lz

z' t

yf a

fn d

[Tob/

/ c

f};t

cfo

'sf] ;x;

|fAbL nIf k

|fKt u

g{ of

]ubfg

lbg

] .

/0fg

Llt @

=@=&M kf]if0

f sfo

{qmd, k|h

gg\ t

yf lzz' :jf

:Yo

;]jf

tyf

u'0f:t

/Lo

:jf:Yo

;]jf

x?nfO{ ;

alns/0

f u/

L lz

z', af

naf

lnsf ty

f ;j}s

f] bL3f{o

'sf]

;'lgZr

tf u

g]{ .

Page 41: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

34

qm=;

= sfo

{qmd÷lqmo

fsnfkx?

lh

Dd]jf

/ lgsfo

;xo

f]uL lgsfo

;dof

jlw

;"rsx?

k|d

fl0fs

/0f

!=

� k"j

{k|;'lt

, k|;

'lt ty

f kfZr

k|;

'lt

x]/rfxnfO{ ;dod

f g}

tyf

kof{Kt

lg/LIf0f

ug{

;d'bfod

f cfw

fl/t

;+:y

f ty

f :y

fgLo

:j

f:Yo

;:y

f+x?n

fO{ ;

xof]u

ug]{

.

� gj

hft

lz

z' :j

f:Yo

x]/

rfx,

kf]if0

f ty

f af

n/f]us

f] Ps

Ls[t

Aoj:

yfkg

df hf]8

lbg

] .

� gj

hft

lz

z'x?

sf]

/f]u

Joj:

yfkg

nuf

otsf

cfw

f/e"t

k|;'lt

;]jf,

cTo

fjZo

s gj

hft

lz

z' x]/

rfxsf]

nflu

:j

f:Yo

;+:y

fx?s

f] Ifdtf

df

a[l4

ug]{ .

� af

n

/f]us

f] Ps

Ls[t

Joj:

yfkg

sf]

nflu

:j

f:Yo

sdL{x?n

fO{

;r]t

agfp

g] ty

f tf

lnd lbg

] .

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno

cy{

dGq

fno, :yf

gLo

ljsf;

dGq

fno, lh= lj=;

=, gu

/kfln

sf,

uf= lj= ;=,

u};; /

;fd

'bflos ;

+:yfx?,

lghL If]qx

?

lg/Gt/

� :

tf/f]Gt

Lsf

nflu

;xo

f]u ul

/Psf

:jf:Yo

;+:y

fx?

� tfln

d

k|fKt

:j

f:Yo

sdL{x?s

f] ;+Vo

f

� k|lta

]bg

� ;j]{I

f0f

� :y

nut

cWo

og

@=

� hGd

btf{n

fO{ c

lgjfo{

ug]{ .

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno

:yfg

Lo ljs

f; d

Gqfn

o,

lh= lj=;

=, gu

/kfln

sf,

uf=

lj= ;=,

u};; /

;fd

'bflos

;+:y

fx?

lg/Gt/

� a

flif{s

hGd

btf{s

f] ;+Vo

f �

k|lta

]bg

� ;j]{I

f0f

� :y

nut

cWo

og

#=

� :y

fgLo

:jf:Yo

;+:y

fx?d

f cfjZo

s

;dfu

|Lx?

;'lglZrt

u/L

cfd

fx?s

f] s"kf]if0

f, ?U

0ftf

ty

f d[To

' 36fpg]

;]jfx?

nfO{ ;

jnLs

/0f ug

]{ .

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno

lh= lj=;

=, gu

/kfln

sf,

uf=

lj= ;=,

u};; /

;fd

'bflos

;+:y

fx?

lg/Gt/

� e

mf8fkvnfs

f] pkr

f/

kfPs

f ue

{jtL

cfd

fx?s

f] ;+Vo

f

� /f]u

sf

sf/0f x'g

] d[To

' b/

-emf8

fkvfn

f /

:jf;

k|:

jf; k

|0ffn

L ;+qmd0f_

� emf8

fkvfn

f /

:jf;

k|:

jf;

k|0ffn

L ;+qmd0fdf

;]jf

k|bfg

ug

]{ :jf:Yo

;+:y

fx?

� k|lta

]bg

� ;j]{I

f0f

� :y

nut

cWo

og

ck]lIFt

pkn

AwLx?M lzz' t

yf %

aif{e

Gbf sd p

d]/s

f af

nd[To

'b/df pNn

]Vo s

dL cfp

g'sf ;fy

} kf]if

0fsf] cj:

yfdf ;'wf

/ x'g

]5 /

:jf

:Yo

;]jf

x?sf]

k|of]u

eO{

cf};

t cfo

'df a[l

4 x'g

]5 .

p2]Z

o @=@=*M k

|hgg

\ :jf

:Yo

;]jf

sf] pko

f]udf a[l4

ug{ -s_ u'0

f:t/

Lo k

|hgg

\ :jf

:Yo

;]jf

df kx

'“r a

[l4 u

g]{, -v_ k|h

gg\ :jf

:Yo

;]jf

sf]

dfu

df a[l4

ug]{, -u

_ sfo

{qmd Aoj

:yfkgd

f ;'wf

/ ug

]{ -k|e

fjsf/L ty

f ;jn

k|hgg

\ :jf

:Yo

sfo

{qmd Aoj

:yfkg

;'lglZrt

ug]{_ /

-3_

dlxnfs

f] cj:

yfdf ;'wf

/ ug

]{ .

Page 42: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

35

� le6fld

g P,

cfO{/g

rSs

L ty

f kf]if0

f k/

fdz{

k|fKt

ug

]{ dlxnfx?s

f] ;+Vo

f $=

� l66fg;

/ b

fb'/f n

ufot

sf vf]kåf/f

/f]syf

d

ug{

;ls

g] ;j}

k|sf/sf

/f]ux

?sf nflu

Aof

ks v

f]k c

leof

g ;+rfn

g ug

]{ /

lgoldt

vf]k

sfo

{qmdnfO{ ;

'lglZrt

ug]{ .

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno

;"rgf

tyf

;~r

f/ d

Gqfn

o lh

= lj=;

=, gu

/kfln

sf,

uf=

lj= ;=,

u};; /

;fd

'bflos

;+:y

fx?

lg/Gt/

� v

f]k

nuf

Psf

afnaf

lnsf x?

sf] ;+Vo

f

� vf]k

nuf

Psf

dlxnfx?s

f] ;+Vo

f

� ljj

fx ty

f k|y

d aR

rf

x'“bf cfd

fsf] cf};

t pd]/

� k|lta

]bg

� ;j]{I

f0f

� :y

nut

cWo

og

%=

� jftf

j/0fLo

:j

f:Yo

, Ao

lQmu

t ;/;

kmfO{,

:j:y

af

gL,

iff]if0

f lz

Iff

tyf

hg;

ª\Vof

lz

Iffd

f hf]8

lbO{

:jf:Yo

lzIffn

fO{ :

jf:Yo

sfo

{qmddf

k|efjsf/L 9+u

n] ;

dfo

f]hg

ug]{ .

� dflg

;nfO{

cfˆgf

] :j

f:yd

fly

lgoG

q0f

sfo

d ug

{ tyf

;'wf

/ ug

{ :j

f:Yo

tyf

kf]if0f /

;"rgf

, lz

Iff /

;~r

f/ s

fo{qmdnfO{ ;

jnLs

/0f ug

]{ .

� cfd

fsf]

pd]/

@! ai

f{ k'u

]kl5 dfq

klxn

f] aR

rf

hGd

fpg

k|j4{g

fTds

tyf sfo

{qmx?

nfO{ k

|f]T;flx

t ug

]{ .

� k|fyl

ds

:jf:Yo

;]jfx?

nfO{

;j}

hg;

ª\Vof

df

k'¥of

pg

kof{Kt

;fw

gsf] ljlgof

]hg

ug]{ .

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno,

cy{

dGq

fno,

;"rgf

tyf

;~r

f/ d

Gqfn

o,

lzIff dGq

fno

lh= lj=;

=, gu

/kfln

sf,

uf= lj= ;=,

u};; /

;fd

'bflos ;

+:yfx?

dWo

sfn

Lg

bL3{sfn

Lg

� hg;

ª\Vof

tyf

AolQ

mut

:jf:Yo

Ao

j:yf

kgdf

cf}krfl/

s

tyf cgf

}krfl/

s z

}lIfs

kf7\q

mdsf] lgdf{0f .

� hg;

ª\Vof

lzIff

/ :j

f:Yo

lz

Iff

k|fKt

ug

]{ hg;

ª\Vof

sf] k|ltz

t

� hg;

ª\Vof

/ :j

f:Yo

lz

Iffs

f nflu

tf

lnd

k|fKt

lzIfssf] ;+Vo

f .

� cf};

t cfo

' .

� k|lta

]bg

� ;j]{I

f0f

� :y

nut

cWo

og

ck]lIFt

pkn

AwLx?M lzz' t

yf %

aif{e

Gbf sd p

d]/s

f af

nd[To

'b/df pNn

]Vo s

dL cfp

g'sf ;fy

} kf]if

0fsf] cj:

yfdf ;'wf

/ x'g

]5 /

:jf

:Yo

;]jf

x?sf]

k|of]u

eO{

cf};

t cfo

'df a[l4

x'g]5 .

p2]Z

o @=@=*M k

|hgg

\ :jf

:Yo

;]jf

sf] pko

f]udf a[l4

ug{ -s_ u'0

f:t/

Lo k

|hgg

\ :jf

:Yo

;]jf

df kx

'“r a

[l4 u

g]{, -v_ k|h

gg\ :jf

:Yo

;]jf

sf]

dfu

df a[l4

ug]{, -u

_ sfo

{qmd Aoj

:yfkgd

f ;'wf

/ ug

]{ -k|e

fjsf/L ty

f ;jn

k|hgg

\ :jf

:Yo

sfo

{qmd Aoj

:yfkg

;'lglZrt

ug]{_ /

-3_

dlxnfs

f] cj:

yfdf ;'wf

/ ug

]{ .

Page 43: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

36

/0fg

Llt @

=@=(

M u'0

f:t/

Lo k

|hgg

\ :jf:Yo

;]jf

df kx

'“r a

[l4 u

g{ ;'/lIft

dft

[Tj :jf

:Yo

;]jf

nfO{ ;

jlns/0

f ug

]{, u}/

;sf/L ty

f lghL If]qn

fO{ k

|F]T;flx

t ug

]{, of

]hgf

lgd

f{0f ty

f ;'kl/j

]If0fnfO{ k

|efj

sf/L ag

fpg], lszf]/ls

zf]/Ld

}qL ;

]jfx?

sf] Ao

j :yf

ug]{

/ hGd

fGt/s

f ;fw

gx?s

f] k|j

4{g u

g]{ .

qm=;

= sfo

{qmd÷lqmo

fsnfkx?

lh

Dd]jf

/ lgsfo

;xo

f]uL lgsfo

;dof

jlw

;"rsx?

k|d

fl0fs

/0f

!=

� kl/j

f/

lgof

]hgs

f sfo

{qmdx?

nfO{

;d'bfo

:t/;

Dd lj:

tf/

ug]{

� sfo

{qmdx?

sf]

nflu

u}/

;/s

f/L

/ lghL If]q;

+u ;+of

]hg

ug]{ .

� ;~r

f/dfWo

d;+us

f] ;xs

fo{af

6 hgr

]tgf a[l

4 ug

]{ .

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, c

y{ dGq

fno,

;"rgf

tyf

;~r

f/ d

Gqfn

o

lh= lj=;

=, gu

/kfln

sf,

uf=

lj= ;=,

u};; /

;fd

'bflos

;+:y

fx?

cNk

sfn

Lg

lg/Gt/

� k

l/jf/

lgof

]hgs

f ;fw

gsf] k|o

f]u b

/

� ckl/k

"t{ dfu

sf] k|ltz

t

� kl/jf/

lgof

]hgs

f ;fw

gx?s

f] go

f“ k|o

f]ustf

{

� c:y

foL

;fw

gsf]

pkn

Awtf

/ k

|of]u

� sfo

{qmddf

;xe

fuL

u}/;/s

f/L

tyf

lghL

If]qs

f] ;+Vo

f

� ul/j

tyf

;Ld

fGts[t

bDkt

Lx?d

f hGd

fGt/s

f ;fw

gx?s

f] kx

' “r

� kl/jf/

lgof

]hgs

f ;]jfu|f

xLx?

sf] ;+Vo

f

� aGWof

s/0

fsf] ;]jf k

|bfg

ug]{ c

:ktf

nx?

sf] ;+Vo

f

� 3'Dt

L lz

lj/x

?sf] ;+Vo

f

� k|lta

]bg

� ;j]{I

f0f

� :y

nut

cWo

og

@=

� ls

zf]/ls

zf]/L

k|hgg

\ :jf:Yo

;]jf

sf]

lj:t

f/ u

g]{ .

� kl/j

f/

lgof

]hg

tyf

of}gf

Ësf]

;+qmd0fsf

;]jf

x?df

hf]8

lbO{

o'jfd

}qL s

fo{qmdx?

sf] ;'?j

ft u

g]{ .

� sfo

{qmdx?

sf]

nflu

u}/

;/s

f/L

/ lghL If]q;

+u ;+of

]hg

ug]{ .

� ;~r

f/dfWo

dsf]

;xs

fo{af

6

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, ;

"rgf

tyf

;~r

f/

dGq

fno,

lh= lj=;

=, gu

/kfln

sf,

uf=

lj= ;=,

u};; /

;fd

'bflos

;+:y

fx?, lgh

L If]qx

?

cNk

sfn

Lg

dWo

sfn

Lg

lg/Gt/

� lszf]/ls

zf]/Ln

fO{

;]jf

k|bfg

ug

]{ ;+:y

fx?s

f] ;+Vo

f

� u}/;

/sf/L

/ lghL

If]qs

f] ;fe

m]bf/Ld

f ;+rfln

t sfo

{qmdx?

sf]

;+Vo

f

� lszf]/ls

zf]/Lx?s

f]

� k| lta

]bg

� ;j]{I

f0f

� :y

nut

cWo

og

Page 44: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

37

hgr

]tgf a[l

4 ug

]{ . k|h

gg\ :

jf:Yos

f] sfg

'gL

Aoj:

yf

� ;dflh

s

sfo

{df

o'jfx?s

f] ;xe

flutf

#=

� ;'/lIft

dft

[Tj

sfo

{qmdnfO{

;jlns/0

f ug

]{ .

� yk

/sd ljlgo

f]hg

ug]{ .

� pk:

jf:Yo

rf}s

LnfO{ :

jf:Yo

rf}s

Ldf

:t/f]Gg

lt u/

L k|;

'lt zfv

f :y

fkgf

ug

]{

� :y

fgLo

:t/

df g;

{x?sf] Ao

j:yf

u/L

;'/lIft

k|;'lt

;]jfsf]

nflu

;d'bfo;

+u ;fe

m]bf/L ug

]{ .

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno

;fd

fGo k

|zf;

g dGq

fno, c

y{ dGq

fno

u};; /

;fd

'bflos

;+:y

fx?

/ lghL If]qx

?

tTsfn

Lg

cNk

sfn

Lg

dWo

sfn

Lg

lg/Gt/

� tfln

d

k|fKt

:j

f:Yo

sdL{d

f ;xo

f]u

k|fKt

k|;

'lt ;

]jfx?

� sDt

Ldf

$

k6s

k"j{k|;

'tL

;]jf

ln

g] ue

{jtL

dlxnfx?s

f] ;+Vo

f

� cfkts

fnLg

k|;'lt

;]jf

k|fKt

dlxnfx?s

f] ;+Vo

f

� l;hl/og

;]S;

g ;]jf

k|fKt

dlxnfx?s

f] ;+Vo

f

� cfO{/g

sf]

sdLn

] x'g

] /Q

mcNk

tf

ePs

f dlxnfx?s

f] k|ltz

t

� dft

[ d[To

' cg'k

ft

� k|fy

dls

ty

f a[x

t cfkts

fnLg

k|;

'lt

x]/rfx s

]Gb|df hlGd

Psf

aRrfx?s

f] ;+Vo

f

� sf/0f ljlzi6

d[To

' b/

� hl6n

k|;'lt

nIf0f

hfg

sf/L

ePs

f dlxnfx?s

f] ;+Vo

f

� b'O{k

6s

6L=

6L

vf]k

lng]

dlxnfx?s

f] k|ltz

t

� k|lta

]bg

� ;j]{I

f0f

� :y

nut

cWo

og

$=

� ;d'bfod

f cfw

fl/t

gjhft

lz

z'

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

u};

; /

;fd

'bflos ;

+:yfx?

/ tT

sfn

Lg

� gjh

ft lzz' d

[To'b/

k|lta

]bg

Page 45: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

38

x]/rfx s

]Gb|x?

sf] :y

fkgf

ug]{

.

� ;j}

lhNn

fx?d

f gj

hft

lzz' x

]/rfx

sfo

{qmdsf] lj:t

f/ u

g]{ .

� l/km/n

;]jfnfO{ ;

xof]u

ug]{

.

dGq

fno,

lghL If]qx

? cNk

sfn

Lg

dWo

sfn

Lg

lg/Gt/

� ;d'bfod

f gj

hft

lz

z'

d[To

'b/ -sf/0f ;

lxt_

� hGd

sf]

! 306

f le

q :t

gkfg

u/

fO{Ps

f gj

hft

lzz'sf] ;+Vo

f

� k|;'lt

tof

/L,

� ;j]{I

f0f

� :y

nut

cWo

og

%=

� u'0

f:t/

Lo

;'/lIFt

ue{kt

g ;]jf

k|bfg

ug]{

.

� ;'/lIft

ue{kt

g ;]jfnfO{

k|fyl

ds

:jf:Yo

s]Gb

|;Dd

lj:

tf/

ug]{ .

� ;d'bfod

f cfw

fl/t

;+:y

f ty

f u};

;;+u

;dGj

o u/

L sfo

{qmd

;+rfn

g ug

]{ .

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno,

u};; /

;fd

'bflos ;

+:yfx?

/ lghL If]qx

? tT

sfn

Lg

cNk

sfn

Lg

dWo

sfn

Lg

lg/Gt/

� ue{kt

g x]/

rfx s]Gb

|sf]

;+Vo

f

� ;'/lIft

ue{kt

g ty

f ue

{ktgk

l5sf]

;]jf

k|fKt

ug

]{ dlxnfx?s

f] ;+Vo

f

� c;'/lIft

ue{kt

gaf6

x'g] d

ft[ d

[To'

� tfln

d

k|fKt

;]jf

k|bfo

sx?

sf] ;+Vo

f

� k|lta

]bg

� ;j]{I

f0f

� :y

nut

cWo

og

^=

� of

}gk|;fl/

t ;+qmd0f

tyf

PrcfO{eL÷

P8\;;+u

;Da

lGwt

sfo

{qmx?

sf] ;jlns/0

f ug

]{ . o

;]jfx?

sf] lj:t

f/ u

g]{ o

PrcfO{eL÷

P8\;sf]

c;/

sd u

g]{

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, |

u};; /

;fd

'bflos ;

+:yfx?

/ lghL If]qx

?,

tTsfn

Lg

cNk

sfn

Lg

dWo

sfn

Lg

lg/Gt/

� hf]lv

dk"0

f{ ;d"x

tyf

o'jfx?d

f Pr

cfO{eL ;g]{

dfWo

dx?

sf] hfg

sf/L

� s08

d

k|of]u

;lxt

;'/lIft

of}g

lqmo

fsnfk

ug]{ hf]lv

dk"0

f{ ;d"xs

f dlxnf

/ k'?

ifx?s

f] cg'k

ft

� Pcfe

L k|fKt

ug

]{ P8

\;

/f]uL

x?sf] ;+Vo

f

� :j]lR5

s

k/fd

z{

tyf

k/LIf0f

;]jf k|b

fg ug

]{ c:k

tfnsf] ;+Vo

f

� PM

TCT

;]jf

k|fKt

ug

]{ dlxnfx?s

f] ;+Vo

f

� k|lta

]bg

� ;j]{I

f0f

� :y

nut

cWo

og

ck]lIft

pkn

lAwx?

M kl/j

f/ lgo

f]hgM

s= hGd

fGt/

tyf hGd

lg/f]ws

f ;fw

gx?s

f] kx

'“r t

yf k

|of]ud

f a[l

4 x'g

]5 .

v= ;Ld

fGts[t

hg;

ª\Vof

nuf

otdf s"n k

|hgg

\ b/

36\g

'sf ;fy

} kl/jf

/ lgof

]hgs

f ;fw

fgx?

sf] k|o

f]u b

/df a[l

4 x'g

]5 .

u= ;

]jfx?

sf] u'0

f:t/

df ;'wf

/ x'g

]5 .

ls

zf]/ls

zf]/L k|h

gg\ :jf

:YoM

s= ljjf

x pd]/

tyf klxn

f] aR

rf hGd

fpg]

pd]/d

f a[l

4 x

'g]5 .

v= k|h

gg\ :jf:Yos

f] 1fg

df a[l

4 x'g

]5 .

u=

;'/lIft

tyf :j

f:Yo

of}g

Aoj

xf/s

f] k|j

4{g x

'g]5 .

3= o'j

fx?s

f] ;fd

flhs s

fo{df ;xe

flutf

a9\g

] 5 .

ª=

c;'/lIft

of}g

Aojx

f/, nfu

' kbfy{

b'Ao{;

g ty

f ;fd

flhs c

k/fw

df nfu

]sf o'j

fx?s

f] ;+Vo

fdf sdL cfp

g]5 .

