વર્ષ� 22 અંક 1, સળંગ અંક 78 જાન્યુઆરી-માર્ચ� , 2017

વિવર્ચારસક્ષમતાનો માગ� - સંગઠિ�ત થવંુ

સંપાદકીય

ગરીબ મહિ�લાઓ માટે સૂક્ષ્મ-વીમા ઉત્પાદનો અને સેવાઓનો હિવકાસઃસેલ્ફ એમ્પલોઈડ હિવમેન્સ એસોસિસએશન (સેવા)ના 'વીમો-સેવા' ઈન્શ્યોરન્સકોઓપરેટિટવનો અનુભવ

'સામાસિ*ક ન્યાય'ની હિવભાવના (ગ્રાસરૂટ કાય- કર્તાા-ઓના ઉપયોગ માટે)

આપસિ0 પ્રબંધનઃ સંગઠનાત્મક જેોડાણો ર્તાથા હિવહિવધ હિ�ર્તાધારકો વચ્ચેસ�કારીર્તાાને પ્રોત્સાહિ�ર્તા કરવાની *રૂટિરયાર્તા

'રાઈટ્સ ઓફ પસ-ન્સ હિવથ ટિડસેસિબસિલટીઝ એક્ટ-2016' - ચાવીરૂપ લાક્ષણિણક્ર્તાાઓ

સંગટિઠર્તા કરવા અને *નએકત્રીકરણ કરવા વચ્ચેનો ર્તાફાવર્તા

સાંભળવાની હિCયા - 'દ્રહિEકોણ'

રાE્રીય આરોગ્ય નીહિર્તા - 2017 - સામાન્ય લોકો માટે આરોગ્ય સેવાની નવી ર્તાક

અધિધકાર પ્રાહિIની મંત્રણા માટે સામાસિ*ક કરાર -જ્ઞાહિર્તાગર્તા માળખા �ેઠળ બદલાઈ ર�ેલાંં પાસાંઓ

સાંપ્રત પ્રવાહ

સંપાદકીયસક્ષમતાનો માગ� - સંગઠિ�ત થવંુગરીબ વગ- સ0ાથી વંધિચર્તા �ોવાને કારણે હિનઃસ�ાયર્તાા અને પોર્તાાના જીવનના સંદભ-માં �ંમેશા સર્તાર્તા ભય અનુભવે છે. રે્તાઓના જીવનનો દોરીસંચાર અન્ય શક્તિક્ર્તાઓના �ાથમાં �ોય છે અને આ શક્તિક્ર્તાઓ પર રે્તાઓનંુ કોઈ હિનયંત્રણ �ોરંુ્તા નથી. આ પટિરક્તિOહિર્તા બદલવા માટે 'સક્ષમર્તાા' * એક માત્ર ઉપાય છે. ગરીબીની સમસ્યા પાછળ ઘણાં કારણો *વાબદાર છે. પ્રથમ ર્તાો *મીન, પાણી, *ંગલ, ખની*, મશીનો વગેરે *ેવાં સંસાધનો પર રે્તામનંુ કોઈ હિનયંત્રણ નથી. બી*ંુ કે, મોટા ભાગના ગરીબ લોકો પરંપરાગર્તા રીરે્તા રા*કીય અને સામાસિ*ક રીરે્તા પછાર્તા છે. ગરીબ મહિ�લાઓની ક્તિOહિર્તા વધુ ખરાબ છે. અસક્ષમર્તાા કોઈ એક કે્ષત્ર પૂરર્તાી સીધિમર્તા નથી. કોઈ એક ક્ષેત્રમાં હિનઃસ�ાય �ોવાના કારણે *ે-રે્તા વ્યક્તિક્ર્તા અન્ય ક્ષેત્રોમાં પણ હિનઃસ�ાય * ર�ે છે. આ અસક્ષમર્તાા રા*કીય, આર્થિથTક અને સામાસિ*ક સ્વરૂપની �ોઈ શકે છે.

સામાસિ*ક ક્ષેત્રમાં આરોગ્ય, સિશક્ષણ, પાણી, સ્વચ્છર્તાા, ર�ેઠાણ ર્તાથા અન્ય બાબર્તાોનો સમાવેશ થાય છે. આ *રૂટિરયાર્તાો સંર્તાોષવાની *વાબદારી સરકારની �ોવા છર્તાાં, મોટા ભાગનાં લોકો ખાનગી કે્ષત્રની સેવાઓ થકી આ *રૂટિરયાર્તાો સંર્તાોષે છે. ગરીબ લોકો સરકારી વ્યવOાઓ સરળર્તાાથી મેળવી શકર્તાા નથી. આર્થિથTક અને સામાસિ*ક રીરે્તા સક્ષમ �ોય રે્તાવા લોકો રા*કીય સ્ર્તારે પણ સરળર્તાાથી સક્ષમ થઈ જોય છે. સંગઠનની રચના એ સક્ષમ થવા માટેની ગુરૂચાવી છે. સંગઠનની રચના થકી હિનબ-ળ લોકો શક્તિક્ર્તાશાળી બને છે. સંગટિઠર્તા થવાથી રે્તાઓ પોર્તાાના અધિધકારો પ્રત્યે જોગૃર્તા થાય છે. આથી રે્તામને ઘણી જોણકારી મળે છે *ેના કારણે રે્તાઓમાં એવા આત્મહિવશ્વાસનો સંચાર થાય છે કે રે્તાઓ પણ પોર્તાાનંુ અને પોર્તાાના પટિરવારન ું જીવન ધોરણ સુધારવાની યોગ્યર્તાા ધરાવ ે છે. સંગઠન રચવાથી વ્યક્તિક્ર્તાની હિવચારવાની, સમ*વાની અને અનુભવવાની રીર્તા * બદલાઈ જોય છે. રે્તામની ભૌહિર્તાક પટિરક્તિOહિર્તામાં પણ સુધારો થવા માંડે છે. ઓછી મૂડી ધરાવનારા ઉત્પાદકો સંગટિઠર્તા થઈને *થ્થાબંધ ભાવોમાં કાચો માલ ખરીદી શકે છે. બજોરમાં એકલા પ્રવેશ કરવામાં અસમથ-ર્તાા અનુભવર્તાા ખેડૂર્તાો સામૂહિ�ક ધોરણે બજોરમાં પોર્તાાનંુ Oાન ઊભંુ કરી શકે છે. ગરીબ મહિ�લાઓ પોર્તાાની નાની બચર્તા થકી 'Oાહિનક બચર્તા બેન્ક' બનાવી શકે છે. *મીન-હિવ�ોણા મ*ૂરો *મીનની સંયુક્ર્તા માસિલકી મેળવી શકે છે. ગામની મહિ�લાઓ સંગટિઠર્તા થઈને શાળા ચલાવી શકે છે અથવા ર્તાો આંગણવાડી કે આરોગ્ય કેન્દ્ર શરૂ કરી શકે છે. સંગઠનથી શક્તિક્ર્તા વધે છે અને રે્તામની ર*ૂઆર્તાો પર ધ્યાન આપવામાં આવે છે. આ વધર્તાી શક્તિક્ર્તાઓ * સંગઠનનો આધાર છે. સંગઠન મારફર્તા પોર્તાાની વાર્તા ર*ૂ કરી શકાય છે. નીહિર્તાઓ બદલી શકાય છે. નવા કાયદા ઘડી શકાય છે અને નીહિર્તા ઘડવા કે્ષત્રે પ્રહિર્તાહિનધિધત્વ કરી શકાય છે.

ગરીબોને સંગટિઠર્તા કરવા માટે બે પાસાં મ�ત્વનાં છે - પ�ેલંુ ર્તાો, ગરીબોના હિ�ર્તામાં �ોય રે્તાવા કોઈ મુદ્દા પર સંઘષ- કરવો. સંગઠનનો બીજેો મુદ્દો કાય- Cમ આધાટિરર્તા �ોય છે. આ પરથી એ સુહિનણિ^ર્તા થાય છે કે સંગઠન રચવાનો પ્રયત્ન લાંબા સમય સુધી ચાલુ ર�ેશે. મ*બૂર્તા ટકાઉ સંગઠન રચવા માટે સંગઠનનંુ હિનયંત્રણ, સંગઠનની સેવા લેનારા સભ્યો દ્વારા * કરવામાં આવે રે્તા *રૂરી છે. નાનાં કદનાં સંગઠનોનંુ સંચાલન, વ્યવOાપન અને હિનયંત્રણ, લોકો દ્વારા �ાથ ધરારંુ્તા �ોય છે. જ્યારે હિવશાળ સંગઠનો માટે કુશળ વ્યક્તિક્ર્તાઓની સેવા લઈ શકાય છે. લોકસંગઠનનંુ સ્વરૂપ લોકશા�ી ઢબનંુ �ોવંુ જેોઈએ.

લોકસંગઠનનંુ સૌથી નાનંુ કદ, ગ્રામ કે રે્તાના કરર્તાાં પણ નાના સ્ર્તારનંુ �ોય છે. સ્વ-સ�ાય *ૂથો એ લોક સંગઠનનાં સૌથી નાનાં એકમો �ોય છે. આ *ૂથો સિ*લ્લા, રાજ્ય ર્તાથા રાE્રીય સ્ર્તાર સુધી હિવસ્ર્તારવાં જેોઈએ. *ૂથનાં સભ્યોને વધુમાં વધુ લાભ મળી ર�ે રે્તા માટે દેશની મુખ્ય પ્રવા�ની સંOાઓ સાથે જેોડાણ સાધવંુ *રૂરી છે કારણ કે સ્વૈક્તિચ્છક સંOાઓ લોક સંગઠનનંુ Oાન લઈ શકે ન�ીં. વળી આ સંOાઓ દેશમાં એકસમાન સ્વરૂપે ફેલાયેલી �ોર્તાી નથી. ઉપરાંર્તા સ્વૈક્તિચ્છક સંOા Oાપવા માટે સેવા

ર્તાથા ત્યાગની ભાવના ધરાવર્તાા લોકો �ોય રે્તા *રૂરી છે. ત્રી*ંુ કે *ે સંગઠનનંુ સંચાલન સાચા અથ-માં લોકો * કરર્તાા �ોય રે્તાવા સંગઠન દ્વારા લોકોમાં સક્ષમર્તાાનો વધારો થાય છે.

નીહિર્તાના ઘડવૈયાઓ મોટાભાગે એવો મર્તા ધરાવર્તાા �ોય છે કે પંચાયર્તાી રા* અને લોકસંગઠન બંને એક * છે. પંચાયર્તાો અને અન્ય પંચાયર્તાી રા* સંOાઓએ * હિવકાસના ર્તામામ કાય- Cમોનંુ સંચાલન કરવાની *વાબદારી સંભાળવી જેોઈએ. પંચાયર્તાી રા* સંOાઓ રા*કીય સંOાઓ છે. આ સંOાઓના કાય- Cમો હિવકાસલક્ષી �ોય છે. આ સંOાઓએ હિવકાસલક્ષી કાયો-ને સ�ાય અને સ�કાર પૂરાં પાડવાં જેોઈએ. જેો કે, રે્તાનો અથ- એ નથી કે સ્વયં પંચાયરે્તા * સંગઠન ચલાવવંુ જેોઈએ. રા*કીય અને હિવકાસ સંગઠનોનંુ સંચાલન કરવા વચ્ચે *ે ર્તાફાવર્તા છે, રે્તા ર્તાફાવર્તા ન સમજી શકવાને કારણે નીહિર્તા ઘડવૈયાઓ એવંુ માને છે કે ગામમાં કોઈપણ સ�કારી સધિમહિર્તા Oાપવાની *રૂર નથી કારણ કે સ�કારી સધિમહિર્તાઓનંુ સંચાલન અંરે્તા ર્તાો ચંૂટાયેલી પંચાયર્તા * કરશે. આ બંને સંOાઓનાં કાયો- *ુદાં-*ુદાં છે પરંરુ્તા રે્તામની વચ્ચે પારસ્પટિરક જેોડાણ મ*બૂર્તા �ોય રે્તા મ�ત્ત્વનંુ છે.

લોકસંગઠનોને સંગટિઠર્તા કરીને * સક્ષમર્તાા મેળવી શકાય છે. રેનાના ઝાબવાલા (સેવા)એ લોક સંગઠનોને આગળ ધપાવવા માટે અને ગરીબોને પ્રોત્સાહિ�ર્તા કરવા માટેની *રૂરી નીહિર્તાઓ અંગેનાં સૂચનો આપ્યાં છે, *ે નીચે પ્રમાણે છેઃ

1. ગરીબ કલ્યાણ કાયો-ને આગળ ધપાવવા માટે આર્થિથTક મુદ્દાઓને ધ્યાનમાં રાખીને સંગઠન રચવંુ અસરકારક બની ર�ે છે. રો*ગારી, સુરક્ષા, આવકવૃસિh વગેરે પટિરબળોને કારણે ગરીબોની આર્થિથTક પટિરક્તિOહિર્તામાં સુધારો થાય છે.

2. ખાનગીકરણ અને ઉ0રદાધિયત્વ ગરીબ-ર્તારફી �ોય ર્તા ે *રૂરી છે. સ�કારી સંસાધનોનંુ ખાનગીકરણ Oાહિનક લોકસંગઠનોના હિ�ર્તામાં �ોવંુ જેોઈએ. જેો Oાહિનક માછીમારો માટે કોઈ ર્તાળાવનંુ ખાનગીકરણ કરવામાં આવે કે *ંગલમાં વસનારા Oાહિનક લોકો માટે રે્તા *ંગલનંુ ખાનગીકરણ કરવામાં આવે, ર્તાો રે્તાનાથી લોકશક્તિક્ર્તા વધશે. રેશનની દુકાન, આરોગ્ય કેન્દ્ર, સિશક્ષણ વગેરે *ેવી સરકારી સેવાઓને ગરીબો પ્રત્યે ઉ0રદાયી બનાવવી જેોઈએ.

3. હિવકાસલક્ષી કાયો-માં મહિ�લાઓને નેરૃ્તાત્વની ર્તાક મળવી જેોઈએ. મહિ�લાઓ રોજિ*Tદા હિવકાસ સાથે જેોડાયેલા મુદ્દાઓ ર*ૂ કરર્તાી �ોય છે. આથી * શક્ય �ોય ત્યાં સુધી લોકસંગઠનનંુ નેરૃ્તાત્વ મહિ�લાઓને સોંપવંુ જેોઈએ.

4. લોકસંગઠનોનંુ ક્ષમર્તાાવધ- ન કરવાનંુ ર્તાથા રે્તામને સ�કાર પૂરો પાડવાનંુ કાય- સ્વૈક્તિચ્છક સંOાઓ, સરકાર, યુહિનવર્સિસTટી ર્તાથા ર્તાાલીમ સંOાઓએ �ાથ ધરવંુ જેોઈએ.

5. લોકસંગઠનોમાં હિવશ્વસનીયર્તાા ઊભી કરવા માટે રે્તામના હિ�ર્તામાં �ોય રે્તાવી નીહિર્તાઓ ઘડાવી જેોઈએ.

ગરીબ મહિ�લાઓ માટે સૂક્ષ્મ-વીમા ઉત્પાદનો અને સેવાઓનો હિવકાસઃ સેલ્ફ એમ્પલોઈડ હિવમેન્સ એસોસિસએશન (સેવા)ના

'વીમો-સેવા' ઈન્શ્યોરન્સ કોઓપરેટિટવનો અનુભવ- મિમરાઈ રે્ચર્ટ�જી

ચેરપસ- ન, નેશનલ ઇન્શ્યોરન્સ 'વીમો-સેવા' કોઓપરેટિટવ અને ટિડરેક્ટર, સેવા સોશ્યલ સિસક્યોટિરટીહિપ્રન્સ માહિ�ડોલ એવોડ- કોન્ફરન્સ, 2016 સમયે ર*ૂ કરવામાં આવેલા મુખ્ય સંબોધનમાંથી.

જોન્યુઆરી, 29, 2016, બંેગકોક, થાઇલેન્ડ

ભારર્તામાં મોટાભાગનો, 93 ટકા શ્રધિમક ગરીબ વગ- અસંગટિઠર્તા અથ- રં્તાત્ર સાથે સંકળાયેલો છે. મોટાભાગના અસંગટિઠર્તા કામદારો નોકરીદાર્તાા-નોકરીકર્તાા- વચ્ચેનો ક્તિOર સંબંધ નથી ધરાવર્તાા �ોર્તાા. વળી ઘણા લોકો સ્વરો*ગારી કરર્તાા �ોય છે. *ેમ કે ફેટિરયા, કારીગર કે એ પ્રકારનાં અન્ય નાનાં-મોટાં કામ કરર્તાાં �ોય છે. 'ખેર્તાી' એ આ*ે પણ મોટાભાગના ભારર્તાીયો માટે આજીહિવકાનો મુખ્ય સ્રોર્તા છે. રે્તામાંથી મોટાભાગનાં લોકો સ્વ-રો*ગારી સાથે સંકળાયેલા, નાના અને સીમાંર્તા ખેડૂર્તાો છે. અસંગટિઠર્તા કામદારોની લાક્ષણિણકર્તાા એ છે કે રે્તાઓ થોડંુ કે નજીવંુ કામ અને આવકની નહિ�વર્્તા સુરક્ષા ધરાવર્તાા �ોય છે. રે્તાઓ આરોગ્યની કાળજી, બાળ સંભાળ, મૂળભૂર્તા સુહિવધાઓ સાથેનો આશ્રય, વીમા કવચ અને પેન્શન *ેવી પાયાના સ્ર્તારની સામાસિ*ક સુરક્ષાથી પણ વંધિચર્તા �ોય છે. એટલંુ * ન�ીં, આ પૈકીના ઘણા શ્રધિમકો માટે 'ખાદ્ય સુરક્ષા' આ*ે પણ એક મુખ્ય સમસ્યા છે.

ભારર્તાના અસંગટિઠર્તા અને ગરીબ શ્રધિમકોમાં મહિ�લાઓનંુ પ્રમાણ મોટંુ છે. મહિ�લાઓ મ�દ્અંશે ર્તામાકુ ઉગાડવી ર્તાથા રે્તાના પ્રોસેજિસTગ *ેવાં જેોખમી કાયો- સાથે સંકળાયેલી �ોય છે ર્તાથા રે્તામને ઘણંુ * ઓછંુ મ�ેનર્તાાણંુ ચૂકવાય છે. અન્ય દેશોની *ેમ ભારર્તામાં પણ અસંગટિઠર્તા કે્ષત્ર, ગરીબી અને સ્ત્રી-પુરુષ સમાનર્તાા (*ેન્ડર)ના પાસાં પરસ્પર સંકળાયેલાં છે.

'સેલ્ફ એમ્પ્લોઇડ હિવમેન્સ એસોસિસએશન' (સેવા), એ અસંગટિઠર્તા કે્ષત્રની મહિ�લા કામદારોનંુ રાE્રીય સંગઠન છે. �ંુ આ સંગઠન સાથે સંકળાયેલી છંુ. આશરે ચાર દાયકા અગાઉ ઇલા ભટ્ટ ે 'સેવા'ની Oાપના કરી �ર્તાી. ઇલા ભટ્ટ, વકીલ અને શ્રધિમક (કામદાર) સંગઠક છે. અસંગટિઠર્તા મહિ�લા શ્રધિમકોએ બે છેડા ભેગા કરવા માટે વેઠવી પડર્તાી મુશ્કેલીઓ ર્તારફ ધ્યાન *ર્તાાં ઇલાબ�ેને આ કે્ષત્ર ે કામગીરી કરવાનો હિનધા- ર કયો-. ગણ્યાગાંઠ્યા ફેટિરયાઓ સાથે શરૂ થયેલી 'સેવા' આ*ે આશરે વીસ લાખ સભ્યો ધરાવરંુ્તા હિવશાળ સંગઠન બની ચૂક્યું છે. સાથે * 'સેવા' આહિxકા અને એસિશયામાં હિવહિવધ સંગઠનોને પ્રોત્સાહિ�ર્તા પણ કરે છે. ઘરેથી કામ કરર્તાા કામદારોના કલ્યાણ માટે કામ કરર્તાી '�ોમનેટ થાઇલેન્ડ',

આવી * એક ભધિગની સંOા છે. 'સેવા'ને, દેશને આઝાદ કરાવવામાં બ�ુમૂલ્ય યોગદાન આપનાર મ�ાત્મા ગાંધી દ્વારા પે્રરણા મળી છે. સેવા, ગાંધીજી *ેને બીજી આઝાદી ક�ે છે - રે્તા ભૂખ અને ગરીબાઈથી આઝાદી મેળવવા માટેની લડર્તા ચાલુ રાખવા માટે કટિટબh છે. ગાંધીજીએ �ાકલ કરી �ર્તાી કે પ્રથમ આઝાદી મેળવી લીધા બાદ ર્તામામ ભારર્તાીયોએ ઉપરોક્ર્તા બીજી આઝાદી મેળવવા ર્તારફ આગેકૂચ કરવી જેોઈએ. વષો- વીર્તાવા સાથે આપણે સમજી શક્યાં છીએ કે જ્યારે ગરીબ વગ- સંગટિઠર્તા થાય, એક્ર્તાાની ભાવના કેળવે અને પોર્તાાનાં સભ્યપદ આધાટિરર્તા સંગઠનો હિવકસાવ ે (*ેના રે્તાઓ વપરાશકર્તાા- �ોય, વ્યવOાપક �ોય અને માસિલક �ોય), ત્યારે * બીજી આઝાદી મેળવી શકાશે. આ સામૂહિ�ક સંગઠનો મારફર્તા * ગરીબો રો*બરો*ના જીવનમાં રે્તાઓને સ�ન કરવા પડર્તાા શોષણ અને અન્યાયનો પ્રહિર્તાકાર કરી શકશે. મહિ�લા કામદારોએ ઘરમાં, પોર્તાાના સમુદાયમાં અને સાથે * સમા*માં દરેક ર્તાબક્કે જોહિર્તાગર્તા ભેદભાવનો સામનો કરવો પડર્તાો �ોવાથી રે્તાઓ માટે આ સંગઠનો અત્યંર્તા *રૂરી છે.

અમે સમજી શક્યાં છીએ કે 'સેવા'ની અમારી બ�ેનોની માફક ગરીબ મહિ�લાઓ ઘર કક્ષાએ પૂણ- રો*ગારી મેળવીને ગરીબીના ચCમાંથી બ�ાર નીકળીને સ્વ-હિનભ- રર્તાા ર્તારફ આગળ વધી શકે છે. પૂણ- રો*ગારીમાં કાય- અને આવકની સુરક્ષા, ખાદ્ય સુરક્ષા અને સામાસિ*ક સુરક્ષાનો સમાવેશ થાય છે. રે્તામાંથી, સામાસિ*ક સુરક્ષામાં અગાઉ ઉલ્લેખાયેલી મૂળભૂર્તા સુહિવધાઓ અને સેવાઓ, *ેવી કે, આરોગ્ય સંભાળ, બાળ સંભાળ, દરેક ઘરમાં પાણીના જેોડાણ અને શૌચાલય સાથેના આશ્રયOાન, વીમાકવચ અને પેન્શનનો સમાવેશ થવો જેોઈએ. આ ર્તામામ સેવાઓ અને સુહિવધાઓ ત્યારે * શક્ય બને, જ્યારે મહિ�લાઓ રે્તામનંુ પોર્તાાનંુ સંગઠન રચીને રે્તામની સમસ્યાઓનાં સ*-નાત્મક ઉપાયો શોધવા કે્ષત્રે કામગીરી કરે. 'સેવા' દ્વારા સભ્યપદ આધાટિરર્તા 5,000 કરર્તાાં વધુ નાનાં, મધ્યમ અને હિવશાળ સંગઠનો Oાપવામાં આવ્યાં છે. બોડ- માં લોકશા�ી ઢબે મહિ�લાઓને ચંૂટવામાં આવે છે અને રે્તાઓ સમાવેશક અને સમાનર્તાાના ધોરણે પોર્તાાની પ્રાથધિમકર્તાાઓ નક્કી કરે છે.

મ�ાત્મા ગાંધી જોણર્તાા �ર્તાા કે, દેશમાં હિવશાળ સંખ્યામાં ગરીબ વસ્ર્તાી �ોવાથી અત્યંર્તા ગરીબ ર્તાથા સમા*ના સૌથી વધુ *રૂટિરયાર્તામંદ અને વંધિચર્તા વગ- ને ધ્યાનમાં રાખીને પ્રાથધિમકર્તાાઓ નક્કી કરવી *રૂરી છે. ગાંધીજીએ કહ્યું �રંુ્તા કે, ર્તામે જેોયા �ોય રે્તાવા ગરીબ અને નબળા વ્યક્તિક્ર્તાનો ચ�ેરો યાદ કરો અને સ્વયંને પ્રશ્ન કરો કે, ર્તામે *ે પગલંુ ભરવા *ઈ રહ્યા છો, રે્તાનાથી રે્તા વ્યક્તિક્ર્તાને કોઈ લાભ થશે ખરો? શંુ ર્તામારા આ પગલાથી રે્તા વ્યક્તિક્ર્તા રે્તાના જીવન અને રે્તાની હિનયહિર્તા પર હિનયંત્રણ મેળવી શકશે? 'સેવા'માં અમે ગાંધીજીએ ચીંધેલા માગ- પર ચાલવાનો પ્રયત્ન કરીએ છીએ અને ભારર્તાીય સમા*ના અત્યંર્તા ગરીબ વગ- - અસંગટિઠર્તા ક્ષેત્રની મહિ�લા કામદારો પર ધ્યાન આપીએ છીએ. નાણાંકીય સેવાઓ એ અમારી 'સેવા'ની બ�ેનોની પ્રાથધિમકર્તાાઓ અને *રૂટિરયાર્તાો પૈકીની એક છે. શરૂઆર્તાના ટિદવસોથી * મહિ�લાઓને સમજોવવામાં આવ્યંુ �રંુ્તા કે, જેો રે્તાઓ નાણાં ધીરનાર અને વ્યા*ખોરોનંુ શરણ લેર્તાી ર�ેશે

ર્તાો રે્તાઓ ગરીબીમાંથી બ�ાર ન�ીં નીકળી શકે. સાથે * રે્તામને પોર્તાાની બચર્તા માટે સલામર્તા Oાન મળી ર�ે અને ત્યારબાદ પોષણક્ષમ ધિધરાણ સેવાઓ મળી ર�ે રે્તા *રૂરી �રંુ્તા. રે્તામની પોર્તાાની * સ�કારી બેન્ક - 'સેવા બેન્ક' દ્વારા રે્તામને આ સેવાઓ પૂરી પાડવામાં આવી, ત્યારબાદ રે્તામણે વીમાકવચ માટેની રે્તામની *રૂટિરયાર્તા વ્યક્ર્તા કરી. કપડાં વેચવાનો વ્યવસાય કરર્તાી કાય- કર્તાા- અને સંગઠનની નેર્તાા આયેશાએ *ણાવ્યા પ્રમાણે: "અમે ઘણી મ�ેનર્તા કરીએ છીએ અને બચર્તા કરીએ છીએ. પરંરુ્તા ઘરમાં કોઈ સિબમારી આવે કે પટિરવારના કોઈ સભ્યનંુ મૃત્યુ થાય ત્યારે અમારી ર્તામામ બચર્તા વપરાઈ જોય છે અને અમારે કાં ર્તાો નાણાં ધીરનાર પાસે *વંુ પડે છે કે ઘરેણાં ગીરવે મૂકવાં પડે છે અને દેવંુ કરવંુ પડે છે. આવી પટિરક્તિOહિર્તામાં અમે સ્વ-હિનભ- ર કેવી રીરે્તા બની શકીએ?"

