Warmtenetwerk Magazine Nr. 14 - Herfst 2012

Bezoek aan een koninklijk warmtenetAanleg van warmteleidingen in bestaande bouw

Henk en Wanda maken warmtenet TU-wijk Delft 'smart'

NR 14. HERFST 2012WARMTENETWERK MAGAZINE

3 Moeten warmtenetten ook smart worden?

4 Introductie nieuwe leden

6 Bezoek aan een koninklijk warmtenet, studiereis Dresden

11 Aanleg van leidingen in bestaande bouw vergt innovatie

12 Warmte per vrachtauto, kan dat?

13 Workshop ‘transport en opslag van warmte en biogas’

14 Grote belangstelling voor innovatiemiddag WKO

16 Groene warmte centraal op Europees congres in Kopenhagen

17 Verbod op hr-ketel vanaf 2013 in Denemarken

18 Henk en Wanda maken warmtenet TU-wijk Delft ‘smart’

19 Prijsuitreiking op jaarbijeenkomst Warmtenetwerk

20 Beeldbank voor pers, onderwijs en presentaties Stad Antwerpen kiest voor aanleg warmtenet op Nieuw Zuid 21 Agenda

22 Deelnemersoverzicht

23 Green Deal warmtenet Nijmegen en voor Deventer 23 Colofon

2 WARMTENETWERK MAGAZINE

Inhoud

Omslagfoto: De Nieuwe Warmteweg

VS Hanab verzorgt de aanleg van ‘de Nieuwe Warmteweg’ in

opdracht van Warmtebedrijf Rotterdam. Meerdere deelnemers

van Warmtenetwerk zijn betrokken bij dit project met een

contractwaarde van 100 miljoen euro. De foto is gemaakt door

Gert Jan ter Haar van ingenieursbureau Lievense.

NR 14. HERFST 2012 3

Met de magische woorden ‘smart grid’ bezweren ener-

giefuturologen alle angsten van ingenieurs die gevaren

zien voor de stabiliteit van het elektriciteitsnet door de

toename van de grillige productie uit wind en zon. Neder-

land loopt volop mee in deze ontwikkeling. Het smart grid

van het Groningse Hoogkerk kreeg zelfs een plaats in de

Sustainia100 die op het wereldklimaatcongres in Rio de

Janeiro werd gepresenteerd.

De vraag is of de bezweringsformule ons voor problemen

kan behoeden. De grillige productie van windturbines

en zonnepanelen leidt bij onze buren nu al tot dermate

grote problemen dat de Duitse netbeheerders al vaak tot

afschakeling van producenten moeten overgaan. België

had recent de primeur van een netstoring door overda-

dige productie van zonnepanelen.

Elektriciteit is moeilijk op te slaan en de aanleg van ka-

bels is duur. In Duitsland maar ook in Groningen wordt

nu gewerkt aan technieken om het gasnet in te zetten

voor opslag. Ook hier is weer gekozen voor een magisch

formule, namelijk ‘Power to Gas’.

De formule staat voor het bereiden van methaangas uit

water en CO2 met behulp van elektriciteit. Het gas kan

worden toegevoegd aan het aardgasnet.

Dat is een oplossing die sympathiek overkomt. Maar he-

laas is het bereiden van brandstofgas met elektriciteit

niet alleen duur maar levert het ook nogal wat energie-

verlies op. Alleen al bij de bereiding van waterstofgas uit

water door elektrolyse gaat dertig procent van de energie

verloren.

Kunnen warmtenetten een bijdrage leveren aan de oplos-

sing van de problemen op het elektriciteitsnet? Dat kun-

nen ze zeker. Sterker nog, in Denemarken is dit al praktijk

en in Duitsland wordt dat door de overheid straks met

subsidie aangemoedigd. Werner Lutsch, directeur van

IntroductieHet doel van de in 2008 opgerichte stichting Warmtenet-

werk is een duurzame warmte- en koudevoorziening in

Nederland en Vlaanderen.

Met het Warmtenetwerk Magazine willen we u kennis la-

ten maken met de ontwikkelingen en mogelijkheden van

warmte- en koudenetten en met het netwerk aan spelers

op dit gebied. Meer dan 170 organisaties nemen deel aan

het Warmtenetwerk.

de Duitse organisatie voor warmtenetten AGFW, presen-

teerde tijdens de studiereis van Warmtenetwerk in Dres-

den het nieuwe beleid aan de deelnemers. In Duitsland

wil men het wegvallen van kernenergie opvangen door

uitbreiding van windenergie en zonnestroom. Maar dat

zijn sterk weersafhankelijke bronnen. De overheid wil de

groei van zon en wind laten samengaan met de uitbouw

van warmtekrachtkoppeling. De warmtekrachtinstallaties

moeten daarbij wel heel flexibel zijn. Ze moeten snel

kunnen starten als er een tekort aan stroom is en even

snel stoppen als er een groot aanbod van groene stroom

is. Dat betekent minder bedrijfsuren voor de WKK. Door

de subsidiering van grote warmtebuffers blijft het hoge

energetische rendement toch in stand. Bij grote over-

schotten aan zon of wind kan ook nog een elektrisch ver-

warmingselement in de buffer voorkomen dat windturbi-

nes of zonnepanelen moeten worden afgeschakeld. Dat is

een veel goedkopere oplossing dan ‘Power to Gas’ en ook

nog een oplossing die nauwelijks energieverlies oplevert.

In Denemarken wordt deze oplossing dan ook al gebruikt

om overschotten aan windenergie op te vangen.

In Delft werkt men nu al aan de ontwikkeling van een

‘smart thermal grid’ met steun van het innovatieprogram-

ma voor intelligente netten van Agentschap NL. De intel-

ligentie van het warmtenet in de TU-wijk zal vooral zitten

in afstemming van de verschillende warmteproducenten

op de warmte- en koudevraag van de aangesloten gebou-

wen om het gebruik van energie te minimaliseren. Maar

een verdere ontwikkeling naar een intelligentie waarin

het warmtenet meehelpt om het elektriciteitsnet stabiel

te houden, zal naar mijn mening niet lang op zich laten

wachten.

Er is dus werk aan de winkel: maak uw warmtenet ‘smart’!

Klaas de Jong

Moeten warmtenetten ook ‘smart’ worden?

WARMTENETWERK

meer comfort met minder fossiele energie


Sterke groei in VlaanderenMaar liefst zestien nieuwe deelnemers melden zich aan in het tweede kwartaal van dit jaar. Tweederde van de aanmeldingen is afkomstig vanuit Vlaanderen. We stellen de nieuwe deelnemers kort aan u voor:

AnteaWereldwijd actieve adviesgroep

De Antea Group is een wereldwijd actief adviesbureau

met meer dan 3.000 medewerkers. In België zijn er

kantoren in zes steden en in Nederland onder de naam

Oranjewoud in tien plaatsen.

Antea werkt in verschillende sectoren waaronder ener-

gie, water, milieu, infrastructuur en stedenbouw.

BionergaWarmtenet op afvalenergiecentrale

Bionerga is de afvalverwerker voor de Vlaamse provin-

cie Limburg. Bionerga exploiteert een afvalverbran-

dingsinstallatie in Houthalen en composteerinstallaties

in Bilzen en in Maasmechelen. Voor de bouw van een

nieuwe afvalenergiecentrale onderzoekt het bedrijf

samen met de chemiebedrijven Borealis en Dow Che-

mical de aanleg van een warmtenet in Beringen. Het

Vlaamse technologisch onderzoeksinstituut VITO heeft

onderzoek gedaan naar de optimale verbrandingstech-

niek voor deze nieuwe centrale.

CanalcoAanleg van leidingen voor water en gas

NV Canalco is een aannemer die ondergrondse leidin-

gen en kabels aanlegt. Het bedrijf uit het Vlaamse

Grobbendonk telt ongeveer 120 medewerkers. Hydro-

gaz in Grace-Hollogne is een zusterbedrijf van Canalco

en is vooral actief in Wallonië.

Clean Energy Innovative ProjectsInvesteren in duurzame energieprojecten

Clean Energy Invest is een coöperatieve vennootschap

(cvba) die wil investeren in nieuwe productiecapaciteit

van duurzame energie in België en daarbuiten. Initi-

atiefnemer Peter de Smet was eerder directeur van

Greenpeace België. Medebestuurders zijn Mark Cerste-

lotte en Kris Baert en Marian Colruyt van supermarkt-

concern Colruyt.

De onderneming is gevestigd in Rebecq.

Introductie nieuwe leden 2e kwartaal 2012

GETEC BeneluxWinnaar Contracting Award 2012

Het Duitse energiedienstenbedrijf Getec heeft in

Hoofddorp een vestiging voor de Benelux opgericht.

Getec exploiteert installaties voor decentrale energie

in de woningsector, zorg en industrie en levert het pro-

duct Groene Warmte.

Op 18 april werd de Contracting Award 2012 uitgereikt

aan GETEC voor de ombouw van de energievoorziening

bij zuivelfabriek Mittelelbe in Stendal.

Haagse HogeschoolOpleidingen energietechniek

De Haagse Hogeschool telt ruim 21.000 studenten ver-

deeld over vestigingen in Den Haag, Delft en Zoeter-

meer. De hogeschool geeft 46 voltijd bachelor oplei-

dingen waaronder eentje voor energietechnicus, 21

deeltijd opleidingen, 11 masteropleidingen en 49 post-

hbo-opleidingen. De hogeschool heeft onder meer een

lectoraat Energie en de Gebouwde Omgeving.

IMOGEnergie en brandstof uit afval

IMOG is een geïntegreerde afvalinzamelaar voor elf ge-

meentes in Zuidwest-Vlaanderen. In Harelbeke heeft

IMOG een afvalenergiecentrale die elektriciteit levert

en warmte voor de gebouwen. In Moen beheert IMOG

een afvalstort, met zonnecentrale een groencompos-

tering en een biomassacentrum dat per jaar 30.000 tot

50.000 ton biobrandstoffen levert aan centrales en pa-

pierfabrieken.

