202.

water mensenrechtof handelswaar

:!$=;'r '

:: -• ::EZ::Í;¡|Íi3ÍS:::::.::.::J :: •'.::. -M :

i^^feglaScaSK'7'ví ' ' '•••

' • • • ! ! : - . : ' : : : : : . : ' '"" ' "^i i ; :" ! ; : 1": : : 1"• " • " • • ; : " : > . " • • . • . : . : ; • " " ' : ' " : : , : : : !

íoír?]."

l ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

S i - S s J : : . 1 :•••:: ••.:::::::;::::,;

I

I

LIBRARY IRCPO Box 93190, 2509 AD THE HAGUE

Tel: +31 70 30 689 80Fax: +31 70 35 899 64

BARCODE: g

Inhoud

Behoefte aan water

De schone schijn van privatisering

Internationale druk om te privatiseren 14

Wat meer over GATS 20

Wat wil Milieudefensie? 24

Behoefte aan water

Suriname

Zonder water ga je dood. Zo eenvoudig is het. De zorg voor goed water

is daarom van vitaal belang voor iedere samenleving. Water is niet alleen

nodig om te drinken, maar ook om te koken, te wassen en om voedsel te

verbouwen. Zonder water verdroogt de natuur. Ook economische activiteiten,

zoals de industrie, kunnen meestal niet zonder water.

Vaak wordt aangenomen dat er genoeg water op de wereldis. Dat er gigantische, onuitputtelijke watervoorraden zijn.Maar zo is het niet. Driekwart van het aardoppervlak is welis-waar bedekt met water, maar het overgrote deel daarvankun je niet drinken. Het is zout. Van het drinkbare water kun-nen we bovendien maar een klein deel gebruiken. De rest zitopgesloten in het poolijs of is anderszins moeilijk bereikbaar.Slechts een half procent van al het water op de wereld isbeschikbaar als drinkwater.

Schoon water is schaars en het wordt steeds schaarser.De waterconsumptie verdubbelt elke twintig jaar, twee keerzo hard als de bevolkingsgroei. Het meeste water wordtverbruikt in de rijke landen. De intensieve landbouw isgoed voor 65 procent van de waterconsumptie ter wereld.Dan komt de industrie met 25 procent. Huishoudens nementien procent voor hun rekening.

De groeiende waterbehoefte van industrie en huishoudensmaakt het ¡n sommige droge gebieden onmogelijk om vol-doende voedsel te verbouwen. In China dreigt een groot

graantekort omdat•industrie en stedeneen steeds groterdeel claimen van debeperkte watervoor-raad van de land-bouw.

V De toegang tot water# ,j is oneerlijk verdeeld.

ggny r" l É i j i 'i Ar |derhalf miljardj | mensen, voornamelijk

¡n ontwikkelingslan-den, beschikken nietover schoon drink-water. In Eritrea heeftslechts zeven procentvan de bevolkingschoon water, inMozambique 24 pro-cent. Dat blijkt uit

Guinee Bissau

bronnen van de Verenigde Naties. Op de VN-Millénniumcon-ferentie in "september 2000 beloofden de regeringen uit dehele wereld om het aantal mensen dat zonder schoon drink-water moet leven, binnen vijftien jaar tot de helft terug tebrengen. De trend wijst echter de andere kant uit. Volgensvoorspellingen van de VN zal in 2025 de vraag naar water56 procent groter zijn dan de beschikbare hoeveelheidwater. Bijna een derde van de wereldbevolking, ongeveer2,7 miljard mensen, zal in de komende 25 jaar te maken krij-gen met ernstige watertekorten. Er is dus werk aan de winkel.

Overexploitatie en vervuiling

In veel gebieden met intensieve landbouw zorgen onttrek-king van grondwater en uitspoeling van chemicaliën voorgerote problemen. Landbouwchemicaliën verspreiden zichin grond- en oppervlaktewater. Overbekend zijn de gevolgenvan de katoenteelt voor het Aralmeer in de voormaligeSovjet-Unie. Onttrekking van water ten behoeve van dezeteelt halveerde in twintig jaar tijd het wateroppervlak. Watoverbleef van het meer is nu omgeven door een woestijn-achtige vlakte. Andere waterbronnen in de wijde omtrek vanhet Aralmeer zijn zwaar vervuild door restanten giftige land-bouwchemicaliën. Het drinkwater vormt er een bron vanziektes: kanker, lever- en nierkwalen, huidziektes, geboorte-afwijkingen en miskramen.

Er zijn meer van zulke voorbeelden. De uitzonderlijk vrucht- ,bare San Joaquin-vallei in Californie is al decennialang goedvoor maar liefst tachtig procent van de landbouwproductievan deze Amerikaanse staat. Daardoor is het grondwaterni-veau in de laatste vijftig jaar wel tien meter gedaald.

Mijnbouw, waterkrachtcentrales en andere industrieën ver-bruiken niet alleen grote hoeveelheden water, ze zorgen ookvoor enorme milieuproblemen. De 38 duizend grote dam-men die er op de wereld zijn aangelegd voor elektriciteitsop-wekking en irrigatie, hebben geleid tot ecologische catastro-fes. Grote gebieden werden onder water gezet, anderegebieden raakten erdoor verzilt. Rivieren krompen, waardoorhet zeewater kon oprukken het land in en de vissen minder

Een kopermijn ¡n Peru

Het mijnbouwbedrijf Minera Queltavecoheeft plannen voor een grote kopèrmjjfiinêe :Pérpaaose fjrpwincie Moojuegua.Hierover ijriderhanëetthet bedrijf metde lokale overheid. Voor de exploitatieís 700 liter water per seconde nodig.Dit water moet komen uit de rivier Assa-na, die daarvoor zeven kilometer moetworden omgeleid, door de mijn heen.

Zwaar vervuild water dat dé mijn weeruitkomt, zal de verderop gelegen gebie-den, voor wie de rivier de voornaamstewaterbron is, ernstig treffen. Doorgrondwateronttrekking voor de ontwik-keling van de mijn zal bovendien decitroenteelt, belangrijkste bron vaninkomsten van de provincie, volledig stilkomen te liggen.

leefruimte hadden. De beruchte Aswandam ¡n Eypte leiddetot een afname in de Nijl van tweederde van de visstand.Doordat de Nijl niet meer buiten zijn oevers treedt om deakkers in de vallei te bevloeien, treedt daar verarming enverzilting op.