આયેશાનાં સ�કમી- અને *ૂનાં કપડાં વેચીને ગુ*રાન ચલાવર્તાાં નાનુબેને રે્તામનો વ્યવસાય ઊભો કરવા માટે સેવા બેન્કમાંથી 27 વખર્તા લોન લીધી છે. નાનુબેન ક�ે છે, "મારા *ેવી મહિ�લાઓને ધિધરાણની *રૂર પડર્તાી �ોય છે. અમે અમારી પોર્તાાની બેન્કમાંથી પોસાય રે્તાવા દરે લોન મેળવી શકીએ છીએ. મારા પહિર્તાનંુ મૃત્યુ થયંુ, રે્તા સમયે મંે મારી ર્તામામ બચર્તા રે્તામની લૌહિકક હિCયાઓ પાછળ ખચી- નાંખી. �ંુ ઘણા સમય સુધી લોનની પુનઃચૂકવણી કરી શકી ન�ોર્તાી. મારા *ેવી મહિ�લાઓ વીમાકવચ ધરાવર્તાી �ોય રે્તા *રૂરી છે."

આયેશા અને નાનુબેન *ેવી અન્ય �જ્જોરો મહિ�લાઓએ પણ વીમા કવચ માટે 'સેવા' સમક્ષ ર*ૂઆર્તા કરી છે. 70 ના દાયકાના અંર્તા ભાગમાં અમે ઘણી રાE્રીયકૃર્તા વીમા કંપનીઓનો સંપક- સાધ્યો �ર્તાો. અગાઉ બેન્કો મહિ�લાઓને 'રે્તા મહિ�લાઓ બેન્કેબલ નથી' (પૂરર્તાી આવક નથી ધરાવર્તાી) એમ ક�ીને વીમો આપવાનો ઇનકાર કરર્તાી �ર્તાી. �વે રે્તામને ક�ેવામાં આવ્યંુ કે, 'રે્તા મહિ�લાઓ 'બેડ ટિરસ્ક' છે (અથા- ર્્તા રે્તામને વીમા કવચ આપવંુ જેોખમી છે) અને રે્તાથી વીમા કંપનીઓ રે્તામને વીમા સુરક્ષા �ેઠળ આવરી શકશે ન�ીં. 1992 માં જ્યારે સેવાની સભ્ય સંખ્યા 50,000 પર પ�ોંચી, ત્યારે વીમા કંપનીઓ મહિ�લાઓને વીમાકવચ �ેઠળ આવરી લેવા અંગે ચચા- કરવા સંમર્તા થઈ.

શરૂઆતવીમા કંપનીઓએ અગાઉ કદી અસંગટિઠર્તા મહિ�લા કામદારો સાથે રૂબરૂ વાર્તાચીર્તા કરી ન�ોર્તાી. ધીમે-ધીમે રે્તા કંપનીઓ આ મહિ�લાઓની *રૂટિરયાર્તાો, રે્તામની પોષણક્ષમર્તાા અને *રૂરી સેવા કેવી રીરે્તા પૂરી પાડવી રે્તા હિવશે સમ*ણ મેળવર્તાી થઈ. મહિ�લાઓએ *ણાવ્યંુ કે, રે્તામને જીવન વીમો અને સિબન-જીવન (નોન-લાઇફ) વીમો (આરોગ્ય, અકસ્માર્તા અને ધિમલકર્તાનો વીમો) એમ બંને પ્રકારના વીમા કવચની *રૂર �ર્તાી. આમ, 1992 માં સૂક્ષ્મ વીમા કવચ ર્તારફની લાંબી સફરની શરૂઆર્તા થઈ. 2009 સુધીમાં મહિ�લાઓ રે્તામની પોર્તાાની સ�કારી મંડળી Oાપવા માટેનો *રૂરી સૂક્ષ્મ વીમા અનુભવ ધરાવર્તાી �ર્તાી. રે્તાથી, 12,000 હિ�ર્તાધારકો સાથે 'નેશનલ વીમો સેવા ઇન્શ્યોરન્સ કોઓપરેટિટવ'ની હિવધિધસર નોંધણી

કરાવવામાં આવી. ર્તામામ હિ�ર્તાધારકો દેશનાં પાંચ રાજ્યોના અસંગટિઠર્તા ક્ષેત્રની મહિ�લા કામદારો છે. સભ્યપદ આધાટિરર્તા અન્ય અધિગયાર સંગઠનોની સાથે સાથે સેવા બેન્ક અને સેવાની આરોગ્ય કે્ષત્રની સ�કારી મંડળીઓ *ેવાં રે્તામનાં કેટલાંક સંગઠનોએ પણ આ નવી સ�કારી પ�ેલમાં રોકાણ કયુ� . મહિ�લાઓ અને રે્તામનાં સંગઠનો હિ�ર્તાધારકો �ોય રે્તા પ્રકારની આ પ્રથમ સ�કારી મંડળી છે. વળી, ફક્ર્તા મહિ�લાઓ * વીમા પોસિલસી ધારક �ર્તાી અને રે્તામના મારફર્તા પોર્તાાના પટિરવારોને પણ આ વીમાકવચ �ેઠળ આવરી લઈ શકાય છે. આ*ે વીમો સેવા 1,00,000 કરર્તાાં વધુ વીમા ધારક મહિ�લાઓને 10 વીમા ઉત્પાદનો પૂરાં પાડે છે. આ ઉત્પાદનોમાં આરોગ્ય વીમો, જીવન અને અકસ્માર્તા વીમો ર્તાથા �ોક્તિસ્પટલમાં દાખલ થવાને કારણે આવકમાં થયેલા નુકસાન બદલના વીમાનો સમાવેશ થાય છે.

'વીમો-સેવા' સૂક્ષ્મ વીમા ઉત્પાદનો હિવકસાવવા, વીમાની હિવભાવના અંગે મહિ�લાઓને *રૂરી માહિ�ર્તાી પૂરી પાડવી, સાનુકૂળ ઉત્પાદનો પૂરાં પાડવા માટે અને રે્તા ઉત્પાદનો વેચવા માટે મોટી વીમા કંપનીઓ સાથે જેોડાણ કરવંુ, ઝડપી સેવા પૂરી પાડવા માટે ડેટા બેઝની જોળવણી કરવી અને ક્લેઇમ અંગે કાય- વા�ી કરવી વગેરે સહિ�ર્તાની બ�ુહિવધ સેવાઓ પૂરી પાડે છે. 'વીમો સેવા' મહિ�લાઓને 'સેવા' દ્વારા પૂરી પાડવામાં આવર્તાી અન્ય સેવાઓ (*ેમ કે, 'સેવા બેન્ક' દ્વારા બેન્કિન્કTગ અને લોક સ્વાસ્થ્ય આરોગ્ય સ�કારી મંડળી થકી પ્રાથધિમક આરોગ્ય) સાથે પણ સાંકળે છે.

ગરીબ મવિહલાઓની પ્રાથમિમકતાઓ અને જરૂઠિરયાતો વિવશે જાણકારી મેળવવીઅસંગટિઠર્તા કે્ષત્રની મહિ�લા કામદારોને વીમા સુરક્ષા પૂરી પાડવાનંુ કાય- મુશ્કેલ �રંુ્તા. પણ, �ંમેશની માફક મહિ�લાઓએ * માગ- શોધી કાઢ્યો. સૌપ્રથમ શ�ેર અને ગામનાં અમારાં સભ્યો સાથે સલા�-મસલર્તા કરવામાં આવી. અમે યુવાન અને વૃh મહિ�લાઓ સાથે મસલર્તા કરીને રે્તામની પ્રાથધિમકર્તાાઓ અને *રૂટિરયાર્તાો જોણવાનો પ્રયત્ન કયો-. મહિ�લાઓ વીમા સેવાઓ મેળવવા માટે ઉત્સાહિ�ર્તા �ર્તાી અને રે્તાઓ હિપ્રમીયમ ચૂકવવા માટે પણ રૈ્તાયાર �ર્તાી. ત્યારબાદ અમે આ મહિ�લાઓની *રૂટિરયાર્તાો, કયાં ઉત્પાદનોની રે્તામને સૌથી વધુ *રૂર છે અને હિપ્રમીયમની કેટલી રકમ રે્તાઓ ચૂકવી શકે રે્તામ છે રે્તાની ઊંડી સમ*ૂર્તાી મેળવવા માટે ગ્રામીણ અને શ�ેરી હિવસ્ર્તાારોમાં સવ�ક્ષણ �ાથ ધયુ� . આ સવ�ક્ષણનાં ર્તાારણો સંગઠનમાં વ્યાપકપણે જો�ેર કરવામાં આવ્યા, મહિ�લાઓ સાથેની ર્તાથા અન્ય બેઠકોમાં રે્તા ર*ૂ કરવામાં આવ્યા, *ેથી સંભહિવર્તા વીમા ઉત્પાદનો અંગેના રે્તાઓના મંર્તાવ્યો મેળવી શકાય અને અમારા ગરીબ સભ્યોને રે્તા ઉત્પાદનો પ્રાI થઈ શકે રે્તા માટેના ઉપાયો શોધી શકાય.

સૂક્ષ્મ વીમા ઉત્પાદનો વિવકસાવવાત્યારપછી અમે સૂક્ષ્મ વીમા ઉત્પાદનો હિવકસાવવા માટે મહિ�લાઓ ર્તાથા વીમા કંપનીઓના હિનષ્ણાર્તાો સાથે નાની કાય- સિશસિબરોનંુ આયો*ન કયુ� . ઉપરાંર્તા 'સેવા'ની બ�ેનો માટે વીમાનંુ કે્ષત્ર નવંુ-સવંુ �ોવાથી અમે વીમાની હિવભાવના અંગે ર્તાાલીમ સત્રો પણ ગોઠવ્યાં. જ્યારે મહિ�લાઓ એવા પ્રશ્નો પૂછે કે, જેો �ંુ

માંદી ન પડી ર્તાો? શંુ મને મારા પૈસા પાછા મળશે?, ત્યારે અમારે ધીર*પૂવ- ક રે્તામને સમ*ૂર્તાી આપવી પડી �ર્તાી. જેોખમની ક્તિOહિર્તાને પ�ોંચી વળવા માટેની એવી હિવભાવના કે *ેમાં ર્તામામ વ્યક્તિક્ર્તાઓ યોગદાન આપે, પરંરુ્તા ફક્ર્તા થોડી વ્યક્તિક્ર્તાઓને * ક્લેઇમ દ્વારા રે્તાના લાભ પ્રાI થાય. આ હિવચાર મહિ�લાઓને ગળે ઊર્તારર્તાાં ખાસ્સો સમય લાગ્યો �ર્તાો. 'વીમો સેવા'ના પ્રથમ પાંચ વષ- આ સેવા ચાલુ રાખવા માટે વીમા સિશક્ષણ અને ક્ષમર્તાા-વધ- ન કરવામાં વીત્યાં �ર્તાાં. સભ્યો સાથે સલા�-મસલર્તા, વાર્તાચીર્તા અને હિવહિવધ ઉત્પાદનો ર્તાથા રે્તાની રકમ અંગેની ચચા-ઓ �જી પણ ચાલુ * છે.સંસ્થાકરણ અને પ્રાથમિમકતાની વ્યવસ્થાસ�કારી મંડળી ર્તારીકે 'વીમો સેવા'ની ઔપચાટિરક નોંધણી થઈ ગઈ, ત્યાર બાદ રે્તાના પાંચેય રાજ્યોના સભ્યોના પ્રહિર્તાહિનધિધત્વ સાથે પાંચ વષ- માટે બોડ- ચંૂટવામાં આવ્યંુ. �વે ર્તામામ પોસિલસીઓનો હિનણ-ય બોડ- દ્વારા લેવાય છે અને મ�ત્વના હિનણ-યો વાર્થિષTક સામાન્ય સભામાં લેવાય છે. સભ્યો સાથે સર્તાર્તા સલા�-મસલર્તા, બોડ- ધિમટિટTગમાં ર્તાથા અન્ય મંચ પર સભ્યો દ્વારા મળર્તાા પ્રહિર્તાભાવોથી એ સુહિનણિ^ર્તા કરવામાં આવે છે કે, પ્રાથધિમકર્તાાઓ મહિ�લાઓ પોરે્તા સુહિનણિ^ર્તા કરે, *ેને આ કે્ષત્રના વ્યાવસાધિયકો દ્વારા (વીમા અંગેના જેોખમો ર્તાથા �Iાની ગણર્તારી વગેરે *ેવી) *રૂરી ટેકાઓ પૂરા પાડવામાં આવે છે. વાર્થિષTક પ્રાઇજિસTગ ધિમટિટTગ દરધિમયાન બોડ- ના સભ્યો વીમા કંપનીઓ સાથે વાટાઘાટ કરે છે. �વે રે્તામણે એવી માંગણી ર*ૂ કરી છે કે આટલાં વષો-ના અનુભવ બાદ �વે 'વીમો સેવા' રે્તામની અને વીમા કંપનીઓ વચ્ચે મધ્યO ન �ોવી જેોઈએ, બલ્કે �વે રે્તાને પૂણ- ર્તાઃ ઇન્શ્યોરર (વીમો ઊર્તાારનાર)માં રૂપાંર્તાટિરર્તા કરવી જેોઈએ.

પ્રાથધિમકર્તાા નક્કી કરવાની આ પ્રહિCયાને કારણે ઘણી વખર્તા રચનાત્મક હિવચારો મળી ર�ે છે, *ેના કારણે રે્તામની *રૂટિરયાર્તાો અને ખચ- કરવાની રે્તામની ક્ષમર્તાા સચવાય રે્તાવાં યોગ્ય ઉત્પાદનો હિવકાસ પામે છે. પ્રાથધિમકર્તાાની યાદીમાં આરોગ્ય વીમો �ંમેશા ટોચ પર રહ્યો છે, *ેની પાછળ મુખ્યત્વે �ોક્તિસ્પટલની સારવારમાં થર્તાો મોટો ખચ- *વાબદાર છે. મહિ�લાઓએ રે્તામના સમગ્ર પટિરવારને વીમા કવચ �ેઠળ આવરી લેવાની માંગણી ર*ૂ કરર્તાાં અમે પટિરવારને આવરી લેર્તાાં પોષણક્ષમ વીમા ઉત્પાદનો હિવકસાવ્યાં. ત્યારબાદ રે્તાઓ પોર્તાાની સમસ્યા *ણાવી કે જ્યારે પટિરવારના કોઈ સભ્યને �ોક્તિસ્પટલમાં દાખલ કરવામાં આવે, ત્યારે રે્તાઓ પાસે સારવાર માટેનાં *રૂરી નાણાં નથી �ોર્તાાં. *ેના કારણે રે્તામણે વ્યા*ે નાણાં લેવાં પડે છે. આના ઉપાયરૂપે એવો હિવચાર ર*ૂ થયો કે જ્યારે રે્તામને કે પટિરવારના કોઈ સભ્યને �ોક્તિસ્પટલમાં દાખલ કરવામાં આવે, ત્યાર ે 'વીમો સેવા'ને જોણ કરવી. ત્યાર બાદ 'વીમો સેવા'એ સ્વયં * �ોક્તિસ્પટલની સારવારનો ખચ- ચૂકવી દેવો. *ેથી ઊંચા વ્યા*દરે નાણાં ઉધાર ન લેવા પડે.ત્યારબાદ રે્તામણે 'વીમો સેવા'ને �ોક્તિસ્પટલમાં દાખલ થવાને કારણે ગુમાવેલી આવકની ભરપાઈ થઈ શકે રે્તાવંુ ઉત્પાદન ર*ૂ કરવા *ણાવ્યંુ. અમે રે્તામને એકસમાન રકમ ચૂકવી આપે રે્તાવંુ ઉત્પાદન સંયુક્ર્તાપણે ર*ૂ કયુ� . કેટલાંક વષો- અગાઉ હિવકસાવવામાં આવેલા કેટલાક સરકારી આરોગ્ય વીમા કાય- Cમોમાં ઉમેરવામાં આવેલંુ આ વીમા ઉત્પાદન લોકહિપ્રય થયંુ છે. વાસ્ર્તાવમાં, ગરીબી રેખા �ેઠળના (બીપીએલ)

પટિરવારો માટે રાE્રવ્યાપી આરોગ્ય વીમા કવચ હિવકસાવર્તાી વખરે્તા નીહિર્તા ઘડવૈયાઓએ 'વીમો સેવા' ર્તાથા અમારા સભ્યો સાથે સલા�-મસલર્તા કરી �ર્તાી. એટલંુ * ન�ીં, વષો-ના અનુભવ સાથે અમે હિવકસાવેલી પ્રહિCયાઓને પણ અપનાવી �ર્તાી.

'વીમો સેવા'ના વીમા કે્ષત્રના વ્યાવસાધિયકો સાથે મહિ�લાઓએ હિવકસાવેલાં ઉત્પાદનોમાં ઓછી કિકTમર્તાના જીવન વીમા અને બચર્તા જેોડાણ ઉત્પાદનોનો સમાવેશ થાય છે. આખરે, અમારી બ�ેનોએ 'સંયુક્ર્તા ઉત્પાદનો' (બન્ડલ્ડ પ્રોડક્ટ્સ) હિવચાર હિવકસાવ્યો. *ેમાં એક સંયુક્ર્તા હિપ્રમીયમ �ેઠળ પોસાય રે્તાવી કિકTમર્તાે જીવન, આરોગ્ય, અકસ્માર્તા અને ધિમલકર્તા વીમાને સાંકળી લેવામાં આવ્યા છે. વીમાની હિવભાવનાથી ર્તાદ્દન અજોણ અમારી બ�ેનોએ પ્રાથધિમક વ્યવOાની સાથે-સાથે વીમા ઉત્પાદનના હિવકાસ અને રે્તાના અમલીકરણ માટેનાં *રૂરી જ્ઞાન અને કૌશલ્યો પણ મેળવી લીધાં છે!

*રૂટિરયાર્તા આધાટિરર્તા સૂક્ષ્મ વીમા સેવાઓનો છેલ્લા ત્રણ વષ- નો કાય- દેખાવ ઘણો અસરકારક રહ્યો છે. 'વીમો સેવા' નાણાંકીય દ્રહિEએ વ્યવ�ારૂ સાસિબર્તા થઈ છે અને �વે રે્તા દર વષ� 10 ટકાની સરેરાશ વૃસિh નોંધાવી ર�ી છે. �ાલમાં અમારા હિ�સ્સાધારકો ટિડહિવડન્ડ મેળવી રહ્યા છે. પણ નાણાંકીય અને સામાસિ*ક લક્ષ્યાંકો વચ્ચે સંરુ્તાલન સાધવાની મથામણ અને પ્રયોગ કરર્તાાં અમને 20 વષ- લાગ્યાં �ર્તાાં. આ ઘણી લાંબી સફર છે પણ �વે 'વીમો સેવા'નંુ વીમાકવચ ધરાવર્તાા સભ્યો, સાર્તા રાજ્યોમાં ફેલાયેલા છે. સાથે * 'સેવા'ની ચળવળ સિસવાયનાં ભાગીદાર સંગઠનો પણ રે્તામાં સામેલ છે. ધીમે-ધીમે અમે દેશના *ુદા-*ુદા ભાગોમાં પણ સૂક્ષ્મ વીમા સેવાઓ લઈ *ઈ રહ્યાં છીએ. *ેમાં રે્તા પ્રદેશોની Oાહિનક મહિ�લાઓની *રૂટિરયાર્તાોને ધ્યાનમાં રાખીને, રે્તા પ્રમાણેનાં વીમા ઉત્પાદનો હિવકસાવવામાં આવે છે.

મ�ત્વપૂણ- બાબર્તા એ છે કે, મહિ�લાઓ અને રે્તામના પટિરવારોને ર્તાાકીદના સમયે આર્થિથTક સ�ાય પૂરી પાડવામાં આવી છે. છેલ્લા દસ વષ-માં, 15.9 કરોડ રૂહિપયા દાવા (ક્લેઈમ) સ્વરૂપે સીધા * અસંગટિઠર્તા કે્ષત્રની મહિ�લા કામદારોને મળ્યા છે. અગાઉ *ણાવ્યંુ રે્તામ, 'વીમો સેવા'ના ઘણા અનુભવોને રાE્રીય સ્વાસ્થ્ય વીમા (આરએસબીવાય)માં સામેલ કરવામાં આવ્યા છે. વધુમાં ભારર્તાીય સંસદની વીમા સધિમહિર્તાએ સૂક્ષ્મ વીમાકવચનંુ મ�ત્વ, 'જેોખમમાં ઘટાડો કરર્તાા પટિરબળ' ર્તારીકે અને 'ગરીબી-હિવરોધી પગલા' ર્તારીકે આંક્યું છે. વીમા સધિમહિર્તાએ સંસદ સભ્યોની બ�ુપક્ષીય સધિમહિર્તા સમક્ષ સમથ- ન કરવા માટે 'વીમો સેવા સ�કારી'ને આમંત્રણ પાઠવ્યંુ �રંુ્તા. બોડ- નાં સભ્ય �ધિમદા બ�ેને સૂક્ષ્મ વીમાકવચને કેવી રીરે્તા હિવકસાવવામાં આવ્યંુ અને રે્તા કેવી રીરે્તા પોર્તાાના *ેવી સંેકડો બ�ેનો માટે ર્તાારણ�ાર સાસિબર્તા થયંુ રે્તાની ર*ૂઆર્તા કરી �ર્તાી. વીમા સધિમહિર્તાના ચેરમેને 'વીમો સેવા'ના હિનવેદનને - આંખ ઉઘાડનારંુ ર્તાથા ર્તાાજી લ�ેરખીસળંુ ગણાવ્યંુ �રંુ્તા. સધિમહિર્તાએ સવ- સંમહિર્તા સાથે એવી ભલામણ કરી �ર્તાી કે દેશભરમાં આ પ્રકારની સૂક્ષ્મ વીમા પ�ેલને પ્રોત્સા�ન આપવંુ જેોઈએ રે્તામ * આ સૂક્ષ્મ વીમા પ�ેલ સ�કારી મંડળી *ેવા સમુદાય આધાટિરર્તા સંગઠનો દ્વારા ચલાવવામાં આવે રે્તા ઇચ્છહિનય છે.

પડકારો'વીમો સેવા'ની સફર અનેક પડકારોથી ભરેલી અને નાણાંકીય ર્તાથા સામાસિ*ક ઉદે્દશ્યો વચ્ચે સંરુ્તાલન સાધવાના ભગીરથ પ્રયત્નોથી ભરેલી છે. નાણાંકીય સાર્તાત્યપૂણ-ર્તાા �ાંસલ કરવાની પ્રહિCયા ઘણી * ધીમી અને ચડર્તાી-પડર્તાીઓથી ભરેલી �ર્તાી. મહિ�લાઓ દ્વારા ચૂકવવામાં આવર્તાી હિપ્રમીયમની રકમમાંથી થર્તાી આવક ર્તાદ્દન સામાન્ય �ર્તાી રે્તા જોણવા છર્તાા,ંં અમે અમારી પ�ોંચ હિવસ્ર્તાારવા માટે ઘણા પ્રયત્નો કયા- . ઉત્પાદનો અને પ્રહિCયાઓ મહિ�લાઓની પ્રાથધિમકર્તાાને અનુલક્ષીને �ોય ર્તાથા રે્તા માટેની શરર્તાો અને હિનયમો સ્પE છર્તાાં સરળ રીરે્તા સમજોવવામાં આવેલા �ોય રે્તા અત્યંર્તા *રૂરી �રંુ્તા. કિકTમર્તાને હિનધા- ટિરર્તા કરર્તાા સમયે, અમારે અમારી સેવાઓની ગુણવ0ા અને સમય સૂચકર્તાા *ળવાઈ ર�ે રે્તા સુહિનણિ^ર્તા કરવાનંુ ર�ેરંુ્તા. ભારર્તામાં સૂક્ષ્મ વીમા કવચ માટે સાનુકૂળ પટિરક્તિOહિર્તાના અભાવની વચ્ચે પણ અમે ગરીબ મહિ�લા કામદારોના હિવશાળ વગ- ને વીમા કવચ �ેઠળ આવરી લેવા માટે આ પડકારોનો સામનો કરર્તાા રહ્યા. લાઇસન્સ મેળવવા માટે એક અબ* *ેટલી મોટી રકમ �ોવી *રૂરી �ોવાથી 'વીમો સેવા', પૂણ- ર્તાઃ ઇન્શ્યોરર બનવાને બદલે નાની રકમ સાથે મધ્યO ર્તારીકેની કામગીરી બજોવે છે. 'વીમો સેવા'ના બોડ� રે્તાની વ્યાવસાધિયક યો*ના રૈ્તાયાર કરી છે અને અમારાં ઉત્પાદનો સામાન્ય કદનાં �ોવાને કારણે ત્રણ કરોડ રૂહિપયા સાથે એ સાસિબર્તા કરી આપ્યંુ છે કે ઓછી આવક ધરાવર્તાા પટિરવારોને પણ આર્થિથTક દ્રહિEએ વ્યવ�ારૂ �ોય રે્તા પ્રમાણે સેવા અને ઉત્પાદનો પૂરાં પાડી શકાય છે.

'વીમો સેવા'ની આ સાફલ્યગાથામાંથી મુખ્ય બોધપાઠ એ મળે છે કે, સાવ-*હિનક આરોગ્ય કે્ષત્રે કે સૂક્ષ્મ વીમા કવચ કે્ષત્રે કે અન્ય કોઈપણ હિવકાસ કાય- Cમમાં, ગાંધીજીએ વષો- પ�ેલાં *ણાવ્યંુ �રંુ્તા રે્તામ, લોકો કેન્દ્રOાને �ોવાં જેોઈએ. અમે એ શીખી શક્યા છીએ કે, લોકો, ખાસ કરીને ગરીબ અને સૌથી છેવાડાનો વગ- *ેવો કે આપણાં દેશની મહિ�લાઓ જ્યારે પ્રહિCયાનો ભાગ બનશે રે્તાની આગેવાની લઈ પ્રાથધિમકર્તાાઓ નક્કી કરશે ત્યારે રે્તાનો લાભ સમગ્ર સમા*ને થશે.

'સામાસિ*ક ન્યાય'ની હિવભાવના(ગ્રાસરૂટ કાય- કર્તાા-ઓના ઉપયોગ માટે)

- વંદના જિસT�, ઉન્નહિર્તા દ્વારા સંકસિલર્તા

સામાસિ*ક ન્યાયની હિવભાવના સામાસિ*ક ધોરણો, વ્યવOા, કાયદો અને નૈહિર્તાકર્તાાના Cધિમક હિવકાસની પ્રહિCયામાંથી ઉદ્ભવી છે. રે્તા ન્યાયપૂણ- કામગીરી પર ભાર મૂકે છે અને સામાસિ*ક સમાનર્તાાના સિસhાન્ર્તાો પર આધાટિરર્તા હિનયમો લાગુ કરીને સમા*માં દરધિમયાનગીરીનંુ સ*-ન કરે છે. 'સામાસિ*ક ન્યાય' એ શબ્દપ્રયોગમા ં 'સામાસિ*ક' શબ્દ સમા*માં ર�ેનારા ર્તામામ લોકો સંદભ� છે, જ્યાર ે 'ન્યાય' શબ્દ સ્વરં્તાત્રર્તાા, સમાનર્તાા અને અધિધકારો સાથે સંબંધિધર્તા છે. આમ, 'સામાસિ*ક ન્યાય', સમા*ની દરેક વ્યક્તિક્ર્તા માટે સ્વરં્તાત્રર્તાા સુહિનણિ^ર્તા કરવા માટે, સમાનર્તાા પૂરી પાડવા માટે અને વ્યક્તિક્ર્તાગર્તા �ક્કોની જોળવણી કરવા માટે છે. બીજો શબ્દોમાં ક�ીએ ર્તાો 'સામાસિ*ક ન્યાય', એટલે કોઈપણ જોર્તાનો પક્ષપાર્તા કે પૂવ- ગ્ર� રાખ્યા હિવના, સમા*ના ર્તામામ સભ્યોની ક્ષમર્તાાઓનો સવો-ચ્ચ સંભહિવર્તા હિવકાસ થાય રે્તા સુહિનણિ^ર્તા કરવંુ. જેો કે, 'સામાસિ*ક ન્યાય' શબ્દ ઘણો *ટિટલ છે અને પ્રયોગાત્મક રીરે્તા રે્તાનો અથ- ર્તાારવી શકાય ન�ીં.