IndaverEnergie uit afval en MediPower

Indaver is een internationale speler op het gebied van

afvalverwerking met een Vlaams hart en een Neder-

landse grootaandeelhouder: het Zeeuwse energiebe-

drijf Delta. Indaver verwerkt per jaar 4 miljoen ton

afvalstoffen in België, Nederland, Duitsland, Ierland,

het Verenigd Koninkrijk, Portugal en Italië. De bedrijfs-

activiteit waste-to-energy sluit goed aan bij het Warm-

tenetwerk.

In het voorjaar van 2012 startte Indaver in Antwerpen

de nieuwe oven Medipower voor de verwerking van me-

disch afval met opwekking van elektriciteit en warm-

televering.


InfraxNetbeheerder met ESCO

Infrax is een samenwerkingsverband van vijf netbe-

heerders die netten voor aardgas, elektriciteit, ka-

beltelevisie en riolering beheren in 126 gemeenten in

België. Infrax heeft ook een Energie Service Company

(ESCO) voor studies, financiering, uitvoering en moni-

toring van energiebesparingsprojeten. Voor de 126 ge-

meenten die eigenaar zijn van Infrax treedt het bedrijf

op als adviseur op het gebied van energie.

Infrax heeft klantenkantoren voor Limburg, West-

Vlaanderen, Antwerpen, Oost-Vlaanderen en Vlaams-

Brabant. Het hoofdkantoor is gevestigd in Brussel.

IVBOWarmtenet in Brugge

De intergemeentelijke afvalverwerking voor Brugge

en ommelanden (IVBO) levert met haar afvalenergie-

centrale warmte aan een aantal grotere afnemers. Zo

voorziet IVBO de warmtevoorziening van onder meer

het academisch ziekenhuis St. Jan en van pralinepro-

ducent Kathy Chocolaterie.

LowaraPompen voor warmtenetten en bronpompen

Lowara is een van de grote Europese fabrikanten van

waterpompen en is onderdeel van de groep ITT. Lowara

levert circulatiepompen voor verwarmings- en koelin-

stallaties, drinkwaterpompen, bronpompen en pompen

voor riolering, drainage en irrigatie. De pompen wor-

den grotendeels in roestvast staal uitgevoerd.

POM West-VlaanderenStimuleren van duurzame infrastructuren

De Provinciale Ontwikkelingsmaatschappij West-Vlaan-

deren versterkt ondernemerschap door samenwerking

te stimuleren tussen de ondernemingen en hun organi-

saties, de kennisinstellingen, de regionale beleidsor-

ganen en de sociale partners. Het doel is om samen

te komen tot een duurzaam, innovatief en internatio-

naal gericht economisch weefsel. Haalbaarheidstudies

naar een warmtenet in Oostende en uitbreiding van het

warmtenet in Brugge zijn voorbeelden van de activi-

teiten op het gebied van infrastructuur voor energie.

Introductie nieuwe leden 2e kwartaal 2012

RehauVoorgeïsoleerde leidingen, vloerverwarming, aardwarm-

tesondes

Meer dan 15.000 medewerkers telt de onderneming

Rehau, die oplossingen op basis van polymeren levert

voor de bouw en de industrie. Voor de verwarmings-

techniek fabriceert Rehau voorgeïsoleerde flexibele

leidingen, verdelers, betonkernactivering, vloerver-

warming, aardwarmtesondes en meer.

In de Benelux heeft Rehau vestigingen in Heverlee en

Nijkerk.

Roos + BijlOntwerpers van leidingnetten

Ingenieursbureau Roos + Bijl is gespecialiseerd in het

ontwerpen van distributie- en transportnetten voor

energie, water en openbaar vervoer. Recente projec-

ten op het gebied van warmte zijn de warmteleiding

van Twence in Hengelo naar het net van Essent in En-

schede, warmteleidingen voor het Warmtebedrijf Hen-

gelo en de leiding van AVR Rozenburg naar de warm-

tenetten in Rotterdam van Eneco en NUON.

SWEPSpecialist in platenwarmtewisselaars

Het Zweedse bedrijf SWEP is producent van gesol-

deerde platenwisselaars voor gasketels, koelmachines,

warmtepompen en warmte- en koudenetten. Het be-

drijf is wereldwijd vertegenwoordigd en heeft fabrie-

ken in Zweden, Zwitserland, VS, Maleisië en China.

Het kantoor voor de Benelux is gevestigd in Warnsveld.

VITOOnderzoekinstituut voor transitie naar duurzaamheid

Het Vlaamse onderzoekinstituut VITO in Mol telt ruim

600 medewerkers. VITO voert onderzoek uit voor be-

drijven en voor lokale, Vlaamse, federale en Europese

overheden. Op het gebied van warmte en koude is VITO

actief in meerdere projecten zoals onderzoeken naar

geothermie in Vlaanderen, energie uit kolenmijnen,

restwarmtebenutting in Antwerpen en benutting van

warmte uit afval. In het kader van het Europese Resili-

entproject heeft VITO in Hasselt een smart grid met-

warmtenet ontworpen voor huurwoningen.

Energiebedrijf Dresden kiest voor warmteEerlijk is eerlijk; ik zat voor het bezoek aan DREWAG wat

met vooroordelen. Zouden we een saaie presentatie krij-

gen van een ingenieur die stamde uit de tijd van het ijze-

ren gordijn? We waren goed voorbereid; onze groep was

op aanwijzing van het reisbureau formeel gekleed. Maar

toen Sven-Sören Börner, hoofd van de afdeling energie-

diensten, vol enthousiasme ging vertellen over het warm-

tenet van Dresden, besefte ik dat ik er helemaal naast

zat. Het warmtenet van Dresden stamt weliswaar al van

1900 maar de grote ontwikkeling is gestart in 1990 na de

val van de muur. DREWAG, het gemeentelijk energiebe-

drijf van Dresden, bouwde in de negentiger jaren niet al-

leen het warmtenet uit maar ook het aardgasnet om snel

een einde te maken aan het stoken van bruinkool. Recent

kwam DREWAG voor de strategische keus tussen gas en

warmte. ‘We hebben gekozen voor warmte want dat is

voor het milieu goed maar voor ons bedrijf is het ook de

beste oplossing voor de lange termijn’, aldus Börner.

In de straten waar zowel een gasnet als een warmtenet

ligt, worden de gasklanten gestimuleerd om over te stap-

pen op warmte. Als de laatste gasklant in een straat om

is, dan wordt de gasleiding afgesloten.

De koning van Saksen had het koudKoning Albert van Saksen vond het maar een koude be-

doening in zijn paleizen in de binnenstad van Dresden.

In 1898 besloot hij om een warmtenet aan te laten leg-

gen. In 1900 kwam dit warmtenet in bedrijf. Daarmee

had Dresden een Europese primeur. Dat feit wordt be-

vestigd door het Fernwärme Forschungs Institut te Han-

nover. Mooi is dat er filmbeelden beschikbaar zijn uit de

begintijd.

Uiteraard ging men al snel van alleen warmteproductie

over op gecombineerde opwekking van warmte en elek-

triciteit. De omgeving van Dresden is rijk aan bruinkool

en dat werd dan ook de brandstof voor de warmtekracht-

centrale Nossener Brücke. Na de val van de muur werd

deze warmtekrachtcentrale omgebouwd tot een moderne

aardgascentrale met gas- en stoomturbine.

Daling van warmteverkoop leidde tot nieuwe strategieBörner laat twee grafieken zijn die wonderlijk in tegen-

stelling lijken. De lengte van het warmtenet vertoont

vanaf 1990 een mooie stijgende lijn. Maar de afzet van

warmte daalt na 1990 in rap tempo. De verklaring is sim-

pel. De afzet van een groot aantal bedrijven valt weg,

omdat ze op de kapitalistische markt niet kunnen over-

leven. Bovendien worden er veel gebouwen voorzien van

isolatie en betere regelapparatuur. In 2005 besluit men

tot een heroverweging van de strategie. Het energiecon-

cept voor 2020 dat hieruit voortkomt, wordt de ‘KWK-

Doppelstrategie genoemd. De hoofdpunten van de strate-

gie voor 2020 zijn:

• uitbouw en inbreiding van het bestaande

warmtenet

• bouw van kleine centrales met WKK op plaatsen

waar geen warmtenet mogelijk is

• afbouw van het aardgasnet in de wijken die

geschikt zijn voor warmtelevering

• verplichting tot aansluiting op warmtenet

• uitbreiding van de productie van duurzame

energie.

De neerwaartse trend is in 2008 omgebogen. In 2011 be-

reikte men zelfs een groei van de afzet van ongeveer

twintig procent ten opzichte van het voorgaande jaar.

De nieuwe klanten komen voor 60 procent uit nieuwbouw,

terwijl 25 procent uit bestaande bouw met aardgas komt

en de overige 15 procent gaat om omschakeling van

stookolie naar warmtenet,

Dresden investeert fors in warmte maar het heeft ten op-

zichte van veel andere Duitse steden ook een aantrekke-


Bezoek aan een koninklijk warmtenet Studiereis Warmtenetwerk 4 - 6 juni 2012


lijk perspectief. De bevolking groeit volgens de prognoses

van 517.000 inwoners nu naar 554.000 in 2020, terwijl

veel Duitse steden in die periode te maken krijgen met

krimp. Dat betekent nog niet automatisch groei, stelt

Börner vast. Het product warmte moet ook door de klant

worden gewaardeerd. Kernachtig vat hij het belang van

aandacht voor de klant samen met: “Der Wurm muss dem

Fisch schmecken, nicht dem Angler”.

Milieuvoordeel zichtbaar gemaaktIn tegenstelling tot windturbines en zonnepanelen is een

warmtenet niet zichtbaar. Bij DREWAG heeft men beslo-

ten om het milieuvoordeel van het warmtenet zichtbaar

te maken op internet en op borden in drukke straten di-

rect onder de dienstregeling van het openbaar vervoer in

de stad. Op een monitor wordt de actuele reductie van

CO2 sinds 1 januari 2000 en van het actuele jaar weerge-

geven.

De milieuresultaten van het warmtenet in Dresden zijn

erg gunstig. De warmtenetten in Duitsland worden geclas-

sificeerd op basis van het gebruik van primaire energie.