Page 46: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

39

&=

� h]i7

gf

ul/s

sf]

k|hgg

\ :j

f:Yo

;]jfx?

sf] cfjZo

stf

nfO{ ;

alns/0

f ug

]{ .

� l/km/n

c:k

tfnx?

df

SofG;

/ ty

f cfË v

:g] /

f]usf] ;]jf k

|bfg

ug]{ .

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, d

lxnf,

afnaf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno

u};; /

;fd

'bflos ;

+:yfx?

/ lghL If]qx

?,

cNk

sfn

Lg

lg/Gt/

� h

]i7 gf

ul/s

sf]

k|hgg

\ :j

f:Yo

;d:o

fsf]

pkr

f/ /

x]/rfx k|b

fg

ug]{

s]Gb

|Lo

:t/s

f ;/s

f/L

tyf

lghL

c:k

tfnx?

sf] ;+Vo

f

� hgr

]tgf

sfo

{qmdx?

sf]

;+Vo

f

� h]i7

gf

ul/s

sf]

k|hgg

\ :j

f:Yo

d'2fx?

df

ul/P

sf

cg';

Gwfg

x?sf]

;+Vo

f

� k|lta

]bg

� ;j]{I

f0f

� :y

nut

cWo

og

*=

� k"0

f{ af

emf]k

g ty

f cNk

afemf]k

gsf

nflu

;]jfx?

lj:

tf/

ug]{ .

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno,

u};; /

;fd

'bflos ;

+:yfx?

/ lghL If]qx

?,

lg/Gt/

� a

femf]k

gsf]

;]jf

k|bfg

ug

]{ :j

f:Yo

;+:y

fx/s

f] ;+Vo

f � t

flnd

k|fKt

:j

f:Yo

sdL{x?s

f] ;+Vo

f � h

gr]tg

f sfo

{qmdx?

sf]

;+Vo

f

� k|lta

]bg

� ;j]{I

f0f

� :y

nut

cWo

og

ck]lIft

pkn

lAwx?

M kl/j

f/ lgo

f]hgM

s= hGd

fGt/

tyf hGd

lg/f]ws

f ;fw

gx?s

f] kx

'“r t

yf k

|of]ud

f a[l

4 x'g

]5 .

v= ;Ld

fGts[t

hg;

ª\Vof

nuf

otdf s"n k

|hgg

\ b/

36\g

'sf ;fy

} kl/jf

/ lgof

]hgs

f ;fw

fgx?

sf] k|o

f]u b

/df a[l

4 x'g

]5 .

u= ;

]jfx?

sf] u'0

f:t/

df ;'wf

/ x'g

]5 .

ls

zf]/ls

zf]/L k|h

gg\ :jf:YoM

s= ljjf

x pd]/

tyf klxn

f] aR

rf hGd

fpg]

pd]/d

f a[l4

x'g]5

.

v= k|h

gg\ :

jf:Yos

f] 1fg

df a[l

4 x'g

]5 .

u=

;'/lIft

tyf :j

f:Yo

of}g

Aoj

xf/s

f] k|j

4{g x

'g]5 .

3= o'j

fx?s

f] ;fd

flhs s

fo{df ;xe

flutf

a9\g

] 5 .

ª=

c;'/lIft

of}g

Aojx

f/, nfu

' kbfy{

b'Ao{;

g ty

f ;fd

flhs c

k/fw

df nfu

]sf o'j

fx?s

f] ;+Vo

fdf sdL cfp

g]5 .

Page 47: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

40

;'/lIft

dft

[TjM

s= dft

[ d[To

' tyf

?U0ft

fdf sdL cfp

g] 5 .

v= k"j

{k|;'lt

, k|;

'lt t

yf k

|;'lt

kl5sf] ;]jf

sf] kx

'“r t

yf k

|of]ud

f a[l4

x'g]5 .

u=

k"j{k

|;'lt

, k|;

'lt t

yf k

|;'lt

kl5sf] ;]jf

sf] lj:t

f/ x

'g]5 .

gj

hft

lzz' x

]/rfxM

s= gj

hft

tyf

To;

kl5sf] lz

z' d

[To'b/

df sdL cfp

g]5 .

v= k"j

{k|;'lt

, k|;

'lt t

yf k

|;'lt

kl5sf] ;]jf

sf] k|o

f]uåf/f g

jhft

lzz'sf] :j

f:Yo

df ;'wf

/ cfp

g]5 .

;'/lIft

ue{kt

gM

s= ;'/lIft

ue{kt

g ;]jf

k|bfg

ug]{ :jf

:Yo

;+:y

fx?s

f] lj:t

f/ x

'g]5 .

v= ;'/lIft

ue{kt

g ;]jf

sf ] k|o

f]uaf

6 dft

[ d[To

' tyf

?U0ft

fdf sdL cfp

g]5 .

of}gk

|;fl/

t ;+qm

d0f t

yf P

rcfO{eL÷

P8\;M

s= Pr

cfO{eLs

f] b/

df sdL cf p

g]5 .

v= Pr

cfO{eL÷

P8\; e

Psf dflg

;x?

lj?

4sf] nf~5gf

tyf

lje

]bsf] cGTo

x'g]5 .

u=

PrcfO{eL÷

P8\;sf] k|e

fj s

d x

'g] 5 .

h]i7

gfu

l/ssf] k|h

gg\ :jf:YoM

s= h]i7

gfu

l/ssf] d[To

' tyf

?U0ft

fdf sdL cfp

g]5 .

v= h]i7

gfu

l/snfO{ k

|hgg

\ :j f

:Yo

;]jf

sf] pkn

Aw x

'g]5 .

af

emf]k

gM

s= af

emf]k

g ePs

f bD

ktLx?s

f] nflu

;xo

f]uL ;]jf

x? ;

+rfn

g x'g

]5g\

.

v= af

emf] k

g;+u

;Da

lGwt

unt

wf/0

ffx?

x6\g]5

g\ .

2.3

ul/j

L

p2]Z

o @=#=!M n

lIft

sfo

{qmdx?

sf] lj:t

f/af

6 ul

/jx?

sf] cj:

yfdf ;'wf

/ ug

{ of]u

bfg

k'¥of

pg]

.

/0fg

Llt @

=#=@

M /f]h

uf/L t

yf c

fo c

fh{gs

f sfo

{qmdx?

, :j

f:Yo

tyf

lzIff /

cGo

;'ljwf

x? d

fly

cg';

f/ k

x'“rdf a[l4

ug]{ .

qm=;

= sfo

{qmd÷lqmo

fsnfkx?

lh

Dd]jf

/ lgsfo

;xo

f]uL lgsfo

;dof

jlw

;"rsx?

k|d

fl0fs

/0f

ck]lIft

pkn

lAwx?

M ul/j

tyf ;Ld

fGts[t

hg;

ª\Vof

sf] cfly

{s c

j:yf

df ;'wf

/ x'g

uO{

hLj

g:t/

df pNn

]Vo ;

'wf/

x'g]5 .

Page 48: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

41

2.3

ul/j

L

p2]Z

o @=#=!M n

lIft

sfo

{qmdx?

sf] lj:t

f/af

6 ul

/jx?

sf] cj:

yfdf ;'wf

/ ug

{ of]u

bfg

k'¥of

pg]

.

/0fg

Llt @

=#=@

M /f]huf

/L t

yf c

fo c

fh{gs

f sfo

{qmdx?

, :j

f:Yo

tyf

lzIff /

cGo

;'ljwf

x? d

fly r

ight

-bas

ed a

ppro

ach

cg';

f/ k

x'“rdf a[l

4 ug

]{ . qm

=;=

sfo

{qmd÷lqmo

fsnfkx?

lh

Dd]jf

/ lgsfo

;xo

f]uL lgsfo

;dof

jlw

;"rsx?

k|d

fl0fs

/0f

!=

� u/

Ljx?

sf]

hLjgo

fkgs

f] clwsf/

tyf

Ifdtf

lj:t

f/sf]

clwsf/

;'/lIft

ug{ g

of“ s

fg'g

nfu

" ug]{

. �

e"ld

xLg

u/Lj

x?nfO{

kl/r

o kq

;lxt

e"ld

ljt

/0f ug

]{ . �

k]zfu

t hft

L ty

f cNk

;+Vo

s

hft

Lx?s

f] k/

Dk/fut

k]zfn

fO{ ;

'wf/

tyf ;+/I

f0f ug

]{ . �

;'wf

l/Ps

f] k|ljlw

tyf

C0f

sfo

{qmdåf/f

:jb]z

L 1fg

;LknfO{

;xo

f]u u

g]{ .

� u/

Lj

3/k

l/jf/n

fO{

n3'

pBd

ljsf;

sf]

nflu

g/

d–C

0f

pkn

Aw

u/fp

g] .

� ul

/j

kl/j

f/sf]

cfw

f/e"t

cfjZo

stf

k"/f u

g{ nuf

gL u

g]{ .

� u/

LjL

lgjf/0

f sf]ifnfO{

:yfg

Lo

lgsfo

åf/f

:yfkgf

ty

f kl/r

fng

ug]{ .

cy{

dGq

fno, /

fli6«o

of]h

gf

cfo

f]u, :y

fgLo

ljs

f;

dGq

fno, e

"ld;'wf

/ dGq

fno, u

l/jL lgj

f/0f

sf]if, dlxnf,

afnaf

lnsf

tyf ;dfh

sNo

f0f dGq

fno

u};;, lghL If]qx

? tT

sfn

Lg

dWo

sfn

Lg

bL3{sfn

Lg

lg/Gt/

� kl/r

o kq

k|fKt

3/k

l/jf/s

f] cfly

{s

cj:

yf

� ul

/jLs

f] /]v

fd'lg

/x]sf]

hg;

ª\Vof

sf]

k|ltz

t �

;'wf

l/Ps

f] k|ljlwd

f kx

'“r

ePs

f blnt

tyf

cflb

af;Lx?s

f] k|ltz

t �

ul/j

L lgjf/0

f sf]if

ePs

f :y

fgLo

lgsfo

x?sf] ;+Vo

f

� jflif{s

k|ltj

]bg

� ;j]{I

f0f

� :y

nut

cWo

og

ck]lIft

pkn

lAwx?

M ul

/j t

yf ;

LdfGt

s[t

hg;

ª\Vof

sf] cfly

{s c

j:yf

df ;'wf

/ x'g

uO{

hLj

g:t/

df pNn

]Vo ;

'wf/

x'g]5 .

Page 49: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

42

p2]Z

o @=#=#M u

l/j

hg;

ª\Vof

sf] :j

f:Yo

tyf

;/;

kmfO{ ;

'ljwf

dfly

sf] kx

'“rdf a[l

4 ug

]{ tyf

z}lIfs

cj:

yfdf ;'wf

/ ug

]{ . /0

fgLlt

@=#=$

M cfw

f/e"t

:jf:Yo

;]jfx?

tyf

lzIffd

flysf] kx

'“rnfO{ d

fgj

clwsf/sf] ?k

df :y

flkt

ul/g

]5 .

:jf:Yo

;Da

GwL hgr

]tgf a9

fOg]5

. ul

/j ljB

fyL{x?n

fO{ lgz

'Ns k

|fyld

s t

yf d

fWofld

s lzIff k|e

fjsf/L ?k

df sfo

{fGjog

ul/g]5

.

qm=;

= sfo

{qmd÷lqmo

fsnfkx?

lh

Dd]jf

/ lgsfo

;xo

f]uL lgsfo

;dof

jlw

;"rsx?

k|d

fl0fs

/0f

!=

:jf:Yo

tyf

;/;

kmfO{

� uf

= lj= ;= :t

/df cfw

f/e"t

:jf:Yo

;]jf ;'lglZrt

ug{ :y

fgLo

:j

f:Yo

;+:y

fx?

-k|fy

lds

:jf:Yo

s]Gb

|, :j

f:Yo

rf}s

L ty

f pk:

jf:Yo

rF}s

L_ sf] ;jlns/0

f ug

]{ . �

:jf:Yo

;+:y

fx?d

f ;]jf

lng

cfp

g]x?n

fO{ h

g;ª\V

of

Aoj:

yfkg

;Da

GwL

k/fd

z{

lbg]

k|0ffn

Lsf]

Aoj:

yf u

g]{ .

� sd aR

rf

x'g]x?

sf

nflu

:j

f:Yo

;'ljwf

sf] Ao

j:yf

ug]{

. �

:yfg

Lo :t/

df ;Ld

fGts[t

;d'bfos

f] nflu

dft

[ ty

f lz

z' :j

f:Yo

;]jf

tyf kl/j

f/ lgo

f]hg

;]jfsf] lj:t

f/

ug]{ .

� lglZrt

dfkb0

8 k"/

f gx

'Gh]n d

lxnf,

blnt,

dw];

L ty

f hgh

ftLx?s

f] nflu

cf/If0f

k|0ffn

Lsf]

k|efj

sf/L

sfo

f{Gjog

ug]{

. �

hg:

jf:Yo

tyf

;/;

kmfO{sf

d'2fx?

df

hgr

]tgf

sfo

{qmd

;+~r

fng

ug]{ .

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, /

fli6«o

of]h

gf

cfo

f]u, :y

fgLo

ljs

f;

dGq

fno

lh= lj=;

=, gu

/kfln

sf,

uf=

lj= ;=,

u} ;; /

;fd

'bflos

;+:y

fx?, lgh

L If]qx

?

tTsfn

Lg

dWo

sfn

Lg

lg/Gt/

� :j

f:Yo

;]jfdf

kx'“r

k'u]sf]

hg;

ª\Vof

sf]

k|ltz

t �

ul/j

ty

f ;Ld

fGts[t

3/k

l/jf/d

f lz

z'

d[To

'b/, af

n d

[To' b

/ ty

f dft

[ d[To

' cg'k

ft

� lr

lsT;

f If]qd

f dlxnf,

dw];

L ty

f blntx

?sf] ;+Vo

f �

:yfg

Lo :

jf:Yo

;+:y

f ty

f To

;af

6 nfe

flGjt

x'g

]x?sf]

;+Vo

f

� jflif{s

k|ltj

]bg

� ;j]{I

f0f

� :y

nut

cWo

og

@=

lzIff

� ul

/j

3/k

l/jf/s

f aR

rfx?n

fO{

clgjfo{

ljBfn

o egf

{ sfo

{qmd

;~r

fng

ug]{ .

� ul

/j

ljBfy

L{x?n

fO{

k"0f{

5fqa[lt

lzIff dGq

fno, :yf

gLo

ljsf;

dGq

fno, c

y{ dGq

fno

u};; /

;fd

'bflos ;

+:yfx?,

lghL If]qx

?

tTsfn

Lg

dWo

sfn

Lg

lg/Gt/

� ljleGg

hft

÷

hft

Lx?s

f] ;fIf/tf

b/

� k|fy

lds ty

f dfWo

lds

txdf ljBfy

L{ egf

{b/

� jflif{s

k|ltj

]bg

� ;j]{I

f0f

�:y

nut

ck]lIft

pkn

AwLx?M u

l/j

tyf ;Ld

fGts[t

3/k

l/jf

/sf] :j

f:Yo

cj:

yfdf pNn

]Vo ;

'wf/

x'g]5 .

lzz' d

[To'b/

tyf

s"kf]lift

hg;

ª\Vof

sf] cg'k

ftdf sdL

cfp

g]5 .

ul/j

tyf

;Ld

fGts[t

;d'bfos

f] ;fIf/tf

b/d

f a[l

4 x'g

]5 .

:jf:Yo

tyf

lzIff cfw

f/e"t

dfg

j clwsf/sf] ?k

df :y

flkt

x'g]5g\

.

p2]Z

o @=#=%M s

[lifsf] k|j

4{g t

yf ljs

f;nfO{ u

l/jL

lgj

f/0fsf] ;fw

gsf] ?k

df lj:t

f/ u

g]{ .

/0fg

Llt @

=#=^M s

[lifsf] Ao

j;fo

Ls/0

fåf/f pTk

fbsTj

df a[l

4 ug

]{ / h

f]lvdk"0

f{ kl/j

f/x?

sf] vfB

;'/I

ff ;'lglZrt

ug]{ .

qm=;

= sfo

{qmd÷lqmo

fsnfkx?

lh

Dd]jf

/ lgsfo

;xo

f]uL lgsfo

;dof

jlw

;"rsx?

k|d

fl0fs

/0f

Page 50: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

43

sfo

{qmdsf] lj:t

f/ u

g]{ .

� sd

aRrf

ePs

fx?n

fO{

z}lIfs

;'ljwf

lbg

] . �

ljBfn

o hfbfs

f] yk

vr{ sd ug

]{ sfo

qmd ;

+~rfn

g ug

]{ . �

cle

efjsnfO{ a

fn lzIffs

f] dxT

jsf]

af/]d

f ;r]t

u/fp

g] .

� z}lIfs

k|0

ffnLn

fO{

a9L

Aoj;

flos

tyf

;Lkd"ns

agfp

g laBdfg

z}lIfs

k|0ffn

LnfO{ ;

+;f]w

g ug

]{ . �

Aoj;

flos ty

f ;Lkd"ns lz

Iffd

f hf]8

lbg

] . �

ljBFn

o cg'b

fgnfO{ ljBfy

L{ egf

{b/

/ blnt,

dlxnf,

hgh

ftL,

dw];

L ty

f u/

Lj 3

/kl/jf/s

f ljBfy

L{x?s

f] ;+Vo

fsf cfw

f/df lgwf

{/0f ug

]{ . �

;fF:

s[lt

s ljljwt

fnfO{ ;Dd

fg ug

{ lz

Ifsx?

nfO{ t

flnd k

|bfg

ug]{ .

� ul

/j ty

f ;Ld

fGts[t

3/k

l/jf/s

f lz

lIft

;b:

ox?n

fO{

ljBfn

o lz

Ifsdf /f]huf

/Lsf] nflu

k|yl

dstf

lbg]

.

� ljB

fnox

?sf] ;+Vo

f � u

l/j

tyf

;Ld

fGts[t

3/k

l/jf/a

f6

lzIfsx?

sf] ;+Vo

f

cWo

og

ck]lIft

pkn

AwLx?M u

l/j

tyf ;Ld

fGts[t

3/k

l/jf

/sf] :j

f:Yo

cj:

yfdf pNn

]Vo ;

'wf/

x'g]5 .

lzz' d

[To'b/

tyf

s"kf]lift

hg;

ª\Vof

sf] cg'k

ftdf sdL

cfp

g]5 .

ul/j

tyf

;Ld

fGts[t

;d'bfos

f] ;fIf/tf

b/d

f a[l

4 x'g

]5 .

:jf:Yo

tyf

lzIff cfw

f/e"t

dfg

j clwsf/sf] ?k

df :y

flkt

x'g]5g\

.

p2]Z

o @=#=%M s

[lifsf] k|j

4{g t

yf ljs

f;nfO{ u

l/jL

lgj

f/0fsf] ;fw

gsf] ?k

df lj:t

f/ u

g]{ .

/0fg

Llt @

=#=^M s

[lifsf] Ao

j;fo

Ls/0

fåf/f pTk

fbsTj

df a[l

4 ug

]{ / h

f]lvdk"0

f{ kl/j

f/x?

sf] vfB

;'/I

ff ;'lglZrt

ug]{ .

qm=;

= sfo

{qmd÷lqmo

fsnfkx?

lh

Dd]jf

/ lgsfo

;xo

f]uL lgsfo

;dof

jlw

;"rsx?

k|d

fl0fs

/0f

!=

� pTk

fbsTj

a[l4s

f nflu

pko

'Qm

sd

nfu

tsf

k|ljlwx

? ty

f t'n

gfTd

s

nfe

sf af

nLx?s

f] k|r

f/ t

yf k

|f]T;flx

t ug

]{ .

/fli6

«o of

]hgf

cfo

f]u, s[lif

tyf ;xs

f/L dGq

fno,

sfg

'g ty

f Go

fo d

Gqfn

o,

ag t

yf e

";+/I

f0f dGq

fno,

ljZj

a}Í

tyf Pl;of

nL

ljsf;

a}Í, s

[lif ljs

f; a

}Í,

u};; /

;fd

'bflos ;

+:yfx?,

lghL If]qx

?

tTsfn

Lg

dWo

sfn

Lg

lg/Gt/

� vfB

fGgsf]

kx'“r

ePs

f] hg;

ª\Vof

sf]

k|ltz

t �

vfB

fGgdf

:jfjnDa

L

� jflif{s

k|ltj

]bg

� ;j]{I

f0f

�:y

nut

Page 51: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

44

� ls

;fg

x?sf]

e"ld

dfly

sf]

:jfld

Tj

:yflk

t ug

{ a}1

flgs ty

f k|e

fjsf/L

e"ld

;'wf

/ sfo

{s|d n

fu" u

g]{ .

� k|e

fjsf/L s[lif a

hf/sf] Ao

j:yf

ug]{

/ s[lifdf

cfw

fl/t

pBf]u

x?sf]

k|j4{g

ug

]{ . �

s[lifsf]

Aoj;

foLs

/0f

ug{

;Ld

fTs[t

ls;fg

x?nfO{ t

flndsf] Ao

j:yf

ug]{

. �

e"ld

a}ssf] cjw

f/0f n

fu" u

g]{ .

� s[lif ;

xsf/Ld

f hf]8

lbg

] . �

pRr

pTk

fbsTj

lbg

] afn

Lx?s

f] k|j

4{g

ug]{ .

� :y

fgLo

s[lif k

|fljlwsx?

sf]

k|efjsf/L

kl/r

fng

ug]{ .