*સ્ટિ�સ હિCષ્ના ઐયરે, રે્તામના પુસ્ર્તાક '*સ્ટિ�સ એન્ડ સિબયોન્ડ'માં *ણાવ્યંુ છે રે્તામ, 'સામાસિ*ક ન્યાય', Oાયી કે સંપૂણ- હિવભાવના નથી *ેનંુ ચોકસાઈપૂણ- માપન કરી શકાય કે લાગુ પાડી શકાય. આ હિવભાવના લવધિચક છે અને સાપેક્ષ છે. વાસ્ર્તાવમાં સમા*માં ન્યાયપૂણ- માનવી, ન્યાયપૂણ- કામગીરી અને ન્યાયપૂણ- કાયો- એ સામાસિ*ક ન્યાયનંુ પ્રગટીકરણ છે. રૂસો એવી દલીલ કરે છે કે, લોકો પ્રકૃહિર્તાગર્તા રીર્તાે એકસમાન છે પણ ખાનગી ધિમલકર્તાની સંOાએ લોકોને અસમાન બનાવ્યા છે અને આ અસમાનર્તાાઓ કાયમી ધોરણે ઊભી કરી છે. માનવીની પૂણ- ર્તાા, સમા*ના સર્તાર્તા સુધારાઓમાં હિનહિ�ર્તા છે, અને રે્તા માનવીનંુ ફરીથી રે્તાની કુદરર્તાી લાગણીઓ અને ભાવનાઓની કેળવણી કરવાથી શક્ય બને રે્તામ છે, *ે સમાનર્તાા અને સામાસિ*ક ન્યાયની બાંયધરી આપી શકે છે.

સામાસિ*ક ન્યાયનો �ેરુ્તા સમા*ને પુનઃ વ્યવક્તિOર્તા કરવાનો છે, *ેથી સામાસિ*ક સંબંધોમાંથી જ્ઞાહિર્તા, જોહિર્તા, ધમ- , વંશ, પ્રાંર્તા વગેરે આધાટિરર્તા ભેદભાવોને નાબૂદ કરી શકાય. બીજી ર્તારફ, સામાસિ*ક ન્યાયમાં સમા*ના પછાર્તા, વંધિચર્તા ર્તાથા દસિલર્તા વગો-ની ર્તારફેણમા ં સંરસિક્ષર્તા પક્ષપાર્તા (Affirmative Actions) *રૂરી છે. સામાસિ*ક ન્યાયના હિવદ્વાનો દ્વારા પણ ઘણી વ્યાખ્યાઓ આપવામાં આવી છે. આથી, રે્તાની સામાન્ય સ્વરૂપે વ્યાખ્યા કરવી મુશ્કેલ છે. પરંરુ્તા ન્યાયપૂણ- ર્તાા માટે દરેક હિવભાવના સપ્રમાણ લાક્ષણિણકર્તાા સાથે સંબંધિધર્તા �ોય છે. જ્�ોન રોલ્સ અને રોબટ- નોસિઝક (અમેટિરકન ર્તાત્વજ્ઞાની) ન્યાયની સપ્રમાણ લાક્ષણિણકર્તાા પર ભાર મૂકે છે. નોસિઝકના મર્તા અનુસાર, 'ઐહિર્તા�ાસિસક અધિધકાર' એ સપ્રમાણ

ન્યાયનંુ મ�ત્વનંુ ર્તાત્વ છે, *ેમાં સમા* રે્તાનાં દૂષણોથી વાકેફ �ોય છે જ્યાં નુકસાનની ભરપાઈ કરવા ર્તારફ ઝોક વધે છે. આથી રે્તાના મરે્તા પછાર્તા લાગર્તાો અણિભગમ મ�ત્ત્વનો છે કારણ કે રે્તામાં માલમ0ાની વ�ંેચણી દ્વારા સમા*માં સામાસિ*ક ન્યાય પૂરો પાડવામાં આવે છે. જ્�ોન રોલ્સ ન્યાયને વા*બીપણા ર્તારીકે દશા- વે છે, જ્યાં છેવાડાના *ૂથોને લાભ મળી ર�ે રે્તાવો આગ્ર� રાખવામાં આવે છે.

વ્યાપક પટિરપે્રક્ષ્યમાં, 'સામાસિ*ક ન્યાય', માલ-સામાન અને સંસાધનોની ફાળવણીની કાનૂની વ્યવOા થકી વ્યક્તિક્ર્તાના �ક્કોના રક્ષણ, વળર્તાર, ભથ્થંુ ર્તાથા નફાના હિનયમનોનંુ ધ્યાન રાખે છે. બીજો શબ્દોમાં ક�ીએ ર્તાો, સામાસિ*ક ન્યાય એટલે જ્ઞાહિર્તા, જિલTગ, જોહિર્તા કે વંશનો કોઈ પણ પ્રકારનો ભેદભાવ રાખ્યા હિવના સમા*નાં ર્તામામ લોકોના વ્યક્તિક્ર્તાત્વના હિવકાસ માટે સમાન સામાસિ*ક ર્તાકોની પ્રાપ્યર્તાા. આ અસમાનર્તાાઓના આધારે કોઈ પણ વ્યક્તિક્ર્તા વંધિચર્તા ન ર�ેવી જેોઈએ કારણ કે ઉપરોક્ર્તા પટિરક્તિOહિર્તા, સામાસિ*ક હિવકાસ માટે અત્યંર્તા *રૂરી છે. રે્તાથી સામાસિ*ક ન્યાયનો મુદ્દો સામાસિ*ક સમાનર્તાા અને વ્યક્તિક્ર્તાગર્તા �ક્કો સાથે સંકળાયેલો છે. સમાન સામાસિ*ક મૂડી, એ 'સામાસિ*ક ન્યાય'નંુ મુખ્ય ઘટક છે. *ેના આધારે નાગટિરકોને ચોક્કસ સામાસિ*ક �ક્કો ર્તાથા નાગટિરક અને રા*કીય �ક્કોની બાંયધરી મળે રે્તા *રૂરી છે. સામાસિ*ક ન્યાયનો હિવચાર, માનવીની સુખાકારી અને હિ�ર્તાની જોળવણી કરવા માટે સ્વરં્તાત્રર્તાા, સમાનર્તાા ર્તાથા અન્ય માનવ �ક્કોનો આગ્ર� રાખે છે. પરંરુ્તા xેન્કેના *ણાવે છે રે્તામ સામાસિ*ક ન્યાયનો હિવચાર સમાનર્તાાના સિસhાન્ર્તાથી આગળ વધીને સમા*માં સમાનર્તાાથી સ�મર્તાીના સિસhાંર્તાનંુ પ્રહિર્તાપાદન કરે છે જ્યાં 'આઘાર્તાનો હિનષેધ', દખલગીરીનો હિનષેધ ર્તાથા 'ગરીબીનો હિનષેધ' �ોય. રે્તામના મરે્તા, 'સામાસિ*ક ન્યાય' સુધારાની (ઉપચારક) કામગીરીમાં અસમાનર્તાા *ન્માવર્તાી �ોવા છર્તાાં રે્તા લોકો પર ખાસ ધ્યાન આપે છે.

'ન્યાય' એ સમય અને સંજેોગો અથવા ર્તાો પટિરક્તિOહિર્તા સાથે પણ સંબંધ ધરાવે છે. ભૂર્તાકાળમાં *ે બાબર્તા ન્યાયપૂણ- �ોય, રે્તા વર્તા- માન સમયમાં ન્યાયી ન �ોય રે્તાવંુ બની શકે છે. *ેમ કે, પ્રાચીન ગ્રીસ અને રોમન સામ્રાજ્યમાં વ્યક્તિક્ર્તા પાસે ગુલામ �ોય રે્તા બાબર્તા સ્વાભાહિવક �ર્તાી, પણ આધુહિનક યુગમાં આ બાબર્તા માનવર્તાા હિવરૂhનો ગુનો ગણાય છે. આમ, ન્યાયપૂણ- ર્તાા એ પટિરવર્તા- ન પામર્તાી હિવભાવના છે. રે્તા Oળ અને સમય અનુસાર બદલાઈ શકે છે. ન્યાય, સામાસિ*ક ધારાધોરણોના અને મૂલ્યોના ઉર્તાાર-ચઢાવને પ્રહિર્તાજિબTસિબર્તા કરે છે કે *ેના થકી વ્યક્તિક્ર્તાગર્તા આચરણનંુ મૂલ્યાંકન કરી શકાય. ઉર્તાાર-ચઢાવ આ અથ-માં, 'ન્યાય' એ સમા*માં વ્યક્તિક્ર્તાઓનંુ મૂલ્યાંકન કરવા માટેનો માપદંડ બને છે. ડી.ડી. રાફેલના મરે્તા, 'ન્યાયપૂણ- ર્તાા એ સામાસિ*ક નૈહિર્તાકર્તાાનો પાયો છે ર્તાથા રે્તા સમા*ની સામાન્ય વ્યવOા સાથે હિનસ્બર્તા ધરાવે છે.' સામાસિ*ક ન્યાયની હિવભાવના સમ*ર્તાી વખરે્તા ન્યાયના પરંપરાગર્તા હિવચાર અને 'સામાસિ*ક ન્યાય'ના આધુહિનક હિવચાર વચ્ચેનો ભેદ પારખવો *રૂરી છે. અલબ0, સામાસિ*ક ન્યાયનો હિવચાર પ્રમાણમાં નવો છે અને રે્તા આધુહિનક, સામાસિ*ક અને આર્થિથTક હિવકાસની ઊપ* છે. ન્યાયના પરંપરાગર્તા હિવચારને હિવહિવધ ર્તાબક્કે રૂહિઢચુસ્ર્તા હિવભાવના ર્તારીકે વણ-વવામાં આવ્યો છે *ેમાં માનવીના ર્તાટO ગુણોને

કેન્દ્રમાં રાખવામાં આવ્યા છે. જ્યારે, સામાસિ*ક ન્યાયની આધુહિનક હિવભાવના 'ન્યાયપૂણ- સમા*'નંુ સમથ- ન કરે છે.

સામાજિજક ન્યાયના પ્રકાર'સામાસિ*ક ન્યાય' મુખ્યત્વે પાંચ પ્રકારની હિનસ્બર્તા ધરાવે છેઃ

1. ન્યાયોધિચર્તા ફાળવણી (ટિડસ્ટિ�્રબ્યુટિટવ *સ્ટિ�સ) - સમા*માં માલસામાનની સપ્રમાણ ફાળવણી સાથે સંબંધિધર્તા છે. *ે સમા*માં પ્રસંગોપાર્તા અસમાનર્તાાઓ ન ઉદ્ભવર્તાી �ોય, રે્તા ન્યાયોધિચર્તા ફાળવણીના સિસhાન્ર્તાોનંુ પાલન ધરાવર્તાો સમા* ગણાશે.

2. ન્યાયોધિચર્તા કાય- પ્રણાલી (પ્રોસિસડ્યુરલ *સ્ટિ�સ) - એ પટિરવાર �ોય કે રા*કીય જીવન, જ્યાં ન્યાયોધિચર્તા કાય- પ્રણાલી દ્વારા હિવવાદોનંુ હિનરાકરણ થરંુ્તા �ોય અને સંસાધનોની ફાળવણી થર્તાી �ોય રે્તાને ક�ે છે. 'ન્યાયોધિચર્તા કાય- પ્રણાલી' ન્યાયના વ�ીવટ અને કાયદાકીય પ્રહિCયાઓ હિવશે ચચા-ઓ પણ આવરી લે છે.

3. આંર્તારવ્યક્તિક્ર્તાગર્તા ન્યાય (ઈન્ટરપસ- નલ *સ્ટિ�સ) અથવા પારસ્પટિરક હિCયા-પ્રહિર્તાહિCયાયુક્ર્તા ન્યાયપૂણ- ર્તાા (ઈન્ટરેક્શનલ *સ્ટિ�સ) - રોજિ*Tદા જીવનમાં દરેક વ્યક્તિક્ર્તા દ્વારા ન્યાયોધિચર્તા વ્યવ�ારનો સમાવેશ થાય છે. સમા* કેવળ કાયદા અને રાE્રનો બનેલો નથી. રે્તામાં સાંસૃ્કહિર્તાક સંOાઓ, રીર્તા-રીવાજેો, નૈહિર્તાક મૂલ્યો વગેરે *ેવા અનૌપચાટિરક પાસાંઓનો પણ સમાવેશ થાય છે.

4. ન્યાયોધિચર્તા સિશક્ષા (ટિરટિટ્ર બ્યુટિટવ *સ્ટિ�સ) - જ્યારે કોઈ વ્યક્તિક્ર્તા અન્યાય આચરવા બદલ દોધિષર્તા ઠરે, ત્યારે સમા* રે્તાને કોઈક પ્રકારની સિશક્ષા કરે છે. સામાન્યપણે, *નર્તાા આ સિશક્ષાને વા*બી અને કાયદેસર ગણે છે.

5. ન્યાયોધિચર્તા સુધારણા (ટિર�ોરેટિટવ *સ્ટિ�સ) - એ ન્યાયોધિચર્તા અપરાધ સુધારણાની વ્યવOા છે, જ્યાં ગુનેગારને ગુનાના ભોગ બનેલા ર્તાથા મોટે ભાગે સમુદાયને ન્યાય આપવાની સાથે ગુનેગારનાં પુનવસ- ન પર ધ્યાન કેધિન્દ્રર્તા કરે છે. આ ન્યાયપૂણ- ર્તાા અપરાધ અને સિશક્ષા હિવશેની પરંપરાગર્તા હિવચારસરણીનો નવો હિવકલ્પ પૂરો પાડે છે.

'ન્યાય' વિવશે પ્રાર્ચીન ગ્રીક અને હિહંદુ અભિ9ગમપ્રાચીન ગ્રીક અને કિ�Tદુ અણિભગમ અનુસાર, ન્યાયપૂણ- ર્તાા, �ક્કોના, સંદભ� ન�ીં, બલ્કે ફરજેો હિનભાવવા સંદભ� છે. પ્લેટો અને એટિર�ોટલ બંનેએ વ્યક્તિક્ર્તા કરર્તાાં દેશને અગ્રર્તાા આપી છે. ખાસ કરીને પ્લેટો ન્યાયપૂણ- ર્તાાને વ્યક્તિક્ર્તાના વગ- ને અનુરૂપ રે્તાની ફરજેોનંુ પાલન ગણાવે છે. પ્લેટોનો ન્યાયપૂણ- ર્તાાનો સિસhાન્ર્તા હિવહિવધ નાગટિરકોની ફર*નો હિનદ�શ કરવા પર અને રે્તા ફરજેોને અનુકૂળ �ોય રે્તાવા ગુણો હિવકસાવવાની *રૂટિરયાર્તા પર ભાર મૂકે છે. પ્લેટોના મરે્તા, ન્યાયપૂણ- ર્તાા એ સમા*નો સવો-ચ્ચ ગુણ છે. પ્લેટોના મર્તા પ્રમાણે, શ્રમના હિવભા*નનો સિસhાન્ર્તા એ છે કે, દરેક વ્યક્તિક્ર્તાએ, ખાસ કરીને દરેક વગ� રે્તાઓ *ે કાય-

માટે એકદમ સુયોગ્ય �ોય, રે્તા કાય- કરવંુ જેોઈએ. આ * ન્યાયપૂણ- ર્તાા છે. 'એટિર�ોટલ ન્યાયપૂણ- ર્તાાને 'રા*કારણ' સાથે પ્રત્યક્ષપણે નથી સાંકળર્તાા. એટિર�ોટલના મરે્તા, દેશનંુ અંહિર્તામ ધ્યેય રે્તાના નાગટિરકોને સારૂં જીવન-ધોરણ પૂરૂં પાડવાનંુ �ોય છે. એટિર�ોટલે લખ્યંુ છે, 'પોલીસ નાગટિરકોનંુ રક્ષણ કરે છે અને સાથે * નાગટિરકોને સારૂં જીવન-ધોરણ પૂરૂં પાડવા માટે * રે્તા અક્તિસ્ર્તાત્વ ધરાવે છે.' પ્રાચીન ભારર્તાીય પરંપરામાં, ફર*નંુ બી*ંુ નામ ધમ- છે અને ન્યાયપૂણ- ર્તાા એ ધમ- ર્તારફનંુ સદાચારપૂણ- આચરણ છે. આમ, પ્લેટોના ન્યાયપૂણ- ર્તાાના સિસhાન્ર્તાની માફક *, કિ�Tદુ પરંપરામાં ન્યાયપૂણ- ર્તાાને ધમ- દ્વારા હિનર્દિદTE ફરજેોના પાલન સાથે સાંકળવામાં આવી છે.

'ન્યાય' વિવશે આધુવિનક અભિ9ગમઆધુહિનક સમયમાં, ન્યાયપૂણ- ર્તાા પ્રત્યેના મુખ્યત્વે બે અણિભગમો ચચા- ના કેન્દ્રOાને છે. એક ઉદારવાદી અણિભગમ છે અને બીજેો માક્સ- વાદી અણિભગમ છે. ઉદારવાદીઓની દલીલ એવી છે કે ન્યાયપૂણ- સમા* માટે વ્યક્તિક્ર્તાગર્તા �ક્કો અને વ્યક્તિક્ર્તાગર્તા સ્વારં્તાત્ર્ય *રૂરી છે. જ્યારે માક્સ- વાદી અણિભગમ, ન્યાયપૂણ- સમા* માટે સમાનર્તાા પર આધાર રાખે છે. રે્તામનંુ માનવંુ છે કે જ્યાં સુધી સમા*માં પ્રવર્તાી- ર�ેલી વર્તા- માન અસમાનર્તાાઓને દૂર કરવામાં ન�ી ં આવે, ત્યાં સુધી સમા* ન્યાયપૂણ- બનશે ન�ીં. પરંરુ્તા સમકાલીન રા*કીય ર્તાત્વજ્ઞાનમાં ન્યાયપૂણ- ર્તાા હિવશેની સ્વરં્તાત્રર્તાા, સમાનર્તાાની ચચા- સમાI થઈ ચૂકી છે. સ્વરં્તાત્રર્તાા, સમાનર્તાા અને અધિધકારો ન્યાયપૂણ- ર્તાામાં સસ્ટિમ્મસિલર્તા છે.

'ન્યાય' વિવશે ઉદારવાદી અભિ9ગમઆધુહિનક સમયમાં 'ન્યાય'ના ઉદારવાદી અણિભગમને વ્યક્તિક્ર્તાગર્તા અધિધકારોના સ્વરૂપે સ્પE કરવામાં આવે છે. જ્યાં વ્યક્તિક્ર્તાગર્તા અધિધકારો કાયદા દ્વારા પ્રાI કરવામાં આવે છે ર્તાથા 'રાજ્ય' આ અધિધકારોથી બાધ્ય �ોય છે. આમ 'ન્યાય' અંગેની ઉદારવાદી પરંપરા મુ*બ 'ન્યાય' પ્રત્યેક વ્યક્તિક્ર્તાને રે્તાના અધિધકાર પ્રાI કરાવવા ઉપલબ્ધ ર�ે છે. ઉદારવાદીઓ જીવનના દરેક કે્ષત્રમાં વ્યક્તિક્ર્તાની સ્વરં્તાત્રર્તાા પર ભાર મૂકે છે અને રે્તામની મુખ્ય હિનસ્બર્તા રા*કીય ન્યાય પરત્વે ર�ે છે. રે્તાઓના સૂત્ર પ્રમાણે આર્થિથTક ન્યાય એટલે મુક્ર્તા અથ- રં્તાત્ર (xી માક� ટ ઈકોનોમી). આ આધુહિનક ઉદારમર્તાવાદી ન્યાયની હિવભાવના *�ોન લૉકે, બેન્થમ, *�ોન �ુઅટ- મીલ, સ્પેન્સર અને આદમ ક્તિસ્મથનાં લખાણોમાંથી હિવકસી. * ે રોબટ- નોસિઝક (અરા*ક્ર્તાા, રાજ્ય અને આદશ- હિવશ્વ), જ્�ોન રૉલ્સ (ન્યાયના સિસhાંર્તાો) અને �યાકના સાંપ્રર્તા લખાણોમાં પણ પ્રહિર્તાજિબTસિબર્તા થાય છે.

લૉકની રા*કીય હિવચારધારાનો કેન્દ્રવર્તાી- મુદ્દો વ્યક્તિક્ર્તાગર્તા અધિધકારો રહ્યો છે. લૉક, વ્યક્તિક્ર્તાત્વવાદી �ર્તાા રે્તા નોંધવંુ રહ્યું. રે્તાઓ માનર્તાા કે વ્યક્તિક્ર્તાના અધિધકારોનંુ સંરક્ષણ અને સામાન્ય હિ�ર્તાનંુ સંરક્ષણ એ બન્ને બાબર્તાો એક * છે. આમ ઉદારમર્તાવાદી રા*કીય સિસhાંર્તાો માને છે કે ન્યાય એ અધિધકારોનો આધાર છે અને અધિધકારો એ કાયદાનંુ સ*-ન છે. રૉલ્સ રે્તાની કૃહિર્તા 'ન્યાયના સિસhાંર્તાો-1971'માં સામાસિ*ક

કરારની *ુદી *ુદી જોણીર્તાી પhહિર્તાઓ દ્વારા ન્યાયોધિચર્તા ફાળવણીના પ્રશ્નો �લ કરવાનો પ્રયાસ કરે છે. રે્તાના પટિરણામે ઉભરેલો સિસhાંર્તા '*�ીસ એઝ ફેયરનેસ' ર્તારીકે ઓળખવામાં આવે છે. રૉલ્સ, ન્યાયના બે સિસhાંર્તાો ર્તાારવે છે - સ્વારં્તાત્ર્યનો સિસhાંર્તા (ધ સિલબટી- હિપ્રન્સીપલ) અને ણિભન્નર્તાાનો સિસhાંર્તા (ધ ટિડફરન્સ હિપ્રન્સીપલ). સ્વારં્તાત્ર્યનો સિસhાંર્તા *ણાવે છે કે, પ્રત્યેક વ્યક્તિક્ર્તાને પાયાના સમાન સ્વારં્તાત્ર્ય હિવશે પૂણ- ર્તાઃ પયા- I યો*ના મેળવવાનો સમાન અધિધકાર છે કે *ે અન્ય ર્તામામ માટેની સમાન સ્વારં્તાત્ર્યની યો*ના સાથે સુમેળ સાધર્તાી �ોવી જેોઈએ. જ્યારે 'ણિભન્નર્તાાનો સિસhાંર્તા' *ણાવે છે કે, સામાસિ*ક અને આર્થિથTક અસમાનર્તાાઓ બે પટિરક્તિOહિર્તાઓને સંર્તાોષે છે. એક; કે રે્તા કચેરીઓ અને પદો સાથે જેોડાયેલી �ોવી જેોઈએ *ે પ્રત્યેક પટિરક્તિOહિર્તામાં પ્રત્યેકને સમાન અને ઉધિચર્તા ર્તાકો પૂરી પાડે ર્તાથા બી*ંુ કે રે્તા સમા*ના ન્યૂનર્તામ લાભાણિન્વર્તા સભ્યોને સૌથી વધુ લાભો પ્રાI કરાવે.

'ન્યાય' વિવશે માર્ક્સસ� વાદી અભિ9ગમમાક્સ- વાદીઓ માને છે કે દેશ એ 'વગ- આધાટિરર્તા સંOા' છે. કોમ્યુહિનEોના ઘોષણાપત્રમાં માક્સ- અને એન્*લ્સ્ *ણાવે છે કે માનવ સમા*નો ઈહિર્તા�ાસ એ વગ- -હિવગ્ર�નો ઈહિર્તા�ાસ છે. માક્સ- ની માન્યર્તાા પ્રમાણે, મૂડીવાદી સમા*માં લોકશા�ી છે *ેને ટંૂકાવી દેવાઈ �ોય છે, *ૂઠ્ઠી પાડવામાં આવી �ોય અને લોકશા�ી માત્ર અમીરો, લઘુમર્તાી વગ- માટે * �ોય. આખંુય મ�ામાળખંુ, કાયદાઓ, મૂલ્યો, ન્યાય અને ન્યાયાલયો, પોલીસ બળ બધંુ* પ્રભાવી વગ- ના પ્રભાવીપણાંને દૃઢ કરવા માટે * રચવામાં આવ્યાં �ોય છે. આવા સમા*મા ં 'ન્યાય', એ આર્થિથTક રીર્તાે મ*બૂર્તા લોકોના હિ�ર્તાનો હિવષય �ોય છે. મધ્યમવગી-ઓના હિ�ર્તાનો �ોય છે કે *ે સવ� �ર�ંમેશ કામદારવગ- નંુ શોષણ કરર્તાા ર�ે છે. ખાનગી ધિમલકર્તાની માસિલકી નાબૂદ કરવામાં આવે ર્તાો * વગ- હિવ�ીન સમા*ની રચના થઈ શકે રે્તામ છે *ેના થકી 'રાજ્ય' નાબૂદ થાય અને અંર્તાર્તા: "કોમ્યુહિન� સમા*"નંુ સ*-ન ઉદ્ભવે અને ત્યાં * આદશ- ન્યાયની ક્તિOહિર્તા સંભવી શકે છે.

સામાજિજક ન્યાય વિવશે અંગે ગાંધીજીના ખયાલોબીજો ટિફલસૂફો અને હિવચારકોની *ેમ ગાંધીજીએ ન્યાયના પ્રશ્નને સંબોધ્યો નથી. રે્તામનાં લખાણોમાં અલગ રીરે્તા સામાસિ*ક ન્યાયના સિસhાંર્તાો હિવશે કોઈ પટિરકલ્પના કે ચચા- પ્રાI થર્તાી નથી. રે્તામ છર્તાાંયે રે્તામના ર્તામામ હિવચારોના પાયામાં 'સામાસિ*ક ન્યાય' * ર�ેલો છે. ભારર્તામાં સામાસિ*ક ન્યાયના પ્રણેર્તાા ગાંધીજી રહ્યા છે. રે્તામના પ�ેલાં કહિવઓ, સંર્તાો અને સમા* સુધારકોએ જ્ઞાહિર્તા આધાટિરર્તા ભેદભાવથી લઈને અસ્પૃશ્યર્તાા સુધીના મુદ્દાઓને લઈને વ્યાI સામાસિ*ક અન્યાયો પરત્વે ધ્યાન આપ્યંુ છે. સામાસિ*ક ન્યાય બ�ુમુખી પટિરકલ્પના છે, *ે ગાંધીના હિવચારોમાં રે્તા સત્યની પટિરકલ્પના, અકિ�Tસાની પટિરકલ્પના કે રામરાજ્ય, સવો-દય, સ્વરા*, સત્યાગ્ર� અને ટ્ર �ીશીપના રે્તામના સિસhાંર્તાોમાં પ્રદર્સિશTર્તા થાય છે.

ગાંધીની ટિફલસૂફીના આ પાસાંઓ ન્યાયોધિચર્તા સામાસિ*ક, આર્થિથTક અને રા*કીય ધોરણોની સંભાવના પૂરી પાડે છે અને એ સંદભ� આપણે ગાંધીજીની 'સામાસિ*ક ન્યાય'ની પટિરકલ્પના જેોઈ શકીએ છીએ. ગાંધીજીનો 'સ0ા અને હિવકેન્દ્રીકરણનો ખયાલ' વ્યક્તિક્ર્તાગર્તા સ્વારં્તાત્ર્ય માટે જોણે એક સુરક્ષા કવચ બને છે. 26 *ુલાઈ 1942 ના પ્રસિસh થયેલા '�ટિર*ન'માં ગાધીજી લખે છે કે, "મારી ગ્રામસ્વરા*ની ક્લપનામાં એવંુ સંપૂણ- ગણર્તાાંત્રીક, સ્વરં્તાત્ર રાજ્ય છે *ે પોર્તાાની મૂળભૂર્તા *રૂટિરયાર્તાોની પૂર્તિર્તાT માટે પાડોશી ગામથી પણ સ્વરં્તાત્ર �ોય અને છર્તાાં રે્તા એ રીરે્તા પારક્તિસ્પક રીરે્તા અવલંસિબર્તા �ોય *ેની *રૂટિરયાર્તા * સ્વાવલંબન �ોય".