De toenemende concentratie van mensen in grote stedenzorgt voor ernstige lokale watertekorten. Mexico-Stad,één van de grootste en meest dichtbevolkte steden vande wereld, begon ooit op eilanden en drijvende tuinen ineen groot meer in een weelderige vallei. De afgelopen vijf-honderd jaar zijn de meren leeggepompt om de groeiendebevolking van water te voorzien. De stad is nu letterlijk aanhet dalen doordat grote hoeveelheden water onder de fun-deringen worden weggepompt. Rivieren worden omgelegdom de stad van water te voorzien. Niettemin dreigt eenacuut tekort aan schoon drinkwater.

De Wereldgezondheidsorganisatie WHO schat dat tachtigprocent van alle ziekten en een derde van alle sterfgevallenin ontwikkelingslanden veroorzaakt worden door de con-sumptie van vervuild water. Ruim 2,5 miljard mensen zittenop dit moment zonder riolering. Door vervuiling van dewaterbron of een slechte verwerking van afvalwater stervenjaarlijks vijf miljoen mensen. Elke acht seconden gaat er een

kind dood aan diarree, kinderverlamming, amoebes, malaria,dengue-koorts en andere ziektes die overgebracht wordendoor vuil water.

Conflicten om water

Uit êen studie van het International Water Management Insti-tute blijkt dat waterschaarste een van de meest destabilise-rende factoren is Ín landen waar verschillende sectoren metelkaar wedijveren om schaarse waterbronnen. De komendejaren zullen conflicten om water ook ín toenemende matetussen landen optreden.Maar ook nu spelen er al conflicten over water. Tsjechië enSlowakije procederen voor het Internationale Gerechtshof overhet water van de Donau. Nederland en België hebben menings-verschillen over de kwaliteit van het Maaswater. De relatietussen Botswana en Namibië verslechterde door plannen vanNamibië om een pijplijn aan te leggen dat het water van degezamenlijke Okavango-rivier naar Oost-Namibië leidde.Het meest explosief is de situatie in het Midden-Oosten.Israël gebruikt het grootste deel van het Jordaanwater, waar-van Jordanië afhankelijk is voor zijn watervoorziening. Metde Palestijnen heeft Israël onlangs een omstreden akkoordgesloten over de verdeling van water in de bezette gebie-

den. Egypte heeft gedreigd met oorlog tegen Soedan, dataan de bovenstroom van de Nijl water dreigt af te tappendat voor Egypte van levensbelang ¡s. Syrië, Irak en Turkijehebben geschillen naar aanleiding van de bouw door Turkijevan dammen Ín de Eufraat. Dit soort conflicten zal in de toe-komst alleen nog maar vaker voorkomen.

De verantwoordelijkheid van de overheid

Water is schaars en zal In de 21ste eeuw steeds schaarserworden. De wereldbevolking groeit en de consumptie van

water per persoon blijft toenemen, zeker in gebieden waarde welvaart stijgt. De vraag naar water voor landbouw enindustrie zal ook blijven groeien. Intussen neemt de hoeveel-heid beschikbaar water verder af.Duurzame winning en eerlijke verdeling van water wordensteeds nijpender kwesties. Het opdrogen van waterbronnenen waterstromen moeten worden voorkomen en het beschik-bare water moeten op een goede manier verdeeld wordenover verschillende sectoren en bevolkingsgroepen. Overhe-den hebben daarin een belangrijke rol te spelen. Het is hunverantwoordelijkheid ervoor te zorgen dat iedereen toegangtot schoon water heeft.

De schone schijn van privatisering

I OTO: LIESBETH SLUITER

Anderhalf miljard mensen zitten zonder een goede

watervoorziening. Ze zijn aangewezen op ongeregel-

de waterlevering met tankwagens of op vervuilde

rivieren en meren. Het afvalwater van die mensen en

van miljoenen bedrijven wordt ongezuiverd geloosd

op diezelfde rivieren en meren. Om zowel de water-

voorziening als de zuivering goed te regelen zijn

grote investeringen nodig. En nog meer om te

voorkomen dat waterbronnen opdrogen.

Voor regeringen van armlastige ontwikkelingslanden

vormen zulke investeringen een groot probleem.

Ze zitten al diep in de schulden en dit gaat om

typisch collectieve voorzieningen waar geen geld

mee te verdienen is.

fe

Peru

;«f-

Op plekken waar wel geld te verdienen valt met de water-voorziening, in rijke wijken en aan bedrijven, speelt het com-merciële bedrijfsleven een steeds grotere rol. Tussen 1990en 1997 werden tien keer zoveel contracten voor privatise-ring van watervoorziening en -verwerking afgesloten dan inde periode daarvoor. Was de watermultinational in dejaren-tachtig nog een vrij onbekend verschijnsel, sinds dejarennegentig is hot een booming business. Met het 'blauwegoud'valt dikke winst te maken.

De Wereldbank schatte vorig jaar de mondiale watermarktop 800 miljard dollar. 300 miljoen huishoudens, ongeveervijf procent van de wereldbevolking, was voor water aan-gewezen op geprivatiseerde bedrijven. De Wereldbank ver-wacht dat in 2015 dit aantal is toegenomen tot 1,6 miljardhuishoudens.

Voor overheden in ontwikkelingslanden is het verleidelijk omhun waterbedrijven te verkopen of om concessies aan com-merciële bedrijven te verlenen. Het brengt geld in het laatjeen dat is wel zo prettig. Bovendien zijn de staatsbedrijvenvaak verliesgevend of leveren ze tegenvallende resultaten

op. Overheden die privatiseren doen dat dan in de ver-onderstelling dat een commercieel bedrijf betere resultatenzal boeken. Dit wordt hun voorgehouden door die bedrijvenzelf, hun lobby-organisaties en de Wereldbank. De redene-ring ¡s dat op de vrije markt bedrijven door onderlinge con-currentie gedwongen worden efficiënter te werken dan over-heidsbedrijven.

