ICT-middelen bij dyslexie

Inhoudsopgave

Hulp bij het lezen (technisch lezen) Daisyspelers en daisyboeken Voorleesprogramma’s en digitale boeken Andere mogelijkheden om het lezen te bevorderen Hulp bij het schrijven (spelling) Andere ondersteunende ICT-hulpmiddelen bij dyslexie Werken met de iPad en android tablet

Hulp bij het lezen (technisch lezen)

Mensen met dyslexie lezen moeizamer (langzamer en/of onnauwkeuriger) dan mensen zonder dyslexie. Hierdoor komen ze vaak in tijdnood op school (of later: op hun werk). Omdat het lezen veel tijd en energie kost, zullen veel dyslectici in hun vrije tijd weinig lezen. Het gevolg hiervan is dat ze gemakkelijk een achterstand oplopen in hun woordenschat en algemene ontwikkeling en het begrijpen van teksten.

Om het lezen toegankelijker te maken, zijn er verschillende technische hulpmiddelen: ze lezen teksten voor. Er zijn drie grote groepen voorleestoepassingen:

Daisyspelers en daisyboeken; Voorleesprogramma’s en digitale boekbestanden; Andere mogelijkheden om het lezen te bevorderen.

In de tekst hieronder bespreken we de mogelijkheden en beperkingen van deze toepas-singen. We hopen dat het dan gemakkelijker is de juiste toepassing te kiezen.

Daisyspelers en daisyboeken

Wat is een daisyspeler?

Dit is een apparaat, een computerprogramma of een app die staat is om zgn. daisyboeken af te spelen. Daisyboeken zijn beschikbaar op CD-roms, maar tegenwoordig kunnen ze ook gestreamd worden van internet (beluisterd worden op internet, zoals bij YouTube). Het is in ons land, maar ook in België, mogelijk om vrijwel alle schoolboeken en leesboeken voor een daisyspeler aan te vragen. Schoolboeken worden alleen ingesproken voor leerlingen van het

basisonderwijs (groep 5 en hoger) en het voortgezet onderwijs (alle leerjaren en alle schooltypen), niet voor andere onderwijsinstellingen. Leesboeken zijn er voor alle leeftijden.

Soorten daisyspelers

Daisyboeken werden in het verleden alleen beluisterd met speciale daisypelers. Hieronder laten we zien dat er twee grote groepen daisyspelers zijn:

Tafelmodellen. Dit zijn vrij grote spelers met grote knoppen. Ze hebben een goede ingebouwde luidspreker en zijn vooral geschikt om op één plek te gebruiken.Voordelen: ze zijn stevig, ze zijn heel gemakkelijk te bedienen, het geluid klinkt goed. Bij de duurdere modellen kun je Word-teksten laten voorlezen door een computerstem.Nadelen: ze zijn vrij duur (ongeveer 400-450 euro), ze zijn niet zo gemakkelijk mee te nemen. Ze werken enkele uren op een accu of oplaadbare batterijen.

Draagbare modellen. Dit zijn kleine spelers, iets groter dan een mobiele telefoon. De bedieningsknoppen staan dicht bij elkaar. Ze hebben een kleine luidspreker, maar ook een koptelefoonaansluiting. Ze zijn vooral bedoeld om mee te nemen. Voordelen: ze zijn klein, ze zijn heel gemakkelijk mee te nemen, ze kunnen opgeladen worden en zijn daardoor niet steeds afhankelijk van een stroomaansluiting. Er kunnen méér boeken tegelijk op een geheugenkaartje gezet worden. Je kunt het apparaat vaak ook gebruiken om geluidsopnames te maken: je kunt bijvoorbeeld de les opnemen. Het is tenslotte mogelijk om Word-teksten (bijvoorbeeld proefwerken) te laten voorlezen door een computerstem. Nadelen: ze zijn relatief duur (ongeveer 300-450 euro). De knoppen zijn vrij klein, de apparaten zijn wat ingewikkelder te bedienen dan de tafelmodellen. Je moet Daisyschijfjes via een computer kopiëren naar het geheugenkaartje, of je moet de boeken streamen (via een wifi-verbinding).

Naast bovenstaande Daisyspelers bestaat ook (gratis) computersoftware, die Daisyboeken kan voorlezen. AMIS is bijvoorbeeld gratis te downloaden (https://educatief.dedicon.nl/hoe-kom-ik-aan-de-gratis-daisy-speler-amis l ) en te installeren. Je kunt de Daisyspeler dan gebruiken op je Windows-computer.

Voor tablets en telefoons bestaan Daisy-apps. Er zijn twee apps, één voor leesboeken (Daisylezer) en één voor schoolboeken (Lex). Je moet ze allebei installeren als je lees- én schoolboeken wil laten voorlezen. - Daisylezer is gratis verkrijgbaar in de App-store (Apple) en Playstore (Android-

apparaten). De app werkt alleen nadat je een account bij Passend Lezen

(www.passendlezen.nl) hebt aangemaakt! Je kunt boeken zoeken en laten voorlezen via de app. Je kunt die boeken zowel streamen als downloaden. Het nadeel van streamen is dat je constant een internetverbinding nodig hebt. Al je de boeken downloadt, heb je daarna geen internetverbinding meer nodig.

- LEX is een app van Dedicon die schoolboeken tegen betaling voorleest. Let op: de accu’s van een telefoon en tablet gaan minder lang mee dan die van de Daisyspeler. Je zult ze vaker moeten opladen.

Voordelen van Daisyspelers

Daisyspelers lezen boeken voor die door mensen zijn ingesproken; de stemmen klinken heel natuurlijk en zijn meestal prettig om naar te luisteren.

Het is bij alle spelers mogelijk het leestempo aan te passen, zonder dat dit grote gevolgen heeft voor de stemkwaliteit. Kinderen met dyslexie lezen langzamer. Als je het leestempo verlaagt, kan je kind meelezen in het boek, terwijl het wordt voorgelezen.

Alle spelers onthouden waar je stopt met voorlezen, zodat je de volgende keer verder kunt gaan waar je gebleven was.

Bij alle spelers kunnen ‘bladwijzers’ worden ingevoegd. Dat is vergelijkbaar met boekenleggers: die gebruik je om later een stukje tekst gemakkelijk terug te vinden; handig als je een samenvatting moet maken.

Alle spelers zijn in staat om txt- en Word-bestanden af te spelen via de USB-poort van de Daisypeler. Deze bestanden (bv. proefwerken) worden voorgelezen met een computerstem (‘Claire’), die minder natuurlijk klinkt.

Het vinden van de juiste bladzijde is heel gemakkelijk: je toetst eenvoudig het pagina-nummer in en de speler begint op de gekozen pagina voor te lezen.

Boeken voor Daisyspelers

Schoolboeken

Deze zijn verkrijgbaar bij Dedicon (http://educatief.dedicon.nl). Informeer bij de school of deze de boeken voor u aanvraagt; vaak is dat het geval. Indien dat niet het geval is, dan vraagt u de boeken zelf aan bij Dedicon. De rekening wordt meestal door school betaald.

U maakt eerst een profiel aan op hun website. U dient een kopie van de dyslexieverklaring op te sturen of te uploaden! Bij de boeken die u aanvraagt, dient u het ISBN-nummer en de druk van elk aangevraagd boek te vermelden. De kosten bedragen € 4,50 per boek per studiejaar. Het is vooral zinvol om boeken voor de zaakvakken en de talen aan te vragen, dus boeken met veel teksten.

Leesboeken

Deze zijn verkrijgbaar bij Bibliotheekservice Passend Lezen (www.passendlezen.nl). Bij deze online bibliotheek zijn veel leesboeken in auditieve vorm te krijgen. Gebruikers vanaf 18 jaar betalen een contributiebedrag van 28 euro per jaar. Jongeren t/m 17 jaar zijn vrijgesteld van contributie.