Bij de certificering speelt de Technische Universiteit Dres-

den een belangrijke rol. Voor het net in Dresden bere-

kende die een PER van 0,19 tegenover een PER van ruim

1,1 voor een hr-ketel op gas, wat betekent dat warmte

uit het net ruim 80 procent minder kost dan een indivi-

duele ketel.

Koude is voor DREWAG belangrijk productReinhard Niespor is de expert op het gebied van koude

bij DREWAG. Voor het bedrijf is het product koude geen

niche; DREWAG heeft veertien verschillende koudepro-

jecten met een totaal koelvermogen van ongeveer 17

MW. Het meest indrukwekkende is het koudenet rondom

de Neumarkt in het oude centrum. Op dit net zijn een

aantal monumentale panden aangesloten waaronder ons

hotel.

De ontwikkeling van dit koudenet vereiste nogal wat durf

en creativiteit. “Toen we de opdracht kregen om een

koudenet aan te leggen, was de Neumarkt nog een grote

ruïne en niemand wist wat er precies gebouwd zou wor-

den”, aldus Niespor. “Maar we moesten wel leidingen leg-

gen, niet te klein want dan had je naderhand een groot

probleem. Maar ook niet te groot, want de boekhouders

hielden de investeringen nauwlettend in de gaten”.

In totaal heeft men op de Neumarkt 9 MW aan koelver-

mogen beschikbaar dat is verdeeld over vier centrales

waaronder eentje in het Hiltonhotel. De belangrijkste

reden van het gemeentebestuur om te kiezen voor een

koudenet op de Neumarkt is het vermijden van de plaat-

sing van ontsierende en lawaaiige airco’s, koelmachines

en koeltorens in het schitterend herbouwde centrum.

Het koudenet levert ook energievoordelen op. Een deel

van de koude wordt geproduceerd met een absorptiekoel-

machine van Carrier die in plaats van elektriciteit warmte

uit het warmtenet als aandrijvende kracht gebruikt. De

overige koelmachines hebben een relatief laag elektrici-

teitsverbruik dankzij koeling met bronwater terwijl som-

mige machines ook beschikken over uiterst moderne toe-

rengeregelde turbocompressoren met magneetlagering.

Ook bij een aantal individuele klanten gebruikt DREWAG

warmte uit het net om koude te produceren. Zo heeft

men bij het ziekenhuis twee Carrier absorptiekoelmachi-

nes van elk 700 kW en eentje van 1.000 kW bij een kan-

torencomplex.

De absorptiekoeltechniek is aantrekkelijk voor DREWAG

omdat je hiermee overschotten aan warmte in de zo-

mer kunt benutten. Ze vragen weinig onderhoud en ze

zijn stil. Maar Niespor geeft aan dat ze ook een prak-

tisch nadeel hebben. Bij de watertemperatuur van het

warmtenet in de zomer geven de absorptiekoelmachines

het water relatief warm terug aan het net. Dat is minder

gunstig voor het rendement van de centrale.

Bezoek aan een koninklijk warmtenet Studiereis Warmtenetwerk 4 - 6 juni 2012


Groene warmte voor vliegveld van DresdenVoor het bedrijventerrein Klotzsche en de gebouwen van

het vliegveld van Dresden heeft DREWAG een apart warm-

tenet aangelegd dat niet is gekoppeld aan het grote net in

de stad zelf. Klotzsche heeft een eigen warmtekrachtcen-

trale op aardgas. Maar enkele jaren geleden heeft men

een mestcovergister naast deze centrale gebouwd. Boe-

ren uit de omgeving brengen mest en bijproducten en in

de vergistingtanks ontstaat biogas.

Het biogas wordt door een warmtekrachtinstallatie omge-

zet in groene stroom en groene warmte. De warmte kan

het hele jaar door worden benut in het net van Klotzsche.

Dresden is cultuurstad maar ook stad van wetenschapDe barokstad Dresden met zijn paleizen, kerken, musea

en operagebouw is cultuurstad. bij uitstek Maar Dres-

den herbergt ook de grootste technische universiteit van

Duitsland en meerdere gerenommeerde onderzoekinsti-

tuten. De regio Dresden wordt Silicon Saxony genoemd

vanwege de ontwikkelingen op het gebied van computer-

techniek en elektronica. Het grote softwarebedrijf SAP

heeft hier zijn researchcentrum en het Leibnitz Institute

for Solid State and Materials Research is hier gevestigd.

Warmtedistributie is binnen wetenschappelijk Dresden

bepaald geen onbelangrijk item. In september zal hier

voor de 17e keer het Dresdner Fernwärme Kolloquium

worden georganiseerd door de Duitse brancheorganisatie

AGFW met het instituut voor warmtenetten IFWT in Dres-

den en de TU Dresden.

Op de studiereis van Warmtenetwerk bezochten we de

TU Dresden en het onafhankelijke instituut voor lucht- en

koudetechniek ILK. Helaas ontbrak de tijd om ook het in-

stituut IMA te bezoeken dat onder andere actief is op het

gebied van warmteleidingen.

Warmtenetwerk in de collegebankenOp de derde dag van onze studiereis kwamen we terecht

in een collegezaal van de Technische Universiteit. We

werden verwelkomd door professor Karin Rühling van de

Leerstoel voor energietechniek in gebouwen en warm-

televering binnen de faculteit werktuigbouwkunde. Met

gepaste trots meldt ze ons dat Dresden met maar liefst

39.000 studenten de grootste technische universiteit van

Duitsland heeft.

Minstens zo trots is Rühling als ze vertelt over het Cen-

trum voor Energietechniek dat in 2010 is opgericht. Dit

centrum is tegelijk energiecentrale en laboratorium. Het

centrum is mogelijk gemaakt met subsidies van de EU en

de Duitse overheid en met steun van een aantal spon-

soren waaronder Danfoss, WILO, Samson Regeltechniek,

SWEP en uiteraard DREWAG.

Voor de Leerstoel voor energietechniek in gebouwen en

warmtelevering zijn allerlei installaties beschikbaar voor

onderwijs en onderzoek. Zoals een afleverset voor wo-

ningen en eentje voor grotere gebouwen, waterbehande-

lingsapparatuur, opslagvaten voor warmte en koude, een

micro-wkk en zonnecollectoren.

Gecombineerde opwekking van warmte, elektriciteit en

koude is een van de belangrijke thema’s van het ener-

giecentrum dat beschikt over een nieuwe warmtekracht-

centrale met een gasturbine van Kawasaki. De nieuwe

energiecentrale is gekoppeld aan het warmtenet van

DREWAG. De universiteit kan via deze aansluiting warmte

inkopen van én verkopen aan DREWAG. Daarvoor is een

bi-directioneel afleverstation ontwikkeld.

Certificering van warmtenettenHoeveel energie bespaar je met een warmtenet? Dat is

sterk afhankelijk van de warmtebronnen en van de kwa-

liteit van de leidingen, het afnameprofiel en de bestu-

ring. Om te weten te komen hoeveel een specifiek net

bespaart, heeft men in Duitsland een systeem voor cer-

tificering opgezet. Per warmtenet wordt door een certi-

ficerende instantie zoals de TU Dresden de PER-waarde

bepaald. Dat is de coëfficiënt van primaire energie en

eindverbruik.

Voor nieuwe netten wordt een voorlopige PER-waarde

afgegeven maar voor bestaande warmtenetten wordt ge-

rekend met het daadwerkelijke energieverbruik van de

warmtecentrale en de som van de individuele verbruiken

van de klanten. Dat is een mooi systeem want hiermee

wordt gekeken naar de rendementen en netverliezen die


in de harde praktijk zijn gemeten.

‘Een certificaat wordt afgegeven voor een periode van

vijf jaar’, vertelt Steffen Robbi van de TU Dresden. Na die

periode wordt opnieuw de PER-waarde berekend met de

laatste meetgegevens.

Het certificaat van een warmtenet is een onderdeel van

de berekeningen die wettelijk moeten worden toegepast

voor de bepaling van de energieprestatie van gebouwen.

De normen zijn vastgelegd in Duitsland in de ENEV.

De ENEV geeft voor een verwarmingsketel op aardgas of

stookolie een PER van 1,1 ofwel er is 1,1 eenheid brand-

stof nodig voor 1 eenheid warmte. De winst van het

warmtenet komt uit het gebruik van duurzame warmte,

industriewarmte, warmtepomp of warmtekrachtkoppe-

ling. Het warmtenet van Dresden haalt een PER van 0,19

ofwel de levering van 1 eenheid warmte kost maar 0,19

eenheid aan fossiele brandstoffen. Dat is een enorme be-

sparing ten opzichte van een gasketel in een woning met

een PER van 1,1.

Onderzoek naar gebruik van meerdere temperatuurniveaus Binnen de leerstoel van professor Rühling loopt een onder-

zoek naar het gebruik van meerdere temperatuurniveaus

bij een warmtenet. Het project heeft als naam ‘LowEx

Fernwärme’ en in het Engels is de werknaam ‘multile-

vel district heating’. Achtergronden van het project zijn

enerzijds uitbouw van warmtekracht en invoeding van

duurzame warmte zoals geothermie en zon en anderzijds

een daling van de warmtebehoefte bij woningen waarbij

het aandeel warmte voor tapwater steeds groter wordt.

Voor warmtekrachtcentrales en voor de invoeding van

duurzame warmte is een zo laag mogelijke watertempe-

ratuur in het warmtenet gewenst. Tegelijk moet voor de

bereiding van warm tapwater de temperatuur hoog ge-

noeg zijn om het risico op besmetting door legionella te

vermijden.

Eén van de oplossingen voor deze tegenstrijdige zaken is

de inzet van speciale warmtepompen die een warmtenet

op lage temperatuur als bron gebruiken en zorgen voor

de naverwarming van het tapwater. Op dat idee heeft

men ook in Nederland al een tijdje gestudeerd. Martijn

Bos, een van de deelnemers aan de studiereis, spitste zijn

oren bij deze presentatie. Hij is met zijn bedrijf Ecoon

Exergy Solutions bezig aan de marktintroductie van een

dergelijke warmtepomp. Na afloop gaat hij in gesprek

met Steffen Robbi die veel belangstelling heeft voor de

warmtepomp van Ecoon.