Een zwakke overheid

Commerciële bedrijven hebben echter hun eigen doel-stelling en dat is zoveel mogelijk winst maken. Dit staat opgespannen voet met doelstellingen van de overheid omzoveel mogelijk burgers te voorzien van schoon drinkwateren te zorgen voor een goede verwerking van afvalwater.Bedrijven investeren daar waar ze winst verwachten. Bijschaarste leveren ze liever aan de best betalende klant.Investeringen in onderhoud en infrastructuur en een goedeafvalwaterverwerking blijft makkelijk achterwege wanneereen privaat bedrijf er geen winst van verwacht en er niet toewordt gedwongen. In Johannesburg (Zuid Afrika) doet het

Een staatsbedrijf in Honduras

Bij SANAA, het Hondurese staatsbedrijfvoor de watervoorziening en de riole-ring, was het een puinhoop. Slechtmanagement, langs elkaar heen werken-de afdelingen en geen plan om de boelop orde te brengen. De Inter-Ameri-kaanse Ontwikkelingsbank zag privatise-ring als enige oplossing.

Honduras besliste anders. Ondersteunddoor de vakbonden ging men over totingrijpende reorganisatie van het nuts-

bedrijf. Bij deze reorganisatie werdende werknemers nauw betrokken. Hunwerd gevraagd zelf aan te geven waarverbetering mogelijk was en hoe datdan zou kunnen.

Dit leidde tot een enorme verbeteringvan het financiële beheer en het uitvoe-rende werk. Lekkende pijpleidingenwerden in snel tempo gerepareerd, hetleidingnet werd uitgebreid tot drie keerhaar eerdere omvang en het grootste

deel van het land had voortaan 24 uurper dag water.De reorganisatie ging echter rtièt zon-der pijn. Er vielen ontslagen en dagprij-zen verdubbelden in drie jaar tijd, Ömdat te verzachten besloot de regeringom ieder huishouden de eerste twintigliter water per maand gratis te geven.De reorganisatie van SANAA wordtsindsdien door de Verenigde Natiesopgevoerd als voorbeeld van hoe hetook kan.

Nuon in Nelspruit, Zuid Afrika

In 1999 werd de watervoorziening in deZuid-Afrikaanse stad Nelspruit overge-dragen aan Biwater Capital B.V., datvoor de helft eigendom is van hetNederlandse bedrijf Nuon.Sindsdien steeg de prijs van het wateren ging de dienstverlening achteruit.

=ïn januari 2002 kwam een delegatie var»:Britse vakbonden (UNISON) op inspectie.Ze constateerden:

• Het grootste deel van de huishoudensheeft alleen nog water van 's middagsvier tot 's avonds zewen uur. Voor de

;:•• privatisering haçl;:men 24 uur, per dag; stromend water;:; : ^ -• Als om vier uur 's middags de kraan

: : kan worden opengedraaid, komt er

lange tijd alleen maar lucht uit, terwijlde watermeter (en dus de waterreke-ning) wel loopt.

1 De waterrekening is gebaseerd op dewijk waar een huis staat. Witte wijkenhoeven minder te betalen dan zwartewijken.

1 In de Zuid-Afrikaanse wet is vastgelegd dat gemeenschappen zesdui-zend liter water per jaar gratis krijgen.Biwater trekt zich hier niks van aan,

1 Het Clau Clau-ziekenhüis zat op: hetmoment yah het bezoek al vier dagenzonder yvater. :

ü Hét Ziekenhuis' had sinds::de privatise-ring ëèhtoëharne van het aantal'gevallen ván diarree geconstateerd.

1 Veel rnénsenfïijn niet aangesloten op

h^t waterleidingnet. De dichtstbijzijn-de kraan is SOrf s vijf kilometer lopen.Vaak is er voor een hele families nietmeer: dan tien liter water voor één oftwee: dage|i|;||er vergelijking: eenNederlander: gfbruikt gemiddeld150 liter wát^r: per dag.)

'Biwatersluit dagelijks zonder aankon-diging huishoudens af die de hogerekeningen: híèt kunnen betalen.

1 Het onderhoud aan het waterleiding-net láát te wensen over. Van debeloofde investeringen in nieuween bestaande leidingen is nog nietstedien, Wanneer waterleidingenkapot gaart duurt het meer dan vierdagen voor Biwater ze gerepareerdheeft. -

Franse waterbedrijf Suez geen enkele moeite om de water-infrastructuur Ín de armste wijk Alexandra te verbeteren.Deze wijk wordt geteisterd door uitbraken van cholera.

Wanneer de watervoorziening geprivatiseerd is en de over-heid toch haar doelstellingen wil halen, zal ze regels moetenstellen. Ze zal erop moeten toezien dat ook 'onrendabele'bevolkingsgroepen geleverd krijgen. Ze zal de kwaliteit vanhet water en de prijs moeten controleren en moeten lettenop goede waterzuivering. Als stok achter de deur zal deoverheid een contract moeten kunnen intrekken als hetbedrijf in gebreke blijft.

Dit is echter problematisch bij zwakke overheden. Overhe-den die door de Wereldbank gedwongen worden te privati-

seren - als voorwaarde voor het verkrijgen van een lening -zijn vaak zwak. Privatisering zou een einde maken aan decorruptie die zo kenmerkend is voor overheidsbedrijven.Maar bedrijven bedingen dan een voor henzelf gunstigcontract en weten strenge regelgeving te voorkomen.

Is er eenmaal een contract, dan moet worden toegezien opde naleving. Commerciële waterbedrijven komen lang nietaltijd hun beloften na. De regering van Trinidad en Tobagozegden in 1999 het contract met Severn Trent op omdatdeze de beloofde uitbreiding van de riolering niet waar-maakte. In de stad Nelspruit in Zuid Afrika zaten de mensendagelijks urenlang zonder water omdat Biwater zijn leve-ringsverplichtingen niet nakwam. Niet alleen de mensenzaten zonder water, ook het ziekenhuis.