Om boeken aan te vragen dient u eerst lid te worden. Daarna kunt u boeken bestellen. In het zoekvenster kunt u de naam van de schrijver en de boektitel invoeren. U ziet dan direct of er het luisterboek beschikbaar is. U kunt eventueel een fragment beluisteren, zodat u een indruk krijgt van de voorleesstem. Daisyschijfjes kunnen twee maanden geleend worden. Na het beluisteren stuurt u de CD-roms terug naar Passend lezen (zonder verzendkosten). Voor kinderen is er een gebruiksvriendelijkere website gemaakt: https://www.passendlezen.nl/iguana/www.main.cls?surl=superboek. Hier kunnen kinderen op eenvoudige wijze hun boeken uitzoeken.

Let op. Zowel bij schoolboeken als bij leesboeken wordt alléén de gesproken versie van het boek geleverd. U zult zelf moeten zorgen voor het gedrukte boek. Luisterboeken hebben meer betekenis als niet alleen wordt geluisterd, maar ook wordt meegelezen! Als een boek op deze manier wordt gelezen, dan heeft dat positieve gevolgen voor de leesvaardigheid: die gaat vooruit! Dat is natuurlijk niet het geval als alleen geluisterd wordt.

Is het zinvol om een daisyspeler te kopen?

Soms komt een iemand in aanmerking voor vergoeding van een daisyspeler door een zorgverzekeraar. Dat is bij bepaalde verzekeraars het geval. In die gevallen moet uw kind ‘uitbehandeld’ zijn. Daarvan is sprake als het een jaar lang vergoede dyslexiebehandeling heeft gevolgd en nog steeds last heeft van zijn dyslexie. Is dat niet het geval, dan moet u de speler zelf betalen. De laatste tijd komt het ook voor dat u in plaats van de daisyspeler een voorleesprogramma kunt aanschaffen. Zo’n programma helpt niet alleen bij lezen maar ook bij schrijven! Het nadeel van voorleesprogramma’s is dat ze altijd gebruikmaken van een computerstem. Leesboeken kun je beter niet beluisteren met een computerstem! Leesboeken moeten met emotie worden voorgelezen en dat kunnen computerstemmen niet.

Het is zinvol om contact op te nemen met één van de leveranciers. Zij kunnen hulp bieden bij de aanvraag van daisyspelers. Bekende leveranciers zijn:

Lexima: www.lexima.nl Optelec: www.optelec.nl Slechtziend.nl: www.slechtziend.nl Woordhelder: www.woordhelder.nl

Omdat tegenwoordig gratis software (Amis, zie pagina 2) en apps (Daisylezer en Lex) verkrijgbaar zijn, zullen steeds minder mensen een daisyspeler kopen. Deze apps worden verderop uitgebreider besproken (zie: Apps voor daisyboeken).

En als ik toch een echte daisyspeler wil kopen?

Het is niet gemakkelijk om te bepalen welke daisyspeler voor u of uw kind het meest geschikt is. Er zijn veel verschillende modellen. Om te bepalen welk model het meest geschikt is, zijn er verschillende criteria. Als u onderstaande vragen beantwoordt, is het wellicht gemakkelijker met een leverancier contact op te nemen. Zij kunnen u verder helpen.

1. Is de speler gemakkelijk te bedienen? Tafelmodellen zijn gemakkelijker te bedienen. Bovendien is er vaak een mal die over de niet gebruikte knoppen kan worden gelegd. Ook zijn de knoppen zijn groter. Het laten voorlezen van een boek is eenvoudiger omdat het op een schijfje staat, dat ingevoerd moet worden. Bij de draagbare modellen wordt het boek eerst gekopieerd naar het geheugenkaartje. Het moet opgezocht worden op het geheugenkaartje, en dat is omslachtiger.

2. Wat te doen als ik of mijn kind niet zo handig/technisch zijn? Omdat tafelmodellen gemakkelijk te bedienen zijn, ligt het voor de hand om dan zo'n model te kiezen.

3. Wil ik het apparaat gebruiken zonder hoofdtelefoon? Tafelmodellen beschikken over een vrij goede luidspreker; draagbare modellen worden het best gebruik met een hoofdtelefoon.

4. Moet ik het apparaat gebruiken op verschillende plekken? In die gevallen is het draagbare apparaat handiger. Het is compact en beschikt over een accu die vrij lang meegaat.

5. Hoeveel kost het apparaat? Compacte modellen zijn iets goedkoper dan de tafelmodellen.

6. Kan de speler Word-bestanden voorlezen? De nieuwere spelers zijn allemaal in staat om Nederlandse Word-bestanden met een synthetische stem voor te lezen. Dat is bv. handig als de leerkracht een proefwerk heeft gemaakt in Word. Het kan dan alsnog worden voorgelezen.

7. Kan de speler ook een geluidsopname maken, zodat ik de lesstof of mijn eigen opmerkingen achteraf kan beluisteren? Alleen de draagbare apparaten beschikken over een opnameknop

Voorleesprogramma’s en digitale boeken

Wat zijn voorleesprogramma’s?

Het zijn programma’s of apps die de tekst op de computer of tablet hardop voorlezen met een computerstem. Het kan tekst zijn in een tekstverwerker of ander programma. Ze kunnen ook teksten op internet voorlezen en zelfgemaakte foto’s van teksten. Deze programma’s kunnen verder zelf geschreven teksten voorlezen en verbeteren. Hierdoor zullen mensen met dyslexie teksten met minder schrijffouten maken: ze bieden dus ook goede hulp bij het schrijven en zelfs bij het studeren. Het zijn heel veelzijdige programma’s, die duidelijk méér kunnen dan daisyspelers.

Overzicht van voorleesprogramma’s

Momenteel wordt de markt voor gewone computers gedomineerd door vijf programma’s (L2S, ClaroRead, Sprint, Kurzweil 3000 en Alinea). Er bestaan geen ‘slechte’ programma’s meer. Vergelijk het met auto’s: ze kunnen allemaal zonder grote problemen naar de eindbestemming rijden, maar het comfort loopt sterk uiteen. En dat komt in de prijs tot uiting.

Programma’s voor windows-pc’s en macbooks

De meeste voorleesprogramma’s werken met het besturingssysteem Windows. Alleen ClaroRead beschikt over een versie voor mac-books. Fervente Apple-gebruikers kunnen vaak wel de Windows-programma’s gebruiken door een Windows-omgeving te emuleren (na te bootsen). Op veel middelbare scholen wordt tegenwoordig met Chromebooks gewerkt. Voor deze computers ben je afhankelijk van zgn. ‘web-based’ voorleesprogramma’s. Ze hebben op dit moment nog iets minder mogelijkheden dan de versies voor pc’s en laptops met Windows en Apple.

Programma’s voor chromebooks, iPads, android-tablets, windows pc’s en macbooks

Als scholen gebruikmaken van iPads of android-tablets, en dat komt steeds vaker voor, dan zijn ze ook aangewezen op web-based software. Web-based programma’s draaien altijd in een internetbrowser, en daarom werken ze op elk apparaat dat een browser heeft! Dus ook pc’s met windows en macbooks! De gebruiker start het programma altijd in zijn internetbrowser. Het voordeel is dat je overal met het programma kunt werken. De schoolboeken staan in de cloud (vaak op een externe computer) en ze zijn daardoor overal toegankelijk. De bekendste web-based programma’s zijn IntoWords, Read+Write en TextAid.