ILK: extreme koeltechniek en opslag van energieOp de laatste middag van de studiereis bezochten we het

onafhankelijke instituut voor lucht- en koudetechniek

ILK. Directeur Ralf Herzog gaf een overzicht van de acti-

viteiten van zijn researchinstituut. Het ILK gaat heel wat

verder dan koeltechniek voor airconditioning of vrieshui-

zen. De sector cryogene koeltechniek werkt met tempe-

raturen tot slechts enkele tienden van graden boven het

absolute van 0 Kelvin. ILK ontwikkelt zogenaamde mil-

likelvin-systemen voor biologische onderzoeken en voor

speciale medische technieken Vanuit de energietechniek

is men in geavanceerde ontwikkelingen in materiaalkun-

de, medische techniek en elektronica terecht gekomen.

Gelukkig voor de deelnemers aan de studiereis is men ook

heel actief in de voor ons gebruikelijke temperatuurge-

bieden. ILK loopt voorop met ontwikkelingen op het ge-

bied van absorptiekoelmachines, opslag van warmte en

koude en is uniek met de ontwikkeling van koelmachines

die water als koudemiddel gebruiken.

Unieke koelmachines in de glazen fabriek van VWAutofabriek Volkswagen bouwde in Dresden een ultra-

moderne fabriek voor haar duurste modellen. De fabriek

heeft glazen buiten- en binnenwanden. Als we langs de

fabriek rijden, zien we van buiten de Phaetons en CC’s

over de lopende band rollen. De glazen fabriek is aange-

sloten op het warmtenet van DREWAG. Voor de koeling

heeft VW unieke koelmachines laten ontwikkelen door

ILK.

Het bijzondere aan de grote compressorkoelmachines bij

VW in Dresden is het koudemiddel. VW wilde een innova-

tieve en zo milieuvriendelijk mogelijke oplossing. Won-

derlijk genoeg voldeed simpel water het beste aan de


eisen. Dat is een uiterst goedkoop en milieuvriendelijk

koudemiddel zonder broeikaseffect dat ook nog eens

brandvrij is en niet giftig. Nadeel van water is dat voor

de verdamping een extreem lage druk nodig is om koud

water van zes graden te produceren. De door ILK ont-

wikkelde koelmachine heeft dan ook een uitzonderlijk

grote centrifugaalcompressor om voldoende waterdamp

bij vacuüm op te zuigen.

ILK is na de levering aan VW doorgegaan met de ontwik-

keling van compressiekoelmachines met water als koel-

middel. Bij ons bezoek was In het laboratorium de derde

generatie Aqua Turbo in aanbouw. In de nieuwe machine

heeft men de onderdelen geoptimaliseerd waardoor

deze milieuvriendelijke koelmachine moet kunnen con-

curreren met koelmachines met synthetische koude-

middelen. Met een toekomstig verbod op synthetische

koudemiddelen vanwege hun extreem grote broeikas-

gaseffect is er toekomst voor de Aqua Turbo van ILK.

Nieuwe ontwikkelingen bij absorptiekoelingKoude uit warmte is één van de specialiteiten van ILK.

De kennis in Dresden wordt commercieel toegepast door

partners van ILK. Het bedrijf EAW te Westenfeld bouwt

door ILK ontwikkelde absorptiekoelmachines en AGO te

Kulmbach absorptievriesmachines die tot min 35 graden

gaan.

Partner EAW is actief op de Duitse markt met compacte

koelmachine die warmte uit zonnecollectoren, wkk of

warmtenet gebruiken om gekoeld water te produceren.

Een nieuw marktgebied voor EAW is de scheepvaart.

Daar is voldoende warmte van de scheepsmotoren be-

schikbaar. In de scheepvaart worden echter hoge eisen

gesteld. ILK heeft een absorptiekoelmachine ontwikkeld

die in bedrijf blijft als een schip in een storm heen en

weer wordt geslingerd. EAW heeft de eerste machines

verkocht aan RWE voor een schip dat gebruikt wordt bij

de aanleg van windparken.

ILK werkt nu voor EAW aan een nieuwe ontwikkeling die

de toepassing van kleinere absorptiekoelmachines een

stuk makkelijker maakt. Gebruikelijk bij dit type koel-

machine is het gebruik van een koeltoren om de warmte

af te voeren maar binnenkort heeft ILK een direct lucht-

gekoelde koelmachine waarbij een koeltoren niet meer

nodig is.

Opslag van energie is in Duitsland kernpuntVoor warmtenetten is opslag van warmte in voorraadvaten

met warm water de gebruikelijke oplossing. Opslag van

energie is in Duitsland met de groei van zon en wind een

hot item. Tijdens de studiereis vertelde Werner Lutsch van

de Duitse warmtevereniging AGFW over een nieuwe subsi-

dieregeling voor opslag van warmte met als doel de inzet

van warmtekrachtinstallaties zo flexibel te maken dat ze

de grillige productie van windturbines en pv-panelen goed

kunnen aanvullen. Robert Hühn van de Dresdener vestiging

van DNV KEMA liet zien dat er rondom Dresden al het nodige

gebeurt zoals de bouw van een opslag met een waterinhoud

van maar liefst 25.000 m3 bij het warmtenet van Jena. Het

Zweedse Rodoverken heeft een speciale installatie ontwik-

keld om dergelijke enorme tanks snel te bouwen.

Maar bij ILK werkt men met alternatieven voor water. Voor

de opslag van warmte experimenteert men met zogenaam-

de Phase Change Materials (PCM) die op een constante tem-

peratuur veel warmte opslaan bij de omslag van de vaste

fase naar de vloeibare. Een al veel toegepaste stof is paraf-

fine. Bij de gebruikelijke PCM’s is een omhulsel nodig om

de stof vast te houden als ze vloeibaar wordt. Bij ILK heeft

men nu een veelbelovende ontwikkeling waarbij geen om-

hulsel nodig is maar het opslagmateriaal direct contact

heeft met het water. De door Jörg Waschull en Roland Mül-

ler gevonden stof wordt bij vloeibaar bij 125 graden maar

blijft dan nog zo vast dat een omhulling niet nodig is. Er

wordt nu een proefinstallatie ontwikkeld om de praktische

bruikbaarheid te testen.

De presentatie over Phase Change Materials stelde al be-

hoorlijke eisen aan onze concentratie. Maar bij de lezing

van Julia Arndt werden tempo en complexiteit nog eens

verdrievoudigd. Dr. Arndt werkt aan nieuwe opslagsyste-

men van elektriciteit waarbij gebruik wordt gemaakt van

restwarmte. ILK heeft patent aangevraagd op een proces

dat een veel hoger rendement heeft dan het LAES-proces

(Liquid Air Energy Storage). Evenals bij LAES wordt met

elektriciteit lucht vloeibaar gemaakt als de stroomprijs

laag is. De vloeibare lucht wordt opgeslagen en als de

stroomprijs hoog is, wordt de vloeibare lucht onder hoge

druk weer verdampt. Met een expansieturbine wordt dan

elektriciteit opgewekt. In het door ILK bedachte concept

wordt in tussenstappen extra elektriciteit opgewekt met

een Organische Rankine Cyclus (ORC).

In september 17e Dresdner Fernwärme KolloquiumDresden heeft inmiddels ook een lange traditie met het Dresdner Fernwärme Kolloquium. Die wordt dit jaar op 18 en 19

september voor de zeventiende keer gehouden in Dresden. AGFW, TU Dresden, IWFT en DREWAG zijn de organisatoren.

Het programma is te vinden op www.agfw.de

NR 14. HERFST 2012 11

In Amsterdam-Noord wordt hard gewerkt aan de aan-

leiding van een warmtenet voor Westpoort Warmte.

De aanleg van een leiding onder het IJ door vanaf de

afvalenergiecentrale van AEB naar Noord is een tech-

nische uitdaging. Maar het leggen van leidingen in de

bestaande bebouwing stelt ook hoge eisen aan de vin-

dingrijkheid van NUON Warmte en aannemer A. Hak.

Een van de uitdagingen was een kruising van de

IJdoornlaan. Deze brede en drukke doorgaande weg

kon niet worden opgebroken voor het graven van een

leidingsleuf. Een gestuurde boring is dan de oplossing.

Normaal gesproken heb je daarvoor veel ruimte nodig.

De leidingstukken moeten eerst aan elkaar worden ge-

last voordat je ze door het geboorde gat kunt trekken.

Bij de IJdoornlaan had je dan ruimte nodig voor een

boormachine en een lengte van zo’n honderd meter

voor het neerleggen van de gelaste leiding.

Die ruimte was er niet tussen de flatgebouwen op de

hoek van de IJdoornlaan met de Wieringerwaardstraat.

Maar Maurice Verhulst, directeur van Weijers Waalwijk,

had een oplossing. Hij levert een flexibele leiding op

haspel die speciaal ontwikkeld is voor gestuurde borin-

gen. De binnenleiding is van gespiraliseerd roestvast

staal en de buitenmantel is glad.

Het lijkt simpel maar als je een paar honderd meter

Aanleg van leidingen in bestaande bouw vergt innovatie

voorgeïsoleerde leiding met een uitwendige diameter

van 310 mm nodig hebt, dan krijg je wel een enorme

haspel. Zes meter hoog en vier meter breed was de

haspel die op 5 juni vanuit de fabriek van Brügg in Han-

nover naar Amsterdam-Noord werd gereden.

Voor het team van de fabrikant Brügg was het een sim-

pele operatie die ze met de nodige routine in een dag

klaarden. Voor Nederland is het nog iets bijzonders

en er was dan ook de nodige belangstelling vanuit an-

dere warmtebedrijven en aannemers op 6 juni aan de

IJdoornlaan.

Maurice Verhulst verwacht dat er meer van deze klus-

sen komen’. De ontwikkeling van nieuwbouwwijken ligt

bijna stil; we moeten het nu hebben van de bestaande

bouw’, aldus Verhulst. Eind mei organiseerde hij een

soortgelijke klus voor Essent Local Energy Solutions in

het centrum van Eindhoven.