� k|e

fjsf/L

sfg

'gsf]

dfWo

daf

6 hld

gsf] ljefh

gnfO{ lg?

T;flx

t ug

]{ . �

pTk

fbgo

f]Uo h

ldgd

f lgdf{0fs

fo{ t

yf

a:tL

a:g]

k|lqmof

nfO{ lg?T

;flx

t ty

f lgoG

q0f ug

]{ . �

u}/vfB

pTk

fbgn

fO{ k

|j4{g

ug]{ .

� :y

fgLo

vfB

kb

fy{sf]

kmfO{bf

tyf

kf]if0

f dxT

jsf] k|r

f/ u

g]{ .

� hg;

ª\Vof

Ao

k:yf

kgsf

d'2fx?

nfO{

e"ld

;'wf

/sf

sfo

{qmdx?

;+u

PsLs

[t ug

]{ .

cy{

dGq

fno, p

Bf]u

dGq

fno,

e"ld

;'wf

/ dGq

fno,

ePs

f ul

/j

kl/j

f/sf] ;+Vo

f �

s[lif a

hf/sf] lj:t

f/

� ul

/j

3/k

l/jfsf]

hLj

g:t/

e"ld

laxLg

s[ifs

x?sf] ;+Vo

f

cWo

og

ck]lIft

pkn

AwLx?M u

l/j

3/k

l/jf

/sf] vfB

;'/I

ff ;'lglZrt

x'g]5 .

u/Lj

tyf

;Ld

fGts[t

3/k

l/jf

/sf] hLj

g:t/

df ;'wf

/ x'g

]5 .

s[lif ljs

f;n]

hg;

ª\Vof

Ao

a:yf

kgdf ;sf/fTd

s o

f]ubfg

ug]{5 .

p2]Z

o @=#=&M u

l/jx

?sf] hg;

ª\Vof

Ao

j:yf

kgdf ;xe

flutf

df a[l4

ug]{ .

/0fg

Llt @

=#=*

M ul

/j h

gtfd

f hg;

ª\Vof

Ao

j:yf

kgsf] ;r]tg

fdf a[l4

ug]{ .

qm=;

= sfo

{qmd÷lqmo

fsnfkx?

lh

Dd]jf

/ lgsfo

;xo

f]uL lgsfo

;dof

jlw

;"rsx?

k|d

fl0fs

/0f

ck]lIft

pkn

AwLx?M h

g;ª\V

of

Aoj:

yfkg

df ul

/j h

gtfx?s

f] pNn

]Vo ;

xeflu

tf x

'g]5 .

ul/j

hgt

fx?

;fg

f] kl/j

f/k|lt

cfs

lif{t

x'g]5g\

/ ljjf

xsf]

pd]/

@) a

if{ jf

;f] eGb

f dfly

a9L x

'g]5 .

Page 52: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

45

p2]Z

o @=#=&M u

l/jx

?sf] hg;

ª\Vof

Ao

j:yf

kgdf ;xe

flutf

df a[l4

ug]{ .

/0fg

Llt @

=#=*

M ul

/j h

gtfd

f hg;

ª\Vof

Ao

j:yf

kgsf] ;r]tg

fdf a[l

4 ug

]{ .

qm=;

= sfo

{qmd÷lqmo

fsnfkx?

lh

Dd]jf

/ lgsfo

;xo

f]uL lgsfo

;dof

jlw

;"rsx?

k|d

fl0fs

/0f

! hg;

ª\Vof

Ao

j:yf

kg

� ul

/j 3/k

l/jf/s

f] ;"rgf

m

atrix

/fvL tY

ofÍs

f] u'0

f:t/

df ;'wf

/ ug

]{ . �

hg;

ª\Vof

Aoj:

yfkg

df

gful

/s

;dfh

nfO{ ;

xefu

L u/

fpg]

. �

ul/j

3/k

l/jf/n

fO{

nlIft

u/

L ljjfx

pd]/n

fO{ @)

ai

f{eGb

f dfly

k'¥

ofpg]

sfo

{qmdx?

;~r

fng

ug]{ .

� ;dfh

sf

ljle

Gg

cËx

? -w

fld{s

g]tf,

:yfg

Lo

g]tf,

3/d

"nL

tyf

;fF:

s[lt

s

;d"x_

dfkm{t

;fg

f] kl/j

f/sf

kmfO{bfx?

sf

af/]d

f ul

/j

3/k

l/jf/n

fO{ lzlIft

ug]{

. �

clje]bs

f/L

sfg

'gsf

af/]d

f :y

fgLo

ty

f ;Ld

fGts[t

hgt

fnfO{ lz

lIft

ug

]{ . �

7"nf]

kl/j

f/sf]

kmfO{bfx?

sf]

unt

k|rf/ x

6fpg]

. �

ul/j

tyf

;Ld

fGts[t

3/k

l/jf/n

fO{

5f]/f

/ 5f]/Ls

f] ;dfg

dxT

j af

/]df

lzlIft

ug]{

. �

bfO{h

f] k|y

fnfO{ lg?

T;flx

t ug

]{ .

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, ;

"rgf

tyf

;~r

f/

dGq

fno, d

lxnf af

naf

lnsf

tyf ;dfh

sNo

0f d

Gqfn

o,

:yfg

Lo ljs

f; d

Gqfn

o

ljBfn

o, S

ofDk

;, u};

; /

;fd

'bflos ;

+:yfx?, lgh

L If]qx

?

tTsfn

Lg

dWo

sfn

Lg

lg/Gt/

� cle

ofgd

f ;xe

fuL

hgt

fsf] ;

Vof

� ul

/j

hgt

fsf]

3/k

l/jf/s

f] cfs

f/

� ;Ld

fGs[t

;d'bfos

f] cf};

t ljjfxs

f] pd]/

� hg;

ª\Vof

Aj

j:yf

kg

;Da

GwL

cjw

f/0ff

� 5f]/fs

f] rfxgf

k|lts

f] cjw

f/0ff .

� jflif{s

k|ltj

]bg

� ;j]{I

f0f

� :y

nut

cWo

og

ck]lIft

pkn

AwLx?M h

g;ª\V

of

Aoj:

yfkg

df ul

/j h

gtfx?s

f] pNn

]Vo ;

xeflu

tf x

'g]5 .

ul/j

hgt

fx?

;fg

f] kl/j

f/k|lt

cfs

lif{t

x'g]5g\

/ ljjfxs

f] pd]/

@) a

if{ jf

;f] eGb

f dfly

a9L x

'g]5 .

Page 53: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

46

2.4

cfly

{s k

IF

p2]Z

o @=$=!M cfly

{s g

Lltx?

n] h

g;fª\lVos

;+qmd0fnfO{ ;

xlhs/0

f ug

{ ;'lglZrt

ug]{ .

/0fg

Llt @

=$=@

M ;Dk

"0f{ /

fli6«o

gLlt

x?sf] k/

LIf0f u/

L hg;

ª\Vof

gL

ltsf] /fli6

«o p2]Z

odf of

]ubfg

;'lglZrt

ug]{ .

p2]Z

o @=$=#M km/fls

nf] cfly

{s a

[l4nfO{ k

|j4{g

ug]{ .

/0fg

Llt @

=$=$

M s[lifdf nuf

gL a

9fpg]

. /0

fgLlt

@=$

=%M u}/

–s[lif /

f]huf

/LnfO{ k

|j4{g

ug]{ .

/0fg

Llt @

=$=^

M hgt

f s]lGb

|t cfly

{s a

[l4 u

g]{ .

qm=;

= sfo

{qmd÷lqmo

fsnfkx?

lh

Dd]jf

/ lgsfo

;xo

f]uL lgsfo

;dof

jlw

;"rsx?

k|d

fl0fs

/0f

!=

� cfly

{s

gLlt

lgdf{0fd

f lh

Dd]jf/

lgsfo

x?sf]

Ifdtf

a[l

4 ty

f k/

LIf0fs

f] ;+oG

q ty

f tl

/sfs

f] ljsf;

ug]{

.

/fli6

«o of

]hgf

cfo

f]u, cy{

dGq

fno

u};; /

lgh

L If]qx

? dWo

sfn

Lg

bL3{sfn

Lg

� k/LIf0f ;

+oGqs

f] ljsf;

jflif{s

k|ltj

]bg

@=

� s[lif t

yf ;

xsf/L dGq

fnos

f] cfly

{s

tyf

k|fljlws Ifdtf

sf]

;alns/0

f ug

]{ .

s[lif t

yf ;

xsf/L dGq

fno,

cy{

dGq

fno

ef}lt

s o

f]hgf

tyf

lgd

f{0f

dGq

fno, u

};; /

lgh

L If]qx

? dWo

sfn

Lg

bL3{sfn

Lg

� s[lif

tyf

;xs

f/L

dGq

fnos

f] ah

]6 k|o

f]u

Ifdtf

� t

flnd

k|fKt

dfg

j ;+;fw

g

jflif{s

k|ltj

]bg

#=

� pTk

fbg

lj:t

f/

ug]{

k|ljlw,

;fg

f l;

rfO{, ah

f/ ;

+hfn

df ;'wf

/, p

ost-

harv

est

k|ljlw, e08

fl/s/0

f ty

f Ao

j;flo

s v

]tLsf] k|j

4{g u

g]{ .

s[lif t

yf ;

xsf/L dGq

fno

l;+rfO{ d

Gqfn

o, c

y{ dGq

fno,

ef}lt

s o

f]hgf

tyf

lgd

f{0f

dGq

fno, /

fli6«o

of]h

gf

cfo

f]u, u};

; /

lgh

L If]qx

?

dWo

sfn

Lg

� nfe

k|FKt

s[ifs

?sf]

;+Vo

f jflif{s

k|ltj

]bg

$=

� /f]huf

/L

tyf

:j/f]huf

/sf

cj;

/ ePs

f ;Lkx?

sf]

tfln

dsf]

cj;

/df

a[l4

ug]{ .

>d t

yf o

ftfo

t Ao

j:yf

dGq

fno, k

|fljlws lzIff

tyf Ao

j;flo

s t

flnd s

]Gb|

o'jf ty

f v]ns'b

dGq

fno,

cy{

dGq

fno, :yf

gLo

lgsfo

x?, u};

; /

lgh

L If]qx

?, 3

/]n' t

yf ;

fgf pBf]u

ljefu

tTsfn

Lg

dWo

sfn

Lg

lg/Gt/

� tfln

d

k|fKt

dfg

j ;+;fw

gsf] ;+Vo

f � :

j/f]h

uf/

3/k

l/jf/s

f] ;+Vo

f

� jflif{s

k|ltj

]bg

� ;j]{I

f0f

%=

� ;fd

'bflos ag

;xo

f]u sfo

{qmdnfO{

;/f]sf/jfnfx?s

f] ;xe

flutf

df

;jlns/0

f ty

f lj:t

f/ u

g]{ .

� cfo

cfh

{gsf]

a}slNk

s

ag t

yf e

";+/I

f0f dGq

fno,

ag p

kef]Q

mf dxf;+3 g

]kfn

/fli6

«o of

]hgf

cfo

f]u, cy{

dGq

fno

dWo

sfn

Lg

lg/Gt/

� ;

fd'bflos a

gsf] ;+Vo

f � h

Lljsf]kfh

{gsf]

nflu

ag

;Dk

bfdf

cfw

fl/t

hg;

ª\Vof

� jflif{s

k|ltj

]bg

ck]lIft

pkn

lAwx?

M cfly

{s g

Lltx?

n] h

fg;f+lV

os ;

+qmd0fnfO{ ;

xlhs/0

f ug

]{5 /

hg;

ª\Vof

sf p2]Z

ox?

k|fKt

ug{

km/fls

nf] cyt

Gqn] ;

xof]u

ug]{5

.

p2]Z

o @=$=&M ;

dtf

d"ns c

fly{s ljs

f;sf] nflu

;dflh

s I

f]qx?

sf] -:jf

:Yo, lzIff,

vfg

]kfgL

/ ;

/;kmfO{ t

yf ;

dflh

s ;

'/Iff_

u'0f:t

/ ty

f If]qd

f ;'wf

/ ty

f lj:t

f/ u

g]{ .

/0fg

Llt @

=$=*

M u/

Lj t

yf ;

LdfGt

s[t

;d'bfod

f ;]jf

lj:

tf/

ug{ ;

+:yfu

t ;+/r

gfnfO{ ;

jlns/0

f u/

L ;fj{hlgs n

ufgL

df -;

g\ @)

!% ;

Dddf /fli6

«o ah

]6sf] $)�

_ a[l

4 ug

]{ .

qm=;

= sfo

{qmd÷lqmo

fsnfkx?

lh

Dd]jf

/ lgsfo

;xo

f]uL lgsfo

;dof

jlw

;"rsx?

k|d

fl0fs

/0f

Page 54: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

47

sfo

{qmdx?

sf]

dfWo

fdaf

6 hLlj

sf]kfh

{gsf] nflu

agh

+undf x'g

] cfl>

ttf 36fpg]

. �

;fd

'bflos

agsf]

lj:t

f/af

6 jg

ljgf

;nfO{ lgo

Gq0f u

g]{ .

� ;j]{I

f0f

^=

� sa'lnot

ag

sf]

nflu

ag

ljgf

;

ePs

f If]qx

?sf] klxr

fg u

g]{ /

pQm

ag

If]qs

f] Ao

j:yf

kgsf]

nflu

;Ld

fGts[t

;d'bfon

fO{

kl/r

fng

ug]{ .

ag t

yf e

";+/I

f0f dGq

fno,

:yfg

Lo lgs

fox?

/fli6

«o of

]hgf

cfo

f]u, u};

;,

laQLo

;+:y

fx?

dWo

sfn

Lg

lg/Gt/

� s

a'lnot

ags

f] ;+Vo

f � s

a'lnot

ag

af6

nfe

lGjt

hg;

ª\Vof

� jflif{s

k|ltj

]bg

� ;j]{I

f0f

ck]lIft

pkn

lAwx?

M cfly

{s g

Lltx?

n] h

fg;f+lV

os ;

+qmd0fnfO{ ;

xlhs/0

f ug

]{5 /

hg;

ª\Vof

sf p2]Z

ox?

k|fKt

ug{

km/fls

nf] cyt

Gqn] ;

xof]u

ug]{5

.

p2]Z

o @=$=&M ;dtf

d"ns c

fly{s ljs

f;sf] nflu

;dflh

s I

f]qx?

sf] -:jf

:Yo, lzIff,

vfg

]kfgL

/ ;

/;kmfO{ t

yf ;

dflh

s ;

'/Iff_

u'0f:t

/ ty

f If]qd

f ;'wf

/ ty

f lj:t

f/ u

g]{ .

/0fg

Llt @

=$=*

M u/

Lj t

yf ;

LdfGt

s[t

;d'bfod

f ;]jf

lj:

tf/

ug{ ;

+:yfu

t ;+/r

gfnfO{ ;

jlns/0

f u/

L ;fj{hlgs n

ufgL

df -;

g\ @)

!% ;

Dddf /fli6

«o ah

]6sf] $)�

_ a[l

4 ug

]{ .

qm=;

= sfo

{qmd÷lqmo

fsnfkx?

lh

Dd]jf

/ lgsfo

;xo

f]uL lgsfo

;dof

jlw

;"rsx?

k|d

fl0fs

/0f

!=

:jf:Yo

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fnos

f] ah

]6 ;f]r

0f I

fdtf

;jlns/0

f ug

]{ . �

kof{Kt

dfg

j ty

f ljQLo

;|f]t

sf]

Aoj:

yf

ug]{

/ ;lqmo

l/km/n

k|0

ffnLs

f] Ao

j:yf

kg

ub}{

k|fyl

ds

:jf:Yo

x]/r

fx k

|0ffn

LnfO{ ;

jlns/0

f ug

]{ .

� :j

f:Yo

;]jfx?

sf]

Aoj:

yfkg

ug

{ :y

fgLo

lgsfo

x?nfO}

;jlns/0

f ug

]{ . �

dlxnf,

blnt,

pk]lIft

hgh

ftL,

ul/j

, h]i7

gf

ul/s

ty

f ckfËt

f ePs

fx?s

f] cfw

f/e"t

:jf:Yo

;]jfsf]

;'lgZr

t ug

{ sfo

{qmdx?

sf]

;jlns/0

f ug

]{ .

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, :yf

gLo

ljsf;

dGq

fno, c

y{ dGq

fno

lh= lj=;

=, gu

/kfln

sf,

uf=

lj= ;=,

u};; /

;fd

'bflos

;+:y

fx?, lgh

L If]qx

?

tTsfn

Lg

lg/Gt/

� a

h]6s

f] pko

f]u

� Ifd

tf

ljsf;

ul

/Psf

:jf:Yo

;+:y

fx?s

f] ;+Vo

f � :

jf:Yo

sfo

{qmdx?

af6

neflGjt

;Ld

fGts[t

tyf

pk]lIft

;d'bfos

f] ;+ Vo

f

� jflif{s

k|ltj

]bg

� ;j]{I

f0f

Page 55: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

48

@=

lzIff

� ah

]6 ;f]r

0f ug

]{ Ifdtf

a[l4

ug{

z}lIfs

Ao

j:yf

kg

k|0ffn

LnfO{

;alns/0

f ug

]{ . �

:yfg

Lo

lgsfo

x?sf]

;fe

m]bf/Ld

f clgjfo{

k|fyl

ds lzIffn

fO{ lg/

Gt/t

f lbg]

. �

ljz]ift

M af

lnsf,

blnt

tyf pk]lIft

;d"xn

fO{ k|fyl

ds lz

Iff

;'lglZrt

ug{ n

lIft

sfo

{qmdx?

;+rfn

g ty

f lg/Gt/

tf lbg

] .

� dfWo

flds lz

Iff

;j}n

fO{ k|b

fg ug

{ cj;

/sf]

lj:t

f/ ug

]{, To

;df

klg

afln

sfx?s

f] laif]z

kx'“r

lj:

tf/

ug{

ljz]if

;xo

f]u

tyf

k|jt{s

sfo

{qmdx?

;+rfn

g ug

]{ . �

;d'bfos

f] Ifdtf

a9

fO{ ljBfn

onfO{

;d'bfod

f x:

tfGt

/0f ug

]{ sfo

{qmdsf]

ult

a9fp

g] .

� lg/I

f/t

36fpg

k|f}9

;fIf/tf

sfo

{qmdsf] lj:t

f/ u

g]{ .

� cgF

}krfl/

s

tyf

Mas

s sc

hool

ing

nfO{ lj:

tf/

ug]{ .

� hg;

ª\Vof

Aoj:

yfkg

sf]

ljBfn

o kf7\q

mdnfO{ ;

do;

fk]If k

l/dfh

{g ug

]{ ty

f k|e

fjsf/L sfo

f{Gjog

ug]{

. �

hg;

ª\Vof

Aoj:

yfkg

df

lzIfsx?

nfO{ t

flnd k

|bfg

ug]{ .

� lh

Nnf

lzIff

sfo

f{nos

f] Ifdtf

ljsf;

ug]{

.

lzIff dGq

fno, :yf

gLo

ljsf;

dGq

fno

/fli6

«o of

]hgf

cfo

f]u, cy{

dGq

fno, :jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, u

};; /

;fd

'bflos ;

+:yfx?, lgh

L If]qx

?,

tTsfn

Lg

dWo

sfn

Lg

lg/Gt/

� a

h]6s

f] pko

f]u

� a[l4

tyf

k'g{ljt/

0f

ul/P

sf

ljBfn

ox?s

f] ;+Vo

f � h

g;ª\V

of

Aoj:

yfkg

df

tfln

d

k|fKt

lzIfsx?

sf] ;+Vo

f

� ;fIf/tf

b/

� cgf

}krfl/

s

tyf

Mas

s sc

hool

sf]

;+Vo

f

� jflif{s

k|ltj

]bg

� ;j]{I

f0f

#=

vfg

]kfgL

tyf

;/;

kmfO

� ljBdfg

k|0

ffnLd

f vfg

]kfgL

sf]

u'0f:t/

;'wf

/ ug

]{ . �

zx/

sf]

vfg

]kfgL

;+s6

Aoj:

yfkg

ug

]{ --lj

z]ift

sfd

f08f

} pkT

osfd

f_ .

� pko

'Qm

k|ljlws

f] ljsf;

u/

L

ef}lt

s o

f]hgf

tyf

lgd

f{0f

dGq

fno, :yf

gLo

ljsf;

dGq

fno, u

|fdL0f vfg

]kfgL

ty

f ;/;

kmfO{ s

f]if

u};; /

;fd

'bflos ;

+:yfx?,

lghL If]qx

?,

tTsfn

Lg

dWo

sfn

Lg

lg/Gt/

s"n

ah]6s

f] vfg

]kfgL

ty

f ;/;

kmfO{df

ljlgof

]lht

k|ltz

t �

wf/fsf]

vfg

]kfgL

df

� jflif{s

k|ltj

]bg

� ;j]{I

f0f

� :y

nut

cWo

og

ck]lIft

pkn

lAwx?

M ;dtf

d"ns c

fly{s ljs

f; /

u'0f:t

/ dfg

j ;+;fw

g lgdf{0Fs

f] nflu

;fd

flhs I

f]qsf] ljsf;

x'g]5

.

p2]Z

o @=$=(

M a9\b

f] hg;

ª\Vof

nfO{ ;

'ljwf

k|bfg

ug]{ u

/L h

g;ª\V

of

Joj:

yfkg

df of

]ubfg

ug{

e}lt

s k

"jf{wf

/x?s

f] lj:t

f/ u

g]{ .