10

Oligopolie

De mondiale watermarkt ¡s ¡n handen van een handjevol,voornamelijk Europese watermultinationals. De twee groot-ste, Vivendi en Suez, hebben samen een marktaandeel vanzeventig procent. Tegenover zulke giganten maken kleinelokale waterleidingbedrijven weinig kans op een concessie.Van die machtspositie maken de watermultinationals handiggebruik. Een navrant voorbeeld is het contract dat Suezafdwong van de Chileense overheid voor levering van wateraan de hoofdstad Santiago. De regering garandeerde Suezeen winst van 33 procent. Wat heeft dit nog met een vrije-marktmechanisme te maken?

Er zijn overigens ook voorbeelden te vinden waar de privati-sering van waterbedrijven goed voor de bevolking verliep.Net zoals er verlieslijdende staatsbedrijven zijn die erinslaagden de eigen organisatie grondig te herstructureren.

SABESP, een overheidsbedrijf dat verantwoordelijk is voor dewatervoorziening van de 22 miljoen inwoners van Sao Pauloin Brazilië, slaagde erin om binnen een jaar de kosten met45 procent terug te brengen en tegelijk meer mensen aan tesluiten op de waterleiding (van 84 naar 91 procent).

Een ander voorbeeld is het Hondurese staatsbedrijf SANAA(zie pagina 9). . : •

Soweto

11

Een corrupte overheid Prijsstijgingen na privatisering

In veel landen kleeft aan overheidsbedrijven het aureool vancorruptie en dat geldt zeker voor staatsbedrijven met eenmonopoliepositie. Maar privatisering betekent nog niet heteinde van corruptie. De burgemeester van Grenoble ÍnFrankrijk werd in 1995 veroordeeld wegens het aannemenvan steekpenningen van het commerciële waterbedrijf Suez.In Lesotho betaalden twaalf watermultinationals steekpen-ningen bij pogingen om een contract binnen te slepen. InIndonesië stapten in 1997 de multinationals Thames Wateren Suez in een consortium met de schoonzoon van dictatorSuharto om de concessie te krijgen voor de watervoor-ziening van Jakarta. Na de omverwerping van het Suharto-regime, eisten democraten en vakbonden dat deze concessiewerd teruggedraaid.De Wereldbank zegt het zo: 'Het privatiseringsproces zelfkan corruptie in de hand werken.'

Waar bedrijven de ruimte krijgen om zelf hun prijsbeleid tebepalen, wordt het water vaak vele malen duurder. Dat kanleiden tot grote sociale problemen. In Punjab (India) werdde prijs ván het water zo hoog dat huishoudens soms eenkwart van hun inkomen eraan kwijt waren. In Lusaka (Zambia)liepen de rekeningen van arme gezinnen op tot de helft vanhun inkomen. Wie dat niet kon betalen werd afgesloten vanhet waterleidingnet.

Hoewel het redelijk is een prijs te vragen voor de winning,distributie en verwerking van water, moet deze eerstelevensbehoefte niet zo duur worden dat de arme mensenzich geen water meer kunnen veroorloven. Een differentiatievan de prijs naar inkomen is dan een goede oplossing. Vooreen publiek waterbedrijf ligt het voor de hand dat te doen.Een commercieel bedrijf zal, als de overheid daar geen stok-je voor steekt, geneigd zijn wanbetalers af te sluiten.

Waterprivatisering in Nederland

In 1998 kondigde het Kabinet aan, in de notitie 'Hoofdlijnenvoor een nieuwe waterleidingwet', het water te willen priva-tiseren. Ze zag marktwerking als een instrument ter bevor-dering van de doelmatigheid van de drinkwatervoorziening.Dit leidde tot hevig verzet in de Tweede Kamer. Jaap JelleFeenstra (PvdA) diende een motie in om de watervoorzie-ning in Nederland in publieke handen te houden: 'Commer-ciële belangen passen niet bij een sector die dient te voor-zien in een primaire levensbehoefte van gebonden klanten.Dit zou immers kunnen leiden tot afwegingen, waarbij eenverschuiving zal plaatsvinden van de aandacht voor kwali-teitszorg, leveringszekerheid, continuïteit, duurzame ontwik-keling en goed bronnenbeheer naar aandacht voor kosten-reductie gericht op winstmaximalisatie. Daarnaast is bij dewatervoorziening, gezien de aard van het product en deinfrastructuur, sprake van een natuurlijk monopolie.'Behalve de VVD onderschreven alle partijen in de TweedeKamer deze motie.

Nigeria

12

Op 30 juni 1999 schreef Pronk in een brief aan deTweede Kamer dat de openbare watervoorzieningvolledig in overheidshanden diende te blijven.Op 16 juli 2001 stemde de ministerraad hiermee ¡n.

De rijke landen

Opvallend is dat in de meeste rijke landen de watersectorpubliek georganiseerd is. Met uitzondering van Frankrijk,Groot Britannië en een deel van Spanje geldt dat voor dehele Europese Unie, en ook voor het overgrote deel deVerenigde Staten, Canada, Australië, Nieuw-Zeeland enJapan. Toch zijn het de rijke landen die aandringen opprivatisering van de watersector in ontwikkelingslanden.

druk om te privatiseren

Waterschaarste één van de grootste problemen van de

21e eeuw. Dat wordt wereldwijd erkend. In de Millennium-

verklaring van de Verenigde Naties (september 2000)

stelden honderdvijftig staatshoofden en regeringsleiders

zich achter het streven om in 2015 het aantal mensen dat

verstoken is van schoon drinkwater, tôt de helft terug te

brengen. Water werd zodoende een van de hoofdonder-

werpen voor de komende Wereldconferentie over

Duurzame Ontwikkeling (World Summit on Sustainable

Development), september 2002 in Johannesburg.

India

In de voorbereiding hierop stelden de Verenigde Naties infebruari 2002 dat controle op het beheer van het water ophet laagst mogelijke niveau moest komen te liggen. Bij delokale gemeenschappen, bij nationale en lokale overheden.Lijnrecht hiermee in tegenspraak is de visie van de Wereld-bank en het Internationaal Monetair Fonds (IMF). Deze finan-ciële instellingen van diezelfde regeringen vinden dat deoverheid haar rol zoveel mogelijk moet beperken. De water-voorziening zou het beste gediend zijn door hem in handente geven van het private bedrijfsleven. Door marktwerkingzou deze veel efficiënter en effectiever opereren, en dus nietalleen meer mensen bereiken maar ook een betere kwaliteitleveren.