Computerprogramma’s voor Windows-pc’s en Macbooks

L2S

L2S is het goedkoopste voorleesprogramma. Als het programma wordt opgestart verschijnt een kleine werkbalk boven de programma’s (bv. Word en PowerPoint). Tekst kan worden

geselecteerd en voorgelezen. Het programma leest zowel Nederlands, Engels, Frans, Duits als Spaans voor. Er is een scanoptie ingebouwd, zodat de gebruiker eigen teksten kan scannen. Uiteraard is het mogelijk om de schoolboeken van Dedicon voor te laten lezen. Hiervoor wordt, zoals bij alle voorleesprogramma’s, €4,50 per schoolboek per jaar in rekening gebracht. Zoals bij alle voorleesprogramma’s het geval is, wordt de voorgelezen tekst gemarkeerd met een voorleescursor (een achtergrondkleur die meespringt tijdens het voorlezen). Het leestempo kan naar wens worden aangepast.

Naast de voorleesfunctie biedt L2S schrijfondersteuning. Deze bestaat uit spellingcontrole, woord-voorspelling, homofonenhulp (zie verderop) en het voorlezen van de geschreven teksten. In vergelijking met de andere voorleesprogramma’s is L2S goedkoop. Het beschikt niet over een eigen tekstverwerker, maar maakt gebruik van bijvoorbeeld Word. Dat is handig, omdat op die manier alle opmaakmogelijkheden beschikbaar zijn, die de tekstverwerkers van Sprint en TextAid niet bezitten. De knoppenbalk van L2S is overzichtelijk en dat zorgt voor gebruiksgemak. Minder vaak gebruikte opties van het programma zijn verborgen in het instellingenmenu. Prettig is dat het voorlezen van kleine foto-PFD-teksten, gemakkelijk toegankelijk is, middels de ‘Plaatjeslezer’. De woordvoorspelling werkt op basis van ingetikte letters, maar ook op basis van hetgeen de schrijver misschien bedoelt: zo wordt het ingetikte woord ‘konsentratie’ toch goed voorspeld als ‘concentratie’. Het beschikt niet over homofonenhulp. Oudere leerlingen en volwassenen zullen waarschijnlijk minder behoefte hebben aan homofonenhulp: Homofonen zijn meestal vaak voorkomende woorden, die na verloop van tijd door de meeste dyslectici goed gespeld worden. Kortom: L2S is een heel betaalbaar voorleesprogramma dat teksten goed voorleest, maar minder schrijfondersteuning biedt dan bv. Sprint, ClaroRead en Kurzweil 3000.

ClaroRead Standaard/Plus/Pro

ClaroRead is een programma dat populair of veel scholen is vanwege zijn prijs en gebruiksgemak in Office-programma’s. Het programma kent verschillende versies. De eenvoudigste variant (ClaroRead Standaard) kan geen teksten scannen. De uitvoerigste

variant (ClaroRead Pro) kan zelf teksten scannen. ClaroRead heeft als taak teksten voor te lezen, maar ook te ondersteunen bij het schrijven en studeren. Waar Kurzweil en Sprint Plus over een eigen tekstverwerker beschikken, is dat niet het geval bij ClaroRead: als ClaroRead opstart verschijnt een klein venster,

waarin de belangrijkste bedieningsknoppen staan. De gebruiker gebruikt zijn tekstverwerker (of een ander programma) en kan de teksten in dat programma laten voorlezen. Het voordeel is dat de leerling in zijn vertrouwde programma kan werken. ClaroRead biedt schrijfondersteuning door gebruik te maken van de eigen spellingcontrole, woordvoorspelling, homofonenhulp en het voorlezen van de getypte tekst.In vergelijking met andere voorleesprogramma’s is de basisbediening (voorlezen) even gemakkelijk. De woordvoorspelling is goed toegankelijk. Het is even zoeken om de homofonenfunctie aan de gang te krijgen. Is die eenmaal geactiveerd, dan krijgt de gebruiker steeds een visueel en auditief teken als een homofoon wordt geschreven. De spellingcontrole van het programma zelf is wat omslachtig, maar als ClaroRead binnen Word wordt gebruikt, werkt ook de spellingcontrole van dit programma, en die is handiger in gebruik. Woordvoorspelling werkt zowel op basis van ingetypte letters als op basis van de fonetische schrijfwijze. De voorspelfunctie laat bij beginnende gebruikers vrij weinig woorden zien. Als iemand langer werkt met het programma, zal ClaroRead steeds meer woorden voorspellen.ClaroRead heeft enkele instelmogelijkheden die enigszins verborgen zitten, bv. het kiezen van de stem/taal, maar ook het instellen van de spreeksnelheid en de manier waarop uitgesproken woorden getoond worden in de tekst. Wat erg goed werkt, is het voorlezen van teksten op internet. De gebruiker moet de tekst selecteren. Zodra dat gebeurd is, begint ClaroRead de tekst voor te lezen. Om schoolboeken te laten voorlezen heeft ClaroRead een apart programma ontwikkeld: Boeklezer. Dit programma dient voor een gering bedrag aangeschaft te worden naast ClaroRead. Het is in staat om de schoolboeken van Dedicon voor te lezen. Binnen dit programma kunnen ook werkboeken worden ingevuld met een uiteenlopend aantal hulpmiddelen, zoals tekstverwerker, markeren, onderstrepen en rechthoek/cirkel tekenen. Het programma is eenvoudig in gebruik.Als leerlingen zelf teksten willen schrijven kan ClaroRead ook ingezet worden. De schrijfondersteuning is minder sterk dan bij Sprint Plus of Alinea. Daar staat tegenover dat het een relatief goedkoop programma is. Met het oog op het voortgezet onderwijs denken wij dat de versies Claroread Plus en Pro het handigst zijn.

Vaktermen

Vaktermen

Sprint Plus

Sprint Plus is een omvangrijk voorleesprogramma. Het biedt zowel hulp bij lezen, schrijven als studeren. Sinds enige tijd beschikt het programma over vier voorleestalen (NE, EN, FR en DU), heeft het een verklarend woordenboek en vertaalwoordenboeken en kun je zelf teksten scannen, zodat ze door Sprint Plus voorgelezen kunnen worden.

Sprint Plus is een kindvriendelijk programma en gemakkelijk te bedienen. Onderaan de pagina kun je een grote knoppenbalk toevoegen, waarop de voornaamste bedieningsmogelijkheden staan. Dit is vooral gemakkelijk voor jonge en onervaren gebruikers.

Sprint Plus leest vier talen. Alle talen beschikken over twee of drie voorleesstemmen, zodat de gebruiker een stem kan kiezen die hij of zij prettig vindt. De tekst wordt voorgelezen met een enkele meeleescursor. In de praktijk betekent het dat het voorgelezen woord een blauwe kleur krijgt. Zodra een woord wordt uitgesproken, springt de meeleescursor mee. Hierdoor blijft de gebruiker ‘bij de les’. Sprint (Plus) leest niet alleen gescande teksten voor. Uiteenlopende bestandsformaten (bv. Word-bestanden) zijn leesbaar. Bovendien kan Sprint Plus internetpagina’s voorlezen.

Wat is homofonenhulp? Dit is een functie binnen een voorleesprogramma, die ervoor zorgt dat je minder spellingfouten maakt. Als je moeite hebt met het kiezen van homofonen (woorden die hetzelfde klinken maar anders worden geschreven), dan helpt het programma het juiste woord te kiezen. Stel dat je het woord eis/ijs moet schrijven. Je weet niet welke ei/ij je moet gebruiken. Het programma laat met een steunzin of tekening zien welk woord je moet kiezen.

Wat is een woordvoorspeller? Dit is een klein programma dat voorspelt welk woord je wil schrijven, op basis van de eerste letters die je invoert. Het lijkt het meest op de aanvulfunctie van Google. Hoe meer letters je typt, hoe beter hij het woord voorspelt, dat je bedoelt.