ગાંધીજી માટ ે 'પંચાયર્તાી રા*' એક એવી ગોઠવણ �ર્તાી *ેમાં લોકો પોરે્તા, પોર્તાાના વ�ેવારો માટે વૈધાહિનક રા*કીય પ્રભુર્તાામાં પોર્તાાનંુ યોગદાન આપે. આ ગોઠવણ એ રીર્તાની ર�ે કે *ેમાં ગામડાંઓ, શ�ેરોનાં રા*કીય અને આર્થિથTક પ્રભુત્વથી મુક્ર્તા ર�ે. ગાંધીજીનંુ પંચાયર્તાી રા* માનવીનાં સંપૂણ- નૈહિર્તાક હિવકાસ માટે ગ્રામ સમુદાય અને વ્યક્તિક્ર્તા બન્નેની સ્વરં્તાત્રર્તાાને સુરસિક્ષર્તા રાખે છે. ગાંધીજી માનવીય સમાનર્તાા ઉપર બળ આપે છે. રા*કીય સંOાઓ માત્ર લોકોની આર્થિથTક સંપન્નર્તાા અને સામાસિ*ક ન્યાય સુધી * મયા- ટિદર્તા ર�ેશે એ ગાંધીજી સુપેરે જોણર્તાા �ર્તાા. ગાંધીજીના શબ્દોમાં જેોઈએ ર્તાો, "મારા ખયાલ પ્રમાણે આર્થિથTક સમાનર્તાાનો અથ- એ નથી કે રે્તા પ્રત્યેકને શબ્દશ: સરખા પ્રમાણમાં રકમ રળશે, એનો અથ- એટલો * છે કે પ્રત્યેક સ્ત્રી કે પુરુષને રે્તાની *રૂટિરયાર્તા પૂરી થઈ ર�ે રે્તાટલંુ અવશ્ય મળવંુ જેોઈએ." આર્થિથTક ન્યાય માટે ગાંધીજી પાંચ હિવકલ્પો પૂરા પાડે છે. (1) નાણાંકીય અને સ0ાકીય હિવકેન્દ્રીકરણ, (2) ગૃ� રે્તામ* નાનાં સ્ર્તારના ગ્રામોદ્યોગ (3) વપરાશ આધાટિરર્તા જીવનશૈલીનો હિનષેધ (4) સમાન વ�ંેચણી ર્તાથા (5) હિનધિધરક્ષણ (ટ્ર �ીસિશપ).

ગાંધીજી *ણાવે છે કે, "રે્તાનો અથ- એ છે કે �ાલના સમયમાં *ે Cૂર અસમાનર્તાાઓ વ્યાપે છે રે્તાને સંપૂણ- અકિ�Tસક માગ� દૂર કરવી."

સામાજિજક ન્યાય અને ડો. બી. આર. આંબેડકરડો. બી.આર. આંબેડકર ભારર્તાના પછાર્તા અને કચડાયેલા વગો-ની સમસ્યાઓને વાચા આપનારા અગ્રણી હિવચારકો અને સમા* સુધારકો પૈકીના એક �ર્તાા. એ ખરૂ ં કે બાબાસા�ેબ આંબેડકરે 'સામાસિ*ક ન્યાયપૂણ- ર્તાા'ની કોઈ ચોક્કસ વ્યાખ્યા કે સિસhાન્ર્તા ર*ૂ કયા- નથી. રે્તામ છર્તાાં, પ્લેટો અને રોલ્સ દ્વારા ર*ૂ કરવામાં આવેલા સામાસિ*ક ન્યાયના સિસhાન્ર્તાના આધારે આપણે બાબાસા�ેબ આંબેડકરના હિવચારોમાં વ્યક્ર્તા થયેલા સામાસિ*ક ન્યાયના મૂળભૂર્તા સાંસૃ્કહિર્તાક અને માળખાકીય સિસhાન્ર્તાોનો ર્તાાગ મેળવી શકીએ છીએ. ડો. બાબાસા�ેબ આંબેડકર ભારર્તામાં સામાસિ*ક ન્યાયનો પાયો નાંખનાર મ�ાનુભાવોમાં Oાન ધરાવે છે. ન્યાયની હિવભાવનાનાં સૌપ્રથમ નવાં પટિરમાણો ર*ૂ કરનાર બાબાસા�ેબ આંબેડકર �ર્તાા. અમે રે્તામને 'સામાસિ*ક ન્યાયના સવ- શે્રષ્ઠ હિવદ્વાન' ર્તારીકે સંબોધીએ છીએ.

રે્તાઓ સ્વયં પણ સામાસિ*ક અન્યાયનો ભોગ બન્યા �ર્તાા, અપાર મુશ્કેલીઓ વેઠી �ર્તાી. અન્યાય સ�ન ન કરર્તાાં રે્તામણે કિ�Tમર્તાભેર અન્યાય હિવરૂh લડર્તા છેડી. આંબેડકર ન્યાયપૂણ- ર્તાાની મુક્ર્તા હિવભાવના ધરાવર્તાા �ર્તાા. આ બાબર્તાો ધ્યાન પર લેર્તાાં, માનવ સમાનર્તાા, કલ્યાણકારી સામગ્રી (વેલ્ફેર મટિટરીયલ)નંુ સમાન હિવર્તારણ અને ભેદભાવરહિ�ર્તા સમા* એ આંબેડકરની ન્યાયપૂણ- ર્તાાની હિવભાવનાનંુ �ાદ- �ર્તાાં. આમ, આંબેડકરના હિવચારો અનુસાર, સામાસિ*ક ન્યાયમાં પરસ્પર આદર અને અનુકંપા મ�ત્વનંુ Oાન ધરાવે છે. આંબેડકર પર હિવશ્વમાં માનવ સમાનર્તાા અને અનુકંપાના બેજેોડ હિ�માયર્તાી ભગવાન બુhનાં લખાણોનો ઊંડો પ્રભાવ �ર્તાો. સાથે *, રે્તાઓ જ્�ોન ડુઈ, કાલા- ઇલ, કાલ- માક્સ- , કબીર, મ�ાત્મા ફૂલે ર્તાથા અન્ય હિવદ્વાનોથી પણ પ્રભાહિવર્તા �ર્તાા. આંબેડકરના મર્તા અનુસાર, સમાનર્તાા એ રાE્રનો આત્મા છે. રે્તામણે *ણાવ્યંુ �રંુ્તા કે, 'સમાનર્તાા કાલ્પહિનક �ોઈ શકે છે, રે્તામ છર્તાાં (આપણે) શાસન વ્યવOાના સિસhાન્ર્તા ર્તારીકે રે્તાને સ્વીકારવી જેોઈએ.'

સંદભ- સૂધિચ:1.V.R.Krishna Iyer , Justice and Beyond, Deep and Deep

Publications, 19802.Nilanjana Jain, The Problems of Justice in Political Theory and

State Practice, Anamika Publisher and Distributers, New Delhi, 2005

3.D.D.Rapheal, Problems of Political Philosphy, London Macmillan, 1979

4.W.K. Frankena, The concept of Social Justice, 19625.Dimensions of Social Justice, O.P.Gauba, National Publishing

House, N.Delhi, 19836.Arundhati Roy, The Doctor and the Saint, Carvan Magazine,

20147.International Encyclopaedia of Philosphy (www.iep.utm.edu)

આપસિ0 પ્રબંધનઃ સંગઠનાત્મક જેોડાણો ર્તાથા હિવહિવધ હિ�ર્તાધારકો વચ્ચે સ�કારીર્તાાને પ્રોત્સાહિ�ર્તા કરવાની *રૂટિરયાર્તા

- સિબનોય આચાય- , ઉન્નહિર્તા

('સેન્ડાઇ' માળખાના Oાહિનક સ્ર્તારના અમલીકરણ માટે નાગટિરક સમા* ભાગીદારી, 2 નવેમ્બર, 2016, એસિશયન ધિમહિનસ્ટિ�્રયલ કોન્ફરન્સ ઓન ટિડઝા�ર ટિરસ્ક ટિરડ્કશન (એએમસીડીડીઆર), ટિદલ્�ી

ખારે્તા યોજોયેલ સંમેલનની શરૂઆર્તાની સભામાં થયેલી ર*ૂઆર્તા)

'સેન્ડાઈ xેમ વક- 'ની પ્રાથધિમકર્તાા-2 માં આપસિ0 પ્રબંધનને મ*બૂર્તા કરવા માટે ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે. *ેના લીધે ગ્રામ, સિ*લ્લા, રાજ્ય અને દેશમાં પ્રત્યેક સ્ર્તારે કાયદો , હિનયમ અને *ુદા *ુદા હિ�ર્તાધારકો સાથે સંકસિલર્તા અણિભગમથી આપસિ0 જેોખમમાં ઘટાડો કરી શકાય. 'આપસિ0 પ્રબંધન' જેોખમમાં ઘટાડો કરવા માટે એક મુખ્ય પાસંુ છે.

'આપસિ0 પ્રબંધન' એ પ્રમાણમાં નવંુ કે્ષત્ર છે. આપસિ0 પ્રબંધન સરકારી માળખા અને સ0ા રં્તાત્રથી પણ વધુ હિવસ્રૃ્તાર્તા છે. રે્તા Oાહિનકથી વૈસિશ્વક સુધીનાં ર્તામામ સ્ર્તારોએ કાય- રર્તા પ્રહિCયાઓ, ર્તાકનીકો, જેોડાણો ર્તાથા ર્તામામ હિ�ર્તાધારકો *ે કામ કરે છે રે્તાને એક સંકલન �ેઠળ આવરી લે છે. પરંપરાગર્તા રીરે્તા 'આપસિ0 પ્રબંધન'ને અલગ અલગ હિવષય અને ભાગોમાં વ�ંેચવામાં આવ્યંુ છે. વળી, 'આપસિ0 પ્રબંધન' મુખ્યત્વે 'આપસિ0 વ્યવOાપન' (ઈમર*ન્સી મેને*મેન્ટ) હિવભાગ ર્તારીકે જેોવાય છે કે *ે નાગટિરક સમા* અને કોપો-રેટ એકમો સાથે બ�ુ ઓછો સંપક- ધરાવે છે. આથી આફર્તાના સમયે * રે્તા દેખા દે છે, રે્તા સિસવાય રો*બરો*ના જીવનમાં રે્તા ભાગ્યે * જેોવા મળે છે. 2011 નો યુનાઈટેડ નેશન્સ ઈન્ટરનેશનલ �્રેટેજી ફોર ટિડઝા�ર ટિરસ્ક ટિરડક્શન (યુએનઆઇએસડીઆર)ના 'ગ્લોબલ એસેસમેન્ટ ટિરપોટ- ' (વૈસિશ્વક આકલન અ�ેવાલ)માં *ણાવે છે કે, 'આપસિ0 સમયે થર્તાો મૃત્યુઆંક ઘટાડવા સિસવાય, �ાલની મો*ૂદ આપસિ0 પ્રબંધન ક્ષમર્તાાઓ અને વ્યવOાઓ, રે્તાના ઉદ્દેશ્યો �ાંસલ કરવામાં ફળદુ્રપ થઈ નથી.

હિ�ર્તાધારકોની સ�ભાધિગર્તાા, ભાગીદારી, *વાબદે�ીર્તાા અન ે પારદશી-ર્તાાના આધાર ે * 'આપસિ0 પ્રબંધન'ની ખરી અસરકારકર્તાાને આંકી શકાય. આવા પ્રબંધનની ગુણવ0ા, હિવકાસના પટિરણામ ર્તાથા આપસિ0ની પ્રભાવકર્તાામાં ઘટાડાને સુહિનણિ^ર્તા કરે છે. (Djalamte, 2012). એકથી વધુ સ્ર્તારે સહિCયર્તાા, એકથી વધુની સ�ભાધિગર્તાા ર્તાથા એકથી વધુની ભાગીદારીથી રચારંુ્તા 'જેોખમ વ્યવOાપન' એ આપસિ0 પ્રબંધનનંુ એક લક્ષણ છે. સ�કાર ર્તાથા ભાગીદારી એ સૂધિચર્તાાથો- છે કે સંOાકીય હિવકાસ, ક્ષમર્તાા ર્તાથા સંOાનીક પગલાઓના આધારે ચાલર્તાા 'જેોખમ વ્યવOાપન'ના દેખાવને માપે છે. (જેોખમ વ્યવOાપનના સૂચકાંકો, જેોખમની ઓળખ, જેોખમમાં ઘટાડો (રોકથામ અને હિનવારણ), સંકટ સંચાલન (ર્તાત્કાલ પ્રહિર્તાભાવ અને પૂવ- વર્્તા ક્તિOહિર્તાનંુ હિનમા-ણ) અને વ્યવOાપન (સંOાનીકરણ ર્તાથા જેોખમનંુ �સ્ર્તાાંર્તારણ) વગેરેને ધ્યાનમાં રાખે છે. (માથા- એલ કેરેને-2007)

સરળ આપસિ0 ગ્રાહ્યર્તાા એ પ્રબંધનની હિનષ્ફળર્તાાને સૂચવે છે. પ્રબંધનનંુ માળખંુ ચોક્કસપણે જેોખમના ઘટાડાને સ�ાયભૂર્તા થરંુ્તા �ોવંુ જેોઈએ. સ�ભાધિગર્તાા ર્તાથા કાય-શીલ ભાગીદારી હિવનાના સરકાર દ્વારા પ્રોત્સાહિ�ર્તા થયેલંુ પ્રબંધનનંુ માલખંુ ક્યારેય 'જેોખમના ઘટાડા'ને ઉપલબ્ધ કરી શકરંુ્તા નથી. મોટાભાગની સ�ભાગી વ્યવOાઓ આફર્તાના પ્રહિર્તાભાવરૂપે * ઉભરે છે. આપસિ0 ઘટાડા માટેના આવા ભાગીદારી ધરાવર્તાા સંOાનો સામાન્ય સંજેોગો દરમ્યાન હિનષ્Cીય ર�ેર્તાા �ોવાનંુ નોંધાયંુ છે અને રે્તામ છર્તાાં રે્તાને સહિCય કરવાની પૂરર્તાી ઈચ્છાશક્તિક્ર્તા વર્તાા- ર્તાી નથી. ભાગીદારીના અભાવ, સ્વીકૃહિર્તા, કાયદેસરર્તાા અને સંસાધનોના અભાવના કારણે Oાહિનક રે્તામ* રાE્રીય સ્ર્તારના વરૂ્તા-ળો, જેોડાણો અને *ૂથોની રચના અને અસરકારકર્તાામાં અવરોધો ઊભા થાય છે. ભારર્તામાં જેોખમો ઘટાડવા માટે રચવામાં આવેલાં Oાહિનક જેોડાણો અને *ૂથોનાં એવાં ઘણાં ઉદા�રણો મળી આવે છે. *ેમ કે, આફર્તા પછીના પુનવસ- ન અંર્તાગ- ર્તા, સુરસિક્ષર્તા આવાસા બાંધકામ સુહિનણિ^ર્તા કરવા રચાયેલંુ મહિ�લા સ્વયંસેવીઓનું (સ્વયં સિશક્ષણ પ્રયોગ *ૂથ 0, મ�ારાE્રમાં દુષ્કાળ પ્રહિર્તાકાર કાયો-નો આરંભ કરનારંુ સખી - મહિ�લા ફેડરેશન, ગ્રામીણ કક્ષાના હિવહિવધ સંOાઓ દ્વારા રચવામાં આવેલા કોમ્યુનીટી રેઝીલયન્સ ફંડ, માસિલકો સંચાસિલર્તા પુનહિનમા-ણ સ�ભાગીર્તાા (એડીઆરસી)ના નેજો �ેઠળ સંOાઓના *ૂથ દ્વારા રચવામાં આવેલી 'માસિલકો સંચાસિલર્તા સુરસિક્ષર્તા આવાસ પુનહિનમા-ણ નીહિર્તા' વગેરેનો ઉદા�રણરૂપે સમાવેશ થાય છે. આમાં, કોપો-રેટ ગૃ�ો ર્તાથા શૈક્ષણિણક સંOાનો *ેવા સિબન-પરંપરાગર્તા હિ�ર્તાધારકોની ગેર�ા*રી ઊડીને આંખો વળગે છે. એસિશયન ધિમહિનસ્ટિ�્રયલ કોન્ફરન્સ ઓન ટિડઝા�ર ટિરસ્ક ટિરડ્કશન (નવી ટિદલ્�ી - 2016) �ેઠળ યોજોનારા સંમેલન અગાઉ 'સિબલ્ડ બેક બેટર' હિવષય પર આયોસિ*ર્તા બેઠકમાં સરકાર (નેશનલ ટિડઝા�ર મીટીગેશન ઓથોટિરટી - એનડીએમએ), નાગટિરક સમા* સંગઠનો (સીડ્સ, �ુન્નરશાલા, ઓડીઆરસી અને ઉન્નહિર્તા) ર્તાથા શૈક્ષણિણક સંOાનો (ટીઆઇએસએસ - મંુબઈ, એસપીએ - નવી ટિદલ્�ી) એ પણ ભાગ લીધો �ર્તાો. આ એક એ પ્રકારનું આયો*ન �ર્તાું * ે હિનયધિમર્તાપણે યોજોર્તાું ર�ેવું જેોઈએ. ઉલ્લેખનીય છે કે સામાસિ*ક જિલTગ આધાટિરર્તા સમસ્યાઓના સંદભ� અગ્રણી સંશોધકો દ્વારા આરંભાયેલંુ '*ેન્ડર ટિડઝા�ર નેટવક- ' (જીડીએન) આપસિ0 વ્યવOાપનના સંદભ� પણ નોંધપાત્ર જ્ઞાન અને સૂઝની સેવા આપરંુ્તા ર�ે છે. એસિશયાઈ ક્ષેત્રમાં આવાં જેોડાણનો સદંર્તાર અભાવ *ણાય છે. જેો કે, ઉત્સા�પે્રક બાબર્તા એ છે કે એ.એમ.સી.ડી.આર.આર. દરમ્યાન, એસિશયન લોકલ લીડસ- ફોર ટિડઝા�ર રેઝીલીયન્સ (ALL4DR÷){ÉÉ નામે આપસિ0 હિનવારણ અને આપસિ0ની અસરો ઘટાડવાના પગલાંઓ હિવશેનંુ સિશક્ષણ મેળવવા લોકોને પ્રોત્સાહિ�ર્તા કરવા માટેનંુ એક નવંુ નેટવક- શરૂ કરવામાં આવ્યંુ. સેન્ડાઈ સમ્મેલન બાદ ર્તારર્તા * માચ- -2016 માં ઓ�્રીયા ખારે્તા યુરોહિપયન દેશોને આવરી લેર્તાા 'હિવમેન એક્સચેન્* ફોર ડી.આર.આર.' નેટવક- ની રચના પણ કરવામાં આવી �ર્તાી.

સરકારના �ાલનાં આપસિ0 વ્યવOાપનનાં વ�ીવટી, શાસકીય અને હિનયમનનાં માળખાંમાં સુધારો થઈ રહ્યો છે. રે્તામ છર્તાાં પણ આપસિ0ના જેોખમોની પટિરક્તિOહિર્તામાં ઘટાડો થવાની ક્તિOહિર્તામાં સુધારો થઈ શકે ન�ીં. સંOાકીય રચનાના અભાવે અને સ્પEર્તાાના અભાવના કારણે અલગ અલગ હિ�ર્તાધારકોની

ભૂધિમકાઓ બાબર્તાો પણ અસ્પEર્તાા પ્રવર્તા� છે. આપસિ0 પ્રહિર્તાભાવના સમયે પ્રોત્સાહિ�ર્તા કરવામાં આવેલા લોકોના Oાહિનક સ્ર્તારનાં *ૂથોની માહિ�ર્તાીનો પણ અભાવ છે. પોર્તાાની ભૂધિમકા સંદભ� અસ્પEર્તાા, ટેકાઓ, સંકલન ર્તાથા સંસાધનોના અભાવે સમય *ર્તાાં હિનધિષ્Cય થઈ જોય છે. ઘણી વખર્તા, આપસિ0 બાદ કઈ *ગ્યાએ ખામી ર�ી ગઈ �ર્તાી રે્તા સમ*વા માટેના પ્રયત્નો �ાથ ધરવામાં આવે છે અને મળેલા બોધપાઠનંુ સંકલન કરવામાં આવે છે, પણ રે્તાનાથી વ�ીવટી કે્ષત્રે કોઈ સુધારો નથી આવર્તાો. પ્રબંધન કે્ષત્ર ે મળેલી હિનષ્ફળર્તાાઓનંુ દસ્ર્તાાવેજીકરણ કરવંુ *રૂરી છે અન ે (સરકારી હિનષ્ફળર્તાાઓ સિસવાય) હિ�ર્તાધારકો, સ�કાર, સ�ભાગીર્તાા વગેરે કે્ષત્રે સુધારા કરવા પર પણ ધ્યાન આપવંુ *રૂરી છે.ઓસ્માન ડી. કાડો-ના *ણાવે છે રે્તામ, આપસિ0ના સંકટ અંગેની હિવગર્તાો સૂક્ષ્મ સ્ર્તારે ઝીણવટપૂવ- ક નોંધવામાં આવે છે, પરંરુ્તા જ્યારે રે્તા અંગેની નીહિર્તાઓ ઘડવાની આવે છે ત્યારે રે્તાની પ્રહિCયામાં આ સુક્ષ્મસ્ર્તારની હિવગર્તાો * સંકસિલર્તા કરવી બાકાર્તા ર�ી જોય છે. આથી * વરૂ્તા-ળો, જેોડાણો કે મંચો, Oાહિનક સ્ર્તારે રચવા ખૂબ *રૂરી છે. ત્વરીર્તા પટિરણામ, બચાવ માટે શોધખોળ ર્તાથા બચાવકાય- માટે 'ટાસ્કફોસ- ' ર્તારીકે હિવહિવધ Oળોએ રચવામા ં આવેલા પાયાના સ્ર્તારના *ૂથોએ ઘણી પ્રભાવક કામગીરીઓ કરી બર્તાાવી છે.

ઉ0ર પ્રદેશના બ�રાઈચ સિ*લ્લાના કેસરગં* ર્તાાલુકાની Oાહિનક સ્વૈક્તિચ્છક સંOા 'સ�ભાગી સિશક્ષણ કેન્દ્ર' (એસએસકે)એ ગ્રામ પંચાયર્તાો અને સિ*લ્લા વ�ીવટી રં્તાત્રના સ�યોગથી આગોર્તારી ચેર્તાવણી આપવા માટે અને બચાવ કાય- માટે 'બચાવ ટુકડી' (ટાસ્ક ફોસ- )ની રચના કરી છે. કેટલીક ગ્રામ પંચાયર્તાો મોટરાઇઝ્ડ �ોડી રાખે છે. રે્તાઓ આ �ોડી સિ*લ્લા આપસિ0 વ્યવOાપન સ0ા રં્તાત્રને *રૂટિરયાર્તાના આધારે આપે છે. 'ઉન્નહિર્તા'એ શાળા સુરક્ષાને વેગ આપવા માટે ગુ*રાર્તાના કચ્છ સિ*લ્લાના ભચાઉ ર્તાાલુકાની કેટલીક શાળાઓ સાથે કામગીરી કરી છે. જેો કે, અગાઉ *ણાવ્યંુ રે્તામ, Oાહિનક *ૂથો ર્તાથા નેટવકો-ને મ*બૂર્તા અને સક્ષમ કરવા સંસાધનો અને સ્વીકૃહિર્તાનો �જીપણ અભાવ વર્તાા- ય છે.

યુએનડીપીની વ્યાખ્યા અનુસાર, 'પ્રબંધન એટલે રાE્રના ર્તામામ કે્ષત્રોમાં વ્યવOાપન માટે રે્તામાં દરેકે દરેક સ્ર્તારે રે્તાની રા*કીય, આર્થિથTક અને વ�ીવટી સ0ાઓનો ઉપયોગ. *ેમાં વ્યવOા, પ્રહિCયા, નાગટિરકો ર્તાથા સંOાઓ ર્તામામનો સમાવેશ થયો �ોય કે *ેના મારફર્તા *ૂથો પોર્તાોના હિ�ર્તાને વાચા આપી શકે, પોર્તાાના કાયદાકીય અધિધકારો પ્રાI કરી શકે, પોર્તાાની ફરજેો બજોવી શકે ર્તાથા પારસ્પટિરક મર્તાભેદો દૂર કરી શકે. *ેમાં નાગટિરક સમા* અને ખાનગી કે્ષત્રો સહિ�ર્તા સૌ આવરી લેવાર્તાા �ોય. આપસિ0 પ્રબંધનમાં સ0ા/સામ- થ્યનંુ �સ્ર્તાાંર્તારણ ગમે રે્તાટલંુ ઈચ્છનીય �ોય પરંરુ્તા �*ુએ રે્તા વાક્તિસ્ર્તાહિવકર્તાાથી ઘણંુ દૂર છે. સમુદાયની પ્રહિર્તાકારશક્તિક્ર્તા વધારવા માટે Oાહિનક સ્ર્તારેથી * પ્રબંધન થવંુ અત્યાંર્તા મ�ત્ત્વનંુ છે. એટિડ્ર યન લેહિવચ અને કુણાલ સેને (2011) યોગ્ય * ટાંક્યું છે, 'શોક ન પાળો - બસ સંગટિઠર્તા થાઓ'.

'રાઈટ્સ ઓફ પસ-ન્સ હિવથ ટિડસેસિબસિલટીઝ એક્ટ-2016' - ચાવીરૂપ લાક્ષણિણક્ર્તાાઓ

- દીપા સોનપાલ, ઉન્નહિર્તા

આખરે, ભારર્તાીય સંસદ દ્વારા સિશયાળુ સત્રમાં, 'ધ રાઇટ્સ ઓફ પસ-ન્સ હિવથ ટિડસેસિબસિલટીઝ એક્ટ, 2016' પસાર કરવામાં આવ્યો. યુનાઇટેડ નેશન્સના, 'કન્વેન્શન ઓન રાઇટ્સ ઓફ પસ-ન્સ હિવથ ટિડસેસિબસિલટીઝ (2007)' પર સ�ી કરનારા પ્રથમ દેશોમાં ભારર્તાનો સમાવેશ થાય છે. આ કન્વેન્શને હિવકલાંગર્તાા ર્તારફના અણિભગમને દાક્ર્તારી કે દાનધમ- ના મોડલને Oાને, સામાસિ*ક અને માનવ �ક્કો આધાટિરર્તા મોડલમાં ફેરવી નાંખ્યો છે. *ે મુ*બ, ર્તામામ વર્તા- માન કાયદાઓ, નીહિર્તાઓ, કાય- Cમો, યો*નાઓને કન્વેન્શન સાથે સુસંગર્તા બનાવવામાં આવે રે્તા *રૂરી છે.