De vaak verliesgevende staatsbedrijven drukken te zeer op deoverheidsbegroting in ontwikkelingslanden die toch al vaakzwaar in de schulden zitten. Verkoop van de nutsbedrijvenlevert geld op waarmee schulden kunnen worden afbetaald.

Wegbereiders voor privatisering

Wereldbank en IMF hebben grote invloed op ontwikkelings-landen. Ze zijn hun belangrijkste kapitaalverschaffers. Ze hel-pen bij het afbetalen van oude schulden en financieren nieu-we projecten.

In ruil voor nieuwe leningen stellen Wereldbank en IMF voor-waarden aan het overheidsbeleid. Dat komt vaak neer op hetafdwingen van privatisering van staatsbedrijven, onder meerin de watersector.

Voor de watersector raadt de Wereldbank landen standaardaan om:• vast te stellen wie recht heeft op gebruik van waterbron-

nen en dit te koppelen aan een vergunning• de kosten van waterwinning, zuivering en afvoer volledig

door te berekenen aan de klant• de watersector te splitsen in delen die winst opleveren, en

delen die verlies geven• private bedrijven dezelfde rechten te gunnen als publieke

bedrijven.

c;

t •ár fPeru

Dit zijn maatregelen die de weg bereiden voor privatisering.De rol van de overheid bestaat er in dit model uit om deniet-winstgevende delen van de 'markt' te subsidiëren, ende marktte reguleren. De Wereldbank wil dan eventueel weldie subsidies voorschieten.Dit standaardrecept wordt aan uiteenlopende landen voor-geschreven. In het geval van de privatisering in Cochabambazelfs tegen het advies van haar eigen vertegenwoordiger inBolivia in. Die had gewaarschuwd voor de gevolgen vanprivatisering.

De Amerikaanse groep Globalization Challenge Initiativebestudeerde de leningen van het IMF aan veertig landen in

15

Wateroorlog in Cochabamba, Bolivia•Ji

Privatiseringen ín de watersector waséén van de voorwaarden die de Wereld-bank in 1998 stelde bij een lening aanhet straatarme Bolivia. Een jaar laterkwam het waterbedrijf van Cochabambain handen van Aguas de\ Tunari, eenjoint venture van het Amerikaansebedrijf Bechtel en het Italiaanse Edison.Voor de gelegenheid hadden de moe-

„ derbedrijven een handige brievenbusfir-ma in Amsterdam opgericht: Internatio-nal Water Holdings B.V.

Dat gaf belastingvoordelen en, dooreen bilateraal invèsteringsverdrag tus-sen Bolivia én Nederland, een sterkereonderhandelingspositie. Aguas delTunari verkreeg de rechten op allewater in het betreffende gebied. ZelfsVoor het regenwater dat op hun eigenland viel, moesten boeren ineens gaanbetalen.Zonder ook maar één cent te hebbengeïnvesteerd in het verbeteren van hetwaterleidingnet, kondigde het bedrijf indecember 1999 een verdubbeling vande waterprijs aan. Voor de meeste Boli-vianen werd water duurder dan voedsel,sommigen kostte het zelfs de helft vanhun maandinkomen. Velen konden hetniet betalen en werden afgesloten.

Massaal protestAl eerder hadden privatiseringen in detransport-, electriciteit- en onderwijs-sector tot de nodige discussie geleid.De privatisering van het waterbedrijf ¡n

Br-

Cochabamba was de druppel die deemmer deed overlopen. Er kwam mas-saal protest. . • .

Onder leiding van Oscar Olivera vormdezich een grote beweging van arbeidersen boeren, La Coordinadora de Defensadel Agua y de la Vida (Coalitie terBescherming van Water en Leven).Zij eisten dat de privatisering werdteruggedraaid. In januari en februari2000 gingen honderdduizenden mensenin Cochabamba de straat op. Ze staak-ten hun werk en legden het verkeer plat.De politie reageerde met geweld enarrestaties. Er viel een dode en honder-den mensen raakten gewond. De rege-ring riep de staat van beleg uit.

Op 10 april 2000 ontvluchtte de directievan Auguas del Tunari het land en liet hetbedrijf achter met enorme schulden.Onder druk van de publieke opinie draai-

de de regering de privatisering terug èndroeg het waterbedrijf over aan SËMAPA,een coöperatie van de gemeente, devakbond en La Coordinadora. Gekozenvertegenwoordigers uit alle wijken vanCochabamba kwamen in het bestuur.SEMAPA begon direct met het herstel vande pompen die door Aguas del TunariVerwaarloosd waren, en met de aanlegván leidingen in de arme wijken die nogniet waren aangesloten.

Agüas del Tunari eist van de Boliviaanseregering een schadevergoeding van 25miljoen dollar. Dat is drie keer ¿ovéel alsde kosten die ze gemaakt hebben. Boli-via weigert dit te betalen.Aguas del Turran heeft zich nu gewendtot de geschillen-commissie van deWereldbank. Dat kan het bedrijf doendankzij de brievenbus in Amsterdam enhet Nederlands-Boliviaanse invèsterings-verdrag.

16

2000. Bij twaalf landen bleek een vorm van waterprivatise-ring als voorwaarde te zijn gesteld, acht in Afrika, drie inLatijns Amerika en één in Azië.

Handelsverdragen in de WTO .

Tegelijk met de oprichting van de WereldhandelsorganisatieWTO in 1995 trad een aantal verdragen in werking waarvanenkele relevant zijn voor de watersector. Omdat de activitei-ten in deze sector (winning, zuivering, distributie) kunnenworden gedefinieerd als diensten, is vooral het Algemeenakkoord over de handel in diensten (GATS) van belang. De •rijke landen in de WTO streven tevens naar een akkoord overinvesteringen, dat ook een bedreiging kan zijn voor de over-heidscontrole op het water.