Innovatiemiddag warmteleidingenWarmtenetwerk organiseert op 2 november een

middag over de nieuwe ontwikkelingen bij warmte-

leidingen en de nieuwe technieken voor aanleg van

leidingnetten.

Voor meer informatie zie www.warmtenetwerk.nl


Warmte per vrachtauto, kan dat?

Stel je voor: er komt een vrachtauto bij het zwembad,

die een grote tankcontainer neerzet. De gasketel kan

uit, want die tank zit vol warmte.

Als je dat vertelt dan denken de meeste mensen: ‘dat

kan niet!’ Maar het is geen fantasie. In Dortmund is het

realiteit. Het zwembad is zelfs niet het enige project

met warmtetransport in Duitsland; in Bottrop wordt zo

een school verwarmd en in Hamm krijgt een industrieel

bedrijf zo warmte van een collega.

Brandstofverbruik vrachtauto geen probleemDe eerste gedachte die je krijgt bij warmtetransport

over de weg is dat het meer energie kost dan het

oplevert. Bij een afstand van 10 kilometer tussen bron

en gebruiker is het verbruik van de vrachtauto echter

minder dan twee procent van de energie die wordt

getransporteerd.

De container zelf verliest nauwelijks warmte. Bovendien

kan de warmte kan zelfs maandenlang in de container

worden bewaard. Voor de opslag van warmte worden

namelijk speciale stoffen en niet opgewarmd water

gebruikt. In Dortmund en Bottrop gebruikt men een

speciaal zout en in Hamm werkt men met zeolieten.

Reclame maken met groene warmteHet warmtetransport heeft alleen zin als het gaat

om industriewarmte die anders wordt weggekoeld of

om warmte uit duurzame bronnen. Zo gebruikt het

zwembad in Dortmund de warmte van een WKK op

biogas bij een afvalstort nabij de stad.

Toch is het een economisch een lastig verhaal, want

een vrachtauto met chauffeur kost geld. Het systeem

is dan ook vooral bedoeld voor tijdelijke situaties of

als een warmteleiding niet haalbaar is. Het is in elk

geval een mooie oplossing voor verspilling van warmte.

En een kans voor PR. Zo kun je de warmtecontainer

gebruiken als een rijdende reclame voor je bedrijf.

Overgenomen van de website EnergieExpert.nl

warmtetransport in Dortmund

warmtetransport in Hamm met zeolieten (ZAE Bayern)

NR 14. HERFST 2012 13

Programma

10.00-10.05 Begroeting en opening Peter Goudswaard, Projectgroep Biomassa & WKK

10.05-10.35 Storage and transport of heat with zeolitesOntwikkelingen bij gebruik van zeolieten voor opslag

van warmte en praktijkervaringen met warmtetrans-

port in containers met zeolieten voor industriewarmte

in Hamm.

Fabian Fischer, ZAE Bayern, Garching

10.35-11.05 Sorption system for upgrading and storage of heat Onderzoekproject voor opslag en temperatuurverho-

ging van warmte met behulp van zeolieten

Heike Schreiber, RWTH Universiteit Aken

11.05-11.30 Pauze

11.30-12.00 Praxisbeispiele Biogasleitungen bis 20 kmDe warmtebenutting van WKK op biogas wordt eco-

nomisch aantrekkelijk door de aanleg van een leiding

voor ruw biogas. Die maakt het mogelijk om de WKK

te verplaatsen naar een locatie met warmtevraag.

Abwasserverband Braunschweig transporteert 1.000

m3/h over 20 km naar de centrale van het warmtenet

Ölper.

Adelbert Lühring, Ingenieurgruppe dr. Born–dr. Ermel

GmbH

12.00-12.30: Flexible heat supply with mobile heat containersWerking van en praktijkprojecten met warmtetrans-

portcontainers waarin latente warmte in een zout is

opgeslagen.

Michael Schönberg, LaTherm GmbH, Dortmund

12.30-13.00: Biogas storage for flexible electricity generationDirk Sattur, RWE Westfalen-Weser-Ems, te Dortmund

13.00-14.00: Lunch

14.00-15.30 Excursie (zie kader)

Workshop ‘transport en opslag van warmte en biogas’26 september in Dortmund

ExcursieNa de lunch wordt het project van

LaTherm bij een overdekt zwembad

in Dortmund bezichtigd; de warmte

wordt hier per container aangevoerd

vanaf een afvalstort waar een WKK

op stortgas draait.

DeelnameNederlandse deelnemers kunnen om

8 uur per bus gezamenlijk naar Dort-

mund. Deelname is gratis voor leden

van de projectgroep Biomassa &

WKK (zie overzicht op de website);

voor niet-leden geldt een bijdrage

van 150 euro. U kunt u inschrijven

op www.biowkk.eu

Opslag van warmte in zeolietenZeolieten zijn poreuze mineralen.

Door alle kanaaltjes in het mineraal,

kan een enkele gram zeoliet een op-

pervlak hebben van enkele voetbal-

velden. Daardoor is het materiaal

extreem adsorberend want overal

aan het oppervlak kunnen molecu-

len zich binden. Zodoende zijn ze-

olieten erg geschikt voor de opslag

van (waterstof)gas zonder dat daar

een extreme druk voor nodig is.

Het extreme adsorptievermogen

maakt ze ook geschikt voor opslag

van warmte.

De vereniging Bodemenergie NL en de stichting Warm-

tenetwerk organiseerden op 10 mei voor het eerst een

gezamenlijke themabijeenkomst. Overigens heette Bo-

demenergie NL tijdens de voorbereidingen van de bij-

eenkomst nog NVOE ofwel Nederlandse Vereniging voor

Ondergrondse Energieopslag. De nieuwe naam werd op

10 mei bekend gemaakt.

Dat was een slimme keuze want er kwamen bijna 150

deelnemers naar de Innovatiemiddag WKO die werd ge-

houden in de Passenger Terminal Amsterdam. Die loca-

tie was ook een doordachte keus. De terminal aan het

IJ voor grote cruiseschepen is evenals het naastgelegen

hotel, het muziekgebouw en een reeks kantoren aan-

gesloten op een innovatief warmte- en koudenet met

WKO.

Praktijkervaringen op de Oostelijke HandelskadeDe aanleg van het warmte- en koudenet voor de Ooste-

lijke Handelskade, een initiatief van gemeente Amster-

dam, startte in het jaar 2000. Raymond van Bulderen

van NUON, de exploitant van het net, lichtte toe dat het

project meer dan tien jaar heeft geduurd doordat de re-

alisatie van verschillende gebouwen veel later was dan

oorspronkelijk gehoopt.

De voortdurende bouwactiviteiten zorgden niet alleen

voor forse aanloopverliezen maar ook voor schade aan

leidingen. Er ging zelfs een van de bronnen verloren bij

het slaan van damwanden voor de reconstructie van een

kade.

‘Maar alles werkt nu goed’, aldus Van Bulderen. Het in-

novatieve idee om een koppeling van het opslagsysteem

met het IJ te maken, is na vervanging van leidingen door

IJwaterbestendige materialen een groot succes gebleken.

De onverwacht grote koudevraag kan deels worden inge-

vuld met vrije koeling. In de winter worden de koude-

bronnen geladen met koude uit het IJ.


Innovatieve combinaties met watersectorDagvoorzitter Jelte Klokman van het Amsterdamse wa-

terbedrijf Waternet kon tevreden zijn want er werden

heel wat combinaties van een WKO met activiteiten van

de watersector gepresenteerd. Harry de Brauw van ad-

viesbureau Tauw liet een aantal mogelijkheden zien voor

het gebruik van rioolwater als warmtebron of als koel-

systeem. Liesbeth Wiersma van DESAH liet zien hoe in

de woonwijk Noorderhoek in Sneek een decentrale wa-

terzuivering gekoppeld is aan een WKO. Het rioolwater

levert warmte aan de WKO en er komt ook nog biogas

vrij bij het zuiveringsproces. Wiersma kon melden dat de

waterzuivering prima presteert. De warmte uit biogas en

rioolwater levert een bescheiden bijdrage in de totale

warmtebehoefte. Maar het project draait nog maar kort

en van de 220 woningen zijn er nog maar 60 gebouwd.

In het onderzoekproject Meer Met Bodemenergie zijn

ook een aantal kansrijke opties voor innovatie met WKO

gevonden die aansluiten bij de watersector. Het project

wordt uitgevoerd door IF Technology, Deltares, Wage-

ningen University en Bioclear. Mike Woning van Deltares

somde de meest kansrijke op: gietwaterbereiding voor de

glastuinbouw, drinkwaterwinning, proceswater voor de

industrie en drinkwaterdistributie. Het drinkwater kan

dienen als warmte- en koudeleverancier. Maar zeker in

Amsterdam is ook handhaving van een maximum aanle-

vertemperatuur van het drinkwater belangrijk geworden.

Stadswarmte als energiebron voor warmtepomp Een elektrische warmtepomp is voor de ontwikkelaars van

projecten met een WKO zo vanzelfsprekend dat het alter-

natief van aandrijving met stadswarmte dat Klaas de Jong

namens Warmtenetwerk presenteerde, nogal een verras-

sing was. Maar warmtepompen die aangedreven worden

met warm water in plaats van elektriciteit zijn commerci-

Grote belangstelling voor innovatiemiddag WKO

NR 14. HERFST 2012 15

Grote belangstelling voor innovatiemiddag WKO

eel beschikbaar. Die maken het mogelijk om te komen tot

een mooie symbiose van WKO en warmtenet.

In het nieuwe stadskantoor in het Deense Viborg wordt

deze combinatie voor het eerst toegepast. Het kantoor

heeft een aansluiting op het warmtenet, een WKO en vier

adsorptiewarmtepompen van Sortech. Die produceren in

de zomer gekoeld water met de warmte uit het warm-

tenet als aandrijfenergie. Het koelwater voor de adsorp-

tiewarmtepompen wordt opgeslagen in de bodem. In de

winter wordt deze opgeslagen warmte weer opgepompt

en met de adsorptiewarmtepompen op een hogere tem-

peratuur gebracht. Daardoor verbruikt het stadskantoor

minder warmte uit het warmtenet in de winter.