/0fg

Llt @

=$=!)M

;|f]t

x?sf] kl/r

fng

u/L /fli6

«o ah

]6sf] cfs

f/df a[l

4 ug

]{, jt

{dfg

tyf

eljio

sf] hg;

ª\Vof

nfO{ x

'g] u/

L u|f

dL0f ty

f ;x/

L k"j

f{wf/

ljsf;

ug]{ .

qm=;

= sfo

{qmd÷lqmo

fsnfkx?

lh

Dd]jf

/ lgsfo

;xo

f]uL lgsfo

;dof

jlw

;"rsx?

k|d

fl0fs

/0f

Page 56: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

49

vfg

]kfgL

sf

;fy

} ;/;

kmfO{ ;

'ljwf

sf]

;'wf

/ ug

]{ . �

zx/

L 9n

ty

f 7f];

kmf]xf]/

Aoj:

yfkg

k|0ffn

Ldf ;'wf

/ ug

]{ . �

u|fdL0f

hgt

fsf]

vfg

]kfgL

df

kx“'r

lj:t

f/ u

g]{ .

� hgt

fnfO{ k

fgL ;'l4s/0

f ug

]{ tl/sf

l;sfO{

kfgL

af6

x'g]

/f]ux

?sf]

lgoG

q0f ug

]{ .

kx'“r

ePs

f] hg;

ª\Vof

sf]

k|ltz

t �

;/;

kmfO{

sfo

{qmddf

kx'“r

ePs

f] hg;

ª\Vof

sf]

k|ltz

t �

kfgL

af6

;g]{

/f]ua

f6

k|eflj

t hg;

ª\Vof

sf] k|ltz

t

$=

;fd

flhs ;

'/Iff

� ljBdfg

a[4

eQf

sfo

{qmdnfO{

;jlns/0

f ug

]{ . �

;j}

a[4

tyf

Psndlxnfx?s

f] kx

'“rx'g

] u/L e

Qf ljt/

0f k

|0ffn

LnfO{

;xh

agf

pg]

. �

zf/Ll/

s ty

f dfg

l;s?k

df

czQm

hg;

ª\Vof

sf]

nflu

;d'bfod

f cfw

fl/t

k'g:y

f{kgf

sfo

{qmdnfO{

;jlns/0

f ug

]{ .

dlxnf,

afnaf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno,

:yfg

Lo ljs

f; d

Gqfn

o,

;dfh

sNo

f0f kl/ifb

/fli6

«o of

]hgf

cfo

f]u, cy{

dGq

fno, :jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, u

};; /

;fd

'bflos ;

+:yfx?,

tTsfn

Lg

lg/Gt/

;dflh

s ;

'/Iff

k|fKt

ug

]{ h]i7

gf

ul/s

x?sf] ;+Vo

f �

;dflh

s ;

'/Iff

k|fKt

ug

]{ Ps

n

dlxnfx?s

f] ;

+Vof

� ;dflh

s ;

'/Iff

k|fKt

ug

]{ zf/Ll/

s

tyf

dfg

l;s?k

df

czQmx?s

f] ;

+Vof

� jflif{s

k|ltj

]bg

� ;j]{I

f0f

� :y

nut

cWo

og

ck]lIft

pkn

lAwx?

M ;dtf

d"ns c

fly{s ljs

f; /

u'0f:t

/ dfg

j ;+;fw

g lgdf{0Fs

f] nflu

;fd

flhs I

f]qsf] ljsf;

x'g]5

.

p2]Z

o @=$=(

M a9

\bf] h

g;ª\V

ofnfO{ ;

'ljwf

k|bfg

ug]{ u

/L h

g;ª\V

of

Joj:

yfkg

df of

]ubfg

ug{

e}lt

s k

"jf{wf

/x?s

f] lj:t

f/ u

g]{ .

/0fg

Llt @

=$=!)M

;|f]t

x?sf] kl/r

fng

u/L /fli6

«o ah

]6sf] cfs

f/df a[l

4 ug

]{, jt

{dfg

tyf

eljio

sf] hg;

ª\Vof

nfO{ x

'g] u/

L u|f

dL0f ty

f ;x/

L k"j

f{wf/

ljsf;

ug]{ .

qm=;

= sfo

{qmd÷lqmo

fsnfkx?

lh

Dd]jf

/ lgsfo

;xo

f]uL lgsfo

;dof

jlw

;"rsx?

k|d

fl0fs

/0f

!=

/fli6

««o ah

]6 �

d"No

cle

a[l4

s/

tyf

cfo

s/s

f] bfo/

f lj:t

f/ u

g]{ .

� go

f“ u}/

–s/

If]qx

? klxr

fg u

/L n

fu"

ug]{ .

;x;

|fAbL nIf x

fl;n u

g{ /fli6

«o ty

f

cy{

dGq

fno, /

fli6«o

of]h

gf

cfo

f]u

dGq

fnox

? tT

sfn

Lg

dWo

sfn

Lg

lg/Gt/

� s"n

u|fx:

y pTk

fbgs

f] cg'k

ftdf

s"n

/fli6

«o ah

]6sf] cfs

f/

� d"No

cle

a[l4

s/

tyf cfo

s/

b/

� jflif{s

k|ltj

]bg

� ;j]{I

f0f

� :y

nut

cWo

og

Page 57: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

50

a}b]lz

s c

g'bfg

nfO{ k

l/rfn

g ug

]{ . �

dGq

fnox

?sf]

sfo

fGjog

Ifdtf

;'wf

/ ug

]{ .

@=

hnljB't

tyf ljB'lt

s/0

f �

hnljB'td

f lghL

nuf

gLsf

afws

sfg

'gL,

k|lqmof

ut

tyf

sd{rf/Lt

GqnfO{ ;

'wf/

ug]{ .

� gL

ltut

cˆ7

\of/fx?

nfO{ k

lxrfg

u/L

;Da

f]wg

ug]{ .

� ;fg

f ty

f n3' h

nlaB't

of]hgf

nfO{

k|j4{g

ug]{

. �

a}slNk

s

u|fdL0f

laB'lt

s/0

fnfO{

sfo

{Gjog

ug]{

. �

u|fdL0f

tyf

ul/j

hgt

fsf]

hLjg:

t/

psf:g

u|fdL0f

ljB'lt

s/0

fnfO{ k

|j4{g

ug]{ .

� hnljB't

cfo

f]hgf

sf]

lgdf{0f

tyf

Aoj:

yfkg

df

;d'bfon

fO{

;xe

fuL

u/fp

g] .

� jg

;Dk

bfdfly

sf]

bjfj

sd

ug{

ljB'tn

fO{

a}slNk

s

phf{s

f] ?k

df

ljsf;

ug]{

.

cy{

dGq

fno, /

fli6«o

of]h

gf

cfo

f]u, phf{ dGq

fno,

sfg

'g dGq

fno, a

g ty

f e";+/I

f0f dGq

fno, e

f}lts

of]hgf

tyf

lgd

f{0f

dGq

fno, :yf

gLo

ljsf;

dGq

fno, ljB't

k|flws/0

f

lghL If]q, a

x'/fli6«o

sDk

gLx?

dWo

sfn

Lg

bL3{sfn

Lg

lg/Gt/

k|To]s

ai

f{ pTk

flbt

yk ljB

't

� ljB't

;'ljwf

ePs

f 3/k

l/jf/s

f] ;+Vo

f �

n3'

hnljB't

cfo

f]hgf

sf] ;+Vo

f �

hnphf{d

f ;/s

f/L

tyf lghL nuf

gL

� jflif{s

k|ltj

]bg

� ;j]{I

f0f

#=

oftf

oft

tyf ;~r

f/

� df]6/a

f6f]

gk'u]s

f lh

Nnfx?n

fO{

;8s

n] h

f]8\g]

. �

sfd

sf

nflu

vfB

fGg

h:t

f sfo

{qmdnfO{ b

'O{kIfLo

kmfO

{bfsf nflu

lg/Gt/

tf lbg

] .

� ljBdfg

;8s

sf] :t

/f]Gt

lt u

g]{ .

� :y

fgLo

;8s

lgdf{0fd

f ;d'bfon

fO{

k|f]T;

flxt

ug]{ .

� lgdf{0f

sfo

{df

:yfg

Lo af

l;Gb

f /

lghL If]qn

fO{ ;

xefu

L u/

fpg]

. �

b"/;~r

f/sf]

ljsf;

ty

f lj:t

f/df

lghL

If]qs

f] ;xe

flutf

nfO{ lj:t

f/

cy{

dGq

fno, /

fli6«o

of]h

gf

cfo

f]u, ef}lt

s o

f]hgf

tyf

lgdf{0f dGq

fno

:yfg

Lo

ljsf;

dGq

fno, ;

"rgf

tyf

;rf/ d

Gqfn

o

u};;, lghL If]qx

? dWo

sfn

Lg

bL3{sfn

Lg

lg/Gt/

sfn

f]kq]

;8s

af6

hf]l8

Psf

lhNn

fx?s

f] ;+Vo

f �

k|lta

if{ yk

x'g] ;

8sf]

nDa

fO{

� b"/

;~r

f/

;'ljwf

k|fKt

hg;

ª\Vof

/]l8o

f], 6L=

eL,

kqklqs

f ty

f O{G

6/g]6

;'ljwf

k|fKt

hg;

ª\Vof

b"/;~r

f/

sDk

gL,

/]l8o

f] :6

];g, 6

L= eL

� jflif{s

k|ltj

]bg

� ;j]{I

f0f

ck]lIft

pkn

lAwx?

M /fli6«o

cfly

{s g

Llt n

ufgL

d}qL x

'g]5, lghL If]qs

f] nuf

gL c

fsliF{t

x'g]5 /

k"jf

{wf/s

f] ljsf;

af6

hgt

fsf] hLj

g:t/

df ;'wf

/ x'g

]5 .

Page 58: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

51

ug]{ .

� u|f

dL0f

hgt

fsf]

b"/;~r

f/

/ ;~r

f/sf cGo

;fw

gx?

-/]l8

of], 6L=

eL,

kqklqs

f ty

f OG

6/g]6

_ dfly

kx

'“r a

[l4 u

g]{ .

:6];g

tyf

kqklqs

fsf]

ljtl

/t

;+Vo

f

$=

a[xt

cfly

{s g

Llt

� ;/s

f/L

vr{nfO{

a9L

k|efj

sf/L

agfp

g ;fj{hlgs

vr{

k|0ffn

Lsf]

k'g/fjn

f]sg

ug]{ .

� :y

fgLo

;d'bfos

f] rfxgf

nfO{ ;

+/If0f

ub}{

k"jf{w

f/

lgd0f{sf

kl/o

f]hgf

df

lghL If]qs

f] nuf

gL k

|j4{g

ug]{ .

/fli6

«o of

]hgf

cfo

f]u, cy{

dGq

fno

cGo

dGq

fnox

? pBf]u

jfl0fHo

dxf;+3, lghL If]qx

?

dWo

sfn

Lg

bL3{sfn

Lg

lg/Gt/

a[xt

cfly

{s gL

ltdf

;'wf

/

� lghL

If]qs

f] ;xe

flutf

� jflif{s

k|ltj

]bg

� ;j]{I

f0f

ck]lIft

pkn

lAwx?

M /fli6«o

cfly

{s g

Llt n

ufgL

d}qL x

'g]5, lghL If]qs

f] nuf

gL c

fsliF{t

x'g]5 /

k"jf

{wf/s

f] ljsf;

af6

hgt

fsf] hLj

g:t/

df ;'wf

/ x'g

]5 .

Page 59: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

52

2.5

a;fO

;/fO

tyf

hg;

ª\Vo

fsf] e

f}uf]ln

s lj

t/0f

p2]Z

o @=%=

!M c

fGtl/s t

yf c

Gt/f{li6

«o a;

fO ;

/fOs

f] Ao

j:yf

gkgå

f/f hg;

ª\Vof

sf] k'g

lj{t/

0fdf of

]ubfg

lbg

] . /0

fgLlt

@=%

=@M cfGt

l/s a

;fO;/fOs

f sf/0fx?

klxrfg

u/L ;

Daf]w

g ug

]{ . cw{b

If t

yf b

If s

fdbf/s

f] ax

\oudg

(em

igra

tion)

k|j4

{g ug

]{ /

cGt

u{dg

(imm

igra

tion)

nfO{ g

]kfn–e

f/t

;Ld

fnfO{ lgo

ldt

u/L lgoG

q0f ug

]{ . qm

=;=

sfo

{qmd÷lqmo

fsnfkx?

lh

Dd]jf

/ lgsfo

;xo

f]uL lgsfo

;dof

jlw

;"rsx?

k|d

fl0fs

/0f

!=

cfGt

l/s a

;fO;/fO

� k"j

f{wf/sf]

lgdf{0f

tyf

/f]huf

/Lsf]

;[hgf

u/

L dflg

;x?

nfO{

pb\u

d

:yfg

df

g} j;

f]jf;

ug

{ k|f]T;

flxt

ug]{ .

� hg;

ª\Vof

sf]

sd

/ a9

L rfk

ePs

f If]qx

?sf]

klxr

fg

u/L

hg;

ª\Vof

nfO{

sd

rfk

ePs

f] If]qd

f cfs

lif{t

ug{ ljs

f; lgd

f{0fs

f sfd

x? u

g]{ .

� u/

LjLs

f] cfw

f/df

hf]lv

dk"0

f{ If]qx

?sf]

klxr

fg

u/L

ul/j

L lgjf/0

fsf

sfo

{qmdx?

sfo

f{Gjog

ug

]{ . �

dfg

j ljsf;

Go"g

/x]s

f If]qx

?nfO{

nlIft

u/

L ul

/jL

lgjf/0

fsf

sfo

{qmdx?

nfO{

ljsf;

lgdf{0fs

f sfo

{qmdx?

;+u

;dfo

f]hg

ug]{

/ a;

fO;/fOn

fO{ s

d u

g]{ .

� u|f

dL0f

If]qa

f6

zx/

L If]qd

f x'g

] a;

fO;/fOn

fO{ lg?

T;flx

t ug

]{ ;fg

f zx/

tyf

cfly

{s s

]Gb|sf] ;De

fAotf

ePs

f If]qx

?sf] klxr

fg u

g ]{ /

pQm

If]qx

?df

k"jf{w

f/sf]

ljsf;

ug

{ cfly

{s n

ufgL

ug]{

. �

Sate

llite

tow

n sf] cjw

f/0ffn

fO{

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, e

f}lts o

f]hgf

ty

f lgdf{0f dGq

fno, c

y{ dGq

fno, :yf

gLo

ljsf;

dGq

fno, /

fli6«o

of]h

gf

cfo

f]u

:yfg

Lo lgs

fox?

, u};

; /

;fd

'bflos ;

+:yfx?, lgh

L If]qx

?

tTsfn

Lg

dWo

sfn

Lg

lg/Gt/

� hg3

gTj

� go

f“ zx/

x?sf] ;+Vo

f �

cfk|jf

;g

tyf

pTk

|jf;g

b/

� ul

/jLs

f] /]v

fd'lg

/x]sf]

hg;

ª\Vof

sf]

k|ltz

t

� jflif{s

k|ltj

]bg

� ;j]{I

f0f

� :y

nut

cWo

og

Page 60: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

53

k|j4{g

ug]{

. �

k|zf;

lgs

tyf

ef}lt

s

k"jf{w

f/x?

nfO{

las]Gb

|Ls/0

f

u/L

u|fdL0f

If]qa

f6

zx/

L If]qd

f x'g

] a;

fO;/fOn

fO{ lg?

:;flx

t ug

]{ .

@=

alxu

{dg

(Em

igra

tion)

a}b]lz

s

/f]huf

/Lsf

nflu

hfg

] ;De

fljt

hg;

ª\Vof

sf]

;Lk lj:t

f/

ug]{ .

� yk

/fi6

«x?df >d a

hf/sf] vf]h

L u/

L k|j

4{g u

g]{ .

� pko

'Qm

pBdzLn

jftf

j/0fsf]

lgdf{0f

u/L

a}b]lz

s

/f]huf

/Laf

6 k|FKt

ljk|]i

f0fn

fO{ p

Tkfbgz

Ln I

f]qdf

nuf

gL

ug]{ .

� ul

/j

3/k

l/jf/s

f ;b:

ox?n

fO{

a}b]lz

s

/f]huf

/Lsf

nflu

laQLo

;xo

f]u u

g]{ .

� u}/

sfg

'gL t

yf c

;'/lIft

afx\o

udgn

fO{

lg?T

;flx

t ug

]{ . �

ef/tL

o ;x/

x?df

x'g]

>d

a;fO;/fO{s

f] nut

/fVg

le

lqg]

/ af

lxl/g]

gfsfx?d

f nut

/fVg

] k|0

ffnLn

fO{

alnof

] ty

f k|e

fjsf/L

agfp

g] .

� a}b

]lzs /

f]huf

/Ldf uP

sfx?s

f] sfd

sf]

cj:

yf

tyf

cGo

;Dk

"0f{

cj:

yfsf]

hfg

sf/L

lng

cg'u

dg

tyf

lg/LIf0f

ug]{ .

� ef/tL

o zx/

x?df

a;fO

;g] {x

?nfO{

of}g

k|;fl/

t /f]ux

? ty

f Pr

cfO{eL÷

P8\;sf]

af/]d

f ;De

j eP;

Dd af

lxl/g]

gfsfx?d

f hfg

sf/L

lbg]

. �

a}b]lz

s

/f]huf

/Ldf

hfg

]x?nfO{

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, c

y{ dGq

fno, >

d

tyf of

tfot

Aoj

:yf

dGq

fno, k

//fi6

« dGq

fno

u};; /

;fd

'bflos ;

+:yfx?,

lghL If]qx

?

tTsfn

Lg

dWo

sfn

Lg

lg/Gt/

� g]k

fnL

>ld

s

:jLs

f/

ug]{ /

fi6«x?

sf] ;+Vo

f �

a}b]lz

s

/f]huf

/Ldf

hfg

]x?sf]

;Lksf]

cj:

yf

� of

}g k|;

fl/t

/f]ux

? ty

f Pr

cfO{eL÷

P8\;sf]

hfg

sf/L

� ljk|]i

f0fs

f] dfqf

� >ld

sx?

sf]

sfd

sf]

cj:

yf

� jflif{s

k|ltj

]bg

� ;j]{I

f0f

� :y

nut

cWo

og

Page 61: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

54

cGt

/f{li6

«o efif

f -c

+u|]hL_

jf uG

tAo

:yfg

sf] :y

fgLo

efiffs

f] 1fg

clgjfo{

ug]{ .

#=

cWo

fudg

(Im

mig

ratio

n)

� ef/tL

o cfk|jf

;Lx?n

fO{

kl/r

o kq

af

]Sg k

|f]T;flx

t ug

]{ / T

o;sf] Ao

j:yf

ld

nfp

g] .

� ;Ld

fx?d

f kl~h

s/0

f k|0

ffnLn

fO{

k|efjsf/L ag

fpg]

. �

cGt

/f{li6

«o ;Ld

faf6 lglZrt

b"/Lle

q nfu

" x'g]

u/L ljb]z

L gf

ul/s

x?nfO{ a

x' k|j

]z

k|j]zf1

F (M

ultip

le

entry

pe

rmit)

k|0ffn

L nfu

" ug]{

. �

ko{6g

a;fO;/fOn

fO{ k

|j4{g

ug]{ .

� ;Ld

f If]qd

f x'g

] ck/

fw lgoG

q0f

ug

;Ld

f ;'/I

ffnfO{ k

|efjsf/L ag

fpg]

.

k//fi6

« dGq

fno, u

[x dGq

fno, :yf

gLo

ljsf;

dGq

fno,:j

f:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno

u};; /

;fd

'bflos ;

+:yfx?,

lghL If]qx

?

tTsfn

Lg

dWo

sfn

Lg

lg/Gt/

� g]k

fn lelqg]x

?sf] nut

;Ld

fdfx'g]

ck/

fwx?

sf] ;+Vo

f

� jflif{s

k|ltj

]bg

� ;j]{I

f0f

� :y

nut

cWo

og

ck]lIft

pkn

AwLx?M I

f]qLo

ljs

f;sf] dfWo

daf

6 cfGt

l/s a

;fO;/fO

lgoldt

x'g]5 .

pko

'Qm ;+oG

qsf] ljsf;

af6

cWo

fudg

tyf alxu

{dg

Aojl:y

t x'g

]5 .

p2]Z

o @=%=

#M z

x/Ls

/0fn

fO{

If]qLo

ljsf;

sf] dfWo

dsf] ?k

df k|j

4{g u

g]{ .

/0fg

Llt @

=%=$

M zx/

L If]qs

f] a;

f]jf;

sf] cj:

yfdf ;'wf

/ u/

L ty

f Ao

jl:y

t go

f“ zx/

x?sf] ljsf;

u/L Aoj

l:yt

zx/

L ljsf;

ug]{

tyf u|f

dL0f If]q

/ zx/

L If]qa

Lrsf] ;Dk

s{nfO{ ;

jlns/0

f ug

]{ . qm

=;=

sfo

{qmd÷lqmo

fsnfkx?

lh

Dd]jf

/ lgsfo

;xo

f]uL lgsfo

;dof

jlw

;"rsx?

k|d

fl0fs

/0f

!=

� u}/

s[lifdf

cfw

fl/t

hg;

ª\Vof

sf]

cfw

f/df

zx/

L If]qs

f] k'g

Mkl/eflift

ug

]{ .

zx/

L If]qn

fO{

–leqL

;x/

, cw{z

x/, ljsf;

f]Gd'v z

x/df au

L{s/0

f ug

]{ / ;

f]xL cg';

f/sf dfkg

;"rsx?

pNn

]v u

g]{ .