In de WTO maken de 145 lidstaten afspraken hoe zij eikaarsbedrijven behandelen. Al sinds 1947, toen het AlgemeenAkkoord over Tarieven en Handel (GATT) werd gesloten,voorloper van de WTO, vormt 'non-discriminatie' het belang-rijkste principe voor internationale handelsbetrekkingen. Eenlidstaat mag geen enkel land als handelspartner voortrekken.Voor veel WTO-verdragen geldt tevens het principe van de'nationale behandeling'. Dat houdt Ín datje een binnenlandsbedrijf niet mag voortrekken boven een buitenlands bedrijf.Veel WTO-verdragen gaan verder dan deze twee eenvoudigeprincipes. Het GATS-verdrag bijvoorbeeld stelt beperkingenaan de nationale regelgeving voor de dienstensector.Het systeem voor het oplossen van conflicten vormt het hartvan de WTO. Het zorgt ervoor dat WTO-afspraken serieusworden genomen. Een WTO-lid kan een klacht indienen alshet meent dat een ander land zich niet aan de afsprakenhoudt, en zich daardoor benadeeld voelt. De WTO stelt daneen commissie in die de zaak onderzoekt en een bindendeuitspraak doet. Daaraan kunnen economische sanctiesgekoppeld worden.

Afspraken van de Verenigde Naties zijn veel vrijblijvender.Die kennen een dergelijk systeem niet.

Het dienstenverdrag GATS

In het dienstenverdrag GATS maken WTO-lidstaten afsprakenover de handel in diensten. Hiervoor geldt ook het principevan de 'non-discriminatie', maar het verdrag verplicht niettot openstelling van de grenzen voor buitenlandse bedrijven.Alleen als de grenzen worden opengesteld, dan mag het eneland niet worden voorgetrokken boven het andere.Over die openstelling van grenzen worden aparte afsprakengemaakt en daarover zijn de onderhandelingen nu in vollegang. Het is namelijk de bedoeling van het GATS-verdrag datsteeds meer landen hun dienstensector openstellen-voorbuitenlandse bedrijven.

De Europese Unie wil graag dat andere landen hun water-sector openen voor het Europese bedrijfsleven. De EuropeseCommissie, die de onderhandelingen voert namens de Unie,laat zich daarbij leiden door de 'offensieve belangen' van hetEuropese bedrijfsleven. Om goed te weten wat die belangenzijn, heeft de Commissie intensief overleg met dat bedrijfsle-ven. Op de website die men hiervoor heeft ingericht (GATS-info.eu.int), staat te lezen: 'Verdere liberalisering van dezesector biedt Europese bedrijven nieuwe kansen, zoals deexpansie van Europese waterbedrijven in het buitenland enacquisities laten zien.'

Geven en nemen

De druk op ontwikkelingslanden om hun watersector opente stellen is groot. De ontwikkelingslanden willen graag toe-gang tot de markten van industrielanden in de sectorenlandbouw, textiel en staal. Om zulke concessies te krijgenmoeten ze zelf ook over de brug komen. Het is immers eenspel van geven en nemen.

Als een land onder druk van de Wereldbank de watersectoral had geprivatiseerd, lijkt het een kleine stap dit in eenWTO-afspraak vast te leggen. Maar een afspraak in de WTOweegt aanzienlijk zwaarder dan met de Wereldbank. Eenafspraak met de Wereldbank geldt voor de duur van de

17

Coalitie tegen privatisering in Ghana

In Ghana moet dé helft van de bevol-king rondkomen van een dollar per dag.Slechts 45 procent ¡s aangesloten opeen drinkwatervoorziening. De resthaalt water ait rivieren, meren ën puttenen stelt zich daarbij bloot aan Veel voor-komende ziekten als cholera en de gui-neaworm. Zeventig procent van de ziek-tegevallen in Ghana komt door slechtwater.

Om de watervoorziening in Ghana teverbeteren is veel geld nodig. Dekosten zitten voornamelijk in de aanlegvan waterleiding.

In Noord-Ghana toonde een project vanUNICEF en World Vision aan dat datgoed kan zonder de bevolking op hogekosten te jagen. Een plaatselijke NGOkreeg 450 duizend dollar om de water-voorziening in Saveluga te herstellen enuit te breiden. De watervoorzieningwordt nu beheerd door de gemeen-schap. De meeste mensen halen waterbij openbare kranen, waarvoor ze viercedis per liter betalen. (Ter vergelijking:in de hoofdstad Accra kost een literwater voor mensen die niet zijn aange-sloten op de waterleiding, 70 cedis. Hetminimumloon is 4200 cedis per dag,een dollar is 7000 cedis waard.) Allekosten worden hiermee gedekt, inclu-sief die voor het personeel. Bovendienwordt geld opzij gezet voor toekomstigonderhoud en uitbreiding van hetsysteem. Dankzij het project nam hetaantal slachtoffers van de guineawormspectaculair af, van Ó08 in 1997 naar 33in 2000.

Zonder privatisering geen leningJe zou willen dat heel Ghana met der-gelijke projecten zou worden gezegend.Het lijkt voor de hand liggen dat de

De guineaworm

regering het geld hiervoor subsidieertof voorschiet. Maar Ghana hééft eenbuitenlandse schuld van 6,6 miljard dol-lar, voornamelijk bij de Wereldbank enhet Internationaal Monetair Fonds {(.MF).Die leningen moeten regelmatig wor-den vernieuwd. Daarbij beoordelenWereldbank en IMF de kredietwaardig-heid van Ghana en stellen voorwaardenvoor hun leningen.

De voorwaarden voor Ghana zijn inaugustus 2000 vastgelegd in een Pover-ty Reduction Strategy Paper. Ze hebbenonder meer betrekking op het waterbe-leid. De overheid moet bezuinigen opsubsidies voor water en de mensen dieaangesloten zijn op de waterleiding,moeten meer gaan: betalen. De water-voorziening moet worden geprivati-seerd en buitenlandse bedrijven moetenhierop kunnen inschrijven.In de hoofdstad Accra is de regeringinmiddels begonnen met privatisering.Biwater, voor de helft eigendom vanNUON, is een van de vijf bedrijven dieeen bod hebben gedaan (zie voor meerinformatie over dit dochterbedrijf vanNUON de case 'Nuon in Nelspruit, Zuid-Afrika', elders in deze brochure). Geenenkel Ghanees bedrijf heeft een boduitgebracht. Om de privatisering soepe-ler te laten verlopen kondigde de rege-ring aan de prijzen alvast te verhogen:Voor de armste families zou de rekeningdaarmee oplopen tot ongeveer tienprocent van hun inkomen.