De combinatie WKO en adsorptiewarmtepomp levert voor

het warmtenet een meer constante afname op met klei-

nere pieken in de winter.

In Nederland zijn ook al enkele absorptiewarmtepompen

in combinatie met WKO in bedrijf. De Watertoren te Bus-

sum, vorig jaar uitgeroepen tot duurzaamste kantoor van

Nederland, heeft deze combinatie met een warmtepomp

van Yazaki, terwijl VB Projects bij enkele glastuinbouw-

bedrijven grote absorptiewarmtepompen van Carrier

Sanyo heeft geplaatst voor een WKO. In de Nederlandse

projecten wordt de aandrijfwarmte geleverd door warm-

tekrachtinstallaties. Maar voor de warmtepomp maakt

het natuurlijk niet uit of de aandrijfwarmte uit een WKK

of uit een warmtenet komt.

Opslag warmte op hogere temperatuur in WageningenHet Nederlandse Instituut voor Ecologie (NIOO-KNAW)

heeft zich in 2011 gevestigd in een nieuw gebouw in Wa-

geningen. Uiteraard wilde de directie van dit instituut een

gebouw met duurzame materialen en duurzame techniek.

Arie Huisman van DWA installatie- en energieadvies gaf

op de innovatiemiddag een uitleg van het concept van de

installaties voor verwarming en koeling en de opwekking

van energie. Het gebouw produceert groene stroom met

zonnepanelen maar bijzonder is dat er ook biogas wordt

geproduceerd met een eigen waterzuivering van DESAH.

Het nieuwe gebouw is veel meer laboratorium dan kan-

toor en heeft bijvoorbeeld geklimatiseerde volières,

aquaria en kassen. Er is bewust afgezien van een aardgas-

ketel voor de verwarming. Naast een warmtepomp voor

de WKO zijn er zonnecollectoren waarvan de warmte in

de bodem wordt opgeslagen. Die warmte wordt op gro-

tere diepte dan normaal opgeslagen.

Het innovatieve van het project bij NIOO-KNAW is dat er

naast een conventionele WKO een opslag van warmte op

grotere diepte voor hogere temperaturen is gerealiseerd.

Normaal is de maximaal toelaatbare watertemperatuur

25 graden maar voor dit proefproject heeft provincie Gel-

derland meer vrijheid gegeven. Ook is voor de diepere

opslag geen energiebalans over het jaar nodig.

Na onderzoek naar de samenstelling van de bodemlagen

door IF Technology is gekozen voor een diepte van onge-

veer 350 meter. De opslag op hogere temperatuur vereist

een zandlaag met weinig waterbeweging om het warm-

teverlies te beperken. De door DWA gewenste maximum

temperatuur is 50 graden; dan kun je de warmte mak-

kelijk hergebruiken zonder toepassing van een warmte-

pomp.

Een hogere watertemperatuur levert meer verlies op in

de bodem maar op wat grotere diepte is normaliter de

bodemtemperatuur ook hoger dan bij conventionele diep-

tes van ongeveer 80 meter.

‘Helaas viel die bodemtemperatuur in de praktijk wat te-

gen’, meldt Huisman. ‘We verwachtten 20 graden maar in

de praktijk bleek het op deze locatie ondanks de diepte

slechts 15 graden.’ Het was niet de enige tegenvaller bij

het project. Ook de capaciteit van de bron bleek veel la-

ger dan verwacht. Daardoor duurt het laden van de diepe

opslag met warmte veel langer dan gepland.

Tegenvallers bij een eerste proef leveren de kennis voor

volgende projecten. Huisman somt op welke punten in

een volgend project meer aandacht nodig hebben. De op-

slag op hogere temperatuur biedt namelijk grote kansen

voor benutting van restwarmte en voor de ontwikkeling

van smart grids. Huisman ziet deze kansen vooral in gro-

tere projecten in de glastuinbouw met absorptiewarmte-

pompen en voor gebruik van industriewarmte. Voor indi-

viduele gebouwen zijn de mogelijkheden beperkt.

Presentaties beschikbaar op internetOp de website www.bodemenergie.nl zijn alle presenta-

ties en foto’s van de innovatiemiddag beschikbaar onder

de knop ‘Praktische informatie'.


Groene warmte centraal op Europees congres in KopenhagenDe groei van duurzame warmte zet fors door. Dat be-

richtten verschillende organisaties op het warmte-

congres in Kopenhagen op 26 en 27 april. Het congres

was een samenwerking van het Europees platform Re-

newable Heating & Cooling (RHC) met de organisatie

Euroheat & Power. De groei komt deels door vervan-

ging van warmte uit gasgestookte warmtekrachtcentra-

les door duurzame bronnen en deels door uitbreiding

van warmtenetten. Een van de Europese voorbeelden

is het Oostenrijkse warmtebedrijf Fernwärme Wien.

Aarno Rapottnig meldde grote investeringen in geo-

thermie met maar liefst 5 km diepe boringen.

Vijf nieuwe geothermieprojecten per jaar in ParijsIn het bekken van Parijs worden na een lange periode

van stilstand nu jaarlijks vijf nieuwe geothermieprojec-

ten gerealiseerd die zijn gekoppeld aan de aanleg van

nieuwe warmtenetten. Dat was een van de opmerkelijke

feiten die Burkhard Sanner, voorzitter van de European

Geothermal Energy Council (EGEC) presenteerde op het

congres. Binnen de EU loopt Frankrijk nog vooraan met

winning van diepe aardwarmte maar Frankrijk zal wor-

den ingehaald door Duitsland. Het warmtevermogen voor

diepe geothermie stijgt van bijna 5.000 MW naar bijna

6.000 binnen Europa volgens het marktrapport van EGEC.

Overigens hebben Europese landen buiten de EU daarin

een groter aandeel dan de lidstaten van de EU.

Christian Boissavy van AFPG merkte op dat diepe geother-

mie voor warmtenetten in de meeste Europese landen

waaronder Nederland nog in het beginstadium van ont-

wikkeling zitten. Alleen in Frankrijk, Duitsland, Italië en

Hongarije is sprake van een volwassen markt.

Uniek geothermieproject in SønderborgVoorafgaand aan het congres in Kopenhagen was er een

excursie naar Project Zero in het Deense stadje Sønder-

borg, nabij Flensburg. Vrijwel heel Sønderborg is aange-

sloten op een warmtenet dat wordt gevoed met warmte

uit een afvalenergiecentrale en een warmtekrachtcentra-

le met een gasturbine van 40 MWe. Maar de warmte uit

de gasturbine wordt dit jaar volledig vervangen door een

uiterst innovatieve en volledig duurzame warmtecentrale

met een vermogen van 35 MW. 10 MW komt van een 1.200

m diepe bron met water van 42 °C dat met drie absorp-

tiewarmtepompen wordt afgekoeld tot 14 °C. Heet water

van houtketels drijft de warmtepompen aan.

Het duurzame karakter van de nieuwe centrale in Søn-

derborg zorgt ook voor nieuwe warmteklanten zoals het

hoofdkantoor van Danfoss in Nordborg.

Proef open warmtenet in StockholmLena Gunnarsson van Fortum presenteerde tijdens het

congres een proefproject (pdf) voor het warmtenet in

Stockholm. Wie warmte over heeft, kan die verkopen

aan Fortum. De prijs is afhankelijk van het temperatuur-

niveau van de warmte en van de buitentemperatuur. Er

doen twintig bedrijven mee aan de proef. Deze start in

september.

Certificering groene warmte in NederlandVoor duurzame elektriciteit en groen gas bestaat

in Nederland al een systeem van certificering.

Nu hernieuwbare warmte ook in de energie-

subsidieregeling SDE+ is opgenomen, komt er

tevens een systeem voor warmte. CertiQ werkt

in opdracht van het Ministerie van Economische

Zaken, Landbouw en Innovatie (ELI) aan de voor-

bereiding.

De mogelijkheden om met deze certificaten ex-

tra waarde te creëren, worden onderzocht door

het bestuur van Warmtenetwerk. Het ministerie

bestudeert het gebruik van warmtecertifica-

ten voor een verplicht aandeel hernieuwbare

energie voor leveranciers van aardgas en elek-

triciteit. Het idee is dat ze certificaten groene

warmte kopen van warmteproducenten om te

voldoen aan hun verplicht aandeel duurzame

energie voor gas en stroom.

NR 14. HERFST 2012 17

Verbod op hr-ketel vanaf 2013 in DenemarkenDenen verhogen doel duurzame energie voor 2020Nu al is het aandeel duurzaam in Denemarken groter dan

het doel van Nederland voor 2020. En terwijl wij ons ern-

stig afvragen hoe we van 4 procent ooit naar 14 procent in

2020 komen, hebben de Denen de lat voor 2020 nog eens

hoger gelegd dan de afspraak met Brussel. De Deense

volksvertegenwoordiging heeft een programma goedge-

keurd, waarin een aandeel van 35 procent duurzaam in

2020 staat terwijl de afspraak met Brussel op 30 procent

ligt.

Verbod op olie- en gasketelsDeze ambitie is alleen met forse ingrepen te realise-

ren. Het meest opmerkelijke voor ons is een verbod op

de plaatsing van olie- en gasketels in nieuwe gebouwen

vanaf 2013. In bestaande gebouwen mag een gasketel nog

wel, maar leveranciers van olieketels moeten hun zaak

sluiten of overgaan op houtketels en warmtepompen.

Voor de warmtevoorziening mikt Denemarken vooral op

uitbreiding van warmtenetten. De productie van warmte

voor deze netten verandert ook. Er komt een stimule-

ringsprogramma voor de opwekking van biogas. Warmte-

krachtinstallaties (WKK) voor de warmtenetten schakelen

over van aardgas op biogas. De grote centrales moeten

overschakelen op biomassa.