Sprint Plus heeft een eigen tekstverwerker die beperkte opmaakmogelijkheden heeft. Daarnaast is het mogelijk Sprint te integreren in Word, zodat de mogelijkheden van beide programma’s beschikbaar zijn! De kracht van de eigen tekstverwerker schuilt erin dat spellingcontrole plaatsvindt, die speciaal is ontwikkeld voor dyslectici; hierdoor is de hulp uitvoeriger dan bij reguliere spellingcontroleprogramma’s. Sprint Plus maakt gebruik van ‘slimme’ woordvoorspelling. Die voorspelt niet alleen op basis van de ingetikte letters, maar ook op basis van hetgeen de schrijver misschien bedoelt te schrijven. Als je bijvoorbeeld het begin van concentratie fonetisch schrijft (bv. konsen..), dan zal de woordvoorspeller toch ook de suggestie concentratie doen. Tenslotte bestaat de mogelijkheid om bij homofone woorden (bv. hij-hei, ligt-licht) steun te krijgen bij het schrijven. Sprint Plus geeft die ondersteuning met plaatjes en duidelijke voorbeeldzinnen. Heel handig is dat werkboeken gemakkelijk ingevuld kunnen worden. Qua schrijfondersteuning zijn Sprint Plus en Alinea momenteel duidelijk het meest superieure programma’s.

Naast de lees- en spellingfuncties beschikt Sprint Plus over een aantal studiehulpen: ten eerste is er een samenvatfunctie: zelf gemarkeerde woorden en zinnen kunnen uit de tekst gelicht worden en in een nieuw document geplaatst worden. Een verklarend woordenboek en vertaalwoordenboeken helpen om een tekst gemakkelijke/sneller te begrijpen, of om onbekende woorden naar het Engels, Frans of Duits te vertalen.

Samenvattend is Sprint Plus een zeer gebruiksvriendelijk programma dat goede ondersteuning biedt bij lezen, schrijven en studeren. Verschillende basis- en middelbare scholen bieden het programma aan aan hun dyslectische leerlingen. Hierdoor besparen ouders veel kosten. Tot het eind van de middelbare school zijn veel boeken gescand beschikbaar via Dedicon. De huurkosten van deze boeken worden meestal door scholen vergoed. Het loont dat na te vragen op school (dit geldt trouwens ook voor andere voorleesprogramma’s).

Vaktermen

Alinea

Alinea is een vrij nieuw voorleesprogramma. Het lijkt sterk op Sprint Plus, vandaar dat de be-schrijving niet zo lang is. Het heeft net zoals Sprint Plus de mogelijkheid om teksten voor te lezen, om te ondersteunen bij het schrijven en bij het studeren. Het programma heeft geen

eigen tekstverwerker en geen spellingcontrole voor dyslectische leerlingen. De homofonenfunctie

Wat is een enkele meeleescursor

Wat is een dubbele meeleescursor? Als een tekst wordt voorgelezen, dan krijgen het voorgelezen woord en de zin (waarin dat woord staat) een achtergrondkleur. Je kunt hierdoor in één oogopslag zien wat de stem op dat moment voorleest. Je blijft hierdoor beter bij de les.

Wat is tekst-PDF en foto-PDF? Iedereen kent wel PDF-documenten. Het voordeel is dat ze een kleine omvang hebben en precies uitzien zoals de schrijver heeft

bedoeld, dus compleet met kleur, plaatjes en tekstvakken. Alle voorleesprogramma’s zijn in staat om PDF-documenten voor te lezen. Als je een

scan van bv. een artikel maakt, creëer je een zgn. foto-PDF. Je maakt in feite een foto van het artikel. De tekst die op die foto staat is niet te selecteren en kan niet voorgelezen worden. Om de tekst op zo’n pagina wel voor te kunnen lezen, moet hij omgezet worden in een tekst-PDF. Hiervoor bestaan OCR-programma’s, zoals Abbyy FineReader en OmniPage. Ook veel kopieermachines kunnen direct tekst-PDF creëren. Het is steeds zinvol om na te gaan of het voorleesprogramma foto-PDF kan omzetten in tekst-PDF. Het hangt vaak van de kosten af of dit mogelijk is. De duurste varianten van alle voorleesprogramma’s zijn hiertoe in staat.

Wat betekent ‘samenvatfunctie’? In alle professionele voorleesprogramma’s kun je stukjes tekst markeren met markeerstiften. Door op een aparte knop te drukken worden alle gemarkeerde stukken tekst onder elkaar gezet in een nieuw document. Als je de belangrijkste zinnen hebt gemarkeerd, dan heb je op die manier een samenvatting gemaakt.

werkt niet met plaatjes, zoals in Sprint Plus. Het programma ziet er daarom net iets ‘volwassener’ uit dan Sprint Plus.

Net zoals Sprint Plus zijn er een verklarend woordenboek, een beeldwoordenboek en vertaalwoordenboeken. De samenvatfunctie, woordvoorspelling en homofonen worden goede aangeduid in de tekst. Je kunt stukjes tekst markeren met markeerstiften en die uit de tekst lichten, zodat er een samenvatting ontstaat. Alinea heeft een ingebouwde scanfunctie, zodat je zelf teksten kunt scannen en laten voorlezen. Kortom: het is een heel mooi, overzichtelijk en volledig programma.

Kurzweil 3000

Kurzweil is het meest omvangrijke voorleesprogramma. Het biedt zowel hulp bij lezen, schrijven als studeren. De ingebouwde scanmodule is sterk ontwikkeld en maakt weinig herkenningsfouten. De originele pagina-opmaak blijft volledig behouden.

Kurzweil is gemakkelijk te bedienen, maar het is mogelijk dat de beginnende gebruiker even de weg kwijtraakt, omdat er zoveel mogelijkheden zijn. Het mooie van Kurzweil is dat de knoppenbalk aangepast kan worden, zodat alleen de functies in beeld zijn, die de gebruiker nodig heeft. Dit is vooral gemakkelijk bij jonge en onervaren gebruikers.

Kurzweil leest teksten voor in vier talen (Nederlands, Engels, Duits, Frans). Deze talen beschikken over twee of drie voorleesstemmen, zodat de gebruiker een stem kan kiezen die hij of zij prettig vindt. De tekst wordt voorgelezen met een tweekleurige meeleescursor. In de praktijk betekent het dat de voorgelezen zin een gele achtergrondkleur krijgt en het voorgelezen woord een groene kleur. Zodra een woord wordt uitgesproken, springt de meeleescursor mee. Hierdoor blijft de gebruiker ‘bij de les’. Kurzweil leest niet alleen gescande teksten voor: zeer uiteenlopende bestandsformaten (bv. Word- en PDF-bestanden) zijn leesbaar. Bovendien kan Kurzweil internetpagina’s voorlezen.

Kurzweil heeft een eigen tekstverwerker die beperkte opmaakmogelijkheden heeft. De kracht van de tekstverwerker schuilt er echter in dat de getypte tekst voorgelezen wordt, dat spellingcontrole plaatsvindt en woordvoorspelling mogelijk is. Ook bestaat de mogelijkheid om bij homofone woorden (bv. hij-hei, ligt-licht) steun te krijgen door middel van voorbeeldzinnen. Heel handig is dat werkboeken gemakkelijk ingevuld kunnen worden. Na het invullen kunnen de vragen én de antwoorden doorlopend worden gelezen. De schrijfondersteuning van Kurzweil is iets minder sterk dan bij Sprint. Dat programma richt zich iets meer op de jonge gebruiker; het maakt bijvoorbeeld gebruik van illustraties.

Naast de lees- en spellingfunctie beschikt Kurzweil over een aantal studiehulpen: het programma beschikt over verklarende woordenboeken, een synoniemenwoordenboek en vertaalwoordenboeken. Door dubbel te klikken op een lastig woord kan het vertaald of verklaard worden. Sinds enige tijd kunnen hele stukken tekst vertaald worden. Kurzweil maakt hiervoor gebruik van Google Translate. De kwaliteit van de vertalingen wordt gelukkig steeds beter. Verder beschikt Kurzweil over een samenvatfunctie, een mindmapprogramma en schrijfhulpen. Deze laatste functie geeft bijvoorbeeld aan hoe een zakelijke brief moet worden opgesteld.