ર્ચાવીરૂપ લાક્ષભિણકતાઓઆ નવા અધિધહિનયમને પગલ ે 1995 ના અધિધહિનયમની સાર્તા હિવકલાંગર્તાાઓને દૂર કરી અન ે 21 હિવકલાંગર્તાાઓ ઉમેરાશે, *ે આ પ્રમાણે છે:

1.શારીઠિરક વિવકલાંગતાઓ -એ. લોકોમોટર - રક્ર્તાહિપ0 (લેપ્રસી ક્યોડ- ), સેરેબ્રલ પાલ્સી, ડ્વાર્દિફTઝમ (વામનર્તાા), મસ્ક્યુલર

ડાય�્રોફી અને એસિસડ �ુમલાનાં પીટિડર્તાો. બી. દ્રહિEની ખામી - અંધાપો અને ઝાંખી દ્રહિE. સી. સાંભળવાની ખામી - બ�ેરાશ અને સાંભળવામાં ર્તાકલીફ. ડી. બોલવાની અને ભાષાની હિવકલાંગર્તાા

2. બૌજિ>ક વિવકલાંગતા - શીખવાને લગર્તાી હિનણિ^ર્તા હિવકલાંગર્તાા અને ઓટિટઝમ સ્પેક્ટ્ર મ ટિડસોડ- ર

3. મેન્ટલ જિબહેવિવયર (માનજિસક વત� ણંૂ૱ક) - માનસિસક સિબમારી

4. અ. મધિલ્ટપલ સ્ક્લેરોસિસસ અન ે પાર્તિકTન્સન *ેવી Cોહિનક ન્યૂરોલોસિ*કલ કસિન્ડશન (મજ્જોરં્તારુ્તાઓની લાંબા સમયની

સિબમારી) ર્તાથા બ. થેલેસેધિમયા, હિ�મોટિફસિલયા, સિસકલસેલ ટિડસિસઝ *ેવી રક્ર્તાને લગર્તાી ખામીઓને કારણે થર્તાી હિવકલાંગર્તાા

5. બ�ેરાશ-અંધત્વ સહિ�ર્તાની બ�ુહિવધ (એકથી વધુ) હિવકલાંગર્તાાઓ.

નવા અધિધહિનયમ અનુસાર, હિવકલાંગર્તાાના સંદભ-માં કરવામાં આવેલા ભેદભાવમાં હિવકલાંગર્તાાના આધારે (ર�ેવાની યોગ્ય સગવડ પૂરી પાડવાનો ઇનકાર કરવા સહિ�ર્તા) કરવામાં આવર્તાા કોઈપણ પ્રકારના ભેદભાવ, બહિ�ષ્કાર અને હિનયંત્રણનો સમાવેશ થાય છે.

સંOાનની વ્યાખ્યામા ં 'ખાનગી સંOાપના'નો સમાવેશ થાય છે અને જો�ેર ઇમારર્તાોની વ્યાખ્યામાં *નર્તાા દ્વારા વ્યાપકપણે ઉપયોગમાં લેવામાં આવર્તાી ર્તામામ સરકારી અને ખાનગી ઇમારર્તાોનો સમાવેશ થાય છે. મુક્ર્તા અને ફરસિ*યાર્તા સિશક્ષણની હિવભાવના ર્તામામ નોંધણીકૃર્તા શાળાઓને આવરી લે છે.

હિવકલાંગર્તાાની વ્યાખ્યા ત્રણ સ્ર્તાર ધરાવે છે - હિવકલાંગર્તાા ધરાવનારી વ્યક્તિક્ર્તાઓ, આધાર ધિચહ્ન(બેન્ચ માક- ) ર્તાથા હિવકલાંગર્તાા અને સ�ાયની *રૂટિરયાર્તા ધરાવર્તાી વ્યક્તિક્ર્તાઓ.

આ અધિધહિનયમ ઉત્પાદનો, સેવાઓ, પયા- વરણ અને સ�ાયક ઉપકરણોના હિકસ્સામાં સાવ- ધિત્રક ટિડઝાઇનની હિવભાવનાને માન્ય રાખે છે. પ્રત્યાયનની હિવભાવના બે્રઇલ, સાંકેહિર્તાક ભાષા, મોટી હિપ્રન્ટ, ઓગમેન્ટેટિટવ અને વૈકક્તિલ્પક પ્રકાર સહિ�ર્તા પ્રત્યાયનના ર્તામામ પ્રકારોને માન્ય રાખે છે.

1. રે્તાના કાય-ક્ષેત્રમાં સરકાર અને ખાનગી એમ બંને ક્ષેત્રો આવરી લેવામાં આવશે.2. સરકારી સ�ાય ધરાવર્તાી ર્તાથા સરકાર દ્વારા માન્ય ઉચ્ચર્તાર શૈક્ષણિણક સંOાઓમાં પાંચ ટકા

અનામર્તા3. સરકારી સંOાનોમાં ચોક્કસ/આધાર ધિચહ્ન (બેન્ચ માક- ) હિવકલાંગર્તાા ધરાવર્તાી વ્યક્તિક્ર્તાઓ માટે

ચાર ટકા અનામર્તા4. સાવ- ધિત્રક ઓળખપત્ર (આઇ કાડ- ) જોરી કરવા માટે ખાસ જેોગવાઈ કરવામાં આવી છે. આ

ઓળખપત્ર દેશભરમાં પ્રમાણભૂર્તા અને માન્ય ગણાશે.5. અવરોધ રહિ�ર્તા વાર્તાાવરણ સ*-વંુ અને *રૂટિરયાર્તાોની પૂર્તિર્તાT ન થર્તાાં સજોની જેોગવાઈ6. રાજ્યોએ રે્તામની આર્થિથTક ક્ષમર્તાામાં ર�ીને સામાસિ*ક સુરક્ષાના લાભો પૂરા પાડવાના ર�ેશે. પરંરુ્તા

આ લાભોનંુ પ્રમાણ અન્ય માટેના સમાન લાભો કરર્તાાં 25 ટકા વધારે �ોવંુ જેોઈએ.7. સરકારની ગરીબી નાબૂદી યો*નાઓ અને હિવકાસલક્ષી કાય- Cમોમાં પાંચ ટકા અનામર્તા8. સેવા પૂરી પાડનારાઓ, હિ�ર્તાધારકો વગેરે ર્તામામ લોકોને હિવકલાંગર્તાાને લગર્તાાં પાસાંઓ અંગે

માહિ�ર્તાી પૂરી પાડવાની જેોગવાઈ છે.

9. સેવા પૂરી પાડનારાઓને આપવામાં આવર્તાી ર્તાાલીમ રે્તામ * રે્તામના શૈક્ષણિણક અભ્યાસCમમાં હિવકલાંગર્તાાના હિવષયને સામેલ કરવો *રૂરી છે.

10. હિવકલાંગર્તાા ધરાવર્તાાં બાળકો ર્તાથા મહિ�લાઓ માટે સમાન ધોરણે ર�ેઠાણ અને *મીનની ફાળવણી, આરોગ્ય સેવાઓ, બાળકોના ઉછેર, બેકારી ભથ્થંુ અને કાળજી લેનાર માટેનંુ વળર્તાર (કેર ધિગવર એલાઉક્તિન્સઝ) વગેરે *ેવી ખાસ જેોગવાઈઓ કરવામાં આવી છે.

11. હિવકલાંગર્તાા ધરાવનારી ર્તામામ વ્યક્તિક્ર્તાઓને કિ�Tસા, પ*વણી, ત્રાસ અને શોષણ સામે રક્ષણ આપવામાં આવે છે. કુદરર્તાી કે માનવસર્સિ*Tર્તા આફર્તાો ર્તાથા સંઘષ- ની પટિરક્તિOહિર્તામાં હિવકલાંગર્તાા ધરાવનારી ર્તામામ વ્યક્તિક્ર્તાઓને રક્ષણ અને સલામર્તાી પૂરાં પાડવામાં આવે છે.

12. સિ*લ્લાકક્ષાએ હિનર્દિદTE અદાલર્તાો હિનમવાની જેોગવાઈ છે ર્તાથા હિનર્દિદTE પબ્લિ¢ક પ્રોસિસક્યુટરની સેવાઓ પૂરી પાડવાની જેોગવાઈ છે.

13. સિ*લ્લા સ્ર્તારે સેવાઓને વેગ આપવા માટે ર્તાથા રે્તાના પર દેખરેખ રાખવા માટે દરેક સિ*લ્લામાં ટિડસેસિબસિલટી ડેવલપમેન્ટ અંગેની સિ*લ્લા સધિમહિર્તા ર�ેશે.

14. પાલક કે સંરક્ષકના Oાને - મયા- ટિદર્તા સંરક્ષણ15. મયા- ટિદર્તા સંરક્ષણની સ�ાયની જેોગવાઈ સાથે દરેક વ્યક્તિક્ર્તાની કાનૂની ક્ષમર્તાા માન્ય

રાખવામાં આવે છે.

1995 ના પીડબલ્યુડી અધિધહિનયમમાં સિશક્ષાની જેોગવાઈઓનો અભાવ �ર્તાો, જ્યારે નવા હિવધેયકમાં પ્રથમ ઉલ્લંઘન બદલ રૂ. 10,000 થી દંડની શરૂઆર્તા થાય છે અને ત્યારપછીના ઉલ્લંઘન બદલ રૂ. 50,000 થી લઈને રૂહિપયા પાંચ લાખ સુધીના દંડની જેોગવાઈ છે. *ે કોઈપણ વ્યક્તિક્ર્તા છેર્તારકિપTડી આચરીને આધાર ધિચહ્ન (બેન્ચ માક- ) હિવકલાંગર્તાા ધરાવર્તાી વ્યક્તિક્ર્તાઓ માટેનો કોઈપણ લાભ લેવાનો પ્રયત્ન કરશે, ર્તાો રે્તા વ્યક્તિક્ર્તાને બે વષ- સુધીની કેદની સજો અથવા ર્તાો એક લાખ રૂહિપયા સુધીનો દંડ અથવા ર્તાો સજો અને દંડ બંને થઈ શકે છે. *ે કોઈપણ વ્યક્તિક્ર્તા હિવકલાંગર્તાા ધરાવનારી સ્ત્રી અને બાળકની પ*વણી કરવાનો પ્રયત્ન કરશે કે રે્તાનંુ અપમાન કરશે, રે્તાનો ખોરાક અને પ્રવા�ી, સ�ાયક સાધનો અને ઉપકરણો રે્તાને ન આપર્તાાં પોર્તાાની પાસે રાખશે, હિવકલાંગર્તાા ધરાવનારી મહિ�લા કે બાળક પર જોર્તાીય �ુમલો કરશે, હિવકલાંગર્તાા ધરાવનારી મહિ�લા પર કોઈપણ પ્રકારની દાક્ર્તારી હિCયા કરશે અથવા રે્તાની સંમહિર્તા વગર ગભા- વOાનો અંર્તા લાવશે, ર્તાો રે્તા સજોપાત્ર ગુનો બને છે. *ે બદલ રે્તાને છ મહિ�નાથી લઈને પાંચ વષ- સુધીની સજો અને દંડ થઈ શકે છે.

સંગટિઠર્તા કરવા અને *નએકત્રીકરણ કરવા વચ્ચેનો ર્તાફાવર્તા'ધ નેશન' ર્તાા. 7 ફેબ્રુઆરી 2017 ના રો* પ્રસિસh થયેલી, 'ડી. ડી. ગુટ્ટનપ્લેન' દ્વારા 'ટ્વીટ્ર 'ના માધ્યમથી લેવામાં આવેલી *ેન મેકએલેવીની મુલાકાર્તાના અંશો - 'હિવચાર'ના વાચકો માટે સંકસિલર્તા સ્વરૂપે ર*ૂ કરીએ છીએ.

'*ેન મેકએલેવ', અમેટિરકન મ*દૂર આંદોલનના સૌથી સ્પE વક્ર્તાા ર્તાથા હિવવાદાસ્પદ આલોચકો પૈકીના એક છે. 'રાઈઝીંગ એક્સપેક્ટેશન એન્ડ રાઈડીંગ �ેલઃ માય ડેકેડ, ફાઈટીંગ ફોર ધ લેબર મૂવમેન્ટ', એ એમનંુ પ્રથમ પુસ્ર્તાક છે. રે્તા સમયથી મેકએલેવે પોર્તાાના સમયને સિશક્ષક (રે્તાણી �ાલમાં �ાવ- ડ- સૂ્કલ ઓફ લોમા ં 'લેબર એન્ડ વક- -લાઈફ પ્રોગ્રામ'માં પો� ડોક્ટરલ ફેલો ર્તારીકે કાય- રર્તા છે) ર્તાથા મ*દૂર સંગઠનોના પરામશ- ક ર્તારીકેની સેવા વચ્ચે હિવભાજીર્તા કરી દીધો છે. આ મુલાકાર્તા રે્તાણીનાં નવાં પુસ્ર્તાક 'નો શોટ- કટ્સઃ ઓગ�નાઈઝીંગ ફોર પાવર ઈન ધ ન્યૂ ગીલ્ડેડ એઈ*'ના �ાદ- સંદભ� છે.

મેકએલેવ *ણાવે છે કે, "�ંુ 'સંગટિઠર્તા' કરવા અને 'એકત્રીકરણ' કરવા વચ્ચેનો ભેદ ર્તાારવવાનો પ્રયત્ન કરંુ છંુ અને '*નમર્તાગણર્તારી અને સવ�ક્ષણ' સામે 'હિનણિ^ર્તા પટિરક્ષણ' એ બે વચ્ચેનો ર્તાફાવર્તા સમ*વા પ્રયત્ન કરંુ છંુ. આ ર્તાફાવર્તા ખરેખર મ�ત્વનો છે. આપણાંમાંના *ેઓ સંઘષ-મય �ડર્તાાલો, સંઘ કે મંડળની ચંૂટણીઓ કે કરારો જીર્તાીએ છીએ, એ જીર્તા પાછળનંુ કારણ છે, આપણી અહિવરર્તા 'હિનણિ^ર્તા પટિરક્ષણો'માંથી પસાર થવાની �ારમાળા. આ હિનણિ^ર્તા પટિરક્ષણો આપણને બે વાર્તાો ક�ે છેઃ એક કે �ંુ *ેને 'મૂળમાંથી ઉભરેલા આગેવાનો' (ઓગ�નીક લીડસ- ) ક�ંુ છંુ રે્તાવા - કોઈપણ કામકા*ના Oળે સૌથી હિવશ્વસનીય �ોય રે્તાવા કામદારોની શંુ આપણે *ંગી બ�ુમર્તાી મેળવી છે? કારણ કે એવા કામદાર આગેવાનોને ઓળખી કાઢવા *રાપણ સરળ નથી અને આથી 'રે્તાઓ' આપણી વચ્ચે છે કે નહિ� રે્તા જોણવા 'હિનણિ^ર્તા પટિરક્ષણો' *રૂરી છે."

અને બીજી કે, શંુ રે્તાઓ પોર્તાાના 'ચીફ એધિક્ઝક્યુટિટવ ઓટિફસર' (સી.ઈ.ઓ.) સામે ર*ૂઆર્તા કરવા માટેની સામૂહિ�ક અરજીમાં સ�ી કરવા માટે સ�કમી-ઓની *ંગી બ�ુમર્તાી મેળવી શકે છે? આપણે દરેક કામદારને જેોખમી કામ કરાવીને એવંુ *ર્તાાવવા માગીએ છીએ કે રે્તાઓ પોર્તાાના 'સિસhાંર્તા' પરત્વે પ્રહિર્તાબhર્તાા ધરાવે છે, કારણ કે રે્તાઓ પોર્તાાનંુ નામ જો�ેરમાં પ્રસિસh કરીને *ણાવે છે કે "સંગઠનની આ ક્ષણે �ંુ મારા સ�કમી-ઓની સાથે ઊભો છંુ", હિનણિ^ર્તા પટિરક્ષણનો કેન્દ્રવર્તાી- ખયાલ એ છે કેઃ "રે્તાઓ પોર્તાાના સી.ઈ.ઓ.ની સામે ખડા થયા છે." સારા સંગઠનકર્તાા-ઓ ક�ેશે કે, "જીવન પોરે્તા * એક હિનણિ^ર્તા પટિરક્ષણ છે." પ્રત્યેક નવા હિનણિ^ર્તા પટિરક્ષણ સાથે ર્તામે કામદારનંુ સંકટ વધારો છો. હિનણિ^ર્તા પટિરક્ષણો કે કસોટીઓ ર્તાીવ્ર સંકટની પટિરક્તિOહિર્તાઓમાં નેર્તાાગીરી અને રે્તાની હિનષ્ઠાનંુ મૂલ્યાંકન કરે છે. આ મૂલ્યાંકનો, ફોન ઉપર લેવાર્તાા *નમર્તાના ભાગરૂપે રસોડામાં ઊભા ઊભા અપાર્તાા પ્રહિર્તાભાવોને આધારે થર્તાાં મૂલ્યાંકનો કરર્તાાં ર્તાદ્દન ણિભન્ન �ોય છે.

જીર્તા માટે કામદારોની એ*ન્સીને ચકાસર્તાાં સમયે, ર્તામે એ ચકાસો છો કે પટિરભાધિષર્તા માળખા �ેઠળ ર્તામારી પાસે *ંગી બ�ુમર્તાી છે કે કેમ, કામકા*ના Oળોએ, કામદારવગ- એકબીજોની હિવરુh થઈ જોય એવી ર્તામામ પ્રયુક્તિક્ર્તાઓ *ેવી કે શ્યામ હિવરુh ગોરા, પુરુષ હિવરુh સ્ત્રી, ય�ુદી હિવરુh સિબનય�ુદી વગેર. આ દેશના કામદાર યુહિનયનોને ર્તાોડવાની લડાઈમાં ઘૃણા, ફાટફૂટ, વંશવાદ, સ્ત્રીદે્વષ વગેરે ર્તામામ પસંદગીનાં શસ્ત્રો રહ્યાં છે. આપણી પ્રારંણિભક સભાસદર્તાા 75 થી 80 ટકાએ નથી પ�ોંચર્તાી ત્યાં સુધી ર્તાો કામદાર સંઘની ચંૂટણીમાં પણ આપણે 50 વ0ા એક એટલે કે સાદી બ�ુમર્તાી મેળવવાનંુ પણ હિવચારી શકર્તાા નથી. જ્યારે '�ડર્તાાળ' એટલે કે ખરા અથ-માં �ડર્તાાળ કરવાના હિનણ-ય માટે અને રે્તાને જીર્તાવા માટે ર્તાો આપણે 90 ટકાથી પણ વધારેની *ંગી બ�ુમર્તાી ક્તિOર કરવી અહિનવાય- બને છે. આથી * �ડર્તાાળ પર *વા માટે અહિનવાય- એવી આ 90 ટકા બ�ુમર્તાી છે કે કેમ રે્તા જોણવા માટે આપણે હિનણિ^ર્તા કસોટીઓ કે પટિરક્ષણોની �ારમાળા શરૂ કરીએ છીએ કારણ કે '�ડર્તાાળ' એ અંહિર્તામ છેડાનંુ હિનણિ^ર્તા પટિરક્ષણ છે - અને આવી કસોટીઓની �ારમાળા દ્વારા * આપણે જીર્તા �ાંસલો કરી અમેટિરકામા ં - 2016 સુધીના અદ્ભૂર્તા કરારો પસાર કરાવી શક્યા છીએ. આવાં * દબાણ �ેઠળ સમાંર્તારે ચાલેલી બીજી ચળવળમાં એકમાત્ર દક્ષણિણમાં થયેલી સામાસિ*ક અધિધકારો માટેની ચળવળનો ઉલ્લેખ થઈ શકે. 1930, 1940 અને 1950 ના દાયકાઓમાં ટ્ર ે ડ યુહિનયનોએ પણ આવા * પ્રકારનાં અહિર્તાર્તાીવ્ર જેોખમોનો સામનો કરવો પડેલો.

સંગટિઠર્તા કરવા અને એકત્રીકરણ વચ્ચે ર્તાફાવર્તાના મુદ્દ ે મેકએલેવ વધુમાં *ણાવે છે કે, 'મે ં 'સંગટિઠર્તા કરવાની પ્રહિCયા'ને વધુ સ્પE કરવા પ્રયત્ન કયો- છે. કારણ કે આ શબ્દ 'લોકશા�ી' *ેટલો * સામાન્ય થઈ પડ્યો છે. દરેક વ્યક્તિક્ર્તા લોકશા�ી હિવશે વાર્તા કરે છે પરંરુ્તા એ દ્વારા રે્તાઓ શંુ ક�ેવા માંગે છે રે્તા સ્પE કરર્તાા નથી. મોટાભાગના 'સંઘો' અને સામાસિ*ક પટિરવર્તા- ન માટે સહિCય *ૂથો *ણાવર્તાા �ોય છે કે રે્તાઓ 'સંગટિઠર્તા' કરી રહ્યા છે પણ મારા મરે્તા રે્તાનો મૂળભૂર્તા ર્તાફાવર્તા એ છે કે ખરેખરા પ્રયત્નોમાં કાય- કરોની ભૂધિમકા શી છે? શંુ કામદારો પોર્તાાની મુક્તિક્ર્તા પરત્વે કેન્દ્રીર્તા થયા છે? રે્તાઓના પોર્તાાના સમુદાય અને કામકા*ના Oળે પટિરવર્તા- ન લાવવા માટે *રૂરી જીર્તા �ાંસલ કરવાની રણનીહિર્તામાં રે્તાઓ કેન્દ્ર Oાને છે ખરા? કે પછી રે્તાઓ એક *ટિટલ કોયડાનો એક નાનકડો ભાગ છે જ્યાં કામદારોના અવા* અને રે્તામના મંર્તાવ્યો ખરેખર હિનણા- યક બળ નથી. આ દેશમાં (અમેટિરકામાં) ચાલર્તાા અણિભયાનોમાં છેલ્લા 15 થી 20 વષ- દરમ્યાન વાસ્ર્તાવમાં કામદારોનો અવા* હિનણા- યક રહ્યો નથી. છેલ્લા 20 વષ-માં ટંૂકા રસ્ર્તાાઓ અપનાવવાની �ારમાળા ચાલી ર�ી છે. બધા * એ અણિભગમ પર ઉર્તારી આવ્યા છે કે, 'સંગઠનની બ�ાર �ોય કે અંદર, સામાન્ય કામદારોને સહિCય કરવાની મ�ેનર્તા અને અઘરી કામગીરીઓ કયા- વગર કેમ ચાલી જોય'.

સભ્યોના મંર્તાવ્યો બાબરે્તા *ણાવંુ ર્તાો - સંગઠનની અનુભૂહિર્તાના બદલે સંદેશાઓ મારફર્તા અણિભયાનો ચલાવી સભ્યોના મર્તાો મેળવી લેવા. સંગઠનની નેર્તાાગીરી હિવચારવા લાગી છે કે જ્યારે કંઈ *રૂટિરયાર્તા ઊભી થાય એટલે બસ આ રીરે્તા મર્તાો ઉઘરાવી લેવાના. સંગઠનના આંદોલનોમા ં 'મર્તાગણર્તારી'એ 'સંગઠન-પ્રહિCયા'નંુ Oાન લઈ લીધંુ છે.

બીજી છે કોપો-રેટ ઝંુબેશ - કોપો-રેટ ઝંુબેશની સમગ્ર પટિરકલ્પના અને પેચીદી રણનીર્તાીઓનંુ હિનમા-ણ સૂચવે છે કે સંગઠનની અગ્રણી આગેવાની સાથે કામદારો સહિCય રીરે્તા ભાગીદાર ન બને ર્તાો પણ કઈ રીરે્તા મુશ્કેલ સમયમાં રે્તાઓના નાણાંકીય ફાળાથી 'બ્રાન્ડ' એટલે કે મોટી પ્રહિર્તાધિષ્ઠર્તા પ્રહિર્તાભાને નુકસાન પ�ોંચાડી આંદોલનો જીર્તાી લેવાના. મ*દૂરોના હિ�ર્તા માટે કામકા*ના Oળે બ�ુમર્તા ઊભો કરી જીર્તા મેળવવાનંુ મોડેલ �વ ે 'બ્રાન્ડ'ને નુકસાન પ�ોંચાડવામાં ર્તાબદીલ થઈ ચૂક્ય ું છે અને *ેને આપણે 'ઈલેક્શન પ્રોસી*ર એગ્રીમેન્ટ્સ' એટલે કે 'ચંૂટણી પ્રહિCયાના કરાર' કે કાડ- ચેક અને ર્તાટOર્તાાના સોદા ક�ીએ છીએ રે્તા કરાવી આપવા માટે નોકરીયાર્તાો પાસેથી નાણાંકીય વળર્તાર મેળવી લેવામાં આવે છે. ભલે આ ખયાલ ખરાબ નથી પરંરુ્તા અંરે્તા �વે ર્તાો રે્તાઓએ કામદારો સાથે વાર્તા કરવાનંુ પણ બંધ કરી દીધંુ છે.

કારણ કે ર્તામે ક�ો છો કે ર્તામે કામદારોન ે 'ટ્વીટ્ર ' અને 'ફેસબૂક' જેોડી દીધા છે અને 'મેઈલચીમ્પ' સવ�ક્ષણ �ાથ ધરી લીધંુ છે. ર્તામે એમ પણ ક�ેશો કે અમે સભ્યોના મંર્તાવ્યો લઈ લીધા છે અને 60 ટકા કે 80 ટકા અમારી સાથે છે. પણ આમ, કરનારા ક્યારેય ન�ીં ક�ે કે માત્ર પાંચ વ્યક્તિક્ર્તાઓએ * સવ�ક્ષણમાં મર્તા નોંધાવ્યો છે.

કામદાર સંઘોમાં સભ્યપદની સંખ્યા કે રે્તાના પદો માટે કામદારોનો સંપક- કરવો રે્તાને કંઈ આંદોલન ન ક�ેવાય, પરંરુ્તા *ે અસંગટિઠર્તા કામદારો છે રે્તાઓનાં મન અને હૃદયોને ખરેખર સહિCય કરવા એ સાચંુ આંદોલન છે, *ે અમારામાંના કેટલાક �*ુપણ કરી રહ્યા છે. આવા સંગઠન માટે 'કામદાર' કેન્દ્રમાં �ોવો જેોઈએ. *ેનો આધાર અમે *ેને બ�ુમર્તાીની રણનીર્તાી ક�ીએ છીએ રે્તાના ઉપર ર�ેલો છે. આ બ�ુમર્તાી એટલે કે રે્તામાં મોટાભાગના કામદારો પોરે્તા સહિCય �ોવા જેોઈએ. અને 'હિનણિ^ર્તા પટિરક્ષણો' રે્તાની કસોટી કરે છે. કોપો-રેટ આંદોલનો અને 'સિશખરથી ર્તાળેટી'ના અણિભગમથી ચાલર્તાાં આંદોલનોમાં કામદાર સૌથી છેલ્લો ર�ે છે. રે્તાઓનો માત્ર 'પ્રર્તાીક કાય- કર' ર્તારીકે ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. આંદોલનના ચ�ેરા ર્તારીકે રે્તાનો ઉપયોગ થાય છે. રે્તાઓને પોર્તાાના માસિલકો હિવરુh *ુબાની આપવા સ0ાધારીઓ સમક્ષ ખડા ર્તાો કરી દેવાય છે પરંરુ્તા રણનીર્તાીના કેન્દ્રOાને રે્તાઓ નથી �ોર્તાા. આ પાયાનો ર્તાફાવર્તા છે. જ્યારે સંગઠનના મોડેલમાં પટિરવર્તા- નકારી સંOા સામાન્ય માણસોના �ાથમાં ર�ે છે.

શંુ આ વ્યવસાધિયક કમ-ચારીગણ સાથે આચરવામાં આવર્તાી છેર્તારપીંડી છે, થોડીઘણી ચરૂ્તારાઈ છે કે પછી કામદારોની સાથે * છેર્તારપીંડી છે? આનો અથ- એ નથી કે મંે ચલાવેલાં કોઈપણ આંદોલનમાં અમે રા*કારણીઓ કે સમુદાયોને નથી ર્તાાણી લાવ્યા કે બીજો પ્રકારે ફાયદા નથી લીધા. અમે પણ આ બધુ કયુ� છે પરંરુ્તા સંગઠનના મોડેલ અંર્તાગ- ર્તા 'કામદાર' કેન્દ્રમાં ર�ે છે. અમે જેોઈએ છીએ આંદોલન કે લડાઈ જીર્તાવા માટે વધારાના �ધિથયાર ર્તારીકે કામદારોના સમુદાય સાથે પોર્તાાના રા*કીય આગેવાનને, હિવશ્વસનીય નેર્તાાને કે આખાયે સમુદાયેને 'રે્તાઓ' એકત્ર કરે.