Windenergie naar 50 procentDe elektriciteitsproductie moet in Denemarken in 2020

voor de helft uit windenergie afkomstig zijn. Denemar-

ken is al een topper op het gebied van wind, maar 50

procent is extreem. Men beseft dat dit ook extreme eisen

stelt aan de regelbaarheid van het elektriciteitsnet. Het

vermogen van windturbines fluctueert sterk met de wind-

snelheid. Bij harde wind heeft men nu al overschotten

aan elektriciteit. Als export niet mogelijk is, dan schakelt

men nu al grote verwarmingselementen in bij warmtenet-

ten. Dat is beter dan windturbines afschakelen.

‘Smart grids’ nodigDe omzetting van overschotten aan windenergie in warm-

te voor warmtenetten neemt verder toe in Denemarken.

Maar uiteraard probeert men ook de fluctuaties in het

aanbod aan windenergie zo goed mogelijk op te vangen

door het gebruik van elektriciteit af te stemmen op het

aanbod. De ontwikkeling van ‘smart grids’ is een van de

pijlers van het nieuwe programma naar meer duurzame

energie in Denemarken. Hoe die ontwikkeling gestalte

gaat krijgen, is voor mij nog niet duidelijk. In elk geval

heeft de Deense industrie al eerder bewezen dat afge-

dwongen energiebesparing door de overheid leidt tot suc-

cesvolle nieuwe producten.

Sønderborg opende dit jaar een unieke geothermiecentrale


Henk en Wanda maken warmtenet TU-wijk ‘smart’De collegegebouwen, kantoren en studentenwoningen

in de wijk van de Technische Universiteit Delft zijn aan-

gesloten op een warmtenet. Het net wordt gevoed door

een warmtekrachtcentrale met 4 MW warmtevermogen

en gasketels met een totaal vermogen van 80 MW. ER zijn

ook drie opslagsystemen voor warmte en koude in de bo-

dem.

Ivo Pothof van het Delftse onderzoekinstituut Deltares

presenteerde op een congres van TU, Deltares, KWR Wa-

ter Cycle Research en Warmtenetwerk hoe het traditio-

nele net in de TU-wijk zal worden omgetoverd tot een

intelligent warmtenet ofwel een ‘smart thermal grid’.

Die intelligentie is nodig omdat er meerdere warmtebron-

nen aan het net worden toegevoegd in de toekomst. Al

vergevorderd zijn de plannen voor geothermie maar men

werkt ook aan plannen voor warmte van de zon en uit

oppervlaktewater.

Maar de intelligentie in het warmtenet moet ook zorgen

voor energiebesparing in het net en in de aangesloten

gebouwen. Het intelligente net ondersteunt de transitie

van aardgas en elektriciteit naar duurzame warmte. Het

project moet bovendien leiden tot een uitbreiding van de

koelcapaciteit.

TU Delft heeft voor het project ‘smart thermal grids’ een

consortium opgezet met vier partners: het Delftse wa-

ter- en bodeminstituut Deltares, adviesbureau Deerns,

installatiebedrijf Imtech en het bedrijf Priva dat gespeci-

aliseerd is in klimaatregeling.

Henk en WandaNa een inventarisatie van de bestaande situatie zal Deerns

de behoefte aan warmte en koude modelleren. Het

bureau gaat daarbij gebruik maken van haar met VABI-

software ontwikkelde programma H.E.N.K. Die afkorting

staat voor Het EnergieNeutrale Kantoor. Het programma

levert per gebouw tijdreeksen en belastingduurkrommes

voor warmte- en koudevraag.

WANDA is door Deltares ontwikkelde software voor leidin-

ghydraulica en regeltechniek. Het oorspronkelijke doel

was het het voorkomen van waterslag in leidingen, het

optimaliseren van het energieverbruik van pompstations

en het ontwerp van robuuste regeltechniek. Dit jaar is

de nieuwe module WANDA Heat beschikbaar gekomen na

een jaar proefdraaien met een betaversie. Die module is

bedoeld voor het doorrekenen van warmte- en koudenet-

ten en voor berekening van opwarming en afkoeling van

drinkwaternetten en olieleidingen.

Voor het project van de TU komt er nog een toevoeging

aan WANDA Heat om de thermische componenten met

hun energetisch rendement toe te kunnen voegen. De

tijdreeksen voor de gewenste warmte- en koude vraag

worden vanuit HENK aan WANDA doorgegeven. De regelin-

gen in WANDA bepalen vervolgens welke bronnen warmte

en koude leveren en hoeveel gas en elektriciteit hiervoor

nodig zijn. Hiermee wordt het mogelijk om de effecten

van aanpassingen aan de gebouwen, het warmtenet of de

regelingen voor een klimaatjaar door te rekenen

Henk en Wanda moeten er samen voor zorgen dat de inzet

van de warmtebronnen optimaal wordt afgestemd op het

gedrag van de gebruikers.

Innovatieprogramma voor intelligente nettenHet project Smart Thermal Grids krijgt subsidie in het

kader van het InnovatieProgramma Intelligente Netten

ofwel IPIN dat wordt beheerd door Agentschap NL. Doel

van het programma is om de ontwikkeling van intelligente

energienetten te versnellen. Het programma is onderdeel

van de Topsector Energie en loopt van 2012 tot 2015; na

2015 verwacht de overheid een snelle groei van intelli-

gente netten. Binnen IPIN is de aandacht vooral gericht op

elektriciteit maar TU Delft heeft laten zien dat warmte-

en koudenetten ook een belangrijke rol kunnen spelen.

Van 9 juli tot 1 oktober loopt een tweede tender voor

subsidies in het programma IPIN bij Agentschap NL.

NR 14. HERFST 2012 19

Tijdens de vakbeurs Energie 2012 wordt in congrescen-

trum 1931 bij de Brabanthallen de jaarbijeenkomst van het

Warmtenetwerk gehouden. Het wordt dit jaar extra span-

nend want de eerste winnaars van de Warmtenetwerk In-

novation Award en de Warmtenetwerk Best Practie Award

worden op de bijeenkomst bekend gemaakt.

Op de jaarbijeenkomst wordt ook de nieuwe publicatie van

ISSO over de aanleg van warmteleidingen voor het eerst

gepresenteerd. Deze publicatie is tot stand gekomen met

steun van de stichting Warmtenetwerk.

Voorlopig programma

12.30-13.00 Ontvangst met broodjes

13.00-13.20 Jaaroverzicht 2012 en plannen 2013

Gijs de Man, voorzitter Warmtenetwerk

13.20-13.30 Financieel overzicht

Hendrik Jan Kors, penningmeester

13.30-14.00: Warmtenetwerk Vlaanderen groeit snel

14.00-14.20: Verslag studiereis Dresden

14.20-14.30: Uitreiking Warmtenetwerk Awards

14.30-15.00: Pauze

15.00-15.15: Presentatie ISSO-publicatie voor

warmteleidingen

15.15-16.00: zie website

16.00-16.30: Drankje en hapje

Deelname is gratisVerplichte inschrijving op www.warmtenetwerk.nl

en www.warmtenetwerk.be

Bezoek onze leden op de vakbeursBij uw bezoek aan onze jaarbijeenkomst kunt u ’s

ochtends een rondje door de Brabanthallen maken.

Daar komt u de stands van verschillende deelnemers

aan het Warmtenetwerk tegen: Cogas Duurzaam,

Danfoss Energie Systemen, DWA installatie- en ener-

gieadvies, Ecoon, Ekwadraat Advies, E.ON Benelux,

Essent, Feenstra Verwarming, GETEC Benelux, Ge-

veke Technical Solutions, Hermans Techniek, HSF,

Innoforte, Isoplus Benelux, Kamstrup, KIWA, NIBE,

Redenko, Spirotech, Thermaflex, Weijers Waalwijk,

WILO en ons secretariaat F&B.

Congres Warmtenetwerk VlaanderenOp 23 november organiseert Warmtenetwerk Vlaan-

deren een congres. Locatie en programma vindt u op

www.warmtenetwerk.be

Prijsuitreiking op jaarbijeenkomst Warmtenetwerk 10 oktober 2012 ’s Hertogenbosch

Jaarbijeenkomst 2011

Jaarbijeenkomst 2011


Zoeken naar een mooie foto van de aanleg van warmtelei-

dingen of een duidelijk principeschema wordt nu een stuk

eenvoudiger. Warmtenetwerk heeft op Flickr een beeldbank

opgezet. Die is bedoeld voor journalisten die een foto op

drukkwaliteit nodig hebben bij hun artikel. Maar ook voor

studenten die een scriptie maken of sprekers die illustraties

zoeken voor hun Powerpoint presentatie.

De foto’s en tekeningen op deze site zijn gratis te gebruiken

met vermelding van de bron. Wel stellen we het op prijs om

van publicaties een bewijsexemplaar te ontvangen.

Uw foto’s op de site?De beschikbare foto’s komen van de redactie van het Warm-

tenetwerk Magazine en van verschillende deelnemers. Aan-

vullingen zijn welkom mits het gaat om foto's van projec-

ten, werkzaamheden die vrij van rechten zijn en geschikt

zijn voor drukwerk (minimale resolutie 300 dpi). Het gaat

om foto’s van projecten, werkzaamheden bij aanleg en

bouw, principeschema’s, infographics en dergelijke.

U kunt uw illustraties sturen naar [email protected]

Beeldbank voor pers, onderwijs en presentaties: http://www.flickr.com/photos/warmtenetwerk

Nieuws:Stad Antwerpen kiest voor aanleg warmtenet op Nieuw ZuidOp basis van de resultaten van een haalbaarheids-

studie heeft het stadsbestuur van Antwerpen geko-

zen voor de aanleg van een warmtenet in de nieu-

we woonwijk op Nieuw Zuid. De aanleg van een

aardgasnet zal daarmee vervallen. De warmte zal

waarschijnlijk worden opgewekt met een warm-

tekrachtinstallatie die dankzij de inzet van een

warmtebuffer heel flexibel op elektriciteitsvraag

kan worden ingezet. De mogelijkheden voor kop-

peling met de plannen voor een biomassacentrale

voor Blue Gate Antwerp worden nog onderzocht in

latere fase met industriewarmte van het havenge-

bied van Antwerpen.