Samenvattend is het een zeer omvangrijk programma dat goede ondersteuning biedt bij lezen, schrijven en studeren. Het programma is vrij prijzig en daarom voor sommigen niet betaalbaar. Verschillende middelbare scholen en beroepsopleidingen bieden het programma

aan aan hun dyslectische studenten. Hierdoor besparen studenten en ouders veel kosten. Tot het eind van de middelbare school zijn veel boeken gescand leverbaar via Dedicon. De huurkosten van deze boeken worden meestal door scholen vergoed. Het loont dat na te vragen op school.

Voorleesprogramma’s voor andere besturingssystemen

IntoWords

Dit voorleesprogramma is web-based. Dit betekent dat op alle computers/laptops/tablets en smartphones werkt, waarop internet beschikbaar is. Het programma is niet langer afhankelijk van het besturingssysteem. Of je nu met Windows, IOS of Android werkt, het werkt op elk apparaat. Dit is een mooie oplossing voor mensen die met bv. Chromebooks werken of met Apple-computers, waarvoor tot voor kort geen goede voorleeshulp beschikbaar was. Het is ook handig dat het overal (op school, thuis, op het werk) beschikbaar is, niet alleen op de computer waarop het programma is geïnstalleerd. Om met IntoWords te kunnen werken, moet de gebruiker over een internetverbinding beschikken, anders werkt het niet. De gebruiker moet namelijk inloggen in zijn account om IntoWords op te starten.

IntoWords kan worden gebruikt om teksten voor te lezen die op het scherm staan. Zodra het programma is opgestart, verschijnt een kleine werkbalk met bedieningsknoppen.

Tekst die op het scherm staat, kan in verschillende talen worden voorgelezen. De spreeksnelheid kan worden aangepast. De uitspraak van individuele woorden kan niet worden aangepast (dat is wel mogelijk bij Kurweil, Sprint, ClaroRead en L2S). De gebruiker kan kiezen hoe de voor te lezen tekst wordt gemarkeerd. Het best is de zgn. dubbele meeleescursor. De lezer kan instellen hoeveel tekst wordt voorgelezen: een zin, een alinea (dit heet hier: tekstblok) of pagina. Bij het voorlezen van een pagina scrolt de pagina vanzelf naar beneden als de tekst van het scherm afloopt.

Wil de gebruiker eigen teksten en PDF-documenten laten voorlezen, dan moeten deze worden ingelezen vanaf de computer/tablet/smartphone. Zodra ze ingelezen zijn, verschijnen ze binnen de webbrowser. Alleen tekst-PDF’s kunnen vanuit IntoWords worden voorgelezen: een foto-PDF moet eerst geconverteerd worden naar tekst-PDF. Om dit te kunnen beschikt het programma over een ‘plaatjeslezer’: die zet de tekst op een foto automatisch om in een leesbare tekst.

De schrijfhulp die IntoWords biedt, kan met de ingebouwde eenvoudige (web-based) tekst-verwerker. Bij deze tekstverwerker is schrijfhulp beschikbaar in de vorm van spellingcontrole, voorlezen van de geschreven woorden/zinnen, woordvoorspelling. De

woordvoorspelling werkt niet alleen op basis van de getypte letters, maar ook op basis van hetgeen de schrijver misschien bedoelde te schrijven (we noemen dit ‘slimme woordvoorspelling’). Als deze hulp aan staat, voorspelt IntoWords bij het typen van sjo ook chauffeur en chocola. Dat is heel handig voor dyslectici die nog heel fonetisch schrijven. Er is geen homofonenhulp aanwezig.

Belangrijk om te weten is, dat je bij het aanschaffen van een licentie zowel de web-based versie als een app voor je tablet, als het programma L2S krijgt.

TextAid

Dit is het web-based voorleesprogramma van Readspeaker. Je kunt het op elk apparaat gebruiken, onafhankelijk van het besturingssysteem. Overal waar een internetverbinding beschikbaar is, kan het programma gebruikt worden.

Om het programma te laten draaien, gaat de gebruiker naar de website van TextAid. Hij logt in met zijn gebruikersnaam en wachtwoord. Vervolgens verschijnt in de browser een zijbalk waarop de belangrijkste functies staan. De hoofdfunctie is het voorlezen van de teksten in

het hoofdvenster. Dat zijn niet alleen internetteksten, maar bijvoorbeeld ook Word- en PDF-bestanden. Om deze bestanden te kunnen voorlezen, moeten ze geüpload worden naar het

internet. Ze komen in een eigen bibliotheek te staan (dus in de Cloud). TextAid leest heeft vijf voorleestalen aan boord: de vier hoofdtalen en Spaans. De spreeksnelheid kan traploos worden verhoogd of verlaagd. De tekst wordt met een dubbele meeleescursor voorgelezen. Hij scrolt helaas niet automatisch naar beneden als de stem het eind van de zichtbare tekst bereikt: dat moet de gebruiker zelf doen. Om de leesbaarheid van de tekst verder te vergroten, kan de gebruiker een liniaal onder de tekst meeschuiven of een ‘raampje’ over de tekst leggen. Per taal is één stem beschikbaar. De kwaliteit van de stemmen is vrij goed te noemen.

Het programma heeft verder de mogelijkheid te ondersteunen bij het schrijven. Zodra de gebruiker naar de website gaat, start een eenvoudige tekstverwerker. Binnen deze tekstverwerker is er schrijfhulp in de vorm van spellingcontrole en hardop voorlezen van het geschrevene. TextAid beschikt niet over woordvoorspelling of homofonenhulp. Deze opties zijn wel beschikbaar bij Kurzweil 3000, Sprint (Plus), ClaroRead en L2S. Vooral jonge leerlingen en mensen met zeer grote spellingmoeilijkheden zullen deze optie missen.

Read+Write

Read&Write van Texthelp is een web-based voorleesprogramma. Het kan dus op elke computer/ telefoon/tablet met Google Chrome gebruikt worden. De gebruiker is niet meer

afhankelijk van Windows of IOS. Zodra de webbrowser-extensie is geïnstalleerd, kan een toolbar zichtbaar gemaakt worden, die aanpasbaar is. Op deze toolbar staan de belangrijkste functies van het programma: voorlezen, woordvoorspelling, woordenboeken, spraakherkenning, markeren…Het voorlezen van eigen teksten en PDF-teksten (schoolboeken Dedicon) is mogelijk in een

groot aantal talen (ne-fr-du-en-sp-it..). Voor elke taal zijn meerdere stemmen beschikbaar, zodat de gebruiker een stem kan kiezen die bij hem/haar past. Het voorleestempo is traploos instelbaar. De voorgelezen tekst wordt met een dubbele meeleescursor gemarkeerd. Een handige extra functie is de mogelijkheid een screenshot te maken. Zodra dat is gebeurd, vindt tekstherkenning plaats en is de tekst voor te lezen. Dit is vooral handig voor websites waarbij

teksten niet geselecteerd kunnen worden. Om teksten te schrijven gebruikt men de tekstverwerker Google Docs, dat over vrij uitgebreide opmaakmogelijkheden beschikt. Ook het invullen van werkboeken is mogelijk. Read&Write biedt ondersteuning in de vorm van voorlezen tijdens typen (woord-voor-woord, lezen na het typen van een leesteken), woordvoorspelling (op basis van ingetypte letters) en spellingcontrole (de spellingcontrole van Google Docs, geen eigen spellingcontrole). Er is nog geen homofonenfunctie aanwezig. Schrijfondersteuning is voor de vier hoofdtalen van de middelbare school aanwezig, niet voor andere talen. Read&Write beschikt over een eigen knop voor spraakherkenning. De gebruiker kan zijn teksten inspreken in de microfoon van de headset of laptop. De spraakherkenning gaat nog langzaam, maar de verwachting is dat deze geleidelijk beter gaat worden.Momenteel zijn nog geen verklarende en vertaalwoordenboeken geïnstalleerd; deze komen wel beschikbaar. Verder zal een beeldwoordenboek toegevoegd worden, waardoor Read&Write geschikt is voor jonge gebruikers en NT-2-leerlingen. Binnen Read&Write bestaat de mogelijkheid om teksten te vertalen. Hiervoor wordt Google Translate ingezet. De kwaliteit van vertalingen is matig. Google is volop bezig zijn vertaalfunctie te verbeteren; de verwachting is dat het vertalen van teksten in de toekomst verbetert. Tenslotte beschikt Read&Write over markeerstiften. De gemarkeerde woorden/zinnen kunnen uit de tekst gelicht worden, zodat een samenvatting ontstaat. Een extra functie van Read&Write is dat woorden in tabelvorm uit de tekst uitgelicht kunnen worden, zodat de gebruiker een vocabulairelijst kan maken.