18

• - > •

Een storm var» protest stak op. In juni2001 richtten verscheidene noh-gouver-mentele organisaties (NGO's) de GhanaNational Coalition Against the Privatisa-tion of Water op. Deze coalitie gelooftniet dat de belangen yan de bevolkinggediend zijn met privatisering. Menvreest dat het water duurder zal wordenen dat er niet geïnvesteerd zal wordenin de watervoorziening voor de armstebevolkingsgroepen. Een particulierbedrijf is immers geen charitatieveinstelling. Niet het belang van de bevol-king, maar streven naar winst staat voorzulke bedrijven voorop.

De NGO's hebben internationale druktegen de privatisering weten te mobili-seren. Vooralsnog is het pleit nietbeslecht.

De Christian Council of Ghana schrijft ineen persbericht: 'Privatisering van waterstaat gelijk met een doodvonnis voorhet merendeel van de armen in Ghanazowel in de steden als op het platte-land. Zij kunnen de kosten voor zulkediensten niet opbrengen. Het recht opwater is een fundamenteel, ván Godgegeven recht voor alle mensen opdeze aarde.'

lening, terwijl een afspraak in de WTO voor altijd is. In theorieis het mogelijk op WTO-afspraken terug te komen, maar inde praktijk is dat erg moeilijk. Je hebt er toestemming voornodig van alle handelspartners, ook van landen die er schadevan ondervinden.

Kortom, de Wereldbank zet de deur open voor buitenlandsebedrijven in de watersector en GATS zorgt ervoor dat dedeur nooit meer dichtkan.

19

Wat meer over GATS In het dienstenverdrag GATS staat dat over-

heidsmaatregelen 'rechtvaardig, objectief

en transparant' moeten zijn. Ze mogen niet

'discrimineren' en ze mogen een bedrijf

'geen onnodige beslommeringen' opleveren

('no more burdensome than necessary').

Dat klinkt mooi, maar laat veel ruimte voor

interpretatie.India

I

Stel het gaat over de keuze tussen een vergunningenstelsel,een heffingenstelsel of een vrijwillige afspraak met hetbedrijfsleven. Wat is dan het minst burdensome? De bewijs-last ligt bij de overheid. Bij een eventuele klacht moet diekunnen aantonen de meest efficiënte beleidsmaatregel tehebben gekozen.

En dan de afspraak over non-discriminatie. Als je één bedrijfeen concessie gunt, waarom andere bedrijven dan niet?Non-discriminatie zou kunnen betekenen dat beperktprivatiseren niet mogelijk is. Je moet dan gelijk de helewatersector openen.

GATS maakt geen onderscheid tussen publieke bedrijven, diegeen winstoogmerk hebben, en winstgerichte ondernemin-gen. Dat zou kunnen inhouden dat commerciële bedrijvenrecht hebben op dezelfde subsidies als publieke bedrijven.

GATS verbiedt kwantitatieve beperkingen, dat wil zeggenbeperkingen aan het totale pakket van diensten dat eenbedrijf mag leveren, aan het aantal leveranciers van diensten,enzovoort. Dat wordt namelijk opgevat als een beperkingvan het recht op markttoegang. Dit verdragsartikel kan voor-komen dat maatregelen worden genomen om uitputting vanwatervoorraden tegen te gaan.GATS kent weliswaar een uitzonderingsclausule voor -maatre-gelen ter bescherming van het milieu, maar die biedt mindermogelijkheden dan vergelijkbare clausules in andere WTO-verdragen. GATS staat alleen maatregelen toe die 'nodig zijnvoor de bescherming van het leven en de gezondheid vanmensen, dieren en planten'. Andere verdragen staan ookmaatregelen toe ter bescherming van 'uitputbare natuurlijkehulpbronnen'. Water dus.

Voor het gemeentebestuur van de Canadese stad Vancouverwas dit in juni 2001 reden om af te zien van de privateaanbesteding van een waterzuiveringsinstallatie. Het zoude beleidsvrijheid teveel inperken, vond burgemeester DonBell. Hij was bang geen aanvullende eisen te kunnen stellenzonder GATS-afspraken te overtreden. 'De bevolking maaktzich terecht zorgen over het internationale handelsakkoord.

(juinee-Buissau

21

Omdat we hierover geen heldere antwoorden hebben gekre-gen van de regering, voelen we er ons ongemakkelijk bij.'

GAT5 en de Europese Unie

Sinds de laatste WTO-topconferentie, november 2001 ¡nQatar, wordt onderhandeld over verdere liberalisering vandienstensectoren in het kader van GATS. De eerste fase vandeze onderhandelingen duurt tot eind juni 2002. In deze faseleggen de WTO-leden hun verzoeken voor marktoperiing vanspecifieke dienstensectoren neer bij andere aangeslotenlanden. Dan begint de tweede fase, waarin de landen opeikaars verzoeken reageren. Deze fase loopt tot eind maart 2003. In de derde fase, die doorgaat tot het eind vande onderhandelingsronde, proberen de leden tot eenakkoord te komen. Dat gebeurt door uitruil: als jij nu dit,dan doe ik dat.

De onderhandelingen verlopen in principe bilateraal, dussteeds tussen twee WTO-leden onderling, net zolang tot alle

landen met alle handelspartners akkoorden hebben. DeEuropese Unie treedt op als één. In de bilaterale onder-handelingen vraagt de EU steeds om opening van de water-sector. Dat is openbaar. Hoe de verdere onderhandelingentussen de EU en andere WTO-leden verlopen, is echtergeheim. We zullen dus niet weten hoeveel druk de EU opindividuele ontwikkelingslanden uitoefent om hun water-sectoren open te stellen voor het Europese bedrijfsleven.