અમે આ બીજો �ધિથયારને કંપનીના રે્તા ટિદવસના શેરને માક� ટમાં ધરાશયી કરવા માટે પૂરરંુ્તા ગણર્તાાં નથી, જેો કે દેશનાં ઘણાં બધાં આંદોલનો આ બીજો �ધિથયારથી * લડવામાં આવે છે. જ્યારે �ંુ ક�ંુ છંુ કે 'વકીલાર્તા' સીટ બેલ્ટ બાંધવાને ફરસિ*યાર્તા કરવા માટે કે બાળકો માટે ઘાર્તાક �ોય રે્તાવાં ખાદ્ય પદાથો- પર પ્રહિર્તાબંધ લાદવા વગેરે *ેવા મુદ્દાઓ માટે વકીલાર્તા કરવી સારી વાર્તા છે અને રે્તા વકીલાર્તાથી શક્ય થઈ શકે છે. એવા હિકસ્સાઓમાં કાયદાકીય વકીલાર્તા કે કેસ દાખલ કરવાના �ોય ત્યાં સામાન્ય લોકોને સાંકળવા *રા પણ શક્ય નથી. *નએક્ત્રીકરણની એક અલગ ભૂધિમકા છે અને સંગટિઠર્તા કરવાની ભૂધિમકા અલગ એટલંુ * નહિ�, દાનની પણ અલગ ભૂધિમકા છે. જ્યારે હિનરાસિશ્રર્તાો આપણાં દેશમાં આવે છે ત્યારે કોઈક રે્તાને પ�ેલંુ વષ- પસાર કરવા *ગ્યા પૂરી પાડે છે, યુh કે્ષત્રમાંથી આવેલાંના બાળકોને થોડાં કપડાં આપે છે - રે્તા સીધા સ્વરૂપે કરારંુ્તા દાન છે. પણ રે્તાનાથી પટિરવર્તા- ન લાવી શકારંુ્તા નથી.

વકીલાર્તાની એક ચોક્કસ ભૂધિમકા છે, *ેમ કે ક્યાંક કોઈ ડેમ બંધાઈ રહ્યો છે અને આપણે રે્તાને રોકી દેવો છે, ર્તાો ત્યાં બીજેો કોઈ માગ- ન �ોવાથી લોકો ન્યાયાલયમાં કેસ દાખલ કરી દે છે. ખરેખર, *નએકત્રીકરણની પણ અલગ ભૂધિમકા છે. �ંુ મારા પુસ્ર્તાકમાં એક * દલીલ કરંુ છંુ કે અઘરામાં અઘરી લડાઈ, *ેવી કે પ્રમુખની ચંૂટણી જીર્તાવી, અમેટિરકન રાE્રસંઘની રાજ્યસભાને �સ્ર્તાગર્તા કરવી, વૈસિશ્વક મૂડીવાદને નાથવો વગેરે *ેવી લડાઈઓ માટે વકીલાર્તા કે *નએક્ત્રીકરણ ઉપર આધાર રાખી શકાર્તાો નથી. કારણ કે રે્તાઓ સામાન્ય *નર્તાાના એક માત્ર અને સૌથી મ�ત્ત્વનાં 'હિવશાળ *નસંખ્યા' નામના �ધિથયાર સામે ઝૂકી *ર્તાા �ોય છે.

હિવરોધ ઉઠાવર્તાી વખરે્તા લોકો હિવચારે છે કે, "આપણે હિવશાળ સંખ્યામાં છીએ", '�ંુ Oાન સર કરી લઈશ, આટલી સંખ્યા શંુ હિવશાળ નથી?'... વગેરે. આપણે સૌ એવંુ હિવચારીએ છીએ... પરંરુ્તા કેટલાં લોકો �ોય છે? શંુ બળનંુ મૂલ્યાંકન કરી શકીએ છીએ? કે *ે સ્પE *ણાવે કે અમેટિરકન કંપની વોલ�્રીટને નોંધપાત્ર રીરે્તા કબ્*ે કરવા કેટલા શેરની સંખ્યા જેોઈશે?

રેલીમાં કેટલા લોકો ભેગા કરી શકીશંુ એ મ�ત્ત્વનંુ કે પૂરરંુ્તા નથી. રેલીમાં આપણે કોને લાવીએ છીએ, રે્તાઓને કોણ લાવે છે, અને રે્તાને રેલી આપણે ક્યાં સુધી ટકાવી શકીએ છીએ એ મ�ત્ત્વનંુ છે. કે પછી

મુઠ્ઠીભર એવા લોકો મ�ત્ત્વના નથી, કે *ે શાણા અને મજોના લોકો છે અને ધાયા- મુ*બ આપણને પ્રત્યેક રેલીમાં જેોવા મળે છે. એના એ * લોકો... વોલ�્રીટનાં પગધિથયાંઓ ઉપર �ર�ંમેશ રેલીમાં �ા*ર!?

'સંગઠન' પાયાનો હિવસ્ર્તાાર કરે છે. આપણાં દેશમાં, આપણી સાથે ઊભા ર�ે રે્તાવા લોકોનો બનેલો પાયો હિવસ્ર્તાારવો *રૂરી છે પરંરુ્તા 1970 ના આરંભથી આપણે રે્તા કાય- Oધિગર્તા કરી દીધંુ છે. ચળવળકર્તાા- અને નેર્તાા વચ્ચેના ભેદ હિવશે મેકએલેવ ક�ે છે કે, *નએકત્રીકરણ એ એક ચળવળકર્તાા- નો અણિભગમ ર�ે છે. ચળવળકર્તાા- એવા લોકો છે કે *ેઓ યા ર્તાો આંદોલનના પૂણ- સમયના વ્યવસાધિયક કાય- કર્તાા- �ોય છે અથવા પૂણ- સમયના વ્યવસાધિયક કાય- કર્તાા- નથી �ોર્તાા - આ બેમાંથી એક �ોય છે પરંરુ્તા રે્તાઓ �ંમેશા આપણી પડખે ર�ે છે. રે્તાઓ વોલ�્રીટની સમસ્યાઓ સાથે પૂરી રીરે્તા સંમર્તા છે, રે્તાઓ માને છે કે *લવાયુ પટિરવર્તા- ન એક સમસ્યા છે, રે્તાઓ માને છે કે વંશવાદ એક સમસ્યા છે. રે્તાઓ '¢ેક લાઈવ્સ્ મેટર' માટે ખડા થાય છે. સમસ્યા એ છે, કે આવા લોકોની સંખ્યા �વે હિવશાળ નથી ર�ી, કારણ કે છેલ્લા 45 વષ-થી આપણે આપણાં પાયાને હિવખરાઈ *વા દીધો છે. સાથે સાથે પ્રગહિર્તાશીલ આંદોલનો Oાહિનક સ્ર્તારની સંગઠન પ્રહિCયામાંથી 'ચળવળ કેન્દ્રીર્તા' અને 'કમ-ચારીગણ કેન્દ્રીર્તા' *નએકત્રીકરણના મોડેલમાં ર્તાબદીલ થઈ ગયાં છે.

કોઈપણ કે્ષત્રને લઈએ શ�ેર, રાજ્ય કે અન્ય કોઈ, સામાસિ*ક માળખાની પટિરક્તિOહિર્તાનંુ હિવશ્લેષણ કરવા માટે આપણો અણિભગમ પhહિર્તાસરનો છે. �ંુ, શ્રમીકબજોરોમાં સામાસિ*ક માળખાનંુ હિવશે્લષણ કરવા સંદભ� માટાભાગે હિવચારર્તાી �ોઉં છંુ, રે્તા માટે સંઘીય સંગઠન ખૂભ બળૂકંુ અને રસપ્રદ ર�ે છે કારણ કે પાટનગર *ે રીરે્તા હિવશ્વને *ુએ છે રે્તા રીરે્તા આ બજોરોથી �ંુ સામાસિ*ક હિવશ્વને જેોઉં છંુ. *ેમ કે શ્રમીક બજોરોની �ારમાળા... માત્ર શ�ેરોની �ારમાળા નહિ�.

સ0ામાળખાના હિવશે્લષણ બાબરે્તા �ંુ *ે રીરે્તા હિવચારંુ છંુ રે્તામાં ફરક એટલો છે કે, 'આપણે *ેના ઉપર હિનયંત્રણ મેળવી શકીએ કે *ેના માટે લડી શકીએ રે્તાવા મૂડીવાદીઓ અને કમ-ચારીવગ- એક હિનણિ^ર્તા કે્ષત્રમાં એકબીજો સાથે કઈ રીરે્તા સંકળાયેલા છે રે્તાનંુ હિવશે્લષણ કરવંુ જેોઈએ અને �ંુ રે્તા હિનણિ^ર્તા હિવસ્ર્તાારને એક શ્રમીક બજોર ર્તારીકે જેોઉં છંુ. જ્યારે પરંપરાગર્તા સંગઠન ચળવળોમાં રે્તાઓ કોપો-રેટ ઝંુબેશનંુ હિવશ્લેષણ કરે છે ત્યારે રે્તાઓ કમ-ચારીવગ- ની ફરરે્તા રચાયેલી સામાસિ*ક માળખાની પટિરક્તિOહિર્તાઓને ધ્યાને નથી લેર્તાા. રે્તાઓ ર્તાો માત્ર પૂરવઠા, મૂળભૂર્તા પૂરવઠો, પૂરવઠો પૂરા પાડનારા, પૂરવઠાની સાંકળ, પેન્શન ફંડ, રોકાણકારોના ફંડ અને કટોકટી અથ� ના ફંડ વગેરેનંુ * હિવશ્લેષણ કરે છે.'

અ�ીં મુદ્દો એ છે કે, "આપણે સમુદાયને સમ*વા માટે પણ સામાસિ*ક માળખાનંુ હિવશ્લેષણ નથી કરર્તાા - મારી દલીલ ર્તાો એ છે કે, રે્તાઓ કોની સાથે સંકળાયેલા છે, ર્તાથા કે્ષત્રીય બજોરોમાં રે્તાઓ કઈ રીરે્તા ટકી

રહ્યા છે રે્તાને ધ્યાનમાં રાખીને સામાસિ*ક માળખાનંુ હિવશે્લષણ કરીએ ર્તાો આપણે માસિલકોના શ્રધિમક બજોરો ઉપરના હિનયંત્રણને ર્તાોડી શકીએ રે્તામ છીએ. આપણી સાથેના કાય- કરો કોણ છે? કયા સમુદાય સાથે આ કાય- કરો જેોડાયેલા છે, રે્તાઓ કયા દેવળ કે બી*ે ક્યાંય આOારૂપે �ા*રી આપે છે વગેરે. �ંુ *ે રીરે્તા સ0ામાળખાના હિવશે્લષણ અંગે હિવચારંુ છંુ રે્તામાં સામાન્ય સંબંધોના જોળાંનો માપવાથી �જોરો કામદારો આપમેળે સમુદાયની બાહ્યસીમાઓ હિવસ્ર્તાારવા લાગશે અને એક રીરે્તા સંગઠન પ્રતે્યનો પે્રમ અને પોર્તાાના સમુદાય માટે પોર્તાાની ભૂધિમકા પરત્વેની ભાવના ઉજોગર થવા લાગશે. *ે મ�ત્ત્વની ચંૂટણીઓને સમયે સંગઠનના ઘરેલૂ મર્તાોમાં બદલાવ દશા- વશે.

સી. રાઈટ મીલ્સે આપણને એ ખ્યાલ આપ્યો કે પ્રાથધિમક શાળામાં *ે રીરે્તા ભણાવવામાં આવ્યંુ છે બરાબર રે્તા રીરે્તા લોકશા�ી કામ નથી કરર્તાી. મીલ્સે ખુલ્લેઆમ કહ્યું કે શંુ ર્તામે રમર્તા સમજેો છો? સશસ્ત્ર સેના, રા*કીય અગ્રણીઓ ર્તાથા ઔદ્યોધિગક ગૃ�ો વચ્ચે સ0ા માળખાના અંકોડાઓ ભરાવાયેલા છે *ે આપણાં 'દરેક વ્યક્તિક્ર્તાના મર્તા મળીને બનર્તાી લોકશા�ી'ના સરળ ખયાલને સંકીણ- બનાવે છે. સવ- પ્રથમ ર્તાો �ંુ મીલ્સને અણિભનંદન આપંુ છંુ કારણ કે મીલ્સે * આપણને અગ્રણીઓ કઈ રીરે્તા રા* કરે છે રે્તાનંુ હિવશ્લેષણ કરવા સૂત્રો-સાધનો આપ્યાં, પણ અમે શંુ કયુ�? અમારા સ0ા માળખાના હિવશ્લેષણમાં અમે ખરેખર ઊંડે *ઈ સામાન્ય *નર્તાાના જોળાં માપી, રે્તાઓનંુ આલેખન કરી, રે્તાનો હિવકાસ કરી શકીએ છીએ કે *ેથી અગ્રણીઓની સ0ાના હિવરોધમાં ઊભા થવા રે્તાઓ બળ મેળવી શકે.

જેોસેફ લુડેરનાં પુસ્ર્તાક (ધ સિસહિવલ રાઈટ્સ મુવમેન્ટ એન્ડ લોસિ*ક ઓફ સોસિશયલ ચેન્*) હિવશે મેકએલેવ *ણાવે છે કે, "લુડેરે, સામાસિ*ક ચળવળો કઈ રીરે્તા જીર્તાાઈ રે્તાના આખાયે ઈહિર્તા�ાસનંુ પુન-આલેખન કરે છે. જીર્તાાયેલી ચળવળોના હિકસ્સાઓની એક આખી શે્રણી રે્તાઓ ર*ૂ કરે છે. કારણ કે મેં અગાઉ કહ્યું રે્તામ રે્તાઓ મૂડીવાદ માટે કટોકટી સ-જી શક્યા, રે્તાઓ દસિક્ષણની ચાવીરૂપ બજોરોમાં માસિલકો સામે કટોકટી સ-જી શક્યા. રે્તાઓ રા*કીય સ0ા પટિરવર્તા- ન માટે માસિલકોને �ાથો બનાવી શક્યા. કારણ કે રે્તાઓ ખરેખરી આર્થિથTક પીડા આપી શક્યા." (દાખલા ર્તારીકે મોન્ટગોમેરીમાં બસ વપરાશનો હિવરોધ)

ભ્રEાચાર અને દેખાડાના આ યુગમાં આપણે જેો સંગટિઠર્તા થવંુ �ોય ર્તાો ચાવીરૂપ સિશક્ષણ એ છે કે જેો ર્તામે મૂડીકે્ષત્રે કટોકટી ઊભી નહિ� કરી શકો ર્તાો ર્તામે કશંુ * નહિ� જીર્તાી શકો કારણ કે અત્યારે આપણી વસ્ર્તાીમાં પણ ભારે વધારો થયેલો છે ર્તાથા રા*કીય કે્ષત્રે ધૂમાડાબંધ ખચો- કરવામાં આવે છે. સીટીઝન યુનાઈટેડ અને મેકકશ- ન બન્નેએ ખચ- ની �દ ઓળંગી દીધેલી. �વેની સંગઠનની કોઈપણ હિનણા- યક ચંૂટણી કે સામાસિ*ક પટિરવર્તા- નની ચળવળોમાં ડોલર સામે ડોલર ખચી-ને �રીફાઈ જીર્તાવી અસંભવ થવાની છે. એટલે કે સામાસિ*ક ન્યાય અંગેની ચળવળોની *ેમ જેો આપણે માસિલકો માટે, દરેકે દરેક કામકા*ના Oળોએ, આર્થિથTક કે્ષત્રના દરેકે દરેક કે્ષત્રમાં જેો કટોકટીની પટિરક્તિOહિર્તાઓ નહિ� સ-જી શકીએ

ર્તાો મને નથી લાગરંુ્તા કે �વે આપણે કશંુ * જીર્તાી શકીએ. દસિક્ષણમાં રા*કીય Oાહિપર્તાોને સામાસિ*ક ન્યાયની ચળવળો �રાવી ન શકી કારણ કે શ્યામવણી-ઓ મર્તા ન આપી શક્યા. મુદ્દો આ છે. જેો દસિક્ષણમાં રે્તાઓ ઔદ્યોધિગક ગૃ�ો અને ધંધાઓ માટે કટોકટી સ-જી શક્યા �ોર્તા ર્તાો પોર્તાાનો ધંધો બચાવવા રે્તાઓ ક�ેર્તા, કે મ�ેરબાની કરીને અટકો! કારણ કે આર્થિથTક ખોટ ભોગવવી ભારે પડે છે. અને ર્તાો આપણે જીર્તાી શક્યા �ોર્તા. નવા 'ગીલ્ડેડ એ*' એટલે કે ક�ેવાર્તાા ભ્રામક સમૃસિhના કાળમાં આપણા માટે જીર્તાવાનો આ એક * માગ- શેષ છે.

કામકા*ના Oળોએ કામદારોનો માસિલકો સાથે સીધો સંબંધ ઓછો �ોય રે્તાવા Oળોએ સંગઠનો રચવા જેોઈએ, 'મેક ધ રોડ'માં રે્તાના ઉપર * ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે - અને �ંુ આ હિવચારને થોડી વાર માટે પકડી રાખવા *ણાવંુ છંુ. રે્તાઓ ભૌગોસિલક સ્ર્તારે પોર્તાાનંુ બળ વધારી રહ્યા છે *ે બ�ુ * ચાલાક હિવચાર છે. રે્તાઓ ખરેખરમાં પોર્તાાના સભ્યપદનો આધાર હિવસ્ર્તાારી રહ્યા છે અને પોર્તાાની પ્રત્યેક ઝંુબેશમાં રે્તાને કેન્દ્રબળ બનાવે છે. છર્તાાં, મને એક પ્રશ્ન છે, *ે બ�ુ મ�ત્ત્વનો છે કે જેો ટ્ર ે ડ યુહિનયનોને ભાંગી નાખવામાં આવે ર્તાો આપણાં દેશમાં 'મેક ધ રોડ' (આ આંદોલનો જેો કે ઘણાં ઓછાં છે છર્તાાં) ટકી શકે ખરાં? મને લાગે છે કે રે્તાઓ ટકી શકે નહિ�. રે્તાઓ ન્યૂયોક- માં ટકી શકે કારણ કે ન્યૂયોક- ના પ્રવાસી કામદારોને માટે હિનસ્બર્તા ધરાવર્તાા વેર્તાનભથ્થામાં ચોરી *ેવા બીજો અનેક મ�ત્ત્વના મુદ્દ ે રે્તાઓ ભારે કાયદાકીય લડર્તાો જીત્યા છે. અને રે્તાઓ જીત્યા કારણ કે સંગઠનોએ માત્ર સહિ�ઓ ન�ોર્તાી કરી પરંરુ્તા સંગઠનો જેોડાયા, રાજ્યની હિવધાનસભામાં કેન્દ્રવર્તાી- ભૂધિમકા ભ*વી અને શ�ેરોની બેઠકો પણ જીર્તાી અને એ જીર્તા 'મેક ધ રોડ'ની જીર્તા થઈ ગઈ કારણ કે રે્તાઓ ટ્ર ે ડ યુહિનયનો સાથે કઈ રીરે્તા કામ પાર પાડવંુ એ બાબરે્તા પણ ચાલાક �ર્તાા.

ટંૂકમાં આપણે ર્તાત્કાલ પ્રવાસી કામદારોને કેન્દ્રમાં રાખી ગંભીર પણે *નએક્ત્રીકરણ શરૂ કરવંુ જેોઈએ. સાથે ર્તાત્કાળ, દેશના મો*ૂદ ટ્ર ે ડ યુહિનયનોને કેન્દ્રમાં રાખીને પણ *નએક્ત્રીકરણ કરવા જેોઈએ. પરંરુ્તા અમેટિરકન રાE્રસંઘમાં સૌથી ઉ0ે*નાપૂણ- કામો ર્તાો Oાહિનક, પ્રાંર્તાીય અને રાજ્ય સ્ર્તારે થઈ રહ્યા છે, રાE્ર સ્ર્તારે નહિ�. Oાહિનક, પ્રાંર્તાીય અને રાજ્ય સ્ર્તારે આપણે ત્યાં �*ુ એવાં ટ્ર ે ડ યુહિનયનો છે *ે ર્તામામ આકરા અવરોધો સામે પણ જીર્તા �ાંસલ કરી રહ્યા છે. મારા માટે આશાની એક * વાર્તા છે કે �*ુપણ લોકો સંગઠનો બનાવી રહ્યા છે અને આપણે �*ુ પણ જીર્તાી રહ્યા છીએ.

સાંભળવાની હિCયા - 'દ્રહિEકોણ'જિલન્રે્ચ મિમન્ઝો, સૂ્કલ ઓફ મીડીયા એન્ડ કમ્યુહિનકેશન, આરએમઆઇટી યુહિનવર્સિસTટી, મેલબોન- , ઓ�્રેસિલયા - સિશક્ષણ શાસ્ત્રમાં 'સાંભળવાની હિCયા' અંગે લખે છે. 'ડેવલપમેન્ટ ઇન પે્રધિક્ટસ', અંક 26, નં.7, ઓક્ટોબર 2016 માં પ્રકાસિશર્તા લેખની હિવગર્તાો અ�ીં સંસિક્ષI લેખ રૂપે ર*ૂ કરવામાં આવી છે.

'સાંભળવંુ' એ આપણે *ેમની સાથે કામ કરર્તાાં �ોઈએ રે્તામના પરનો હિવશ્વાસ દશા- વર્તાી હિCયા છે. 'પાઉલો xેઇરે'એ રે્તામના પુસ્ર્તાક 'એન ઇન્Cેટિડબલ કન્વસ�શન' (1996)માં લખ્યંુ છે, સહિ�ષ્ણુર્તાાનંુ આચરણ કરવાથી * � ું હિવહિવધ લોકો સાથ ે કામ કરવાની અને રે્તામની સાથે મળીને શીખવાની સમૃh શક્યર્તાા હિવશે જોણી શક્યો છંુ. સ�નશીલ �ોવાનો અથ- 'સરળ' ર�ેવંુ એમ સિબલકુલ નથી. ઊલટંુ, સ�નશીલ ર�ેવંુ એ વ્યક્તિક્ર્તાની ફર* છે - નૈહિર્તાક ફર* છે, ઐહિર્તા�ાસિસક ફર* છે અને રા*કીય ફર* છે પણ, 'સ�નશીલર્તાા' મારી પાસેથી એવી અપેક્ષા નથી રાખર્તાી કે �ંુ મારૂ ં વ્યક્તિક્ર્તાત્વ ખોઈ બેસંુ.Ј xેઇરેના હિવશ્લેષણમાંથી 'સાંભળવાની હિCયા'ના ત્રણ સ્વરૂપો ઊભરે છે: (1) પુરાવા (ધ્યાનપૂવ- ક) સાંભળવા, (2) સ્વયંનો અવા* સાંભળવો અને (3) બોલવાના સ્વરૂપ ર્તારીકે સાંભળવંુ.

આપણે ઘણી વખર્તા પુરાવાની અવગણના કરીએ છીએ અને બીબાંઢાળ બાબર્તાો સાંભળ્યા રાખીએ છીએ. સિલન્યે ગ્રામીણ વાર્તાા-ઓ ટાંકે છે - આપણાં વડીલો પશુ-પંખીઓની વાર્તાા-ઓ ક�ે છે, *ેમાં છેર્તારકિપTડી કરરંુ્તા સસલંુ �ંમેશા ચાલાકી વાપરીને મુશ્કેલીમાંથી છટકી જોય છે, જ્યારે વધુ પડર્તાા �ોસિશયાર સિશયાળે સસલા *ેટલી મોટી છેર્તારકિપTડી ન આચરી �ોવા છર્તાાં રે્તાને સજો થાય છે. અચર*ભરી વાર્તા એ છે કે આપણે સૌ શાંહિર્તાથી એ વાર્તાા-ઓ સાંભળીએ છીએ. કારણ કે, જેો આપણે રે્તા વાર્તાા-ઓ ન સાંભળીએ, ર્તાો આપણને રે્તા વાર્તાા-ઓ * ન મળે. સાંભળવાનો અથ- એ સિબલકુલ નથી કે કોઈ વ્યક્તિક્ર્તા બોલી ર�ી �ોય ત્યારે શાંહિર્તા જોળવવી. અન્ય વ્યક્તિક્ર્તાઓ સાથે પ્રત્યાયનમાં જેોડાવંુ એ સભાન હિનણ-ય છે. xેઇરેના શબ્દોમાં ક�ીએ ર્તાો - હિવહિવધ લોકો સાથે કામ કરવાની અને રે્તામની સાથે મળીને શીખવાની સમૃh શક્યર્તાા શોધવી. ધ્યાનપૂવ- ક સાંભળવાનંુ કૌશલ્ય આપણને આપણાથી ર્તાદ્દન *ુદા હિવચારો, *ુદા દ્રહિEકોણો પ્રત્યે સહિ�ષ્ણુ બનાવે છે. સાંભળવાની હિCયા એ અન્ય વ્યક્તિક્ર્તાઓ સમાન ધોરણે બુસિhશાળી છે અને વાર્તાચીર્તા ર્તાથા ચચા- માં પોર્તાાનંુ યોગદાન આપવા માટે સક્ષમ છે - રે્તા �કીકર્તાના આપણે કરેલા સ્વીકારનંુ બ�ુમાન છે. આવી બાબર્તાો આપણને, આપણા હિવચારો અને દલીલોને સુધારવાની ર્તાક પૂરી પાડે છે. આ રીરે્તા આપણી દલીલો અને હિવચાર પ્રહિCયાઓને રે્તા સંયોસિ*ર્તા કરવામાં મદદરૂપ બને છે. 'બીજો ને સાંભળવંુ' એ દશા- વે છે કે, આપણે 'સ્વ'ને બીજોઓ સમક્ષ બૌસિhક ચકાસણીનો હિવષય થવા દઈએ છીએ, કે *ેથી આપણંુ પોર્તાાનંુ જ્ઞાન ચકાસણીએ ખરંુ ઉર્તારી

શકે. કેળવણીકારોએ પોર્તાાના હિવચારો હિવદ્યાથી- પર ન થોપર્તાાં વાર્તાચીર્તા આધાટિરર્તા સંબંધો કેળવવા જેોઈએ.

લેર્ટસ� રુ્ટ વિCસ્ટિEના'ટિરફ્લેક્શન ઓન માય લાઇફ એન્ડ વક- ' (1996)માં પાઉલો xેઇરે નોંધે છે કે જ્યારે રે્તાઓ લખી રહ્યા �ોય છે, ત્યારે સૌપ્રથમ ર્તાો અગાઉ રે્તામણે શંુ લખ્યંુ �રંુ્તા રે્તા લખાણને �ાલના લખાણ સાથે સાંકળે છે. આ * બાબર્તા બોલર્તાી વખરે્તા પણ લાગુ પડે છે. સ્વયંને ધ્યાનથી સાંભળવાની હિCયાથી, આપણે *ે મુદ્દો ર*ૂ કરવાના �ોઈએ રે્તા મુદ્દાના સંદભ- સાથે આપણે સુસંગર્તા ર�ીએ છે. આપણે બોલર્તાાં �ોઈએ ત્યારે વાસ્ર્તાવમાં આપણે કોઈ મુદ્દા પરનંુ આપણંુ વલણ સ્પE કરર્તાાં �ોઈએ છીએ અને દલીલ રૈ્તાયાર કરીએ છીએ. સ્વયંને સાંભળવાની હિCયાથી આપણને - જેો આપણા હિવચારો સમસ્યારૂપ �ોય ર્તાો - પ્રથમ આલોચક બનવાની ર્તાક મળી ર�ે છે. ગુ�ાવો ગુટિટઅરેઝે - ધિથઓલોજી ઓફ સિલબરેશનઃ હિ��રી, પોસિલટિટક્સ એન્ડ સાલ્વેશન (1971)માં નોંધ્યંુ છે કે; ધ્યાનપૂવ- ક સાંભળવાની હિCયા, વંધિચર્તાો અને પીટિડર્તાોવર્તાી અને રે્તાઓના માટે બોલવાના સ્વરૂપ ર્તારીકે વ્યક્ર્તા થાય છે.