Apps voor daisyboeken

LEX

LEX is een gratis app van Dedicon, de instelling die verantwoordelijk is voor digitale lesmaterialen. De app is te downloaden voor zowel iPhones/iPads als android-telefoons/tablets. LEX leest schoolboeken voor op een telefoon of tablet. Er is niet langer een aparte daisyspeler nodig. De app kan zowel boeken van Dedicon downloaden als streamen. Dedicon beschikt over vrijwel alle schoolboeken van basis- en voortgezet onderwijs. De boeken worden met mensenstemmen voorgelezen. De gebruiker kan het leestempo verhogen en verlagen, zodat het past bij de gebruiker. De gebruiker heeft verder de mogelijkheid om te bladeren door het boek (direct springen naar de juiste pagina of het juiste hoofdstuk). Er kunnen bladwijzers aangemaakt worden, zodat belangrijke stukjes tekst later nog eens beluisterd kunnen worden.

Om met deze app te kunnen werken, zal de gebruikers eerst een account moeten aanmaken op de website van Dedicon (http://educatief.dedicon.nl) . Bij het aanmaken van het account moet de dyslexieverklaring geüpload worden. Dit is voor particulieren een voorwaarde om schoolboeken te kunnen lenen (scholen hoeven geen dyslexieverklaringen te uploaden). De kosten van een gesproken boek bedragen € 4,95 per boek per schooljaar. Omdat de gebruiker bij het aanmaken van een profiel ook zijn bankgegevens achterlaat, wordt het huurbedrag automatisch afgeschreven als een boek wordt besteld. Aan het eind van het schooljaar vervalt de gebruikslicentie en kan het boek niet meer worden voorgelezen.

Het is belangrijk te vermelden dat daisyboeken audioboeken zijn: de gebruiker hoort uitsluitend de tekst van het boek: bij de eerder besproken voorleesprogramma’s is de tekst zichtbaar op het beeldscherm. De gebruiker moet dus over het gedrukte boek beschikken. Uitsluitend luisteren is wel mogelijk, maar niet handig. Meelezen in het gedrukte boek is belangrijk om overzicht te behouden. Het voordeel van meelezen en luisteren is overigens dat de leesvaardigheid van de gebruiker verbetert. Het argument dat de gebruiker er lui van wordt, gaat zeker niet op!

Voor- en nadelen. Deze app is gratis. Er hoeft geen dure daisyspeler aangeschaft te worden; alleen de boeken hoeven gehuurd te worden. Het fijne van daisyboeken is dat ze door mensen ingesproken zijn. Deze lezen toch een stuk beter dan computers (zoals bij voorlees-programma’s). Ze klinken veel natuurlijker; voorgelezen boeken komen meer overeen met de gesproken taal. Bij daisyboeken voor de moderne talen is de uitspraak goed. De voorlezer schakelt prima tussen Nederlands en de vreemde taal. Bij voorleesprogramma’s verloopt dat

vaak minder goed. Doordat deze app ook op een telefoon past, is geen dure daisyspeler meer nodig; de meeste mensen beschikken al over een smartphone. Daisyboeken kunnen nu overal beluisterd worden, en dat is bv. handig als de gebruiker met het openbaar vervoer reist.

Het navigeren binnen een boek is lastiger dan bij voorleesprogramma’s, omdat de tekst niet zichtbaar is. Het is niet (goed) mogelijk om losse woorden, zinnen of alinea’s te laten voorlezen: het selecteren van tekst is niet mogelijk. Het vinden van een stukje tekst op een pagina is lastig: de gebruiker moet in stappen van een x-aantal seconden vooruit of achteruit springen. Als daisyboeken gestreamd worden moet steeds een wifi-verbinding aanwezig zijn om te voorkomen dat dure datategoeden verbruikt worden. Het is dan ook aan te raden de boeken steeds te downloaden. Langdurig gebruik op een telefoon zorgt ervoor dat accu aan het eind van de dag leeg is.

Er zijn leerlingen die het niet prettig vinden met eerder beschreven voorleesprogramma’s te werken vanwege de computerstemmen; sommigen knappen daar zelfs helemaal op af. Ze geven bovendien de voorkeur aan een smartphone met hoofdtelefoon, omdat deze weinig ruimte in beslag neemt en weinig opvalt.

Het is verstandig om eerst de app te downloaden en een boek uit te proberen, voordat men alle boeken huurt. Kies liefst een boek voor een vreemde taal of een boek voor een zaakvak, waarin veel tekst voorkomt. Let bij het bestellen van daisyboeken goed op het ISBN-nummer van het lesboek: hiermee voorkom je dat een verkeerde druk wordt aangevraagd.

Daisylezer

Daisylezer is een gratis app van de Bibliotheekservice Passend Lezen. De app is kan gesproken leesboeken voorlezen. De app is te downloaden voor zowel iPhone/iPad als android telefoon/tablet. is geen aparte daisyspeler nodig. De app kan boeken van Passend Lezen downloaden en streamen. Passend Lezen beschikt enorm veel verhalende en informatieve boeken. De boeken worden met mensenstemmen voorgelezen. De gebruiker kan het leestempo verhogen en verlagen, zodat het past bij de gebruiker. De gebruiker heeft verder de mogelijkheid om te navigeren door het boek (direct springen naar de juiste pagina of het juiste hoofdstuk). Er kunnen bladwijzers aangemaakt worden, zodat belangrijke stukjes tekst later nog eens beluisterd kunnen worden.

Om met deze app te kunnen werken, zal de gebruiker eerst een account moeten aanmaken op de website van Passend Lezen (https://passendlezen.nl) . Bij het aanmaken ervan moet de gebruiker aangeven dat hij/zij een leesbeperking heeft. Voor mensen met dyslexie is het lenen van de gesproken boeken gratis; niet-dyslectici betalen abonnementskosten.

Het is belangrijk te vermelden dat daisyboeken audioboeken zijn: de gebruiker hoort uitsluitend de tekst van het boek. In tegenstelling tot voorleesprogramma’s is de tekst van het boek dus niet zichtbaar. Wil de gebruiker meelezen, dan zal hij over gedrukte boek moeten beschikken. Het voordeel van meelezen en luisteren is dat de leesvaardigheid van de gebruiker verbetert. Het argument dat de gebruiker er lui van wordt, gaat zeker niet op!

Voor- en nadelen. Deze app is gratis. Er hoeft geen dure daisyspeler aangeschaft te worden. Ook het lenen van daisyboeken is voor dyslectici gratis. Het fijne van daisyboeken is dat ze door mensen ingesproken zijn. Ze klinken veel natuurlijker. En dat is bij verhalende boeken van zeer groot belang! Voorleesprogramma’s, zoals Kurzweil 3000 en Sprint Plus, zijn niet erg geschikt om verhalende boeken voor te lezen!