:yfg

Lo ljs

f; d

Gqfn

o ef}lt

s o

f]hgf

tyf

lgd

f{0f

dGq

fno,:j

f:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno,

cNk

sfn

Lg

� zx/

L If]qs

f] dfkb0

8 k|ltj

]bg

@=

� hyf

efjL

zx/

sf]

lj:t

f/

tyf

lgdf{0fn

fO{ lgo

Gq0f u

g]{ .

:yfg

Lo ljs

f; d

Gqfn

o ef}lt

s o

f]hgf

tyf

lgd

f{0f

dGq

fno, g

u/kfln

sf

tTsfn

Lg

lg/Gt/

gof“

lgdf{0f

ul/P

sf

3/x

?sf] nut

k|ltj

]bg

ck]lIft

pkn

lAwx?

M zx/

L If]q

Aojl:y

t x'g

]5 /

zx/

L hg;

ª\Vof

sf] u'0

f:t/

Lo h

Ljgd

f ;'wf

/ x'g

]5 .

Page 62: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

55

#=

� If]qLo

c;Gt

'ng

36fpg

zx/

L If]qs

f] lj:t

f/ u

g]{ .

� Sa

telli

te t

own

sf]

wf/0

ffnfO{ n

fu"

ug]{ .

:yfg

Lo ljs

f; d

Gqfn

o,

ef}lt

s o

f]hgf

tyf

lgd

f{0f

dGq

fno

u};; /

;fd

'bflos ;

+:yfx?,

lghL If]qx

? tT

sfn

Lg

lg/Gt/

zxl/s

/0fs

f] tx

gof“

zx/

L If]qx

?sf]

;+Vo

f

k|ltj

]bg

$=

� R

esid

entia

l co

lony

x?s

f] k|j

4{g

ug]{

� ;x/

L ;'ljwf

x?sf]

Aoj:

yfkg

ug

]{ -

vfg

]kfgL

, ;8s

, ljB't,

;~r

f/ c

flb_

� 9n

tyf

lgs

f;sf] Ao

j:yf

ug]{

.

:yfg

Lo ljs

f; d

Gqfn

o,

ef}lt

s o

f]hgf

tyf

lgd

f{0f

dGq

fno

u};; /

;fd

'bflos ;

+:yfx?,

lghL If]qx

? tT

sfn

Lg

lg/Gt/

Res

iden

tial

colo

ny x?

sf] ;+Vo

f �

;x/

L ;'ljwf

sf]

pnAw

tf

k|ltj

]bg

%=

� ;/s

f/L

sfo

f{nox

?nfO{

/fhwf

gLaf

6 cGo

zx/

L If]qx

?df

:yfGt

/0f

ug]{

;De

fAotf

sf] vf]h

L ug

]{ .

:yfg

Lo ljs

f; d

Gqfn

o,

ef}lt

s o

f]hgf

tyf

lgd

f{0f

dGq

fno, /

fli6«o

of]h

gf

cfo

f]u

u};; /

;fd

'bflos ;

+:yfx?,

lghL If]qx

? tT

sfn

Lg

lg/Gt/

/fhwf

gLaf

lx/

ePs

f ;/s

f/L

sfo

f{nox

?sf] ;+Vo

f

k|ltj

]bg

^=

� zx/

L ck/

fw lgoG

q0f

k|x/L an

nfO{

k|efjsf/L

kl/r

fng

u/L

zx/

L ck/

fwdf lgoG

q0f ug

]{ .

u[x d

Gqfn

o :y

fgLo

ljs

f; d

Gqfn

o,

dxfgu

/Lo

ck/

fw lgo

Gq0f

zfv

f

tTsfn

Lg

lg/Gt/

ck/

fw b

/ k|ltj

]bg

&=

� /S

;Lh

Go

tyf

;'tL

{hGo

kb

fy{x?

sf]

cAo

jl:y

t ljlqm

ljt/

0fnfO{ lgoG

q0f

ug]{ .

u[x d

Gqfn

o :y

fgLo

ljs

f; d

Gqfn

o,

dxfgu

/Lo

ck/

fw lgo

Gq0f

zfv

f

tTsfn

Lg

lg/Gt/

ljlqm

cg'd

lt

k|fKt

k;

nx?

k|ltj

]bg

*=

� o'j

fx?n

fO{

dBkfg

/ w'd

kfgs

f gs

f/fTd

s

c;/x

?sf]

af/]d

f ;r]t

u/fp

g] .

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, ;

"rgf

tyf

;~r

f/

dGq

fno

u};; /

;fd

'bflos ;

+:yfx?,

lghL If]qx

? tT

sfn

Lg

lg/Gt/

sfo

{qmdx?

sf] ;+Vo

f k|ltj

]bg

(=

� zx/

L If]qd

f af

tfj/

0f

k|b"if0

f -h

n,

jfo', Wjg

L ty

f e"ld

_ sd u

g]{ .

:yfg

Lo ljs

f; d

Gqfn

o,

jftf

j/0f d

Gqfn

o :j

f:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, u

};; /

;fd

'bflos

;+:y

fx?, lgh

L If]qx

?

tTsfn

Lg

lg/Gt/

aftf

j.0f

k|b"if0

fsf]

dfqf

� jftf

j/0f

;+/I

f0fs

f nflu

;+rfn

g ul

/Psf sfo

{qmdx?

k|ltj

]bg

ck]lIft

pkn

lAwx?

M zx/

L If]q

Aojl:y

t x'g

]5 /

zx/

L hg;

ª\Vof

sf] u'0

f:t/

Lo h

Ljgd

f ;'wf

/ x'g

]5 .

Page 63: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

56

2.6

n}l·

s d

"nk|jf

lxs

/0f

p2]Z

o @=^=!M g

Lltut

txd

f n}lÍs d

"nk|j

flxs/0

f ug

]{ . /0

fgLlt

@=^=@

M gL

lt lgd

ftf{x?n

fO{ n

}lÍs d

"nk|j

flxs/0

fdf cle

d'lv

s/0

f ug

]{ . qm

=;=

sfo

{qmd÷lqmo

fsnfkx?

lh

Dd]jf

/ lgsfo

;xo

f]uL lgsfo

;dof

jlw

;"rsx?

k|d

fl0fs

/0f

!=

� dlxnf

;zlQ

ms/0

fsf]

nflu

/fli6

«o :t

/sf] ;+of

]hg

;ld

lt lgd

f{0f ug

]{ . dlxnf,

afnaf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno

/fli6

«o of

]hgf

cfo

f]u

cNk

sfn

Lg

� ;ld

ltsf] u7

g k|ltj

]bg÷

;ld

ltsf]

k|lta

]bg

@=

� gL

lt

lgdf{t

fx?n

fO{

n}lÍs

d"nk|j

flxs/0

fdf cle

d'lv

s/0

f ug

]{ . dlxnf,

afnaf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno

/fli6

«o of

]hgf

cfo

f]u, :y

fgLo

ljsf;

dGq

fno, g

ful/s

;dfh

tTsfn

Lg

� sfo

{zfn

fsf] ;+Vo

f �

a}7s t

yf 5

nkmnsf]

;+Vo

f �

;fjh{lgs c

leof

gsf]

;+Vo

f

k|ltj

]bg

#=

� n}lËs k/

LIf0fn

fO

(Gen

der

Aud

it)

;j}

dGq

fno

tyf

;/s

f/L

sfo

f{nox

?df clgjfo{

ug]{ .

dlxnf,

afnaf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno,

;dfGo

k|zf;

g dGq

fno

/fli6

«o of

]hgf

cfo

f]u, :y

fgLo

ljsf;

dGq

fno, u

};; /

;fd

'bflos ;

+:yfx?, lgh

L If]qx

?

tTsfn

Lg

lg/Gt/

n}lËs

k/LIf0f

nfu

' ug

]{ ;+:y

fx?

k|ltj

]bg

$=

� /fli6

«o dlxnf

cfo

f]unfO{

;alns/0

f ug

]{ . dlxnf,

afnaf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno, c

y{ dGq

fno,

/fli6

«o of

]hgf

cfo

f]u, :y

fgLo

ljsf;

dGq

fno, ;

dfGo

k|z

f;g

dGq

fno

u};; /

;fd

'bflos ;

+:yfx?, lgh

L If]qx

?

tTsfn

Lg

cNk

sfn

Lg

� /fli6

«o dlxnf

cfo

f]usf] Ifdtf

a[l4

k|ltj

]bg

ck]lIFt

pkn

lAwx?

M n}lËs d

'2fx?

gLlt

ut t

xdf d"nk|j

flxs/0

f x'g

]5g\

.

p2]Z

o @=^=#M n

}lËs d

'2fx?

nfO{ ljs

f; lgd

f{0fs

f lqmo

fsnfkdf ;dfo

f]hg

ug{ o

f]ubfg

k'¥of

pg]

. /0

fgLlt

x?M n

}lËs d

'2fx?

nfO{ ljs

f;sf ljle

Gg k

Ifx?

df -lz

Iff,:

jf:Yo

tyf /f]huf

/L_ cGt

/;Da

lGwt

d'2fx?

sf] ?k

df ;dfo

f]hg

ul/g

]5 .

qm

=;=

sfo

{qmd÷lqmo

fsnfkx?

lh

Dd]jf

/ lgsfo

;xo

f]uL lgsfo

;dof

jlw

;"rsx?

k|d

fl0fs

/0f

!=

� n}lËs

d'2fx?

nfO{

cros

s-cu

tting

d'2fsf] ?k

df ;j}

dGq

fno

tyf ;/s

f/L

;+:y

fx?d

f nfu

" ug]{

.

dlxnf,

afnaf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, /

fli6«o

of]h

gf

cfo

f]u, :y

fgLo

ljs

f;

dGq

fno, u

};; /

;fd

'bflos

tTsfn

Lg

cNk

sfn

Lg

� n}lËs

gLlt

ty

f /f0fgL

ltx?

ePs

f ;+:y

fx?

k|ltj

]bg

Page 64: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

57

� ;j}

If]qu

t ;+:y

fx?d

f n}lÍs

d"nk|j

flxs/0

f Ifdtf

sf] lgdf{0f ug

]{ . �

hg;

ª\Vof

;+u

;Da

lGwt

sfo

{qmdx?

ePs

f k|d

'v I

f]qx?

df

gend

er fo

cal

poin

ts

sf]

k|efjsf/L

sfo

{sf]

;'lglZrt

ug]{ .

� lghL If]q

tyf u};

;x?

nfO{ o

f]hgf

tyf

kl/o

f]hgf

x?df

n}lËs

d'2fx?

nfO{

PsLs

[t ty

f k|fyl

dstf

lbg

k|f]T;

fxfg

ug

]{

;+:y

fx?, lgh

L If]qx

?

@=

� lz

Iffd

f ;j}s

f] kx

“'rsf]

lj:t

f/

ug]{,

To;df ljz]ifu

/L ;

LdfGt

s[t

;d'bfos

f af

lnsfx?n

fO{ k

|f]T;flx

t ug

]{ .

� ul

/j

tyf

;Ld

fGts[t

;d'bfos

f af

naf

lnsf] ljBfn

o egf

{b/df a[l4

ug{

tyf

ljBfn

o 5f]8

\g] b/

sd

ug{

5fqa[lt

tyf

cGo

k|j

t{s sfo

{qmdx?

;+rfn

g ug

]{ . �

ljBfn

o ty

f z}lIfs

;+:y

fx?n

fO{

n}lËsd}qL a

gfpg]

.

lzIff dGq

fno

dlxnf,

afnaf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno,

/fli6

«o of

]hgf

cfo

f]u, cy{

dGq

fno, :yf

gLo

lgsfo

x?,

u};; /

;fd

'bflos ;

+:yfx?,

lghL If]qx

?

tTsfn

Lg

cNk

sfn

Lg

� k|y

lds

txdf

afln

sf egf

{b/

k|ltj

]bg

#=

� G

ende

r fo

cal

Uni

t/Per

son

sf]

;jlns/0

f ug

]{ . dlxnf,

afnaf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno

If]qu

t dGq

fno

tyf

cfo

f]ux?

tT

sfn

Lg

Gen

der

foca

l U

nit/

Pers

on s

f] u7

g ty

f ;jlns/0

f �

Foca

l Uni

t sf] Ifdtf

ljsf;

k|ltj

]bg

$=

� :j

f:Yo

sdL{x?n

fO{

n}lËsd}qL

agfp

g n}lËs t

flnd lbg

] . �

ul/j

kl/jf/s

f ;Ld

fGts[t

dlxnfx?s

f] cfw

f/e"t

:jf:Yo

;]jfdf

kx'“r

k'¥of

pg]

. �

u|fdL0f

tyf

;Ld

fGts[t

dlxnfx?n

fO{

nlIft

u/

L k|h

gg\ :j

f:Yo

clwsf/sf]

;r]tg

fdf a[l4

ug]{ .

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno,

dlxnf,

afnaf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno,

/fli6

«o of

]hgf

cfo

f]u, cy{

dGq

fno, :yf

gLo

ljsf;

dGq

fno, :yf

gLo

lgsfo

x?,

u};; /

;fd

'bflos ;

+:yfx?,

lghL If]qx

?

tTsfn

Lg

lg/Gt/

n}lËs

tfln

d

k|fKt

:j

f:Yo

sdL{x?s

f] ;+Vo

f �

:jf:Yo

;]jf k

|fKt u

l/j

kl/j

f/sf

;Ld

fGts[t

dlxnfx?s

f] k|ltz

t �

k|hgg

\ :j

f:Yo

;r]tg

f cle

ofgs

f] ;+Vo

f

k|ltj

]bg

%=

� dlxnfx?s

f] nflu

/f]huf

/Lsf

cj;

/x?s

f] k|j

4{g ug

]{ -c

fGtl/s /

a}b]lz

s /

f]huf

/L_

>d t

yf o

ftfo

t Ao

j:yf

dGq

fno, d

lxnf,

afnaf

lnsf ty

f ;dfh

/fli6

«o dlxnf cfo

f]u, ul

/jL

lgjf/0

f sf]if

tTsfn

Lg

lg/Gt/

a}b]lz

s /f]huf

/L ePs

f dlxnfs

f] ;+Vo

f �

k|ltj

]bg

� ;j]{I

f0f

Page 65: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

58

� u|f

dL0f

dlxnfx?n

fO{ ;

fgf

pBf]u

tyf

u}/

–s[lif

cfly

{s

lqmo

fsnfkdf

k|f]T;

flxt

ug]{ .

� dlxnfx?n

fO{ k

|fljlws t

yf A

oj;flo

s

tfln

d k

|bfg

ug]{ .

� n3'pBd s

fo{qmdnfO{ k

|j4{g

ug]{ .

� dlxnfx?n

fO{ ;/s

f/L,

u}/;/s

f/L

tyf

lghL

;+:y

fsf]

;]jf If]qd

f k|j

]z ug

{ k|f]T;

flxt

ug]{ .

� ;+:y

fx?n

fO{

sfd

ug

]{ jftf

j/0f

n}lËsd}qL a

gfpg

k|f]T;

flxt

ug]{ .

� Ps

n t

yf c

kfËt

f ePs

f dlxnfx?s

f] Ao

j;flo

s ;

Lksf] ljsf;

ug]{

sNo

f0f dGq

fno, c

y{ dGq

fno, s

[lif t

yf ;

xsf/L

dGq

fno, p

Bf]u

dGq

fno,

/fli6

«o of

]hgf

cfo

f]u

� u}/

–s[lifdf

;+nUg

dlxnfx?s

f] ;+Vo

f �

;/s

f/L,

u}/;/s

f/L ty

f lghL

;+:y

fx?d

f dlxnf

sd{rf/Ls

f] ;+Vo

f �

;Lk

ljsf;

tf

lndsf]

;+Vo

f �

n3'pBd sfo

{qmd nfu

' ul

/Psf If]qx

?

� :y

nut

cWo

og

^=

� r]nLa

]6L a

]rljvgs

f hf]lv

dk"0

f{ If]qx

? kQ

f nuf

pg]

. �

r]nLa

]6L

a]rljvg

hf]lv

d

sd

ug{

ljz]if

hgr

]tgfd

"ns ty

f /f]syf

dsf

sfo

{qmdx?

;+rfn

g ug

]{ . �

r]nLa

]6L a]r

ljvg

/f]Sg

g]k

fn–e

f/t

;Ld

f k|e

fjsf/L lg/LIf0f u

g]{ .

dlxnf,

afnaf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno,

/fli6

«o dlxnf cfo

f]u

/fli6

«o dfg

jclwsf/ c

fof]u

, u[x

dGq

fno

:yfg

Lo

lgsfo

x?, gf

ul/s

;dfh

, u}=

;=;

tTsfn

Lg

lg/Gt/

r]nLa

]6L

a]rljvg

lgoG

q0f

ug{

;+rfn

g ul

/Psf

sfo

{qmdx?

sf]

;Vo

f

� k|ltj

]bg

� ;j]{I

f0f

� :y

nut

cWo

og

&=

� ljsf;

cfo

f]hgf

x?sf]

clGt

d

lg0f{o

ug'{ c

l3 n

}lËs ljZ

n]if0

f ug

]{ . �

n}lËs

d'2fx?

nfO{

:yfg

Lo

ljsf;

sf

of]hgf

x?df ;dfj]z u

g]{ .

afnaf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno, /

fli6«o

of

]hgf

cfo

f]u, :y

fgLo

ljsf;

dGq

fno

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, :yf

gLo

lgsfo

x?,

u};; /

;fd

'bflos ;

+:yfx?,

lghL If]qx

?

tTsfn

Lg

lg/Gt/

kl/o

f]hgf

lgdf{0fd

f n}lËs

ljZn

]if0fs

f] sfo

f{Gjog

� k|ltj

]bg

� ;j]{I

f0f

� :y

nut

cWo

og

ck]lIft

pkn

lAwx?

M ljs

f; s

fo{qmdsf ;j}

kIfx?d

f n}lËs d

'2fx?

PsLs

[t x'g

]5g\

.

p2]Z

o @=^=$M g

Llt lgd

f{0f tx

df dlxnfx?s

f] ;xe

flutf

a[l4 u

g]{ /

lg/LIf0f t

yf d

"NofÍg

k|0ffn

LnfO{ n

}lËs ;

Da]bg

zLn

agf

pg]

. /0

fgLlt

@=^=%

M /f]h

ufl/df dlxnfx?n

fO{ ;

sf/fTd

s lje

]b ckg

fO{g]

5 .

n}lËs ;

Da]bg

zLn

cg'u

dg

k|0ffn

LnfO{ ;

j} ;/s

f/L ty

f lghL ;+:y

fx?d

f nfu

" ul

/g]5 .

qm

=;=

sfo

{qmd÷lqmo

fsnfkx?

lh

Dd]jf

/ lgsfo

;xo

f]uL lgsfo

;dof

jlw

;"rsx?

k|d

fl0fs

/0f

ck]lIft

pkn

lAwx?

M

s_ lg0f{o

txdf dlxnfx?s

f] ;xe

flutf

df a[l4

x'g]5 .

v_ n}lËs ;

Da]bg

zLn

cg'u

dg

tyf d"No

fÍg

k|0ffn

L nfu

" x'g]5

/

tYo

fÍ t

of/

kfl/g]5

.

Page 66: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

59 55

p2]Z

o @=^=$M g

Llt lgd

f{0f tx

df dlxnfx?s

f] ;xe

flutf

a[l4 u

g]{ /

lg/LIf0f t

yf d

"NofÍg

k|0ffn

LnfO{ n

}lËs ;

Da]bg

zLn

agf

pg]

. / 0

fgLlt

@=^=%

M /f]huf

l/df dlxnfx?n

fO{ ;

sf/fTd

s lje

]b ckg

fO{g]

5 .

n}lËs ;

Da]bg

zLn

cg'u

dg

k|0ffn

LnfO{ ;

j} ;/s

f/L ty

f lghL ;+:y

fx?d

f nfu

" ul

/g]5 .

qm

=;=

sfo

{qmd÷lqmo

fsnfkx?

lh

Dd]jf

/ lgsfo

;xo

f]uL lgsfo

;dof

jlw

;"rsx?

k|d

fl0fs

/0f

!=

dlxnfx?n

fO{ g

Llt lgd

f{0f tx

df ;xe

fuL

u/fp

g] �

;fd

'bflos

ljsf;

sf]

lg0f{o

txdf

dlxnf ;xe

flutf

df k|f]T;

flxt

ug]{ .

� :y

fgLo

kl/of

]hgf

lgd

f{0f,

sfo

f{Gjog

ty

f Ak

j:yf

kgdf

dlxnfs

f] k|ltl

glwT

j clgjfo{

ug]{ .

dlxnf,

afnaf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno,

:yfg

Lo ljs

f; d

Gqfn

o

:yfg

Lo lgs

fox?

, u};

; /

;fd

'bflos ;

+:yfx?, lgh

L If]qx

?

cNk

sfn

Lg

dWo

sfn

Lg

lg/Gt/

� ;fj{hlgs

If]qd

f dlxnfx?s

f] ;xe

flutf

lg0f{o

k|lqmod

f dlxnfx?s

f] k|ltl

glwT

j

k|ltj

]bg

@=

cg'u

dg

tyf d"No

fÍg

/fli6

«o, lh

Nnf

tyf

:yfg

Lo :t

/df

n}lËs ;

Da]bg

zLn

sfo

{qmd c

g'udg

k|0ffn

L ;'?j

ft u

g]{ .