આમ, 'સાંભળવંુ' એ ગંભીરર્તાાપૂવ- ક થર્તાી હિCયા છે, માનવર્તાા પ્રતે્યની આપણી આOાનંુ બ�ુમાન છે ર્તાથા લોકશા�ી, સમાનર્તાા અને સામાસિ*ક ન્યાયના હિવચારો પ્રત્યેના આપણા આદરની જીર્તા છે. એના થકી આપણે સમા*ના હિવદ્યાથી-ઓ બની શકીએ છીએ અને સાંભળવાની હિCયાના સિશક્ષણશાસ્ત્રના, સ�ભાગી બની શકીએ છીએ. સાંભળવાની હિCયા થકી સૈhાણિન્ર્તાક જ્ઞાન �ાંસલ કરી શકાય છે *ે અન્ય કોઈ પ્રવૃસિ0 થકી મળી શકરંુ્તા નથી.

રાષ્ટ્રીય આરોગ્ય નીવિત, 2017સામાન્ય લોકો મારે્ટ આરોગ્ય સેવાની નવી તક

- મીરાઈ રે્ચર્ટરજીડાયરેક્ટર, 'સેવા સામાસિ*ક સુરક્ષા'

ભૂર્તાપૂવ- સભ્ય, ઉચ્ચ સ્ર્તારીય હિનષ્ણાંર્તા *ૂથ, સાવ- ધિત્રક આરોગ્ય સંભાળ, 2010-11

ભારર્તા વષ-માં 40 કરોડથી વધારે કામ કરર્તાાં લોકો છે, *ેમાંથી વધારે લોકો ગરીબ અને હિનઃસ�ાય છે. રે્તામના માટે રે્તામનંુ આરોગ્ય એકમાત્ર મૂડી છે. જ્યાં સુધી લોકો સિબમાર ન પડે ત્યાં સુધી રે્તાઓ કામ કરે અને કમાઈને ઘર ચલાવે. એકવાર સિબમાર પડી જોય ર્તાો રે્તાઓની કમાણી લગભગ પૂરી થઈ જોય અને આરોગ્યની સારવાર માટે ખચા- વધી જોય અને દેવંુ પણ *ઈ જોય. અંદા*ે દેશમાં છ કરોડ લોકો આરોગ્ય ખચ- નાં લીધે ગરીબી રેખા નીચે આવી જોય છે. આ ઉપરાંર્તા દેશનાં ગરીબ લોકો નાના ઘર રે્તામ* ઝંૂપડામાં ર�ે છે જ્યાં મૂળભૂર્તા સુહિવધા *ેવી કે પાણી, સ્વચ્છર્તાાની ઉણપ છે. આ બધા કારણો માટે આરોગ્ય સુહિવધા દેશમાં ગરીબો માટે એક *ટિટલ પ્રશ્ન છે. સાવ-*હિનક અને સાવ- ધિત્રક આરોગ્ય સેવા ગરીબી ઉન્મૂલન માટે એક અત્યંર્તા *રૂરી ઘટક છે. સાવ- ધિત્રક આરોગ્ય સેવાની ઉપલબ્ધર્તાા વધારવા માટે ભારર્તા સરકારે �ાલમાં રાE્રીય આરોગ્ય નીહિર્તા મં*ૂર કરી.

જોન્યુઆરી-2015 માં સરકારે પ�ેલી વાર નીહિર્તાનો મુસદ્દો આરોગ્ય મંત્રાલયની વેબસાઈટમાં રાખ્યો, ટીપ્પણીઓ અને સૂચનો મંગાવ્યાં. મંત્રાલયને દેશભરમાંથી �જોરો *ેટલાં સલા� સૂચનો આવ્યાં *ેને અધ્યન કરી નવી રાE્રીય આરોગ્ય નીહિર્તામાં સંકસિલર્તા કયુ� . રાE્રીય આરોગ્ય નીહિર્તામાં પૂવ- ગઠીર્તા સાવ- ધિત્રક આરોગ્ય સંભાળ માટે ઉચ્ચ સ્ર્તારીય હિનષ્ણાંર્તા *ૂથ (2010-11)ની ભલામણો પણ સામેલ કરવામાં આવી છે. આ *ૂથ, *વા�રલાલ ને�રૂ અને સર જેોસેફ ભોરનાં અધ્યક્ષ Oાને પૂવ- ગઠીર્તા કધિમશનોનાં ભલામણોનો પણ અધ્યન કયો- �ર્તાો. બધી * કમીટીઓ અને �ાલની નીહિર્તા 'પ્રાથધિમક આરોગ્ય સંભાળ' સામાન્ય લોકોના ઘર સુધી પ�ોંચે રે્તાના ઉપર ભાર મુકે છે.

'રાષ્ટ્રીય આરોગ્ય નીવિત'માં મહત્ત્વની લાક્ષભિણકતાઓઃ

નવી રાષ્ટ્રીય સ્વાસ્થ્ય નીવિત 2017જોન્યુઆરી 2015 માં કેન્દ્ર સરકારના સ્વાસ્થ્ય મંત્રાલયે નીહિર્તાનો મુસદ્દો વેબસાઈટ પર મુકી ભારર્તાના ર્તામામ નાગટિરકોને આમંત્રણ આપ્યુ કે રે્તા વાંચે અને પોર્તાાના મંર્તાવ્યો આપે. મંત્રાલયનાં ક�ેવા મુ*બ દેશભરમાંથી એટલી બધી ભલામણો આવી કે છ મહિ�ના સુધી રે્તાની છણાવટ કરવા માટે કામ કરવુ પડ્યું. દેશના લોકો પોર્તાાના સ્વાસ્થ્ય માટે આટલો રસ લે છે રે્તાની કલ્પના * ન�ોર્તાી. ર્તાા*ેર્તારમાં

પ્રધાનમંત્રીશ્રીએ અને રે્તામનાં મંત્રીમંડળે આ આરોગ્ય નીહિર્તા સ્વીકારી છે અને �વે ધીમે ધીમે આ નીહિર્તા અમલમાં મુકશે. ર્તાો આ નીહિર્તામાં આપણાં માટે શંુ રે્તા જેોઈ લઈએઃ

1. સૌથી અગત્યનો મુદ્દો છે કે સ્વાસ્થ્ય સેવા દરેક નાગટિરકન ે મળશે. સાવર્થિત્રTક આરોગ્ય (Universal Health) *ેમાં �વે દેશના કોઈ નાગટિરક કે કામદાર બાકાર્તા ન�ી ર�ે, ભલે રે્તા એપીએલ �ોય કે બીપીએલ.

2. જેો સાવ- ધિત્રક સ્વાસ્થ્ય સેવા પુરી પાડવી �ોય ર્તાો રે્તાના માટે યોગ્ય બ*ેટ અને નાણાંકીય સગવડ �ોવી *રૂરી છે. આનંદની વાર્તા એ છે કે નવી નીહિર્તામાં સ્વાસ્થ્ય માટે બ*ેટ વધારવાની વાર્તા માટે બ*ેટ ફાળવવા સરકારે પાંચ વષ- માં યોગ્ય ફાળવણી કરવાનો ઉલ્લેખ કરર્તાા કહ્યું કે જીડીપીના માત્ર 1.2 ટકા સાવ-*હિનક સ્વાસ્થ્ય પર ખચા- ય છે *ે વષ- 2025 માં બમણા થઈને 2.5 ટકા થશે.

3. પ્રાથધિમક આરોગ્ય સેવા પર * વધુ ભાર મુકવામાં આવશે. 4. બ*ેટના બે-રૃ્તાહિર્તાયાંશ પ્રાથધિમક આરોગ્ય સેવા પર * ખચા- શે *ેથી ઘરઆંગણે અને શ્રમજીવી

કામદારોની નજીક આરોગ્યની સગવડો ઉપલબ્ધ થશે. ખાસ સબસેન્ટર અને પ્રાથધિમક આરોગ્ય ઉપરાંર્તા આરોગ્ય સુખાકારી કેન્દ્ર બનાવવામાં આવશે.

5. આવા આરોગ્ય કેન્દ્રમાંથી રસીકરણ, સગભા- બ�ેનોની ર્તાપાસ, કુટંુબ કલ્યાણ, ચેપી, સિબનચેપી રોગોની ર્તાપાસ અને સારવાર, માનસિસક સ્વાસ્થ્ય માટે પણ સુહિવધા મળશે. ખાસ નોંધનીય વાર્તા એ છે કે પ�ેલી વખર્તા * વ્યાવસાધિયક સ્વાસ્થ્ય અને માનસિસક સ્વાસ્થ્યને પ્રાધાન્ય અપાયંુ છે.

6. દરેક કુટંુબને એક આરોગ્ય કાડ- મળશે, *ેથી આ બધી સુહિવધાઓ એમને મળર્તાી થાય.7. દરેક નાગટિરકને જીવન રક્ષણની મફર્તા દવાઓ ર્તાથા લેબોરેટરી ટે�ની સગવડ મળશે. 8. આયુવ� દ, યુનાની સુહિવધા અને �ોધિમયોપેથીને પણ પ્રાધાન્ય આપવામાં આવશે અને આ પ્રકારની

ર્તાબીબી સેવા ગામ અને ચાલી સુધી ઉપલબ્ધ થશે અને સાથે-સાથે યોગનો પણ પ્રચાર થશે.9. ગંભીર સિબમારીની સારવાર માટે સિ*લ્લા અને રાજ્ય કક્ષાની �ોક્તિસ્પટલમાં મૂડીરોકાણ કરીને સુધારો

કરવામાં આવશે *ેથી અકસ્માર્તા અને ગંભીર રોગો સામે યોગ્ય સારવારની સેવાઓ મળે.10. દરેક ભારર્તાીયને આરોગ્ય સેવા મળે રે્તા માટે માનવશક્તિક્ર્તાની *રૂર ર્તાો ખરી, આ નીહિર્તાએ એક

નવી આરોગ્ય �રોળ સૂચવી છે, *ે આરોગ્ય સેવાના વ�ીવટની *વાબદારી લેશે. આમ, ડોકટરો ઈલા* ઉપર ધ્યાન આપશે જ્યારે બધા સુધી આરોગ્ય સેવા પ�ોંચે રે્તાની *વાબદારી આ નવા મેને*રોની �રોળની ર�ેશે.

11. સહિવશેષ ગામ અને ચાલીના સ્ર્તારે વધુ આરોગ્ય કાય- કરોની જેોગવાઈ કરશે. *ેમ કે 'આશા' અને 'મલેટિરયા વક- ર' વગેરે. હિવશેષમાં કુશળ આશાવક- ર નસ- અને રે્તાના માટે પણ સુહિવધા છે *ેથી કરીને ગામડાંના બ�ેનો ભણીને આગળ આવે. એક નવા ગ્રામીણ ડોકટરોની �રોળ પણ રૈ્તાયાર કરવામાં આવશે *ે સામાન્ય બીમારીઓ, ઘા પડે ર્તાો ટાંકા કે પાટાપીંડીનંુ કામ કરશે.

12. શ�ેરી નાગટિરકોના સ્વાસ્થ્ય પર ખાસ ધ્યાન આપવામાં આવશે. ભારર્તામાં એક-રૃ્તાહિર્તાયાંશ લોકો શ�ેરમાં વસે છે. શ�ેરમાં મોટી �ોક્તિસ્પટલ સિસવાય રો*બરો*ની નાની નાની ર્તાકલીફો માટે કોઈ સગવડ નથી માટે શ�ેરોમાં પણ પ્રાથધિમક આરોગ્ય કેન્દ્ર ઊભંુ કરવામાં આવશે.

13. ગંભીર અને ખચા-ળ માંદગી માટે નવી આરોગ્ય નીહિર્તામાં વીમાની પણ ભલામણ કરેલ છે પરંરુ્તા આ ખાસ �ોક્તિસ્પટલમાં દાખલ થાય રે્તાને * ઉપલબ્ધ થઈ શકે છે.

14. આપણા દેશના 75 ટકા લોકો ખાનગી ર્તાબીબી સેવા મેળવે છે. કેટલાક શ�ેરોમાં સરકારી સેવાઓ ઉપલબ્ધ નથી અથવા ગુણવ0ાસભર નથી. *ેથી ખાનગી �ોક્તિસ્પટલોને આરોગ્ય સેવામાં આવરી લેવામાં આવી છે. પરંરુ્તા ખાનગી �ોક્તિલ્પટલમાં અમુક હિનયમો અને સ્ર્તારને વળગી ર�ેવુ પડે છે. *ેમ કે, સિબન*રૂરી દાખલ ન કરવા, અલગ અલગ રોગો માટે અલગ-અલગ ઈલા*ના હિનયમો અને કયા રોગ માટે કેટલી ફી લઈ શકે. આ ર્તામામ વાર્તાો ખાનગી આરોગ્ય ક્ષેત્ર સાથે વાર્તાા- લાપ અને વાટાઘાટો પછી * નક્કી થઈ શકે *ેથી બધાને શોષણ હિવના ઓછા પૈસામાં સારી સગવડ મળે.

15. સરકાર ખાસ ટેકનોલોજીમાં વધુ રોકાણ કરશે, ર્તામામ આરોગ્યના રેકોડ- કોમ્પ્યુટર દ્વારા સાચવી રખાશે અને એક નાગટિરક ર્તાથા રે્તામના ડોકટર હિવશે યોગ્ય સમયે એક દદી-ની ર્તામામ આરોગ્યને લગર્તાી માહિ�ર્તાી મળી શકે.

16. સરકારે સ્વીકાયુ� કે લોકોની ભાગીદારી હિવના સ્વાસ્થ્યમાં સુધાર થશે ન�ીં માટે ગ્રામ્ય અને શ�ેરી મો�લ્લાસ્ર્તારે સ્વાસ્થ્ય સધિમહિર્તા પર ભાર મૂકાયો છે. સરકારનંુ માનવુ છે કે જેો આ Oાહિનક સધિમહિર્તાઓ સહિCય થાય ર્તાો આરોગ્યને લગરુ્તા કામ ઘરઆંગણે * થાય. પંચાયર્તાો પણ સ્વાસ્થ્યને લગર્તાી *વાબદારીઓમાં છે. 'સેવા'નો આપણો અનુભવ દશા- વે છે કે જ્યાં સુધી Oાહિનક લોકો પોરે્તા * પ્રાથધિમક આરોગ્યની *વાબદારી ન�ીં લે ત્યાં સુધી આપણંુ સ્વાસ્થ્ય સુધરી શકે ન�ીં અને રે્તામાં પણ બ�ેનોની સ�ભાગીદારીથી દેશમાં લોકોની આરોગ્યની ક્તિOહિર્તા વધુ મ*બૂર્તા બનશે.

17. સ્વાસ્થ્યનો સુધાર માત્ર ર્તાબીબી સેવાઓથી * ન�ીં આવી શકે રે્તા નવી આરોગ્ય નીહિર્તા સ્પE સ્વીકારે છે. રે્તાથી નીહિર્તા ભલામણ કરે છે કે સંકસિલર્તા સેવાઓ અહિનવાય- છે. પોષક આ�ાર, બાલસેવા, ગટર-પાણીની સુહિવધા, સ્વચ્છર્તાા અણિભયાન વગેરે અંગે નવી આરોગ્ય નીહિર્તા સૂચવે છે કે, આરોગ્ય મંત્રાલય બીજો મંત્રાલયો સાથે સંકલન કરીને આરોગ્ય પર સીધી અસર થાય રે્તા રીરે્તા કામ કરશે. �ાલમાં સિશક્ષણ કે્ષત્રની *ેમ સવ� માટે આરોગ્ય એક અધિધકાર છે એ કાયદો �ાલ

પૂરર્તાો લાવવો ન�ીં, એવંુ સરકારનંુ મંર્તાવ્ય છે. કારણ કે સરકાર માને છે કે પ�ેલાં મૂળભૂર્તા આરોગ્ય સેવા પ�ોંચાડીએ ર્તાો ખરા પછી ધીમે ધીમે અધિધકારો આપીશંુ.

રાષ્ટ્રીય આરોગ્ય નીવિતમાં સામાન્ય લોકો મારે્ટ તકો 1. પ્રાથધિમક આરોગ્ય સારવાર લોકોના ઘર સુધી પ�ોંચે, આથી સેવાઓ સરળ, સમયસર અને ઓછા

મૂલ્યમાં મળે.2. સિબનસંચારી રોગો *ેમ કે, કેન્સર, ડાયાબીટીસ, વ્યવસાયીક રોગ, માનસિસક સ્વાસ્થ્ય અને અન્ય

હિવકલાંગર્તાાનંુ શરૂઆર્તામાં ર્તાપાસ થશે *ેથી જીવન બચાવ થઈ શકે.3. અમુક આવશ્યક દવાઓ અને રોગ હિનદાન ર્તાપાસ હિનશુલ્ક મળશે *ેથી લોકોની બચર્તા થઈ શકે. 4. મહિ�લા આરોગ્ય અને માનસિસક સ્વાસ્થ્ય *ેવા હિવષયનંુ પ્રમુખ Oાન આ નીહિર્તામાં છે *ેથી વષો-થી

ઉપેસિક્ષર્તા સ્વાસ્થ્ય પ્રશ્નોનો ઉકેલ મળશે.5. Oાનીક આરોગ્ય કાય- કર *ેવાં કે નસ- , પુરુષ આરોગ્ય કાય- કર, આશા અને આ ઉપરાંર્તા ગ્રામીણ

ડોક્ટરનંુ નવી કાડ- રની જેોગવાઈ નાગટિરકોને રો*ગારીની ર્તાક આપશે અને સ્વાસ્થ્ય સેવા સુધી પ�ોંચવા માટે મદદ થશે.

6. ગ્રામસભા અને Oાનીક આરોગ્ય સધિમહિર્તાઓનંુ કામ સ્વાસ્થ્ય સેવાને લોકો સુધી પ�ોંચાડવા માટે મદદ કરવાનંુ ર�ેશે. આ માટે નાગરીક સમા*, પંચાયર્તા અને આરોગ્ય સધિમહિર્તાનાં ક્ષમર્તાાવધ- ન કરવાની એક ર્તાક છે.

7. નાગરીક સમા* જ્યારે Oાહિનક લોકોનંુ સંગઠન બનાવશે અને આ સંગઠનો આરોગ્ય સધિમહિર્તામાં પ્રહિર્તાહિનધિધત્વ કરશે ત્યારે આરોગ્ય સેવાની ગુણવ0ા અને પારદર્સિશTર્તાા વધશે.

8. ગરીબ અને વંધિચર્તા લોકોને સંગઠીર્તા કરવા માટે જો�ેર આરોગ્ય કાય- Cમ એક મુદ્દો બની શકે. 9. ઓછા ખચ- અને હિનઃશુલ્ક આવશ્યક દવાઓનંુ આઉટલેટ સમુદાય આધાટિરર્તા સંOાઓને પણ આપી

શકાય *ેને એન.જી.ઓ. *ેવી સંOાઓ સ�યોગ પણ કરી શકે, *ેથી દવાઓ લોકો સુધી સરખી રીરે્તા પ�ોંચી શકે.

10. રાE્રીય આરોગ્ય નીહિર્તાનાં અમલીકરણ માટે અન્ય રાE્રીય કાય- Cમોનંુ સંકલન અને જેોડાણ કરવંુ *રૂરી છે, *ેમ કે આંગણવાડી (ICDS), પાણી અને સ્વચ્છર્તાા, પોષણ, આજીહિવકા, આવાસ *ેવા કાય- Cમ સાવ- ધિત્રક આરોગ્ય પ્રાI કરવા માટે મંચ પુરો પાડી શકે.

11. રાE્રીય આરોગ્ય નીહિર્તા નીચે પાયામાંથી સંચાલન કરવા પર ભાર આપે છે *ેથી નાગરીક સંOાઓને સરકાર સાથે જેોડાઈને કામ કરવા માટે એક ર્તાક બને છે. આથી યુવાપેઢીને આરોગ્ય અંગે જોગૃર્તાી, સિશક્ષણ અને કાય- માટે ર્તાક મળશે.

12. ઉચ્ચ સ્ર્તારીય સારવાર મેળવવા માટે સરકારનાં આરોગ્ય પ્રબંધકો, સુહિવધાઓ અને ધોરણસર સારવાર, કિકTમર્તા માગ- દર્સિશTકા પર હિનયમન ફાયદાકારક થશે. આથી આરોગ્ય સેવામાં ગુણવ0ા અને પારદર્સિશTર્તાા ર�ેશે.

રાE્રીય આરોગ્ય નીહિર્તાનો અમલ કરવા માટે સરકાર, નાગટિરક સંOાઓ, ખાનગી સંOાઓ અને કોપો-રેટ સાથે મળીને કામ કરે, એ આવશ્યક છે.

અધિધકાર પ્રાહિIની મંત્રણા માટે સામાસિ*ક કરારજ્ઞાહિર્તાગર્તા માળખા �ેઠળં બદલાઈ ર�ેલાં પાસાંઓ

- ઉન્નહિર્તાના કાય- કરોની આંર્તાટિરક ચચા- ના અંશો

સામાસિ*ક માળખંુ, વ્યવOારં્તાત્ર, સંસૃ્કહિર્તા ર્તાથા અથ- રં્તાત્ર સહિ�ર્તા પટિરવર્તા- ન પામર્તાી હિવહિવધ લાક્ષણિણકર્તાાઓ સાથે જ્ઞાહિર્તા બ�ુઆયામી જેોડાણ ધરાવે છે. પટિરવર્તા- ન પામર્તાી આ લાક્ષણિણકર્તાાઓ પાછળ મુખ્યત્વે શ�ેરીકરણ, ઔદ્યોધિગકરણ, સુઘારાવાદી ચળવળો, �ક્કો આઘાટિરર્તા કાય- વ્યવOા ર્તાથા લોકશા�ીકરણની પ્રહિCયાઓ *વાબદાર �ોય છે. આથી * જ્ઞાહિર્તા એ સમા*શાસ્ત્ર માટે અધ્યયનનો મુખ્ય હિવષય ર�ે છે. ડન્કન ગ્રાસે રે્તામના પુસ્ર્તાક xોમ પોવટી- ટુ પાવરઃ '�ાઉ એકટીવ સિસટીઝન્સ એન્ડ ઈફેક્ટીવ �ેટ્સ કેન ચેન્* ધ વ- લ્ડ' (ગરીબી થી સ0ા સુધીઃ કેવી રીરે્તા સહિCય નાગટિરકો અને અસરકારક રાજ્ય હિવશ્વને બદલી શકે છે) માં અધિધકારોની પ�ોંચ કેવી રીરે્તા સશક્તિક્ર્તાકરણ કરે છે રે્તા સમજોવે છે. અધિધકારો મળવાથી લોકો, સ0ા સમક્ષ પોર્તાાની માંગણી કરવા સક્ષમ બને છે. જ્યારે પણ દેશ અને રાજ્યો, વંધિચર્તા લોકોને �ક્કો આપવાની બાંયધરી આપે છે, ત્યારે નાગટિરકો અને રાજ્ય વચ્ચે નવા 'સામાસિ*ક કરાર'નંુ સ*-ન થાય છે અને એથી જ્ઞાહિર્તાગર્તા ઓળખ, સહિCય નાગટિરકની ઓળખમાં હિવલીન થઈ જોય છે. વચ- સ્વ ધરાવર્તાી જ્ઞાહિર્તાની ભાષા, સાંસૃ્કહિર્તાકરણ ર્તાથા જ્ઞાહિર્તાગર્તા હિવસ્ર્તારણ વગેરે દ્વારા કોઈપણ જ્ઞાહિર્તાની પટિરવર્તાી-ર્તા થર્તાી લાક્ષણિણક્ર્તાાઓને સ્પEપણે પ્રદર્સિશTર્તા કરે છે.

લોકશા�ી રાજ્યવ્યવOામાં, 'ય*માની પ્રથા' *ેવો અન્ય જ્ઞાહિર્તા આધાટિરર્તા અસમાનર્તાાના અન્ય ધોરણો, Oાહિપર્તા પ્રથાઓને રાજ્ય ર્તાથા નાગટિરક વચ્ચેના સામાસિ*ક કરાર દ્વારા ઓળખ પ્રાI થર્તાી નથી. અ�ીં 'નાગટિરકત્વ' એક નવા સામાસિ*ક કરાર ર્તારીકે ઉભરે છે.

અ�ીં, જ્ઞાહિર્તા વ્યવOામાં સૌથી નીચેના સ્ર્તારની જ્ઞાહિર્તાઓના જ્ઞાહિર્તા લક્ષણોમાં લોકશા�ીકરણ, જ્ઞાહિર્તા આધાટિરર્તા રા*કીય દાવા, ધાર્થિમTક સુધારાલક્ષી ચળવળો સાથે જેોડાણ, અધિધકારલક્ષી સંગઠનમાં જેોડાણનંુ અધ્યયન કરવા પ્રયત્ન કયો- છે. જ્ઞાહિર્તા વ્યવOામાં સૌથી નીચેની �રોળના અને પોર્તાાના અધિધકારો મેળવવામાં વંધિચર્તા ર�ી ગયેલા સમુદાયો દ્વારા મેળવેલ રા*કીય માન્યર્તાાને ત્રણ પ્રકારની ધાર્થિમTક ચળવળનાં સંદભ-માં હિવશ્લેષણ કરવામાં આવ્યંુ છે.

માયાવર્તાીના નેરૃ્તાત્વમાં બ�ુ*ન સમા* પાટી- દ્વારા થયેલ પટિરવર્તા- નની કામગીરીને, 'રાધાસ્વામી', 'ડેરા સચ્ચા સૌદા' અને 'સ્વાધ્યાય પટિરવાર' *ેવી ચળવળોના સંદભ- ને સમ*વામાં આવ્યો છે.

અ�ીં લેખકે ભારર્તામાં જ્ઞાહિર્તા પ્રથાની બદલાર્તાી ક્તિOહિર્તાને કોઈ ર્તાાત્વીક અભ્યાસ ર્તારીકે ન�ીં પરંરુ્તા હિવકાસલક્ષી સામાસિ*ક કાય- કર અને સામાસિ*ક પ્રહિCયાના અવલોકનકાર ર્તારીકે ર*ૂ કરીએ છીએ.