Het navigeren binnen een boek is lastiger dan bij een voorleesprogramma, omdat de tekst niet zichtbaar is, maar bij verhalende boeken minder belangrijk. Als daisyboeken gestreamd worden (je beluistert ze dan online), moet steeds een wifi-verbinding aanwezig zijn om te voorkomen dat dure datategoeden verbruikt worden. Het is aan te raden de boeken steeds te downloaden. Langdurig gebruik op een telefoon kan ertoe leiden dat de accu voor het einde van de dag leeg is.

Gebruikerservaringen. Verhalende boeken en lange teksten zijn het best te beluisteren met menselijke stemmen. Daisyboeken verdienen dan ook duidelijk de voorkeur. Daisylezer kan goed gebruikt worden naast de voorleesprogramma’s, die weer hun eigen voordelen hebben. Daisylezer kan de motivatie voor lezen weer doen toenemen, omdat een hele wereld van gedrukte boeken toegankelijk wordt. Het kan mensen die niet graag lezen, door hun handicap, toch weer aan het lezen krijgen! Leeskilometers maken is een goed middel om de leesvaardigheid, maar ook de woordenschat en algemene ontwikkeling te stimuleren.

Andere mogelijkheden om het lezen te bevorderen

Het is ontzettend belangrijk dat kinderen met leesproblemen voldoende oefening krijgen in het lezen. Alleen al hierdoor verbetert het technisch, maar ook begrijpend lezen aanzienlijk. Omdat kinderen met leesproblemen in zijn algemeenheid minder graag lezen, noemen we hieronder een aantal mogelijkheden die het lezen net wat leuker maken.

Yoleo

Yoleo (www.yoleo.nl) is een service van Dedicon. Zowel scholen, behandelpraktijken als particulieren kunnen zich aanmelden om zgn. hybride jeugdboeken (8-12 jaar) te lenen. Hybride boeken zijn boeken waarbij de ‘gedrukte’ en gesproken tekst op de computer of tablet aangeboden wordt. Deze dienst is overigens gratis voor kinderen die lid zijn van een bibliotheek. Het mooie van Yoleo is dat de tekst hetzelfde uitziet als in het gedrukte boek: illustraties, regelafstand, regellengte en lettertype zijn precies zoals in het gedrukte boek. De

boeken worden voorgelezen door prettig klinkende mensenstemmen. Om goed te kunnen volgen wat de stem voorleest, worden de voorgelezen woorden gemarkeerd met een achtergrondkleur. De leessnelheid kan worden aangepast aan het tempo van de lezer. Bladeren in het boek is vergelijkbaar als in een gedrukt boek. Gelezen boeken komen op de boekenplank te staan, zodat de lezer aan anderen kan laten zien wat hij of zij gelezen heeft. De lezer kan beloningen verdienen als een boek uitgelezen is. Hiermee kan hij zijn eigen Yoleo-kamer inrichten.

Vakantiebieb

Het kán je stimuleren boeken te lezen in de vakantie als je een tablet mag gebruiken. Het lezen zélf wordt er niet gemakkelijker op: de tekst is niet eenvoudiger gemaakt en de boeken worden evenmin voorgelezen. Maar het is misschien wel leuker: je hoeft geen boeken meer mee te slepen en het is gratis. Je hoeft er de deur niet voor uit; je downloadt het boek op je tablet. Het is mogelijk een boek op je telefoon te lezen, maar dat is niet aan te raden: de tekst is erg klein. Er zijn voor elke leeftijdsgroep aantrekkelijke, recente boeken klaargezet. De boeken zijn elk jaar beschikbaar tussen 1 juli en 31 augustus. Daarna worden de boeken verwijderd.

Karaoke lezen

Karaokelezen is een dienst van de bibliotheekservice Passend Lezen. Met Karaokelezen krijgt de lezer op verschillende manieren ondersteuning bij het lezen. Karaokelezen gebeurt met zgn. karaokeboeken. Dit zijn boeken die op het beeldscherm staan en die voorgelezen worden. We noemen ze ook wel hybride boeken. Tijdens het lezen wordt de lezer ondersteund door een karaokebalkje, dat meeloopt met de tekst, die wordt voorgelezen door een menselijke stem. De lezer ziet waar hij/zij op de bladzijde is als het boek wordt voorgelezen. Om het lezen te vergemakkelijken kunnen de leessnelheid en lettergrootte worden aangepast.

Er is momenteel een vijftigtal boektitels beschikbaar. Het betreft verhalende boeken, voor mensen vanaf ongeveer 12 jaar. De dienst is gratis. Het aantal boeken zal de komende tijd nog worden uitgebreid. Meer informatie kunt u op de website www.karaokelezen.nl vinden.

Hulp bij het schrijven (spelling)

Mensen met dyslexie maken veel spellingfouten. Hierdoor wordt hun geschreven werk vaak negatiever beoordeeld dan nodig is: sommige mensen letten helaas meer op de spelling dan op de inhoud.

Om het foutloos schrijven gemakkelijker te maken, zijn er verschillende technische hulp-middelen:

De PC met tekstverwerker en spraak-naar-tekst-knop, waardoor je minder fouten maakt. Voorleesprogramma’s, die extra spellinghulpjes bieden Het dicteerprogramma Dragon NaturallySpeaking, dat geschreven tekst opschrijft.

In de tekst hieronder bespreken we de mogelijkheden en beperkingen van deze toepas-singen. We hopen dat het dan gemakkelijker is de juiste toepassing te kiezen.

De tekstverwerker Word

Vrijwel elke computer heeft een tekstverwerkingsprogramma (bijvoorbeeld Word). Hoewel velen de mogelijkheden en voordelen van de tekstverwerker zelf ervaren, wordt de inzet binnen het onderwijs -helaas- soms tegengewerkt, omdat het de gemakzucht zou dienen of plagiaat zou aanmoedigen. Voor mensen met dyslexie kan Word ervoor zorgen dat je veel minder schrijffouten maakt.

Spellingcontrole

Strikt genomen controleert de spellingcontrole van een tekstverwerker de spelling niet. Wat de spellingcontrole wel doet, is getypte woorden vergelijken met de woorden van een intern woordenboek. Er zijn beperkingen bij de spellingcontrole: soms worden goed geschreven woorden onderstreept (bv. namen) en soms blijven fouten staan (bv. bij werkwoorden). Ondanks tekortkomingen is een spellingcorrector een interessante hulp voor wie spelling-problemen heeft. Dat is vooral het geval als men kiest voor ‘spellingcontrole tijdens het typen’. Door met de rechter muisknop op het onderstreepte woord te klikken, komen alternatieven tevoorschijn. Pas als deze geen oplossing bieden, zal hij moeten gokken. Berndt (2003) benadrukt dat iemand die de spellingcontrole op deze actieve manier gebruikt, zijn aandacht voor de correcte spelling verbetert. Bovendien verhoogt het de spellingvaardigheid van de gebruiker.

In een aantal gevallen van foutieve spelling kan de functie ‘autocorrectie’ hulp bieden. Bij lastige woorden die vaak geschreven moeten worden, kunnen zelfbedachte afkortingen automatisch worden omgezet in gewenste woorden. Dat werkt vergelijkbaar als op de telefoon: een fout getypt woord wordt automatisch verbeterd. Het werkt niet vlekkeloos, maar het kan helpen.

Grammaticale controle

Grammaticale controle van een tekstverwerker signaleert soms werkwoordsfouten, maar is voor het overige nog niet echt bruikbaar. Het aantal nuttige opmerkingen is te beperkt en vergt nogal wat leeswerk en kennis van de spraakkunst om tot een goed resultaat te komen.