� ;/s

f/L,

u}/;/s

f/L

tyf

lghL

;+:y

fx?d

f n}lËu

k/LIf0f

nfu

" ug

{ k|f]T;

flxt

ug]{ .

� ;j}

;+:y

fx?n

fO{

gend

er

disa

ggre

gate

d tY

ofË

;+sng,

ljZn

]if0f

tyf

;fj{hlgs

ug{

k|f]T;

flxt

ug]{ .

dlxnf,

afnaf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno,

/fli6

«o of

]hgf

cfo

f]u,

:yfg

Lo ljs

f; d

Gqfn

o

cy{

dGq

fno, :jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, s

]Gb|Lo

tY

ofÍ

ljefu

, :y

fgLo

lgsfo

x?, u};

; /

;fd

'bflos

;+:y

fx?, lgh

L If]qx

?

tTsfn

Lg

lg/Gt/

� n}lËs

;Da

]bgzLn

cg'u

dg

k|0ffn

L nfu

" ug

]{ ;+:y

fx?s

f] ;+Vo

f �

Gen

der

disa

ggre

gate

d tY

ofÍs

f] pkn

Awtf

k|ltj

]bg

ck]lIft

pkn

lAwx?

M

s_ lg0f{o

txdf dlxnfx?s

f] ;xe

flutf

df a[l4

x'g]5 .

v_ n}lËs ;

Da]bg

zLn

cg'u

dg

tyf d"No

fÍg

k|0ffn

L nfu

" x'g]5

/ G

ende

r di

sagg

rega

ted

tYof

Í to

f/ k

fl/g]5

.

Page 67: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

60

2.7

;fdf

lhs

If]q

p2]Z

o @=&=!M d

lxnf,

blnt,

hgh

ftL,

dw];

L ty

f ;Ld

fTs[t

hg;

ª\Vof

sf] ;dflh

s–c

fly{s ;

'wf/d

f of

]ubfg

lbg

] tyf

hft

Lo lje

]bsf] cGTo

ug]{ .

/0fg

Llt @

=&=@

M ;Ld

fGts[t

tyf pk]lIft

hg;

ª\Vof

sf] klxr

fg u

g]{ ty

f nf]s

sNo

f0fs

f/L s

fo{qmdx?

sf] nuf

gL u

g]{ .

qm=;

= sfo

{qmd÷lqmo

fsnfkx?

lh

Dd]jf

/ lgsfo

;xo

f]uL lgsfo

;dof

jlw

;"rsx?

k|d

fl0fs

/0f

!=

lzIffd

f cf/If0f k

|0ffn

L �

;fd

flhs

lj1fg

, k|fs[lt

s

lj1fg

, Ao

fkf/,

lrls

T;f

lj1fg

ty

f OlGh

lgol/ª

df

Go"gt

d

txdf

gk'u];

Dd s

f]6f

k|0ffn

Lsf]

k|efjsf/L

sfo

f{Gjog

ug]{

. �

blnt,

nf]kf]Gd

'v t

yf c

lt;Ld

fGts[t

cflb

jf;L

hgh

ftL

;d"x

tyf

ckfËt

f ePs

fx?s

f] z}lIfs

:t

/df

;'wf

/ ug

]{ .

� blnt,

nf]kf]Gd

'v t

yf c

lt;Ld

fGts[t

cflb

jf;L

hgh

ftL

;d"x

tyf

ckfËt

f ePs

f dlxnfx?s

f] z}lIfs

:t

/df ;'wf

/ ug

{ ljz

]if hf]8

lbg

] .

� ljBfn

o 5f]8

\g] pRr

b/

nfO{

Go"lgs/0

f ug

]{ .

lzIff dGq

fno, d

lxnf,

afnaf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno,

ljZj

ljBfn

ox?

cy{

dGq

fno, :jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, :yf

gLo

ljsf;

dGq

fno,:y

fgLo

lgsfo

x?, u};

; /

;fd

'bflos

;+:y

fx?, lgh

L If]qx

?

cNk

sfn

Lg

dWo

sfn

Lg

lg/Gt/

� k|T

o]s

;+sfo

df

;Ld

fGts[t

;d'bfos

f ljBfy

L{x?s

f] ;+Vo

f �

;Ld

fGts[t

;d'bfos

f ljBfy

L{x?s

f] ljBfn

o 5f]8

\g] b/

;Ld

fGts[t

;d'bfos

f] ;fIf/tf

b/

� dft

[efiff

lzIff

lbg]

ljBfn

ox?s

f] ;+Vo

f

k|ltj

]bg

;j]{I

f0f

@=

hft

Lo lje

]b �

hft

Lo lje

]b cGTo

ug{ b

lnt

;+u7

g ty

f gf

ul/s

;dfh

sf]

kl/r

fng

ug]{ .

� blntx

? -kxf8

/ t/

fO{_

aLrsf]

cfGt

l/s lje]b

cGTo

ug{ ;r]tg

f sfo

{qmdx?

;+rfn

g ug

]{ . �

lje]blj?

4sf

sfg

"gx?s

f] k|e

fjsf/L

sfo

f{Gjog

ug]{

. �

hft

Lo lje]b

Go"lgs/0

f ug

{ wf

ld{s

tyf

;d'bfos

f cu'j

fx?n

fO{ tf

lnd

lzIff dGq

fno, d

lxnf,

afnaf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno, :yf

gLo

ljsf;

dGq

fno, b

lnt

cfo

f]u

cy{

dGq

fno, :jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, /

fli6«o

of

]hgf

cfo

f]u, :y

fgLo

lgsfo

x?, u};

; /

;fd

'bflos

;+:y

fx?, lgh

L If]qx

?

tTnsfn

Lg

lg/Gt/

� ;r]tg

f cle

ofgs

f] ;+Vo

f �

tfln

d k|fKt

wf

ld{s

tyf

;fd

'bflos

cu'j

fx?s

f] ;+Vo

f �

;fd

lhs–c

fly{s

ljsf;

sf

;"rs?x

df

hft

Lo

lje]bs

f] cj:

yf

k|ltj

]bg

;j]{I

f0f

Page 68: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

61

lbg]

tyf kl/r

fng

ug]{ .

#=

Soci

ally

dis

aggr

egat

ed t

YofÍ

� blnt,

cflb

af;L÷

hgh

ftL ty

f zx/

L ul

/jdf

hf]lv

dk"0

f{ cj:

yfdf

/x]sf

;d"xx

?sf] klxr

fg u

g]{ .

� ;dflh

s?k

df

pk]lIft

;d"xx

?sf]

jf/]d

f cg';

Gwfg

ug]{

. �

lnË,

If]q

tyf

cGo

cfw

f/df

hgh

ftL,

blnt,

dw];

L, ;Ld

fGts[t

tyf

pk]lIft

hft

÷hft

Lx?s

f] ;dflh

scfly

{s ljz

]iftf emlN

sg]

u/L

tYof

Í a}s

tof

/ kfg]{

.

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, :yf

gLo

ljsf;

dGq

fno, s

]Gb|Lo

tYo

ljefu

÷/fli6

«o of

]hgf

cfo

f]u

cy{

dGq

fno, d

lxnf,

afnaf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno, ;

dfh

sNo

f0f kl/ifb, :y

fgLo

lgsfo

x?, u};

; /

;fd

'bflos

;+:y

fx?, lgh

L If]qx

?

tTnsfn

Lg

lg/Gt/

� tY

ofÍ

a}s e

Psf]

� hf]lv

k"0f{

cj:

yfdf

/x]sf ;d"x?

sf] nut

;Ld

fGts[t

hg;

ª\Vof

ul

/Psf

cg';

Gwfg

x?

k|ltj

]bg

;j]{I

f0f

$=

� gu

b ty

f cGo

;'ljwf

x?dfkm{t

nf]kf]Gd

'v

hft

Lx?s

f] k|h

gg\

b/

a9fp

g] .

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, :yf

gLo

ljsf;

dGq

fno, /

fli6«o

cflb

jf;L

tyf hgh

ftL dxf;+3

:yfg

Lo lgs

fox?

, u};

; /

;fd

'bflos ;

+:yfx?, lgh

L If]qx

?

dWo

sfn

Lg

� nf]kf]Gd

'v

hft

Lx?s

f] s"n k

|hgg

\ b/

k|ltj

]bg

;j]{I

f0f

%=

� hf]lv

ddf

/x]sf

hft

Lx?s

f] sf]/f

d[To

'b/,

lzz'

d[To

'b/

tyf

dft

[ d[To

'b/ s

d u

g]{ .

� nlIft

;d"x?

df

vf]ksf]

bfo/

f a9

fpg]

. �

hf]lv

ddf

/x]sf

hft

Lx?

cf};

t cfo

'df

a[l4

ug{ ;dflh

s,

cfly

{s

tyf

;fF:

s[lt

s

;'wf

/ u/

L hLjg:

t/df ;'wf

/ ug

]{ . �

?U0ftf

nfO{ s

d u

g{ nlIft

;d"xx

?df

/x]sf ljle

Gg /

f]ux?

kQf nuf

pg]

/ lt

gLx?

sf]

pkr

f/sf]

tl/s

f kQ

f nuf

pg]

. �

nlIft

;d"xd

f :j

f:Yo

tyf

/f]u

x?sf]

af/]d

f hgr

]tgf

cle

ofg

;+rfn

g ug

]{ .

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, :yf

gLo

ljsf;

dGq

fno, d

lxnf,

afnaf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno,

:yfg

Lo lgs

fox?

, u};

; /

;fd

'bflos ;

+:yfx?, lgh

L If]qx

?

tTnsfn

Lg

lg/Gt/

sf]/f

d[To

'b/,

lzz'

d[To

'b/

tyf

dft

[ d[To

'b/

� cf} ;

t cfo

' �

:jf:Yo

;]jf

x?sf]

lj:t

f/

� ?U

0ftf

sf] cj:

yf

k|ltj

]bg

;j]{I

f0f

^=

� Pr

cfO{eL÷

P8\;sf]

hf]lv

dk"0

f{ ;d"x

kQf nuf

pg]

. �

hf]lv

dk"0

f{ ;d"xn

fO{ ;'/lIft

of}gs

f af

/]df cle

d'v u

/fpg]

.

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, :yf

gLo

ljsf;

dGq

fno,

:yfg

Lo lgs

fox?

, u};

; /

;fd

'bflos ;

+:yfx?, lgh

L If]qx

?

tTnsfn

Lg

dWo

sfn

Lg

� hgr

]tgf

cle

ofgs

f] ;+Vo

f �

PrcfO{eL÷

P8\;af

6 ;+qmld

tx?s

f] ;+Vo

f

k|ltj

]bg

;j]{I

f0f

Page 69: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

62 5

&=

� ;Ld

fGts[t

;d'bfos

f o"j

fx?n

fO{

cfGt

l/s

tyf

a}b]lz

s

/f]huf

/Lsf

nflu

k|f]T;

flxt

ug]{ .

� Go

"gtd t

xdf

gk'u];

Dd ;

LdfGt

s[t

;d'bfon

fO{

;/s

f/L

tyf

lghL

;+:y

fx?s

f] /f]huf

/Ldf

sf]6f

k|0ffn

L nfu

' ug]{

.

dlxnf,

afnaf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno,

pBf]u

dGq

fno, :jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno,

:yfg

Lo ljs

f; d

Gqfn

o,

>d t

yf o

ftfo

t Ao

j:yf

dGq

fno, lzIff dGq

fno

/fli6

«o of

]hgf

cfo

f]u, :y

fgLo

lgsfo

x?, u};

; /

;fd

'bflos

;+:y

fx?, lgh

L If]qx

?

tTnsfn

Lg

dWo

sfn

Lg

� /f]huf

/ k|fKt

;Ld

fGts[t

;d'bfos

f] hg;

ª\Vof

u}/s[lif

If]qd

f /f]huf

/Lsf] b/

ljk|]i

f0fs

f] dfqf

k|ltj

]bg

;j]{I

f0f

*=

� kl~h

s/0

f k|0

ffnLn

fO{ k|f]T;

fxg

tyf

clgjfo{

ug]{ .

:yfg

Lo ljs

f; d

Gqfn

o dlxnf,

afnaf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno,

pBf]u

dGq

fno, :jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, s

]Gb|Lo

tY

ofÍ

ljefu

, :y

fgLo

lgsfo

x?, u};

; /

gfu

l/s

;dfh

tTnsfn

Lg

dWo

sfn

Lg

� kl~h

s/0

f k|0

ffnLn

] ;d]6]s

f] If]q

k|ltj

]bg

;j]{I

f0f

(=

� em'kl8

tyf

;'s'Da

f;L a:

tLdf /x

]sf]

hg;

ª\Vof

nfO{ u

};; /

lgh

L If]qs

f] kl/r

fng

u/L

k|hgg

\ :j

f:Yo

ty

f z}lIfs

;'ljwf

pkn

Aw u

/fpg]

.

dlxnf,

afnaf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno,

pBf]u

dGq

fno, :jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno,

:yfg

Lo ljs

f; d

Gqfn

o

s]Gb

|Lo t

YofÍ lje

fu

u};; /

;fd

'bflos ;

+:yfx?,

lghL If]qx

?

tTnsfn

Lg

dWo

sfn

Lg

� :j

f:Yo

;]jf pkn

Aw

u/fp

g] ;+:y

fx/s

f] ;+Vo

f

k|ltj

]bg

;j]{I

f0f

ck]lIft

pkn

AwLx?M ;

LdfGt

s[t,

pk]lIft

tyf nf]kf]Gd

'v ;

d'bfox

? ;+/lIFt

tyf k|j

l4{t

x'g]5g\

.

p2]Z

o @=&=#M h

]i7 g

ful/sx?

sf] 1fg

, ;Lk t

yf c

g'ejx

?nfO{ /

fli6«o

ljs

f;df k|o

f]u u

/L p

gLx?

sf] hLj

gnfO{ ;

/n, ;'/lIft

tyf ;Dd

flgt

agfp

g] .

/f0fgL

lt @

=&=$

M a'9

\of}nLkgn

fO{ g

]kfnsf] hNb

f]aNb

f] ;df:of

sf] ?k

df klxr

fg u

g]{ /

a9\bf] a

'9fa'9

Lsf] hg;

ª\Vof

nfO{ c

fjZo

s ;

'ljwf

k"/f u

g]{ ;+oG

qsf]

lgdf{0f ug

]{ . h]i7

gfu

l/ssf] ;/;

'ljwf

nfO{ Wof

g lbg]

. qm=;

= sfo

{qmd÷lqmo

fsnfkx?

lh

Dd]jf

/ lgsfo

;xo

f]uL lgsfo

;dof

jlw

;"rsx?

k|d

fl0fs

/0f

!=

cfly

{s k

If

� a[4

eQf

ljt/

0f

k|0ffn

L ;/n

/

k|efjsf/L ag

fpg]

. �

:yfg

Lo t

xdf of

]hgf

x? lgd

f{0f ub

f{ :y

fgLo

;|f]t

af6

yk

eQf

lbg]

Aoj:

yf ldnfp

g] .

� ;dflh

s

jLdf

k|0ffn

L;+u

;dGj

o

:yfg

Lo ljs

f; d

Gqfn

o,

dlxnf,

afnaf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno, c

y{ dGq

fno

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, /

fli6«o

of]h

gf

cfo

f]u, s]Gb

|Lo t

YofÍ lje

fu,

pBf]u

dGq

fno, :yf

gLo

lgsfo

x?, u};

; /

;fd

'bflos

;+:y

fx?, lgh

L If]qx

?

cNk

sfn

Lg

dWo

sfn

Lg

lg/Gt/

� eQf

kfpg]

h]i7

gf

ul/s

x?sf] ;+Vo

f �

eQf ljt/

0f k

|0ffn

L �

tYof

Ísf] pkn

Awtf

h]i7

gfu

l/s ;

DaGw

L cg';

Gwfg

sf] ;+Vo

f

k|ltj

]bg

;j]{I

f0f

Page 70: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

63 59

u/L k]G

;g

k|0ffn

LnfO{ s

fo{Gj

og u

g]{ of

]hgf

lgd

f{0f ug

]{ . �

h]i7

gf

ul/s

x?sf]

disa

ggre

gate

d tY

ofÍ

tof/ u

g]{ ty

f cBfjlws u

g]{ .

� C

ondi

tiona

l ca

sh t

rans

fer

;'?j

ft

ug{ c

Woog

ug]{

. �

h]i7

gfu

l/sf] rfxgf

, ;Lk /

cg'e

j cg';

f/sf]

cfo

cfh

{g lqmo

fsnfkdf

;xe

fuL

u/fp

g] ;De

fAotf

sf]

cWo

og u

g]{ .

@=

;dflh

s ;

'/Iff

� h]i7

gfu

l/s k

/fdz{ s

]Gb|sf] :y

fkgf

ug

]{ / h

]i7 g

ful/s t

yf p

gLx?

sf]

kl/j

f/nfO{ k

/fdz{ lbg

] . �

åGb

tyf

cGo

cfkts

fnLg

;d:o

fx?a

f6

k|eflj

t h]i7

gf

ul/s

nfO{

;dfo

f]hg

tyf

k'g:y

fkgf

ug]{

. �

gd"gf

kl/o

f]hgf

sf]

?kdf

ljle

Gg

lhNn

fx?d

f a[4

f>dsf] lgdf{0f ug

]{ . �

gd"gf

kl/o

f]hgf

sf]

kl/0

ffd cg';

f/

a[4f>

dx?

nfO{ ;jlns/0

f ug

]{ ty

f lg/Gt/

tf lbg

] . �

h]i7

gfu

l/snfO{ ;

]jf k

|bfg

ug{ lbj

f x]/

rfx s

]Gb|sf] :y

fkgf

ug]{

. �

ul/j

, clt

a[4

tyf ckfËt

f ePs

f h]i7

gf

ul/s

nfO{ 3/b

}nf]

k|0ffn

Ldf

cfw

fl/t

:jf:Yo

tyf

cGo

;'ljwf

x?

k|bfg

ug]{

. �

a[4

tyf

c;fxox

?nfO{

lgz'Ns

sfg

'gL ;

]jf t

yf k

/fdz{ k

|bfg

ug]{ .

� h]i7

gf

ul/s

f] ;dflh

s

;'/I

ff ;'lglZrt

ug{ /fli6

«o :t

/df

h]i7

gf

ul/s

sNo

f0f

sf]ifsf]

:yfkgf

ug

]{ .

dlxnf,

afnaf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno,

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, >

d t

yf o

ftfo

t Ao

j:yf

dGq

fno

cy{

dGq

fno, :yf

gLo

lgsfo

x?, u};

; /

;fd

'bflos

;+:y

fx?, lgh

L If]qx

?

tTsfn

Lg

lg/Gt/

� ;]jf s

]Gb|x?

sf] ;+Vo

f �

k/fd

z{

k|fKt

ug

]{ h]i7

gfu

l/sf] ;+Vo

f �

;dfo

f]hg

/ k'g

{:yfkg

ul/P

sf

h]i7

gfu

l/ssf] ;+Vo

f �

a[4f>

dsf] ;+Vo

f �

hgr

]tgf

sfo

{qmdsf]

;+Vo

f

k|ltj

]bg

;j]{I

f0f

Page 71: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

64

� u};

;

tyf

lghL

If]qn

fO{

;z'Ns

a[4

f>d :y

fkgf

ty

f ;+rfn

g ug

{ k|f]T;

flxt

ug]{ .

� cGt

/k':t

f ;dembf/L

a[l4

ug{

sfo

{qmdx?

;+rfn

g ug

]{ . �

h]i7

gfu

l/s k

|lt ;

sf/fTd

s w

f/0ff

/fVg

ty

f ;fd

'lxs lh

Dd]jf/L ax

g ug

{ hgr

]tgf cle

ofg

tyf >Ao

b[Zo

sfo

{qmdaf

6 hg;

d'bfon

fO{

;r]t

u/fp

g] .

� ;j}

k|sf/sf

oftf

otsf

;fw

gdf

cf/If0f t

yf ;

x'lnot

ef8

f b/

nfu

' ug

]{ . #=

:jf:Yo

tyf

kf]if

0f

� ul

/j kl/j

f/sf

h]i7

gf

ul/s

x?nfO{

;x'lnot

df :j

f:Yo

;]jf k

|bfg

ug]{ .

� h]i7

gf

ul/s

sf]

:jf:Yo

ty

f kf]if0

fsf]

cj:

yfsf] af

/]df cg';

Gwfg

ug

]{ . �

c:k

tfnx?

df

a[4

sIfsf]

:yfkgf

ug

]{ /

:jf:Yo

sdL{x?n

fO{ a[4

a[4fs

f] ljifo

x?df tf

lnd lbg

] . �

h]i7

gf

ul/s

df

:jf:Yo

Ao

jxf/sf]

ljsf;

ug{

:jf:Yo

Aoj

xf/

;r]tg

f sfo

{qmd ;

+rfn

g ug

]{ . �

lgz'Ns

3'Dt

L lz

lj/s

f] cfo

f]hgf

ug

]{ . �

aGbf]a:

tLsf

;dfg

x?

lgz'Ns

pkn

Aw u

/fpg]

. �

a[4f>

d ty

f lbjf x]/

rfx s]Gb

|sf

x]/rfxstf

{x?nfO{ t

flnd lbg

] . �

:jf:Yo

ljd

f cjw

f/0ff to

f/ u

g]{ /

h]i7

gf

ul/s

ljdf

sfo

{qmd

nfu

' ug

]{ . �

h]i7

dlxnfx?n

fO{

:jf:Yo

ty

f kf]if0

fsf

ljz]if

sfo

{qmdx?