Het kan nog erger: het invester'mgsverdrag

De industrielanden willen graag een verdrag over investerin-gen. In de jaren negentig hebben ze dat al eens geprobeerd,binnen de OESO, de Organisatie voor Economische Samen-werking en Ontwikkeling, ook wel genoemd de club van rijkelanden. Dat was het Multilateraal Akkoord over Investeringen(MAI), dat ¡n 1998 door Frankrijk van tafel werd geveegd.Het investeringsverdrag NAFTA, tussen de Verenigde Staten,Canada en Mexico, staat model voor het verdrag dat de rijkelanden ook graag in de WTO zouden willen opnemen. Bilate-

E.coli besmetting in Walkerton, Canada

In 1995 werd Mike Harris premier in deCanadese provincie Ontario. Onder denoemer 'naar een slankere en sterkereprovincie' bracht hij het budget voormilieu met 42 procent terug. Dit terwijler naar schatting 40 miljard dollar nodigwas voor verbetering en onderhoud vanhet waterleidingnet.

De provinciale controle over de water-voorzienings- en nöferings-bédrijvendroeg hij over aan de gemeentes. Daar-onder viel ook de verantwoordelijkheidvoor de veiligheid van het drinkwater.

Gold hiervoor kwam er niet/ Dat dwongde gemeentes min of meer om deze totdan toe publieke diensten te privatise-ren. Als eerste kwamen de testlaboráto-ria dïe;tfo. yyprtf rkwaliteit moesten con-troleren, tacömmëraële handen.

Door h e v ¡g e regen va I "s p o ëJde n i n mei2000 uitwerpselen van vee in épn vande waterbronnen van; hetdcjrp Walker-ton. Inwoners begonnen te Magen óverbloederige diarree, brafcea en darm-krampen. Het cornitierciëie testlabóira-toriurn testte het water en ontdekte èen

besmetting met de voor de mensgevaarlijke bacterie E.coli. Hoofd StanKoebel meldde deze ontdekking echterníet aan de gezondheidsautoriteiten.Hétlaboratoriurri had immers alleen

.meldingsplicht aan zijn cliënt, het nuts-bedrijf.In de loop van mei stierven zeven men-sen en;Wêrd;eri 2300 mensen ziek. StanKoetielitiëldcie zich ziek op zijn we;rk.Pas nadat de publieke gezondheids-

: dienst de besmetting constateerde,werden maatregelen genomen.

22

rale investeringsverdragen, die landen onderling sluiten, lijkenal vaak op NAFTA. Nederland heeft er meer dan honderd van.

NAFTA hanteert een brede opvatting van 'onteigening'. Elkemaatregel die een buitenlandse investeerder benadeelt, kanvolgens de NAFTA-definitie worden opgevat als onteigening.Ook wanneer binnenlandse bedrijven net zo hard door demaatregel getroffen worden als buitenlandse.NAFTA verbiedt om van buitenlandse investeerders te eisendat zij technologie overdragen, lokaal personeel in dienstnemen of contracten gunnen aan lokale leveranciers. Voorontwikkelingslanden zijn zulke eisen juist essentieel om huneconomie er bovenop te helpen.

NAFTA heeft ook gezorgd voor een noviteit in het inter-nationale recht. Het biedt bedrijven de mogelijkheid omrechtstreeks een buitenlandse overheid voor de internatio-nale rechter te dagen.

Bedrijven maken er handig gebruik van. Het Amerikaansebedrijf Metalclad kreeg van een NAFTA-rechter 16 miljoendollar toegewezen van de Mexicaanse stad Guadalcazar,omdat die het bedrijf een vergunning weigerde voor hetheropenen van een stortplaats voor chemisch afval. Die stort-plaats was gesloten omdat het het grondwater vervuilde.

Het Amerikaanse bedrijf Sun Belt heeft de Canadese provin-cie British Columbia aangeklaagd voor 'onteigening', omdatdie goedkeuring weigerde voor de export van Canadeeswater naar Californie. Sun Belt meent daardoor tien miljarddollar aan inkomsten mis te lopen. 'Wat maakt het nou uitof je water naar Vancouver brengt of naar Seattle?', vroegJohn Carten, advocaat van Sun Belt.

Ontwikkelingslanden voelen vooralsnog niets voor eendergelijk WTO-verdrag over investeringen. Logisch datze huiverig zijn.

23

Wat wit Milieudefensie?

Guinée-Bissau

J*J

24

Milieudefensie stelt dat water van vitaal belang

is voor de gezondheid, voor de natuur, voor de

samenleving als geheel en voor de duurzaamheid

van alles wat we doen. Daarom moet de controle

over het waterbeheer altijd bij de overheid rusten.

Terecht hebben regering en parlement dat zo afge-

sproken voor de Nederlandse watersector.

Milieudefensie roept de Nederlandse regering

op haar buitenlandse beleid hiermee in overeen-

stemming te brengen. Nederland heeft goede

redenen om water in overheidshanden te houden.

Die gelden ook voor andere landen. Daarom moet

iedere internationale druk op andere landen om

water uit handen te geven, worden gestopt.

Milieudefensie roept de Nederlandse regering op zichhiervoor in te zetten. Dat betekent:

in de WTO:Geen afspraken over de liberalisering van water. In debestaande akkoorden een uitzonderig opnemen voor water.Intrekking door de Europese Unie van haar voorstellen voorliberalisering van water bij de WTO-onderhandelingen overde handel in diensten (GATS).

bij Wereldbank en IMF:ledere vorm van privatisering van water schrappen als voor-waarde voor leningen. In plaats daarvan giften en leningenverstrekken voor projecten die een duurzamer waterbeheernastreven en die arme bevolkingsgroepen aansluiten op eenvoorziening van schoon drinkwater.

eind deze zomer in Johannesburg:In de Verenigde Naties afspreken dat regeringen het waterniet uit handen geven aan het commerciële bedrijfsleven.En dat water expliciet wordt uitgezonderd van alle bestaan-de en toekomstige internationale en bilaterale verdragenover handel en investeringen.

25