Dicteren

De tekstverwerker Word heeft sinds enige tijd de knop Dicteren aan het programma toegevoegd. Als op die knop klikt, schakelt de microfoon van je laptop in. Je kunt in de microfoon spreken en de computer schrijft op wat je zegt. Je kunt losse, lastige woorden zeggen, maar ook hele zinnen laten opschrijven. Als je hele zinnen laat opschrijven, schrijft het programma alle werkwoorden en ook samengestelde woorden (woorden die je aan elkaar moet schrijven) goed op. Als een zin klaar is, moet je wel zelf zeggen dat hij een punt, vraagteken of uitroepteken moet plaatsen.

Voorlezen

Mensen met dyslexie laten tijdens het schrijven regelmatig woorden weg in een zin, of ze schrijven ze in de verkeerde volgorde. Als je de tekst na het schrijven laat voorlezen door Word, hoor je direct of je er een fout in de zin staat. Je kunt je zinnen zo veel gemakkelijker verbeteren. Voorlezen zit een beetje verborgen in de tekstverwerker: klik op het vergrootglas bij Zoeken. Typ dan het woord Voorlezen in. Nu verschijnen een paar voorleesknoppen. Probeer ze maar eens uit. Je kunt gemakkelijk de taal wisselen als dat nodig is.

Vertalen

Tenslotte kun je Word een stuk tekst of een hele tekst laten vertalen naar een andere taal. Om dat te kunnen, klik je op het vergrootglas naast Zoeken. Typ het woord Vertalen. Rechts in beeld verschijnt een venster waarin je kunt aangeven wat je wil vertalen (selectie of document) en in welke taal je wil vertalen. Het vertalen werkt nog niet vlekkeloos, maar het kan wel handig zijn als je gauw een indruk wil krijgen wat in een Engelse, Franse of Duitse tekst staat.

Spellinghulp bij voorleesprogramma’s

De voorleessoftware, die al eerder besproken is, heeft naast de taak om teksten voor te lezen, ook een taak bij het foutloos schrijven. Naast spellingcontrole hebben deze programma’s nog een aantal hulpjes die het foutloos schrijven vereenvoudigen. We bespreken deze mogelijkheden hieronder. In een tabel laten we zien hoe goed de verschillende programma’s deze hulp bieden:

Spellingcontrole: Spellingcontrole is in elk programma aanwezig. Het is een krachtige manier om fouten te verbeteren. De spellingcontrole van Sprint Plus is speciaal ontwikkeld voor mensen met dyslexie. Dit betekent dat bij veel meer fouten een alternatief aangeboden wordt, waaruit de dyslecticus kan kiezen.

Woordvoorspelling: alle professionele voorleesprogramma’s hebben een woordvoorspeller. Dat is een klein venstertje dat tijdens het typen op het scherm staat. Sprint Plus beschikt over de woordvoorspeller Skippy. Deze woordvoorspeller bevat 24.000 woorden in elk van de vier talen. Als het begin van een woord wordt getypt,

toont Sprint Plus een lijst met woorden die beginnen met de letters die reeds zijn getypt. Wanneer ‘con’ getypt is bijvoorbeeld, stelt Sprint Plus de volgende woorden voor die beginnen met het prefix ‘con’: contact, consument, conclusie, controleren, controle, continent, concentratie. Elke keer als je een extra letter typt, wordt de lijst met woorden aangepast. De programma’s Sprint Plus en Alinea beschikken over een zgn. slimme woordvoorspeller. Deze laat een tweede rijtje zien. In dat rijtje staan je woorden die je misschien bedoelt, maar met de verkeerde letters zijn geschreven. De meeste voorleesprogramma’s hebben trouwens slechts één rijtje.

Homofonenhulp: Homofonen zijn woorden die hetzelfde klinken, maar anders geschreven worden. Leerlingen met dyslexie hebben vaak moeite om de juiste spelling te vinden. De homofonenfunctie helpt bij het nemen van de juiste beslissing.Voorbeeld: je typt: In mij leggen alle vogels een ei. Welke ei/ij moet je gebruiken. Als je op het onderstreepte woord klikt, dan zie je dit venster:

Voorlezen tijdens en na het schrijven: alle voorleesprogramma’s kunnen tijdens het typen teksten voorlezen. De schrijver hoort dan meteen of hij fouten maakt. Het is ook mogelijk om het voorlezen na het schrijven in te schakelen.

Dicteerprogramma Dragon

Met dicteersoftware (Dragon NaturallySpeaking), kan men in verschillende talen tekst inspreken in een tekstverwerker, e-mail-programma en dergelijke. Dat gebeurt door de tekst te dicteren met de meegeleverde microfoon (headset). Na het invoeren van de tekst kan men met diverse gesproken commando’s wijzigingen aanbrengen, zoals tekst verwijderen, toevoegen en verplaatsen. Het corrigeren van verkeerd herkende woorden is eveneens mogelijk, net zoals het veranderen van de vormgeving van de tekst. Voorbeelden hiervan zijn: lettertype en -grootte wijzigen en regelafstand veranderen.

Bij jonge mensen heeft het programma soms wat moeite om de stem goed te herkennen. het programma te laten wennen aan de stem en spraak van de gebruiker. Het is dan zinvoller om met andere programma’s te werken.

Tenslotte

Op de website http://technischemaatjes.nl en www.dyslexiecentraal.nl worden de ontwikkelingen rondom technische hulpmiddelen voor dyslectici bijgehouden. U treft vergelijkingen aan van de hulpmiddelen. Op deze website vindt u ook filmpjes die een en ander toelichten. Er zijn links naar handige websites. Maak er gebruik van; de site is vollediger dan deze tekst. Bovendien: de teksten worden ook nog eens voorgelezen, al helemaal handig voor mensen die lezen niet zo gemakkelijk vinden.

Andere ondersteunende ICT-middelen bij dyslexie

Emindmaps

Om spreekbeurten voor te bereiden kan het handig zijn een mindmap te maken. Je zet het onderwerp in het midden, en alle hoofdstukjes eromheen. Als je mindmap klaar is, kun je hem als spiekbriefje gebruiken tijdens het presenteren. Mindmaps kun je ook goed gebruiken als je de leerstof van een vak als aardrijkskunde of geschiedenis wil samenvatten. Als je een goede mindmap hebt gemaakt, is het onthouden van de leerstof ineens een stuk gemakkelijker!

Emindmaps is een gratis mindmapprogramma (http://emindmaps.informer.com), dat heel gemakkelijk is in het gebruik: je kunt gemakkelijk kleuren veranderen en tekeningen toevoegen. Het nadeel is dat het een Engels programma is. De meeste kinderen vinden dat geen probleem.

Als je het programma downloadt, dan wordt ook de handleiding geïnstalleerd. Die staat in de map waarin het programma Emindmaps staat. Je kunt hem gemakkelijk printen

WRTS

Wrts is een handig online programma om woordjes te leren. Het is heel populair in het voortgezet onderwijs, waarin je nu eenmaal veel woordjes voor Engels, Frans en Duits moet leren. Je kunt zowel de uitspraak, spelling als vertaling oefenen. Heel handig. Het fijne van Wrts is dat van heel veel lesmethodes de woordenlijsten al ingevoerd zijn, zodat je dat niet zelf hoeft te doen.

Het programma is gratis, maar als je alle mogelijkheden wil blijven gebruiken moet je een abonnement nemen. Natuurlijk laat je dat je ouders of je school betalen.

Op de website van het programma staan handige filmpjes die je helpen om het programma goed te leren gebruiken. De handleiding verandert regelmatig. Daarom is het handig op de website te kijken hoe het precies werkt. Als je eenmaal weet hoe het programma werkt, zul je het vast vaak gebruiken.

Een belangrijke tip: als je woordjes moet oefenen, moet je op tijd beginnen met oefenen. Wacht niet tot vlak voor een overhoring of proefwerk, dan ben je meestal te laat met oefenen. Je kunt beter vaak en kort oefenen, dan heel lang en weinig!