;+rfn

g

:jf:Yo

tyf

hg;

ª \Vof

dGq

fno, d

lxnf,

afnaf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno

cy{

dGq

fno, :yf

gLo

ljsf;

dGq

fno, ;

dfh

sNo

f0f

kl/ifb, :y

fgLo

lgs

fox?

, u};

; /

;fd

'bflos ;

+:yfx?,

lghL If]qx

?

tTsfn

Lg

lg/Gt/

� :j

f:Yo

;]jf

k|FKt

ug]{

h]i7

gfu

l/ssf]

;+Vo

f �

c:k

tfndf

h]i7

gf

ul/s

sf]

nflu

cf/lIft

;}of

sf] ;+Vo

f �

tfln

d

k|fKt

:j

f:Yo

sdL{s

f] ;+Vo

f �

:jf:Yo

ljdf

k|0ffn

L

� :j

f:Yo

ty

f kf]if0

f ;xfot

f k|fKt

ug

]{ h]i7

dlxnfx?s

f] ;+Vo

f

k|ltj

]bg

;j]{I

f0f

Page 72: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

65 61

ug]{ .

$=

;fe

m]bf/L ty

f ;xe

flutf

h]i7

gf

ul/s

sf

d'2fx?

nfO{

;j}

txdf ;dfo

f]hg

ug]{ .

� h]i7

gf

ul/s

sf]

rfxgf

/

Ifdtf

sf]

cfw

f/df

;d'bfos

f] ljsf;

df

;xe

fuL ag

fpg

sfo

{qmdx?

;+rfn

g ug

]{ . �

;]jfsf]

u'0f:t/

;'lglZrt

ug{ h]i7

gf

ul/s

sf nflu

sfd

ug]{

;:y

fx?s

f] cg'u

dg

tyf d"No

fÍg

ug]{ .

� h]i7

gfu

l/ssf] cg's

"n x

'g] u/

L sfo

{ ;do

ldnfp

g] .

� h]i7

gf

ul/s

af6

;Lk

x:tf

/0fs

f ;De

fAo I

f]qx?

df cg';

Gwfg

ug]{

. �

h]i7

gf

ul/s

sf]

;Lk,

Ifdtf

ty

f cg'e

jsf

;"rgf

sf]

;+sng,

;+u|x

ty

f ;fj{hlgs u

g]{ .

� h]i7

gfu

l/ssf] tY

ofÍ

ePs

f] j]j

k]h

lgdf{0f ug

]{ . �

a[4f>

d

tyf

lbjf

x]/rfx

s]Gb

|df

h]i7

gf

ul/s

sf]

rfxgf

/

Ifdtf

cg';

f/sf]

cfo

cfh

{gsf

sfo

{qmdx?

;+rfn

g ug

]{ . �

o"jfx?n

fO{

h]i7

gf

ul/s

sf]

:jod

;]jf

df pTk

|]l/t

ug]{ .

dlxnf,

afnaf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno,

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, >

d t

yf o

ftfo

t Ao

j:yf

dGq

fno, p

Bf]u

dGq

fno

lzIff dGq

fno, ;

fdfGo

k|z

f;g

dGq

fno, p

Bf]u

jfl0fHo

dxf;+3, ;dfh

sNo

f0f kl/ifb, :y

fgLo

lgsfo

x?, u};

; /

;fd

'bflos

;+:y

fx?, lgh

L If]qx

?

tTsfn

Lg

lg/Gt/

� nfe

flGjt

h]i7

gf

ul/s

sf] ;+Vo

f �

h]i7

gf

ul/s

sf

nflu

sfd

ug]{

;+:y

fx?s

f] ;+Vo

f �

sfo

{qmdx?

sf]

;+Vo

f �

;dflh

s s

fo{df

;xe

fuL

h]i7

gf

ul/s

sf]

;+Vo

f

k|ltj

]bg

;j]{I

f0f

%=

lzIff ty

f dg]/

~hg

� dg]/

~hg

;]jfk|b

fosx?

nfO{

;x'lnot

df h]i7

gfu

l/sx?

nfO{ ;

]jf

k|bfg

ug{

k|f]T;

flxt

ug]{ .

� h]i7

gfu

l/s S

njs

f] :y

fkgf

ug]{

/ To

;nfO{

5nkmn,

dgf

]/~hg

tyf

cWo

og s

]Gb|sf] ?k

df ljsl;

t ug

]{ . �

ljZj

ljBfn

o ty

f ljBfn

o tx

df

a'9\of

}nLkg;

+u ;Da

lGwt

kf7\o

qmd

;"rgf

tyf

;~r

f/ d

Gqfn

o,

dlxnf,

afnaf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno,

lzIff dGq

fno

:yfg

Lo ljs

f; d

Gqfn

o,

z}lIfs

;+:y

fx?, u

};; /

;fd

'bflos ;

+:yfx?, lgh

L If]qx

?

tTsfn

Lg

lg/Gt/

� ;x'lnot

sf] k|fjw

fg

� h]i7

gfu

l/s S

njs

f] ;+Vo

f �

sfo

{qmdx?

sf] ;+Vo

f

k|ltj

]bg

;j]{I

f0f

Page 73: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

66

lgdf{0f u/

L nfu

" ug]{

^=

sfg

'gL k

|fjwf

g ty

f ;'wf

/ �

h]i7

gf

ul/s

x?nfO{

a9L

;'ljwf

k|b

fg

ug{

h]i7

gf

ul/s

x?;+u

;Da

lGwt

sfg

'gL

k|fjw

fgx?

df

k'g/fjn

f]sg

tyf ;+;f]w

g ug

]{ . �

h]i7

gf

ul/s

x?sf]

dfg

j clwsf/

;+/I

f0f ug

{ sfg

'g ag

fO{ n

fu' u

g]{ .

� aG

bL

h]i7

gf

ul/s

x?nfO{

ljz]if

;'ljwf

x? k

|bfg

ug]{ .

sfg

'g dGq

fno, :jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno,

dlxnf,

afnaf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno

:yfg

Lo ljs

f; d

Gqfn

o, >

d

tyf of

tfot

Aoj

:yf

dGq

fno, /

fli6«o

dfg

j clwsf/ c

fof]u

, u};

; /

;fd

'bflos ;

+:yfx?, lgh

L If]qx

?

tTsfn

Lg

lg/Gt/

� h]i7

gf

ul/s

;Da

GwL

sfg

"gL k

|fjwf

g �

;'ljwf

k|fKt

ug]{

h]i7

gf

ul/s

sf] ;+Vo

f

k|ltj

]bg

;j]{I

f0f

&=

ljljw

� If]qu

t bL3{sfn

Lg of

]hgf

ag

fpbf

h]i7

gf

ul/s

x? ;Da

GwL

d'2fx?

nfO{

;dfj]z u

g]{ .

� h]i7

gf

ul/s

x?sf

nflu

sfd

ug

]{ ;+:y

fx?s

f] Ifdtf

df

;'wf

/ ty

f ;jlns/0

f ug

]{ . �

a'9\of

}nLkgs

f af

/]df

;d'bfod

f r]tg

f cle

a[l4

ug]{ .

� h]i7

gf

ul/s

x?sf]

lxt

a[l4

ug{sf

nflu

u};; /

gfu

l/s ;

dfh

, lghL

If]qx

?sf] kl/r

fng

ug]{ .

� ;/s

f/L ty

f u}/

;/s

f/L ;+:y

fx?n

fO{

h]i7

gf

ul/s

gL

lt

lgdf{0f

ug{

k|f]T;

flxt

ug]{ .

� h]i7

gf

ul/s

sf

nflu

sfd

ug

]{ cGt

/f{li6

«o ;+:y

fx?;

+u ;+hfn

lj:t

f/ u

g]{ .

� ;fj{hlgs

:yfg

ty

f of

tfot

df

h]i7

gf

ul/s

d}qL

k"jf{w

f/x?

sf]

ljsf;

ug]{

.

dlxnf,

afnaf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno,

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, :y

fgLo

ljs

f;

dGq

fno, e

f}lts o

f]hgf

ty

f lgdf{0f dGq

fno, /

fli6«o

of

]hgf

cfo

f] u

cy{

dGq

fno, u

};;, g

ful/s

;dfh

, lghL If]qx

?

tTsfn

Lg

lg/Gt/

� h]i7

gf

ul/s

d}qL

of]hgf

ty

f kl/o

f]hgf

x?

� h]i7

gfu

l/ssf nflu

sfd

ug

]{ ;+:y

x?sf]

;+Vo

f �

h]i7

gf

ul/s

d}qL

k"jf{w

f/x?

k|ltj

]bg

;j]{I

f0f

ck]lIft

pkn

lAwx?

M h]i7

gfu

l/ssf] hLj

g ;/n

, ;'lIft

tyf

;Dd

flgt

x'g]5 .

p2]Z

o @=&=%M c

kfËt

f ePs

f hg;

ª\Vof

sf] lz

IFF,

:jf:Yo

, ;dflh

s t

yf c

fly{s k

Ifx?

sf] clwsf/sf] k|j

4{g t

yf ;

+/If0fd

f of

]ubfg

k'¥o

fpg]

. /0

fgLlt

@=&=^M c

kfËt

f ePs

f hg;

ª\Vof

sf d'2fx?

nfO{ k

|fyld

stf

lbg

], /fli6

«o ckfË

gLlt

lgd

f{0f ug

]{, ckfËt

f ePs

f hg;

ª\Vof

sf] lxts

f] nflu

sfo

{qmd ;

+rfn

g ug

]{ .

qm=;

= sfo

{qmd÷lqmo

fsnfkx?

lh

Dd]jf

/ lgsfo

;xo

f]uL lgsfo

;dof

jlw

;"rsx?

k|d

fl0fs

/0f

Page 74: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

67

p2]Z

o @=&=%M c

kfËt

f ePs

f hg;

ª\Vof

sf] lz

IFF,

:jf:Yo

, ;dflh

s t

yf c

fly{s k

Ifx?

sf] clwsf/sf] k|j

4{g t

yf ;

+/If0fd

f of

]ubfg

k'¥o

fpg]

. /0

fgLlt

@=&=^M c

kfËt

f ePs

f hg;

ª\Vof

sf d'2fx?

nfO{ k

|fyld

stf

lbg

], /fli6

«o ckfË

gLlt

lgd

f{0f ug

]{, ckfËt

f ePs

f hg;

ª\Vof

sf] lxts

f] nflu

sfo

{qmd ;

+rfn

g ug

]{ .

qm=;

= sfo

{qmd÷lqmo

fsnfkx?

lh

Dd]jf

/ lgsfo

;xo

f]uL lgsfo

;dof

jlw

;"rsx?

k|d

fl0fs

/0f

!=

� ckfËt

f ePs

f hg;

ª\Vof

sf]

lbuf

] ljsf;

sf

nflu

;/s

f/L,

u}/;/s

f/L,

;d'bfod

f cfw

fl/t

;+:y

f ty

f gf

ul/s

;dfh

;+u

;dGj

o ug

]{ . �

/fli6

«o ckfË

;+of

]hg

;ld

ltdf

ckfËt

f ePs

f hg;

ª\Vof

sf]

%!%

k|ltl

glwT

j x'g

] u/L k

'gu{7g

ug]{

.

dlxnf,

afnaf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno

u};;, g

ful/s ;

dfh

, lghL

If]qx

? tT

sfn

Lg

lg/Gt/

;/f]sf/jfnfx?;

+u ;dGj

o �

;+of

]hg

;ld

ltsf]

u7g

k|ltj

]bg

@=

� ckfËt

f ePs

f hg;

ª\Vof

nfO{

k|eflj

t ug

]{ sfg

'gdf ;+;f]w

g ug

]{ . �

;':t

dgl:y

lt

ePs

f Ao

lQmx?s

f] Ifdtf

ljsf;

ty

f ;+/I

f0fs

f] nflu

ljz]if

sfg

'gL k

|fjwf

g ag

fpg]

.

dlxnf,

afnaf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno,

sfg

'g dGq

fno

u};;, g

ful/s ;

dfh

, lghL

If]qx

? cNk

sfn

Lg

lg/Gt/

ckfËt

fsf] kl/e

fiff

� ;':t

dgl:y

ltePs

f Ao

lQmx?s

f] ;+/I

f0fs

f] nflu

sfg

'gL k

|fjwf

g

k|ltj

]bg

#=

� ckfËt

f ePs

f Ao

lQmx?;

+u ;Da

lGwt

cg';

Gwfg

x?

ug]{

-lzIff,

:jf:Yo

, tf

lnd,

/f]huf

/L

tyf

ckfËt

fsf

sf/0fx?

_ �

ckfËt

f;Da

GwL

PsLs

[t ;"rgf

k|0

ffnLs

f] ljsf;

ug]{

. �

ckfËt

f;Da

GwL

tYof

Í to

f/

kfg]{

tyf lg/Gt/

cBfjlws u

g]{

dlxnf,

afnaf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno,

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, s

]Gb|Lo

tYo

ljefu

u};;, g

ful/s ;

dfh

, lghL

If]qx

? cNk

sfn

Lg

lg/Gt/

cg';

Gwfg

sf] ;+Vo

f �

;"rgf

k|0ffn

L

k|ltj

]bg

;j]{I

f0f

$=

� ckfËt

f ePs

f Ao

lQmx?

af/]d

f ;j}

txdf

;sf/fTd

s cjw

f/0ff

ljsf;

ug

{ ;r]tg

f sfo

{qmd c

fof]h

gf u

g]{ .

� ckfËt

f ePs

f Ao

lQmx?n

fO{

;fd

'bflos

ljsf;

sf

sfo

{x?df

;dfj]z u

/fpg]

. �

ckfËt

f ePs

f Ao

lQmx?s

f] tf

lndsf]

dfWo

fdaf

6 g]t

[TjbfoL

ty

f k}/

jL

Ifdtf

ljs

f; u

g]{ .

dlxnf,

afnaf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno,

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, ;

"rgf

tyf

;~r

f/

dGq

fno

u};;, g

ful/s ;

dfh

, lghL

If]qx

? cNk

sfn

Lg

lg/Gt/

;r]tg

f sfo

{qmdx?

sf] ;+Vo

f �

ckfËt

f ePs

f Ao

lQmx?n

fO{

;fd

'bflos

ljsf;

sf

sfo

{x?df ;dfj]z

� ckfËt

f ePs

f Ao

lQmx?n

fO{

k|bfg

ul

/Psf] tf

lnd

k|ltj

]bg

;j]{I

f0f

Page 75: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

68

%=

� cfo

cfh

{gsf nflu

tfln

d lbg

] tyf

;Lk ljs

f; u

g]{ .

� ckfËt

f ePs

f Ao

lQmx?s

f] nflu

/f]huf

/Lsf cj;

/ k|b

fg u

g]{ .

� :j

/f]huf

/Lsf] nflu

k|f]T;

flxt

ug]{ .

� ckfËt

f ePs

f Ao

lQmx?s

f] Ifdtf

klxr

fg u/

L To

;} cg'?

ksf]

tfln

d

k|bfg

ug]{

.

dlxnf,

afnaf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno,

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, p

Bf]u

dGq

fno,

:yfg

Lo ljs

f; d

Gqfn

o

u};;, g

ful/s ;

dfh

, lghL

If]qx

? cNk

sfn

Lg

lg/Gt/

;Lk

lj:t

f/

tfln

d

k|fKt

ug]{x

?sf] ;+Vo

f �

ckfËt

f ePs

f Ao

lQmx?s

f] /f]huf

/Lsf] b/

cf};

t cfo

k|ltj

]bg

;j]{I

f0f

^=

� ckfËt

f ePs

f Ao

lQmx?s

f] kx

'“r a

[l4

ug{

;fj{hlgs

k"jf{w

f/x?

nfO{

ckfËd

}qL a

gfpg]

. �

cfjf;

lgd

f{0fn

fO{ c

kfËd

}qL a

gfpg

k|f]T;

fxg

ug]{ .

ef}lt

s o

f]hgf

tyf

lgd

f{0f

dGq

fno, >

d t

yf o

ftfo

t Ao

j:yf

dGq

fno, :jf:Yo

tyf hg;

ª\Vof

dGq

fno

u};;, g

ful/s ;

dfh

, lghL

If]qx

? cNk

sfn

Lg

bL3{sfn

Lg

lg/Gt/

� ckfËd

}qL

;fj{hlgs

k"jf{w

f/x?

k|ltj

]bg

&=

� ckfËt

f ePs

f Ao

lQmx?s

f] ;~r

f/

tyf ;~r

f/ d

fWodf kx

'“r a

[l4 u

g]{ .

� ljB'tL

o ;~r

f/

dfWo

dx?

af6

ckfËt

f ePs

f Ao

lQmx?;

DaGw

L sfo

{qmdx?

lgd

f{0f u/

L k|;

f/0f u

g]{ .

� ckfËt

f ePs

f Ao

lQmx?s

f] ;j}

;"rgf

ePs

f] j]j

k]h lgd

f{0f ug

]{ .

;"rgf

tyf

;~r

f/ d

Gqfn

o,

dlxnf,

afnaf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno,

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, lzIff dGq

fno

u};;, g

ful/s ;

dfh

, lghL

If]qx

? cNk

sfn

Lg

lg/Gt/

;~r

f/

dfWo

daf

6 k|;

fl/t

sfo

{qmdx?

sf] ;+Vo

f �

;~r

f/

dfWo

fd

sfo

{/t

ckfËt

f ePs

f Ao

lQmx?s

f] ;+Vo

f

k|ltj

]bg

;j]{I

f0f

*=

� of

tfot

df

cf/If0f t

yf ;

x'lnot

sf]

Aoj:

yf u

g]{ .

>d t

yf o

ftfo

t Ao

j:yf

dGq

fno

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, :yf

gLo

ljsf;

dGq

fno, k

o{6g

tyf gf

ul/s

p8\o

g dGq

fno, u

};;,

gful

/s ;

dfh

, lghL If]qx

?

cNk

sfn

Lg

lg/Gt/

;fj{hlgs o

ftfo

tdf

sf]6f

k|0ffn

L nfu

' ePs

f] .

� of

tfot

df

ef8

fdf

;x'lnot

k|ltj

]bg

;j]{I

f0f

(=

� ckfËt

f ePs

f Ao

lQmx?s

f] lz

Iffd

f kx

'“r a

[l4 u

g]{ .

� ljBfn

osf

k"jf{w

f/x?

ckfËd

}qL

agfp

g] .

� ckfËt

f ePs

f Ao

lQmx?n

fO{ l

gz'Ns

lz

Iffs

f] Ao

j:yf

ug]{

. �

ckfË

;+j]b

gzLn

ag

fpg

lzIfsx?

nfO{ t

flnd k

|bfg

ug]{

lzIff dGq

fno, d

lxnf,

afnaf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno

ljBfn

o , So

fDk;

, u};

;,

gful

/s ;

dfh

, lghL If]qx

? cNk

sfn

Lg

lg/Gt/

ckfËt

f ePs

f Ao

lQmx?s

f] ljBfn

o egf

{ b/

ckfËd

}qL

k"jf{w

f/x?

ePs

f ljBfn

ox?s

f] ;+Vo

f

k|ltj

]bg

;j]{I

f0f

!)=

� ckfËt

f cg'k

ft 3

6fpg

sfo

{qmdx?

;+rfn

g ug

]{ . :j

f:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, d

lxnf,

u};;, g

ful/s ;

dfh

, lghL

If]qx

? cNk

sfn

Lg

lg/Gt/

sfo

{qmdx?

sf] ;+Vo

f �

ckfËt

f b/

k|ltj

]bg

;j]{I

f0f

Page 76: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

69

� dft

[ ty

f lz

z' :j

f:Yo

ty

f kf]if0

f sfo

{qmdsf] lj:t

f/ u

g]{ .

� /f]syf

d u

g]{ ;ls

g] ckfËt

fsf af

/]df

hgr

]tgf huf

pg]

.

afnaf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno

!!=

� u|f

dL0f

If]qs

f ckfËt

f ePs

f Ao

lQmx?n

fO{

;d]6\g

:j

f:Yo

sfo

{qmdsf] lj:t

f/ u

g]{ .

� ckfËt

f ePs

f Ao

lQmx?n

fO{

;j}

txdf

lgz'Ns

:j

f:Yo

;]jf

pkn

Aw

u/fp

g] .

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, d

lxnf,

afnaf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno

u};;, g

ful/s ;

dfh

, lghL

If]qx

? cNk

sfn

Lg

lg/Gt/

:jf:Yo

;]jf

k|fKt

ug

]{ ckfËt

f ePs

f Ao

lQmx?s

f] k|ltz

t

k|ltj

]bg

;j]{I

f0f

!@=

� k'g

:yf{kgf

sfo

{qmd ;

+rfn

g ug

]{ . �

ckfËt

f ePs

f Ao

lQmx?n

fO{

;zlQ

ms/0

f ug

]{ sfo

{qmdx?

;+rfn

g ug

]{ . �

ckfËt

f ePs

f Ao

lQmx?n

fO{ A

oj;fo

ug

{ g/d

C0f p

knAw

u/fpg]

. �

ckfËt

f ePs

f Ao

lQmx?s

f] nflu

/fli6

«o sf]ifsf]

:yfkgf

u/

L ;jlns/0

f ug

]{

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, d

lxnf,

afnaf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno, pBf]u

dGq

fno, :yf

gLo

ljsf;

dGq

fno

cy{

dGq

fno, u

}=;=;

,

gful

/s ;

dfh

, lghL If]qx

? cNk

sfn

Lg

lg/Gt/

k'g:y

f{kgf

sfo

{qmdsf] ;+Vo

f �

ckfËt

f ePs

f Ao

lQmx?s

f] /f]huf

/L

b/

k|ltj

]bg

;j]{I

f0f

!#=

� ckfËt

f ePs

f Ao

lQmx?s

f] hLjg

;xh

kfg{

assi

stiv

e de

vice

k|b

fg u

g]{ .