Het onderzoek naar warmtenetten in Antwerpen is

onderdeel van het Vlaamse programma MIP2-HEAT.

De stad Antwerpen verzorgt de projectleiding van

dit programma.

13-14 september Internationaal symposium ‘Restwarmtevalorisatie’ te Kortrijk Universiteit Gent en Hogeschool West-Vllaanderen www.wasteheat.eu

14 september Vergadering Warmtenetwerk Vlaanderen in Roeselare met excursie naar aanleg warmtenet wijk Licht & Ruimte www.warmtenetwerk.be

18-19 september 17e Dresdner Fernwärme Kolloquium te Dresden AGFW, IWFT, DREWAG en TU Dresden www.agfw.de

26 september Workshop ‘Opslag en transport van warmte en biogas’ in Dortmund met excursie naar mobiele warmtecontainers bij zwembad projectgroep Biomassa & WKK www.biowkk.eu

27 september Warmtecongres in Burgers Zoo te Arnhem Euroforum met steun van Warmtenetwerk www.warmtecongres.nl

9 oktober Workshop ‘De ontwikkeling van Energieconversieparken’ VITO, Avans Hogeschool, wageningen UR, Universiteit Hasselt en Hogeschool Zeeland www.vito.be

9-11 oktober Vakbeurs Energie 2012 in Brabanthallen Den Bosch www.energievakbeurs.nl

10 oktober Jaarbijeenkomst Warmtenetwerk in Den Bosch Uitreiking Warmtenetwerk Awards www.warmtenetwerk.nl en www.warmtenetwerk.be

9-10 oktober Conference ‘The Next DHC Generation’ te Brussel DHC+ Technology Platform www.euroheat.org

1 november Seminar reststromen en restwarmte te Bodegraven DWA, Warmtenetwerk en CE Delft www.dwa.nl

2 november Innovatiemiddag warmteleidingen in Breda in samenwerking met opleiding Master of Pipeline Technology van Avans Plus www.warmtenetwerk.nl

23 november Congres Warmtenetwerk Vlaanderen www.warmtenetwerk.be

27-28 mei 36th Euroheat & Power Congress te Wenen www.euroheat.org

3-7 juni European Geothermal Congress in Pisa EGEC www.geothermalcongress2013.eu

NR 14. HERFST 2012 21

Agenda 2012/2013


Deelnemersoverzicht 1 juli 2012

Een beschrijving van alle deelnemende organisaties met links naar de websites vindt u op www.warmtenetwerk.nl en op www.warmtenetwerk.be

Exploitanten en financiers van warmte/koudenetten en warmteproducentenAfval Energie Bedrijf AmsterdamAVR Van GansewinkelAtteroBionergaCofely Energy SolutionsCogas DuurzaamE.ON BeneluxEneco Warmte & KoudeEssent Local Energy SolutionsGETECGMB BeheerHVCenergieIMOGIndaverING Groen FinancieringenIVAGOIVBOMilieuzorg Roeselaere en Menen(MIROM)Mijnwater HeerlenNUON WarmteSITA ReEnergyStadsverwarming PurmerendTwence Afval en EnergieWarmCO2Warmtebedrijf RotterdamWarmtenet Hengelo

Aannemers en installateursBAM Infratechniek CanalcoCofely Services GDF-SuezDenysDura Vermeer Ondergrondse InfraFeenstra Warmte Totaal ZorgGMB BeheerA. Hak WestVan den HeuvelHeijmans Infra TechniekJoulzMarconi OranjeNijkamp AannemingSiers Leiding- MontageprojectenStrukton WorksphereVan Gelder KLM VB ProjectsVisser & Smit Hanab

Fabrikanten en leveranciers van componenten BTG BioliquidsCarnoyCarrier AirconditioningDanfoss Energie SystemenDykaEcompanyEcoon Exergy SolutionsGEA GrassoGeveke Technical SolutionsGreenchoiceHermans TechniekHR WooncomfortHSFIsoplus Benelux

KamstrupKapp NederlandKorex Air-SepLandis+GyrLOGSTOR NederlandLowaraNIBE EnergietechniekProfilplast PipesystemsRedenkoRehauSamson RegeltechniekSpirotechSWEPTCBThermaflexTimmerman EHSVan Marcke ProjectsWatts MicroflexWeijers WaalwijkWILO PompenWMS Warmtemeterservice

Adviseurs en ingenieursbureausAdviesbureau WognumAnteaARN Remondis ConsultingBanning AdvocatenBird & BirdCarbonMattersCCS Cornelissen Consulting ServicesClean Energy Innovative ProjectsDeernsDe Kleijn Energy Consulting De KlikDNV KEMADOZ energieregieDriven By ValuesDWA installatie- en energieadviesEcofysEkwadraat AdviesEnergyMattersE-STERGreenvis Energy SolutionsGrontmij NederlandHoStIF TechnologyIngeniaIngeniumIngenieursbureau XYZInnoforteKIWAKWA BedrijfsadviseursLiandonLievenseRebelGroupRotterdam EngineeringRoukemaRoos + BijlRoyal HaskoningRTB De BeijerSustas ManagementT&A SurveyTauwTebodinTeus van Eck Klimaat & EnergieToMM AdviesTwynstra & Gudde

Universiteiten en kennisinstitutenAvans HogescholenDeltaresEnergieprojecten.comHaagse HogeschoolHogeschool ZuydKWR Water Cycle ResearchTNOTU DelftUniversiteit van GentUniversiteit TwenteVITO

WoningcorporatiesWonenBreburgYmere

(Semi-)OverhedenBrabant WaterEandisGemeente AlkmaarGemeente AmsterdamGemeente ArnhemGemeente BredaGemeente DelftGemeente DordrechtGemeente EindhovenGemeente GroningenGemeente HaarlemGemeente HeerlenGemeente LeeuwardenGemeente NijmegenGemeente RotterdamGemeente UtrechtGemeente ZaanstadGemeente ZeewoldeGroningen SeaportsInfraxPOM West-VlaanderenProvincie GelderlandProvincie Noord-BrabantProvincie OverijsselProvincie Zuid-HollandStad AntwerpenStadsgewest HaaglandenWaterbedrijf Groningen

Brancheorganisaties en verenigingenCogen NederlandCogen VlaanderenStichting Duurzaam OosterhoutKoninklijke VNPVereniging Afvalbedrijven

ColofonWarmtenetwerk Magazine is een uitgave van de stichting Warmtenetwerk.De stichting Warmtenetwerk heeft als doel om het gebruik van duurzame warmte en koude en het hergebruik van restwarmte via collectieve netten te bevorderen. Het Warmtenetwerk Magazine wordt gratis verspreid; aanmelding voor toezending van de digitale nieuwsbrief van de stichting en voor het Warmtenetwerk Magazine kan via de website www.warmtenetwerk.nl of door een mail te sturen met uw gegevens aan [email protected]

RedactieKlaas de JongTjitske YpmaJet CeelenWilleke Brandsma

e-mail: [email protected]:Energieprojecten.comOosterslag 4NL - 8385 GW Vledderveen Dr

VormgevingWOUWontwerp te Steenwijk

Bestuur WarmtenetwerkSecretaris: Rob Kemmeren, gemeente Amsterdam (Waternet)Voorzitter: Gijs de Man, Essent Local Energy SolutionsPenningmeester: Hendrik Jan Kors, Logstor NederlandJan Rooijakkers: Vereniging AfvalbedrijvenVoorzitter Vlaanderen: Koen van Overberghe, MIROM

Secretariaat Warmtenetwerk NederlandPostbus 77NL - 1200 AB HilversumTel. 0031-35-6838833

Secretariaat Warmtenetwerk VlaanderenKoningsstraat 35B – 1000 BrusselTel. 0032-2-2188747

Deelname aan het WarmtenetwerkHet Warmtenetwerk is een breed platform voor alle organisaties, die betrokken zijn bij collectieve warmte en koude. De contributie is afhankelijk van de hoofdactiviteiten en de grootte van de organisatie. Het is ook mogelijk op persoonlijke titel deelnemer te worden. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met het secretariaat of een mailtje sturen naar [email protected]

Overname van artikelenHet copyright van de artikelen in Warmtenetwerk Magazine berust bij de redactie. Overname van artikelen is op aanvraag mogelijk en eigen foto’s zijn beschikbaar voor publicatie door derden met

bronvermelding.

www.warmtenetwerk.nl en www.warmtenetwerk.be

NR 14. HERFST 2012 23

Green deal warmtenet NijmegenOp 14 juni heeft wethouder Jan van der Meer van

gemeente Nijmegen met minister Maxime Verhagen

van EL&I een Green Deal gesloten voor de verduur-

zaming van Nijmegen. De overeenkomst gaat om

invoering van windenergie in Nijmegen, verbetering

van de kwaliteit van de bestaande woningen en de

realisatie van een warmtenet voor de wijken Waal-

sprong en Waalfront.

Partners voor de gemeente bij de realisatie van het

warmtenet zijn NUON Warmte, provincie Gelder-

land, netwerkbedrijf Alliander en de afvalverwerker

ARN. De afvalenergiecentrale van ARN wordt warm-

teproducent voor het warmtenet waarop 14.000 wo-

ningen zullen worden aangesloten.

Voor de cofinanciering van het warmtenet zorgen

gemeente Nijmegen (3,8 miljoen euro), provincie

Gelderland (4 miljoen euro) en rijksoverheid met

maximaal 2,5 miljoen euro.

Green deal warmtenet DeventerDe gemeente Deventer, Woonbedrijf ieder1 en ener-

giebedrijf Essent hebben op 16 juli samen een Green

Deal gesloten. Ze hebben afgesproken om de wijk

Keizerslanden duurzaam te verwarmen. Het gaat

om zo’n 1.000 woningen. Met het project Duurzame

Warmte Deventer Keizerslanden onderzoeken zij of

het stadsverwarmingsnet CO2-neutraler kan. Dit kan

bijvoorbeeld door gebruik te maken van biogas, bio-

massa of andere duurzame energiebronnen.

WARMTENETWERK

meer comfort met minder fossiele energie

Documents

Warmtenetwerk Magazine Nr. 14 - Herfst 2012