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, d

lxnf,

afnaf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno

cy{

dGq

fno, :yf

gLo

ljsf;

dGq

fno, /

fli6«o

of]h

gf

cfo

f]u u

}=;=;

, g

ful/s

;dfh

, lghL If]qx

?

cNk

sfn

Lg

lg/Gt/

Ass

istiv

e de

vice

k|fKt

ug

]{ ckfËt

f ePs

f Ao

lQmx?s

f] ;+Vo

f

k|ltj

]bg

;j]{I

f0f

!$=

� ckfËt

f ePs

f Ao

lQmx?s

f] d'2fnfO{

;Da

f]wg

ug{

self-

help

or

gani

zatio

n x?

nfO{ ;jlns/0

f ty

f kl/r

fng

ug]{ .

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, d

lxnf,

afnaf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno

cy{

dGq

fno, :yf

gLo

ljsf;

dGq

fno, /

fli6«o

of]h

gf

cfo

f]u u

}=;=;

, g

ful/s

;dfh

, lghL If]qx

?

cNk

sfn

Lg

lg/Gt/

ckfËt

f ePs

f Ao

lQmx?s

f] nflu

sfd

ug]{

self-

help

or

gani

zatio

n x?

sf] ;+Vo

f

k|ltj

]bg

;j]{I

f0f

!%=

� ckfËt

f ePs

f dlxnf

tyf

afnjfln

sfx?n

fO{

k|eflj

t ug

]{ sfg

"gsf] ;+;f]w

g ug

]{ . �

ckfËt

f ePs

f dlxnfn

fO{

g]t[Tj

ljsf;

tfln

d k

|bfg

ug]{ .

� ckfËt

f ePs

f dlxnfn

fO{ /f]huf

/L

tyf tf

lndf hf]8

lbg

] .

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, d

lxnf,

afnaf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno, pBf]u

dGq

fno, /

fli6«o

of]h

gf

cfo

f]u

cy{

dGq

fno, u

};;, g

ful/s

;dfh

, lghL If]qx

? cNk

sfn

Lg

lg/Gt/

sfg

'gdf ;+;f]w

g �

tfln

d k

|fKt c

kfËt

f ePs

f dlxnfx?s

f] ;+Vo

f

k|ltj

]bg

;j]{I

f0f

Page 77: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

70

!^=

� ckfËt

f ePs

f Ao

lQmx?s

f nflu

sfd

ug

]{ ;+:y

fx?;

+u cGt

/f{li6

«o ty

f If]qLo

;xs

fo{ t

yf ;

+of]hgn

fO{

;jn

Ls/0

f ug

]{ .

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, d

lxnf,

afnaf

lnsf ty

f ;dfh

sNo

f0f dGq

fno,

k//fi6

« dGq

fon, /fli6

«o of

]hgf

cfo

f]u u

}=;=;

,

gful

/s ;

dfh

, lghL If]qx

?

cNk

sfn

Lg

lg/Gt/

;xs

fo{

ePs

f cGt

/f{li6

«o ;+:y

fx?s

f] ;+Vo

f

k|ltj

]bg

ck]lIft

pkn

lAwx?

M ckfËt

f ePs

f Ao

lQmx?s

f d'2fx?

d"nk|j

flxs/0

f x'g

]5g\

/ lt

gLx?

sf] hLj

g :t

/df pNn

]Vof ;'wf

/ cfp

g]5 .

2.8

las

]GbL|s

/0f

p2]Z

o @=*=!M h

g;ª\V

of

Joj:

yfkg

sf] nflu

:yf

gLo

lgsfo

x?sf] Ifdtf

ljs

f; u

g{ ty

f lt

gLx?

sf] kl/r

fng

ug{ o

f]ubfg

k'¥of

pg]

. /0

fgLlt

x?M ab

lnbf] k

l/l:yl

tdf :y

fgLo

lgs

fox?

sf] e"ld

sfn

fO{ k

'gkl/eflift

ug]{

/ lt

gLx?

nfO{ h

g;ª\V

of

Aoj:

yfkg

sf lqmo

fsnfkx?

nfO{ c

fˆgf

] gLlt

ty

f of

]hgf

x?sf] d'Vo

c+z a

gfO{

sfo

f{Gjog

df lh

Dd]jf

/ ag

fpg]

.

qm=;

= sfo

{qmd÷lqmo

fsnfkx?

lh

Dd]jf

/ lgsfo

;xo

f]uL lgsfo

;dof

jlw

;"rsx?

k|d

fl0fs

/0f

Page 78: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

71

2.8

las

]GbL|s

/0f

p2]Z

o @=*=!M h

g;ª\V

of

Joj:

yfkg

sf] nflu

:yf

gLo

lgsfo

x?sf] Ifdtf

ljs

f; u

g{ ty

f lt

gLx?

sf] kl/r

fng

ug{ o

f]ubfg

k'¥of

pg]

. /0

fgLlt

x?M a

blnbf] k

l/l:yl

tdf :y

fgLo

lgs

fox?

sf] e"ld

sfn

fO{ k

'gkl/eflift

ug]{

/ lt

gLx?

nfO{ h

g;ª\V

of

Aoj:

yfkg

sf lqmo

fsnfkx?

nfO{ c

fˆgf

] gLlt

ty

f of

]hgf

x?sf] d'Vo

c+z a

gfO{

sfo

f{Gjog

df lh

Dd]jf

/ ag

fpg]

.

qm=;

= sfo

{qmd÷lqmo

fsnfkx?

lh

Dd]jf

/ lgsfo

;xo

f]uL lgsfo

;dof

jlw

;"rsx?

k|d

fl0fs

/0f

!=

� ljeGg

tx

sf

k|;fz

lgs Ps

fO{x?

df

zlQ

msf] lgIf]k0

f ug

]{ . �

las]Gb

|Ls/0

f sf

l;4fGt

x?

tyf

Aoj:

yfkg

sf]

af/]d

f ;Da

lGwt

clwsf/Lx?n

fO{ c

led'lv

s/0

f tf

lnd

k|bfg

ug]{

. �

;j}

;/s

f/L

tyf

lghL

;+:y

fx?d

f hg;

ª\Vof

tyf

tYof

Í zfv

fsf]

:yfkgf

ug]{

.

:yfg

Lo ljs

f; d

Gqfn

o /fli6

«o of

]hgf

cfo

f]u, dGq

L kl/ifb

lhNn

f ljsf;

;ld

lt,

gu/k

flnsf,

uf=lj

= ;= u};

;,

gful

/s ;

dfh

, lghL If]qx

?

cNk

sfn

Lg

lg/Gt/

:yfg

Lo

lgsfo

n]

k|of]u

u/]s

f] clwsf/

k|ltj

]bg

@=

tYof

Í ;+sng

tyf Ao

j:yf

kg

� lh

=lj=;

tyf

uf=lj=

;= x?

df pko

'Qm

tyf

kof{Kt

dfg

j ;|f]t

sf]

Aoj:

yf

ug]{ .

� hg;

ª\Vof

;+u

;Da

lGwt

tYof

Í ;+sng

tyf

Aoj:

yfkg

sf]

nflu

laQLo

tyf

ljz

]if1sf] Aj

o:yf

ug]{

. �

lhNn

f ;"rgf

8]:

s

:yfkgf

u/

L k|e

fjsf/L Ao

:yfkg

ug]{ .

� lh

=lj=;

ty

f uf

=lj=;

= x?

nfO{

sDKo"6

/ k|0

ffnLn

] ;lHht

ug]{ .

� kl~h

s/0

fsf

tYof

Íx?s

f] k|o

f]u

;Da

GwL

lh=lj

=;=

tyf

uf=lj

=;=

x?sf] e"ld

tyf

bflo

Tj :ki

6 kfg]{

. �

k|efjsf/L

kl~h

s/0

fsf]

nflu

sd{rf/Ln

fO{

tfln

d

lbO{

Ifdtf

cle

a[l4

ug]{ .

� kl~h

s/0

fsf]

dxT

jsf]

af/]d

f k}/

jL

:yfg

Lo ljs

f; d

Gqfn

o /fli6

«o of

]hgf

cfo

f]u,

s]Gb

|Lo t

YofÍ lje

fu

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno

u};;, g

ful/s

;dfh

, lghL If]qx

?

cNk

sfn

Lg

lg/Gt/

� kl~h

s/0

fn]

;d]6]s

f] If]q

� tY

ofÍs

f] u'0

f:t/

tfln

d

k|fKt

sd{rf/Ls

f] ;+Vo

f �

sfo

{qmdx?

sf] ;+Vo

f �

lh=lj

=;=,

gu/k

flnsf

tyf

uf=lj

=;=

sf]

tYof

Í Ao

j:yf

kg k

|0ffn

L

k|ltj

]bg

;j]{I

f0f

Page 79: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

72

sfo

{qmd ;

+rfn

g ug

]{ . �

nut

Ao

j:yf

kg

k|0ffn

Lsf]

;'wf

/ ug

]{ . �

kl~h

s/0

fsf]

nflu

z}lIfs

;fd

fu|L

tof/ k

fg]{ .

#=

hg;

ª\Vof

Ao

j:yf

kg

� :y

fgLo

of

]hgf

lgdf{0f

k|0ffn

Ldf

hg;

ª\Vof

Ao

j:yf

kgsf d'2fx?

nfO{

PsLs

[t ug

]{ . �

ljsf;

lgdf{0fs

f sfo

{x?

ubf{

hg;

ª\Vof

Ao

j:yf

kgsf d'2fx?

nfO{

k|fyl

dstf

df /fVg

] . �

k|To]s

lh

=lj=;

= Ps

hgf

hg;

ª\Vof

lab

lgo'Q

m ug

]{

:yfg

Lo ljs

f; d

Gqfn

o,

ef}lt

s o

f]hgf

tyf

lgd

f{0f

dGq

fno, /

fli6«o

of]h

gf

cfo

f]u, s]Gb

|Lo t

YofÍ

ljefu

lhNn

f ljsf;

;ld

lt,

gu/k

flnsf,

uf=lj

= ;= u};

;,

gful

/s ;

dfh

, lghL If]qx

?

cNk

sfn

Lg

lg/Gt/

� hg;

ª\Vof

Ao

j:yf

kg

;j]b

gzLn

of]h

gf

� hg;

ª\Vof

ljbx

?sf]

;+Vo

f

k|ltj

]bg

;j]{I

f0f

$=

:yfg

Lo t

YofÍsf] k|o

f]u

� :y

fgLo

tY

ofÍx

? k|T

o]s

txdf

lgoldt

?kn] ;

fj{hlgs u

g]{ .

� lh

Nnf

:t/Lo

of]hgf

x?

:yfg

Lo

tYof

Ídf cfw

fl/t

x'g] ;

'lglZrt

ug{

;+oG

qsf] lgdf{0f ug

]{ . �

kl~h

s/0

fsf

tYof

ÍnfO{ sDKo"6

/s[t

ug]{

:yfg

Lo ljs

f; d

Gqfn

o,

/fli6

«o of

]hgf

cfo

f]u,

s]Gb

|Lo t

YofÍ lje

fu

;j}

dGq

fnox

?, lhNn

f ljsf;

;ld

lt, gu

/kfln

sf,

uf=lj

= ;= u};

;, g

ful/s ;

dfh

, lghL If]qx

?

cNk

sfn

Lg

lg/Gt/

� tY

ofÍ

;fj{hlgls

/0f

k|0ffn

L �

jf:t

ljs

tYof

Ídf

cfw

fl/t

of]hgf

x?

k|ltj

]bg

;j]{I

f0f

%=

� ;j}

lhNn

fx?d

f hg;

ª\Vof

Ao

j:yf

kg

sfo

{qmdnfO{

;jlns/0

f ty

f sfo

f{Gjog

ug]{

. �

uf=

lj=

;=

:t/;

Dd

lgoldt

cGt

/fndf

k|f]kmfO{n

lgdf{0f

tyf

;fj{hlgs u

g]{ .

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, :yf

gLo

ljsf;

dGq

fno

lhNn

f ljsf;

;ld

lt,

gu/k

flnsf,

uf=lj

= ;= u};

;,

gful

/s ;

dfh

, lghL If]qx

?

lg/Gt/

cBfjlws

ul/P

sf

k|f]kmfO{n

ePs

f uf

= lj= ;= x?

sf] ;+Vo

f

k|ltj

]bg

^=

� :y

fgLo

ljs

f; d

Gqfn

osf] kl~h

s/0

f zfv

fnfO{ :

t/f]Gg

tL t

yf ;

jlns/0

f ug

]{ .

:yfg

Lo ljs

f; d

Gqfn

o,

;dfGo

k|zf;

g dGq

fno,

cy{

dGq

fno

s]Gb

|Lo t

YofÍ lje

fu, :j

f:Yo

ty

f hg;

ª\Vof

dGq

fno,

:yfg

Lo lgs

fox?

tTsfn

Lg

� kl~h

s/0

f k|0

ffnLs

f] :t

/f]Gg

tL

tyf

;jlns/0

f ePs

f]

k|ltj

]bg

ck]lIft

pkn

lAwx?

M

s_ hg;

ª\Vof

Jo

j:yf

kg :yf

gLo

txsf] of

]hgf

lgd

f{0fd

f Ps

Ls[t

x'g]5 .

v_ kl~h

s/0

f k|0

ffnL k|e

fjsf/L ty

f ;jn

x'g]5

.

u_

of]h

gf lgd

f{0fs

f nflu

;xL t

YofÍ p

knAw

x'g]5

. 2.9

;+:yf

ut ;

+oGq

p2]Z

o @=(=

!M ;

+:yfu

t ;+oG

qnfO{ h

g;ª\V

of

Aoj:

yfkg

df of

]ubfg

lbg

] u/L ;

'wf/

tyf k'g

;+/r

gf u

g]{ .

/0fg

Llt @

=(=@

M hg;

ª\Vof

Jo

j:yf

kg, lz

IFF ty

f cg';

Gwfg

sf nflu

;+:y

fut

ljsf;

nfO{ h

f]8 lbg

] . qm

=;=

sfo

{qmd÷lqmo

fsnfkx?

lh

Dd]jf

/ lgsfo

;xo

f]uL lgsfo

;dof

jlw

;"rsx?

k|d

fl0fs

/0f

Page 80: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

73

2.9

;+:yf

ut ;

+oGq

p2]Z

o @=(=

!M ;

+:yfu

t ;+oG

qnfO{ h

g;ª\V

of

Aoj:

yfkg

df of

]ubfg

lbg

] u/L ;

'wf/

tyf k'g

;+/r

gf u

g]{ .

/0fg

Llt @

=(=@

M hg;

ª\Vof

Jo

j:yf

kg, lz

IFF ty

f cg';

Gwfg

sf nflu

;+:y

fut

ljsf;

nfO{ h

f]8 lbg

] . qm

=;=

sfo

{qmd÷lqmo

fsnfkx?

lh

Dd]jf

/ lgsfo

;xo

f]uL lgsfo

;dof

jlw

;"rsx?

k|d

fl0fs

/0f

!=

� :j

f:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fnod

f ePs

f] hg;

ª\Vof

dxfzfv

fnfO{

k|fljlws

;xo

f]u

ug]{

tyf

Ifdtf

ljsf;

ul/ y

k ;'b[l9s

/0f u

g]{

� :j

f:Yo

ty

f hg;

ª\Vof

dGq

fno

cGt

{ut

/fli6

«o hg;

ª\Vof

cg';

Gwfg

s]Gb

| :yf

kgf ug

]{ .

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, /

fli6«o

of]h

gf

cfo

f]u, dlGq

kl/ifb

cy{

dGq

fno, u

};; t

yf lgh

L If]q,

cNk

sfn

Lg

� ;'b[9

/

;jn

hg;

ª\Vof

dxfzfv

f �

/fli6

«o hg;

ª\Vof

cg';

Gwfg

s]Gb

| :y

fkgf

k|ltj

]bg

@=

� lh

Nnf hg:

jf:Yo

sfo

f{non

fO{ lhNn

f ljsf;

;ld

lt

dft

xt

sfd

ug

]{ Ao

j:yf

ldnfp

g] .

� lh

Nnf

hg:

jf:Yo

sfo

f{non

fO{

lhNn

fsf]

cfw

f/e"t

:jf:Yo

of

]hgf

lgdf{0fd

f lh

Dd]jf

/ ag

fpg]

.

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, /

fli6«o

of]h

gf

cfo

f]u, :y

fgLo

ljs

f;

dGq

fno

cNk

sfn

Lg

lg/Gt/

lhNn

f hg:

jf:Yo

sfo

f{no

/ lh

Nnf

ljsf;

;ld

ltsf]

:jf:Yo

of

]hgf

lgdf{0fd

f e"ld

sf

k|ltj

]bg

#=

� /fli6

«o of

]hgf

cfo

f]udf

/fli6

«o hg;

ª\Vof

sfo

{qmd

;+of

]hg

;ld

ltsf] :y

fkgf

ug]{

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, /

fli6«o

of]h

gf

cfo

f]u

dlGq

kl/ifb

cNk

sfn

Lg

lg/Gt/

;ld

ltsf] :y

fkgf

k|ltj

]bg

$=

� ;fs

{ :t

/Lo

hg;

ª\Vof

cg';

Gwfg

s]Gb

|sf] :y

fkgf

ug]{

:j

f:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno

cy{

dGq

fno, k

//fi6

« dGq

fno,

;fd

fGo k

|zf;

g dGq

fno

cNk

sfn

Lg

s]Gb

|sf] :y

fkgf

k|ltj

]bg

%=

:jf:Yo

ty

f hg;

ª\Vof

sfo

{qmdx?

sf]

of]hgf

lgdf{0f

tyf

sfo

f{Gjog

sf]

nflu

cfd

f ;d"xn

fO{

cfw

f/e"t

PsfO{sf]

?kdf

kl/r

fng

ug]{ .

� dlxnf

;fd

'bflos

:jf:Yo

:j

od\;]jL

x?nfO{

gub

k|j{ts

(C

ash

Ince

ntiv

e) k

|bfg

ug]{ .

� pk:

jf:Yo

rf}s

Lx?s

f] Ao

j:yf

kgsf]

nflu

cfd

f ;d"xn

fO{ k

l/rfn

g ug

]{ .

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, :yf

gLo

ljsf;

dGq

fno

:yfg

Lo lgs

fox?

, u};

;,

gful

/s ;

dfh

, lghL If]qx

? lg/Gt/

of]hgf

lgdf{0fd

f :y

fgLo

lgsfo

x?sf]

;xe

flutf

k|ltj

]bg

Page 81: Vof ;DaGwL bL3 {sfnLg of ]hgf @)^&–@)*&

74

� of

]hgf

lgd

f{0fd

f pk:

jf:Yo

rf}s

Lsf]

lhDd

]jf/LnfO{ lj:

tf/

ug]{ .

� cfd

f ;d"x

tyf pk:

jf:Yo

rf}s

LnfO{

;xo

f]u u

g{ uf

= lj=;

= sf] e"ld

sfd

f a[l4

ug]{ .

^=

� &%

a6}

lhNn

fdf hg;

ª\Vof

;"rgf

8]:

s(P

opul

atio

n In

form

atio

n D

esk)

sf] :y

fkgf

ug]{

.

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno, :yf

gLo

ljsf;

dGq

fno

;fd

fGo k

|zf;

g dGq

fno,:y

fgLo

lgs

fox?

lg/Gt/

hg;

ª\Vof

;"rgf

8]:

ssf] ;+Vo

f k|ltj

]bg

&=

� If]qLo

:jf:Yo

lgb]{z

gfnod

f hg;

ª\Vof

zfv

fsf]

:yfkgf

ug

]{ /

hg;

ª\Vof

sf d'2fx?

df tf

lnd k

|bfg

ug]{ .

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno,

tT

sfn

Lg

� tf

lnd

k|fKt

Ao

lQmx?s

f] ;+Vo

f k|ltj

]bg

*=

� hg;

ª\Vof

Ao

j:yf

kgdf sfo

{/t ;

j} ;+:y

fx?;

+u ;dGj

o ug

{ pRr

:t/

Lo

;+:y

fut

;+oG

q -lg

b]{zs ;ld

lt_s

f] lgdf{0f ug

]{ .

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno

tT

sfn

Lg

� ;dGj

o ;ld

ltsf]

:yfkgf

k|ltj

]bg

(=

� lhNn

f hg:

jf:Yo

sfo

f{noa

f6

;+rfn

g e}

/x]sf]

:yfg

Lo

:t/d

f hg;

ª\Vof

Jo

j:yf

kg sfo

{qmdnfO{

;'b[l9s

/0f ty

f la:t

f/ u

g]{{ .

:jf:Yo

tyf

hg;

ª\Vof

dGq

fno

/fli6

«o of

]hgf

cfo

f]u, cy{

dGq

fno

lg/Gt/

:yfg

Lo

:t/d

f hg;

ª\Vof

Jo

j:yf

kg

sfo

{qmdsf] ;+Vo

f

k|ltj

]bg

ck]lIft

pkn

lAwx?

M ;+:y

fut

;+oG

qsf] ljsf;

n] h

g;ª\V

of

Aoj:

yfkg

df k|e

fjsf/L of

]ubfg

lbg

]5 .