રાજકીય પ્રવિતવિનમિધત્વ થકી જ્ઞાવિત માળખામાં પઠિરવત� ન'બ�ેનજી' ર્તારીકેની નવી ઓળખ દ્વારા માયાવર્તાીએ રા*કીય દાવા થકી જ્ઞાહિર્તા વ્યવOાની ઊંચ-નીચની માન્યર્તાાને બ�ુ*ન સમા* પાટી-એ પડકારી છે. બ્રાહ્મણવાદી ધિચત્ર ઉપસાવર્તાી સાડીમાં સજ્જ ર્તાથા કધિથક ઉચ્ચ જ્ઞાહિર્તાની ભારર્તાીય નારીથી હિવપરીર્તા માયાવર્તાીના પોષાક અને વ્યવ�ારે ભારર્તાના રા*કારણમાં એક ણિભન્નર્તાા પેદા કરી છે. એટલંુ * નહિ�, રા*નીહિર્તામાં પ્રવેશેલી મોટાભાગની મહિ�લાઓ સાડીનો પાલવ માથે વીંટાળી સમા*માં પ્રOાહિપર્તા વડીલોની આમાન્યા રાખવાની રીર્તા સાથે પોર્તાાને હિવવેકી અને નમ્ર વ્યક્તિક્ર્તાત્વ ધરાવર્તાી દશા- વે છે કે *ે દેશની પરંપરાગર્તા નેર્તાાગીરી સાથે સુમેળ ધરાવે છે. જ્યારે માયાવર્તાી કયારેય સાડી પ�ેરર્તાાં નથી. ઉલ્ટાંના રે્તાઓ સલવાર કમીઝ ઉપર ગળાના ફરરે્તા પોર્તાાનો દુપટ્ટો વીંટાળે છે. વળી માયાવર્તાીએ જો�ેર સ્મારકો પાછળ લખખૂટ ખચો- કરીને ભારર્તાના નાગટિરક સમા*, ન્યાયરં્તાત્ર અને પોર્તાાના હિવરોધીઓનો રોષ વ�ોયો- છે. રે્તાઓ ધારર્તા ર્તાો શાળા-કોલે*, યુહિનવર્સિસTટી, સરકારી યો*નાઓ, માગો- વગેરેને દસિલર્તા નેર્તાાઓના નામ સાથે જેોડી દઈ બુધિધ્ધજીવી વગ- ની ટીપ્પણીઓમાંથી બચી *ઈ શક્યા �ોર્તા. પરંરુ્તા પત્થર *ેવાં અમૂર્તા- માધ્યમ થકી દસિલર્તા સમુદાય અને રે્તાની છસિબઓને ચીરOાયી બનાવવાના માયાવર્તાીના પ્રયત્નોને નોંધવામાં ટીકાકારો થાપ ખાઈ ગયા છે. પત્થર અને વૈભવી સ્મારકોને માધ્યમ બનાવી માયાવર્તાીએ દેશની મુખ્યધારાના સાંસૃ્કહિર્તાક રા*કારણમાં દસિલર્તા રા*કીય માન્યર્તાા ને સુહિનણિ^ર્તા કરી દીધી છે. ત્રીજી ઓક્ટોબર 2010 ના ટાઈમ્સ ઓફ ઈસિન્ડયામાં છપાયેલા લેખમાં સ્વાધિમનાથન એસ. અંકલેશ્વરીયા ઐયરે લખ્યુ છે, કે માયાવર્તાીના શાસનકાળ દરમ્યાન અસ્પૃશ્યર્તાાની પ્રથામાં નોંધપાત્ર બદલાવ આવ્યો છે. કધિથર્તા ઊંચી જ્ઞાહિર્તાના લગ્નોમાં દસિલર્તાો માટે અલગ બેઠક વ્યવOા રાખવાના ચલણમાં પ્રમાણમાં ઉ0રપ્રદેશના પૂવ-ભાગમાં 77.3 ટકાથી ઘટીને 8.9 ટકા થયંુ �રંુ્તા અને પણિ^મ ભાગમાં રે્તા 73.1 ટકાથી ઘટીને 17.9 ટકા થયંુ �રુ્તા. સિબનદલીર્તા સમુદાયો દ્વારા દસિલર્તા ઘરોના ખોરાક અને પાણી સ્વીકારવાની ટકાવારી પૂવ-ભાગમાં 1.7 ટકાથી વધીને 72.5 ટકા અને પણિ^મ ભાગમાં આ પ્રમાણ 3.6 ટકાથી વધી 47.8 ટકા થયંુ છે. બંધુઆ મ*ૂરની પ્રથા લગભગ નહિ�વર્તા બની છે. *ે 32.1 ટકાથી ઘટીને 1.1 ટકા *ેટલંુ નજીવંુ થઈ ગયંુ �રંુ્તા. દસિલર્તાો દ્વારા થર્તાી ભાગીયા ખેર્તાીની ટકાવારી પૂવ- માં 16.7 ટકાથી 31.4 ટકા જ્યારે પણિ^મમાં 4.9 ટકાથી વધીને 11.4 ટકા થઈ �ર્તાી. પણિ^મી ઉ0રપ્રદેશમાં માત્ર દસિલર્તાો દ્વારા * મરેલા ઢોર ઉઠાવવાની કામગીરી 72.6 ટકાથી ઘટીને 5.3 ટકા થઈ �ર્તાી. Oાહિનક સ્ર્તારે સિબન-પરંપરાગર્તા વ્યવસાયો *ેવા કે કટિડયા, દરજી કે ડ્ર ાઈવર *ેવા કામો કરર્તાા દસિલર્તા પટિરવારોનંુ પ્રમાણ રાજ્યના પૂવ-ભાગમાં 14 ટકાથી વધીને 37 ટકા થયંુ �રંુ્તા. સિબનપરાંપરાગર્તા વ્યવસાયમાં આ પ્રમાણ પણિ^મ ભાગમાં 9.3 ટકાથી વધીને 42.1 ટકા *ેટલંુ થયંુ છે. એટલંુ * નહિ�, સૌથી Cાહિર્તાકારી બદલાવ એ

નોંધાયો છે કે ધંધા રો*ગાર કરર્તાા દસિલર્તા પટિરવારોનંુ પ્રમાણ પૂવ- માં 4.2 ટકાથી વધીને 11 ટકા અને પણિ^મમાં 6 થી વધીને 36.7 ટકા *ેટલંુ વધ્યંુ �રંુ્તા.

પ્રસૂહિર્તા કરાવવામાં અને બાળકોને શાળાઓમાં પ્રવેશ આપવામાં થર્તાા ભેદભાવમાં પણ બદલાવ જેોવા મળ્યો �ર્તાો. 1990 ના દાયકામાં દસિલર્તા મહિ�લાઓને એ.એન.એમ. *ેવા સરકારી આરોગ્ય સેવકો દ્વારા આરોગ્ય કેન્દ્રમાં પ્રસૂહિર્તાઓનો લાભ મળર્તાો ન �ર્તાો. પૂવ- ઉ0રપ્રદેશમાં આરોગ્ય સેવા પૂરી પાડનારાઓની �ા*રી એકદમ વધીને 1.1 ટકા થી 89.9 ટકા *ેટલી થઈ �ર્તાી. અગાઉ સિબનદસિલર્તા સરકારી દાયણ ભાગ્યે * દસિલર્તા ધરોમાં પ્રસૂહિર્તા કરાવવા માટે *ર્તાી �ર્તાી. પરંરુ્તા આ પ્રમાણ વધીને પૂવ- માં 3.4 ટકાથી 53.4 ટકા થયંુ �રંુ્તા અને પણિ^મમાં શૂન્યથી વધીને 3.6 ટકા થયંુ �રંુ્તા. (જેો કે રે્તા �જી ઘણંુ * નીચંુ છે). બીજી ર્તારફ, શાળામાં પ્રવેશ મેળવવાનંુ પ્રમાણ પૂવ- માં 28.8 ટકાથી વધીને 63.4 ટકા અને પણિ^મમાં 21.7 ટકાથી વધીને 65.7 ટકા થયંુ �રંુ્તા. છોકરીઓનંુ શાળાકીય સિશક્ષણ મેળવવાનંુ પ્રમાણ પૂવ- માં 10 ટકા �રુ્તા. *ે વધીને 58.7 ટકા થયંુ અને પણિ^મમાં આ પ્રમાણ 6.8 ટકાથી વધીને 56.9 ટકા થયંુ �રંુ્તા.

સામાસિ*ક સ્વીકૃહિર્તા સ્વરુપે દસિલર્તાો ઉચ્ચ જ્ઞાહિર્તાની વપરાશની પધ્ધહિર્તાઓ અપનાવી રહ્યા છે. દસિલર્તા સમુદાયોનાં ટૂથ પે�, શેમ્પુ અને બોટલમાં મળર્તાા (વાળ માટેના) રે્તાલનો વપરાશ વધ્યો છે. અગાઉ ઉ0ર પ્રદેશના પૂવ-ભાગમાં ફક્ર્તા એક રૃ્તાર્તાીયાંશ અને પણિ^મના લગભગ નહિ�વર્્તા દસિલર્તાોમાં લગ્નોમાં કાર કે જીપનો ઉપયોગ થર્તાો જ્યારે આ*ે લગભગ ર્તામામ દસિલર્તા પટિરવારો આ વા�નનો ઉપયોગ કરર્તાા થયા છે. રે્તાઓમાં જોનૈયાઓને *મણમાં લાડુ પીરસવાનંુ પ્રમાણ પૂવ-ભાગમાં 33.6 ટકા �રુ્તા અને પણિ^મમાં 2.7 ટકા �રંુ્તા, રે્તા વધીને બન્ને ભાગોમાં લગભગ 100 ટકા થઈ ચૂક્યું છે. (પૂવી-ય જીલ્લાઓમાં ગાઝીપુર, ધિમરઝાપુર, જૈોનપુર, આઝમગઢ અને વારાણસી અને પણિ^મી સિ*લ્લાઓમાં અલીગઢ, સિબ*નૌર, મુઝફરનગર અને મેરઠનો સમાવેશ થાય છે.)

ઈ.પી. ડબલ્યુ ના દેવેશ કપૂર, ચંદ્દભાણ પ્રસાદ, લેન્ટ હિપ્રચેટ્ટ અને ડી. શ્યામબાબુ દ્વારા ઓગ� 2010 માં સિલણિખર્તા લેખ, 'અસમાનર્તાા પર પુન- હિવચાર - 'માક� ટ રીફોમ- 'ના સમયમાં ઉ0રપ્રદેશના દસિલર્તાો', અનુસાર 1990 ના દાયકામાં દસિલર્તાોના જીવનધોરણની ગુણવ0ામાં સુધારો નોંધવામાં આવ્યો છે. આ સમયગાળો માયાવર્તાીના ઉદય હિવકાસના આ ર્તાબક્કામાં રે્તામની મ�ત્ત્વની ભૂધિમકા દશા- વે છે. અભ્યાસ અનુસાર, દસિલર્તાોની ર�ેણકરણી, ખોરાક ર્તાથા પ્રસંગોધિચર્તા વપરાશની પ્રણાસિલઓમાં મ�ત્વના ફેરફારો થયા છે. *ે ઉપલો (સામાસિ*ક) દરજ્જેો મેળવવા ર્તારફનો મ�ત્વનો બદલાવ સૂચવે છે. *ેમકે, શેરડીનો રસ અને 'રોટી ચટણી' *ેવા ઓછા ખચા-ળ ખોરાકના Oાને દસિલર્તાો �વે (કણકી ન�ીં આખા) ચોખા, ર્તાાજંો શાકભાજી અને મસાલાનો ઉપયોગ કરર્તાા થયા છે. આ ર્તાાલુકાઓમાં યોજોર્તાાં લગ્નોમાં �વે દસિલર્તાો માટે અલગ બેઠક વ્યવOાનંુ પ્રમાણ નહિ�વર્તા થઈ ગયંુ છે.

અન્ય જ્ઞાહિર્તાના લોકો �વે દસિલર્તાો પાસેથી મરેલા ઢોરના હિનકાલની અપેક્ષા નથી રાખર્તાા. સિબનદસિલર્તા દાયણો દ્વારા દસિલર્તાધરમાં પ્રસૂહિર્તા કરાવવાનંુ પ્રમાણ નોંધપાત્ર રીરે્તા વધ્યંુ છે અને સિબનદસિલર્તાો દ્વારા દસિલર્તા ઘરોની મ�ેમાનગહિર્તા સ્વીકારવાનંુ પ્રમાણ પણ વધ્યંુ છે. ગામ બ�ાર અને ગામમાં, દસિલર્તાોનાં આર્થિથTક જીવનમાં ઘણો બદલાવ આવ્યો છે. દસિલર્તાો પણ �વે દરજી, કટિડયા, ડ્ર ાઈવર ર્તારીકે કામ કરે છે, પાન કે કટિરયાણાની દુકાન ચલાવવાના વ્યવસાયોમાં ઝંપલાવે છે. કૃધિષ આધાટિરર્તા સંબંધમો પણ પટિરવર્તા- ન આવ્યંુ છે. લગભગ કોઈપણ દસિલર્તા �વે '�ળવા�ા' *ેવી બંધુઆ ર્તારીકે આર્થિથTક ભાગીદારીમાં જેોડાર્તાો નથી. દસિલર્તાો પોર્તાાની મ*ૂરી વેચવાને બદલે ઊંચી જ્ઞાહિર્તાના સમુદાયો સાથે ટ્ર ે કટરો અથવા *મીનોને કોન્ટ્રાક્ટના ધોરણે કામ �ેઠળ લેવાનંુ પસંદ કરે છે. આમ, રા*કીય માન્યર્તાા અને લોકશા�ીમાં પ્રહિર્તાહિનધિધત્વના પગલે જ્ઞાહિર્તાગર્તા ઊંચ-નીચની દાવેદારી પટિરવર્તા- નમાંથી પસાર થઈ ર�ી છે. નવા ધાર્મિમંક સંપ્રદાયો દ્વારા આરં9ાયેલી સામાજિજક સુધારણાના પગલે જ્ઞાવિતપ્રથામાં પઠિરવત� ન'રાધાસ્વાધિમ'એ એક આધ્યાસ્ટિત્મક ચળવળ છે. *ેનંુ અનુસરણ દેશના હિવહિવધ ભાગોમાં કરવામાં આવે છે. રે્તામાં નીચી જ્ઞાહિર્તાના *ૂથો પણ જેોડાય છે. *ેમણે માંસા�ારનો ત્યાગ, દારૂ અને નશીલા પદાથો- ત્ય*વાનો, ઉચ્ચ નૈહિર્તાક જીવન જીવવાનો અને શબ્દ-યોગ ધ્યાનમાં સહિCય થવાના હિનદ�શો આપવામાં આવે છે.

અન્ય એક આંદોલન 'સ્વાધ્યાય' ર્તારીકે પ્રચસિલર્તા થયંુ *ેનંુ પ્રચલન સ્વ. આઠવલે દાદા (આ. પાંડુરંગ શાસ્ત્રીજી) દ્વારા કરવામાં આવ્યંુ. રે્તાઓની ટિફલસૂફીમાં કમ- અને ભક્તિક્ર્તા ને સંયૂકર્તા નવી ઓળખ આપી, પરંપરાગર્તા વ્યવસાય આધાટિરર્તા *ૂથોને ઉદેશવામાં આવ્યા. આઠવલે દાદાના આ સ્વાધ્યાય આદોલને, માનવ અક્તિસ્ર્તાત્વના - સામાસિ*ક, આર્થિથTક, ભાવનાત્મક, રા*કીય અને અંર્તાર્તાઃ આધ્યાસ્ટિત્મક એમ પાંચેય પટિરમાણોને પ્રભાહિવર્તા કયા- . સ્વાધ્યાય પટિરવારમાં માછીમારો અને ખેડૂર્તાોથી લઈને રા*કારણીઓ અને ઉદ્યોગપહિર્તાઓ સુધી સૌનો સમાવેશ થર્તાો �ર્તાો. આઠવલે દાદા ર્તારીકે લોકહિપ્રય દાદાજીની 70 મી વષ-ગાંઠ હિનધિમરે્તા મંુબઈની ચોપાટી પર પાંચ લાખથી પણ વધુ સ્વાધ્યાયીઓ એક્ત્ર થયેલા. આ પ્રસંગે અમીર-ગરીબ, ઊંચ-નીચ વગેરેના ભેદભાવ હિવના હિવહિવધ જ્ઞાહિર્તાના લોકો 'ખરા સ્વાધ્યાયી' ર્તારીકે મુક્ર્તા મને એકબીજો સાથે �ળ્યા-મળ્યા �ર્તાા. આ આંદોલન દ્વારા કમ- કાંડી જ્ઞાહિર્તા વ્યવOા માનવગટિરમાના ઉત્સવમાં પટિરવર્તાી-ર્તા થઈ �ર્તાી. સ્વાધ્યાય આંદોલને સમાનર્તાા લાવવા �ેરુ્તાસર કેટલાય પ્રયોગો કરેલા. *ેવા કે, યોગેશ્વર કૃધિષ (સ્વાધ્યાયી દ્વારા સામૂહિ�ક ખેર્તાી), મત્સ્યગંધા (માછીમારો દ્વારા સામૂહિ�ક નાણાંભડોળનંુ હિનમા-ણ), વૃક્ષમંટિદર (બાગાયર્તાી) અમૃર્તાાલયમ (મૂર્તિર્તાTહિવહિ�ન મંટિદરો જ્યાં ગામવાસીઓ નાર્તા-જોર્તાના ભેદભાવ હિવના સાં*ે સાથે મળીને પ્રાથ- ના કરર્તાા) વગેરે. આ પ્રયોગો દ્વારા સ્વાધ્યાયીઓમાં સમાનર્તાાનો હિવકાસ થયો. *ેના કારણે સ્વાધ્યાય પટિરવારોના ગામોમાં વ્યક્તિક્ર્તાગર્તા અને સામુદાધિયક સ્ર્તારે આર્થિથTક ક્તિOહિર્તામાં પણ નોંધપાત્ર સુધારો થયો �ર્તાો.

ડેરા સચ્ર્ચા સૌદાઃ ડેરા સચ્ચા સૌદા એ જ્ઞાહિર્તા આધાટિરર્તા ભેદભાવના અમયા- દ ફેલાવાની સામે મઝ�બી અને રહિવદાસ પંથીઓ વચ્ચે પ્રહિર્તાહિCયા સ્વરૂપે ઊભંુ થયેલંુ આંદોલન �રંુ્તા. મૂળભૂર્તા રીરે્તા ર્તાો શારીટિરક શ્રમના મ�ત્વ ર્તાથા જ્ઞાહિર્તા આધાટિરર્તા ભેદભાવનો હિવરોધ કરર્તાા શીખ સંપ્રદાયનો ઉદય થવા છર્તાાં, સામાસિ*ક બહિ�ષ્કાર અને સામાસિ*ક-આર્થિથTક બન્ને રીરે્તા અસમાનર્તાાનંુ ચલણ વ્યાપક ર�ેર્તાાં રે્તાના હિવરોધમાં આ પ્રકારના ડેરાઓ મોટી સંખ્યામાં ઊભા થવા લાગ્યા. ડેરાના અનુગામીઓમાં ર્તામામ જ્ઞાહિર્તાના લોકોનો સમાવેશ થર્તાો �ર્તાો. છર્તાાં પણ મોટાભાગે રે્તામાં દસિલર્તા અને પછાર્તા જ્ઞાહિર્તાના લોકો વધારે ર�ેર્તાા કે *ેઓ આર્થિથTક રીરે્તા પણ પછાર્તા ર�ી ગયેલા �ર્તાા. સમર્તાાવાદી ઉપદેશના કારણે રે્તાઓ ડેરા ર્તારફ આક- ષાયેલા, આ ડેરાઓ પોર્તાાના ઉપદેશમાં સામાસિ*ક પ્રહિર્તાકારના બ�ુ સાદા છર્તાાં એવા ર્તાીવ્ર પટિરબળેોનો સમાવેશ કરર્તાા કે *ે લાંબાગાળે Cાહિર્તાકારી લોકચેર્તાનાના ઉદય માટેનો પાયો પુરવાર થાય. રે્તામાં કેટલાક ડેરાઓએ શાળાઓ અને આરોગ્યકેન્દ્રોની Oાપના કરી. *ેના દ્વારા નીચલી જ્ઞાહિર્તાઓના ગરીબ બાળકોને સિશક્ષણ અને આર્થિથTક સ�ાય પૂરી પાડી રે્તાઓ સક્ષમ બને, સ્વરો*ગાર ઊભો કરી શકે, સ્વમાનભેર જીવે ર્તાથા પોર્તાાના પટિરવારોને ગૌરવપ્રદ જીવન પુરુ પાડી શકે. પંજોબના એક લોકહિપ્રય રહિવદાસી ડેરા ડેરા સચ્ચખંડ બલાને દસિલર્તાોની ચેર્તાના જોગૃર્તા કરવામાં મ�ત્ત્વની ભૂધિમકા ભ*વી છે. 1920 ની અદ-ધમ- ચળવળ અને રવીદાસ ડેરાઓએ પંજોબમાં દસિલર્તા લોકચેર્તાના જોગૃર્તા કરવામાં ઐહિર્તા�ાસિસક ભૂધિમકા ભ*વી છે.

આ અદ-ધમ- ચળવળે નીચલી જ્ઞાહિર્તાના લોકોને એક અલગ ધાર્થિમTક ઓળખ પૂરી પાડી �ર્તાી. આર્થિથTક રીરે્તા સુધરેલી ક્તિOહિર્તા ર્તાથા જોગૃર્તા થયેલી સામાસિ*ક ચેર્તાનાના પટિરણામે દસિલર્તાો પોર્તાાના સ�ગામી સામાસિ*ક દરજ્જોમાં ઉત્થાનની માંગણી કરર્તાા થયા અને સંભવર્તાઃ રે્તાના કારણે * રે્તાઓ પોર્તાાને સામાસિ*ક સમાનર્તાા અને સન્માન આપર્તાા વૈકક્તિલ્પક સંપ્રદાયો ર્તારફ ખંેચાવા લાગ્યા. આ દરમ્યાન રે્તાઓ, પ્રભુત્ત્વ ધરાવર્તાી જ્ઞાહિર્તાઓને પણ પડકારવા લાગ્યા.

સામાસિ*ક બાદબાકીની સાથોસાથ ભૂધિમ�ીનર્તાા અને રા*કારણમાં �ાંસિસયામાં �ોવાને કારણે સ્વમાન અને સમાનર્તાાનંુ વચન આપર્તાા ડેરાઓ ર્તારફ દસિલર્તાો આકષા- યા. જેો કે દસિલર્તાોને મળર્તાી થયેલી ઓળખ, દ્દઢપણે લેવાયેલાં �કારાત્મક પગલાંઓ, નાણાંકીય સ�ાયો અને આર્થિથTક સ્ર્તારે પ્રાI થયેલા હિવકલ્પોના કારણે રે્તાઓમાં સમાનર્તાાની ભાવના જોગૃર્તા થઈ *ેથી Oાહિનક ર્તાથા દેશના સ0ાના માળખામાં પોર્તાાની હિ�સ્સેદારી માટે પે્રટિરર્તા થયા. જેો કે રે્તા માટે રે્તાઓને પ્રભાવી જ્ઞાહિર્તાઓના આકરા પ્રહિર્તારોધનો સામનો કરવો પડ્યો.

હક્કો આધાઠિરત જનરે્ચતના અને લોકશાહીકરણ દ્વારા જ્ઞાવિતનંુ નાગઠિરકત્વમાં રૂપાંતરણમનરેગા, માહિ�ર્તાી અધિધકાર, વન અધિધકાર, સિશક્ષણનો અધિધકાર, અન્નસુરક્ષા, હિવOાપનની સમસ્યા વગેરે મુદ્દાઓ માટે જોગૃહિર્તા *ન-ચેર્તાના અને સંગઠનોમાં થયેલ વૃસિhને કારણે જ્ઞાહિર્તા આધાટિરર્તા

ઓળખની નવી ર્તાટO નાગટિરકની ઓળખ મળી છે. મનરેગામાં સામાસિ*ક ઓટિડટમાં શ્રધિમકોને (*ે મોટાભાગે જ્ઞાહિર્તા વ્યવOામાં નીચેના સ્ર્તારના �ોય છે) રે્તામને પોર્તાાનો અવા* ઉઠાવવાની ર્તાક સાંપડે છે. આ દશા- વે છે કે નવો સામાસિ*ક કરાર અણિભવ્યક્ર્તા થઈ રહ્યો છે. *ે સરકારને 'માઈ-બાપ' ર્તારીકે જેોર્તાા �ર્તાા રે્તાને બદલે દેશનાં નાગટિરકત્વ ર્તારીકે જેોવાય છે, *ેમાં રાજ્ય એ ફર* બજોવે છે અને નાગટિરક અધિધકારો મેળવે છે. આ બદલાવ લોકશા�ીના અમલથી અધિધકાર આપવાની ફર*માં પટિરણમે છે. બ્રાસિઝલ અને દસિક્ષણ આહિxકામાં આવા બદલાવ જેોવા મળ્યાં છે.

છેલ્લા વીસ વષ-થી પંચાયર્તાીરા*ની સંOાઓની ચંૂટણીઓમાં અપાર્તાા આરક્ષણે આ પ્રહિCયાને વધુ મ*બૂર્તા કરી છે. Oાહિનક રા*કારણમાં દસિલર્તા અને અન્ય પછાર્તા જ્ઞાહિર્તાઓને રે્તાનાથી નવંુ લોકર્તાાંત્રીક Oાન પ્રાI થયંુ છે. જ્યાં રે્તાઓ પરંપરાગર્તા ઉચ્ચ જ્ઞાહિર્તાના પ્રભાવીપણાને Oાને પોર્તાાને પ્રOાહિપર્તા કરી શક્યા છે. Oાહિનક સ્વરા*ની ચંૂટણીને કારણે નેરૃ્તાત્વમાં હિનયધિમર્તા બદલાવ, વષો-થી ચાલર્તાી અધિધકાર અંગેની સંગટિઠર્તાર્તાાને કારણે બદલાવ આવ્યો છે. ખાસ કરીને નીચલી જ્ઞાહિર્તાના લોકોમાં વ્યક્તિક્ર્તાગર્તા સ્વ-અણિભવ્યક્તિક્ર્તાનો મોકો મળ્યો છે. ર્તાા*ેર્તારના વષો-માં આંબેડકરવાદી દસિલર્તા કમ-શીલ (માર્દિટTન મેક્વાન) અને ગાંધીવાદી (નારણભાઈ દેસાઈ) વચ્ચે સામાસિ*ક સમાનર્તાા લાવવા અને જ્ઞાહિર્તા આધાટિરર્તા ભેદભાવ દૂર કરવા �ેરુ્તા સર સંયુક્ર્તા રીરે્તા સંગટિઠર્તાર્તાાના પ્રયાસોની રણનીહિર્તાને સમ*વંુ પણ રસપ્રદ છે.

જ્ઞાવિત આધાઠિરત સમાજમાં અમિધકારોની પ્રાપ્યતાભારર્તાીય જ્ઞાહિર્તા વ્યવOામાં આવેલાં પટિરવર્તા- નો �ંમેશા સંસૃ્કહિર્તાકરણ, શ�ેરીકરણ, ઉદ્યોગીકરણ, સુધારાવાદી ચળવળો અને લોકશા�ીકરણ *ેવાં બાહ્ય પટિરબળોથી પ્રેટિરર્તા રહ્યાં છે. પટિરવર્તા- નનો હિવરોધ અંદરથી *, ખાસ કરીન ે 'ઉચ્ચ જ્ઞાહિર્તા' દ્વારા * કરવામાં આવ્યો છે અને ર્તાે માટ ે 'સાંસૃ્કહિર્તાક હિવસંવાટિદર્તાા'ની પાંગળી દલીલ આગળ ધરવામાં આવી છે. ઉચ્ચ જ્ઞાહિર્તાઓનો આ હિવરોધ કે પ્રહિર્તાકાર ઘણી વખર્તા જ્ઞાહિર્તાનાં ધોરણોમાં ફેરફાર કરવાની કિ�Tમર્તા કરનાર વ્યક્તિક્ર્તા કે પટિરવારને આપવામાં આવેલી સજો સ્વરૂપે પ્રહિર્તાજિબTસિબર્તા થર્તાો રહ્યો છે. આ એવી પ્રહિCયા પણ છે, *ેના દ્વારા ઉચ્ચ જ્ઞાહિર્તાઓ રે્તામની સ0ા અને દરજ્જેો મ*બૂર્તા બનાવે છે.

જ્ઞાહિર્તાનાં કધિથર્તા ધોરણો કે હિનયમોનો અનાદર કરનારી વ્યક્તિક્ર્તા 'ઓનર હિકલીંગ'નો ભોગ બને છે. મોટાભાગે મહિ�લાઓ અને છોકરીઓ ઓનર હિકજિલTગનો ભોગ બનર્તાી �ોય છે. �ત્યાની આવી ઘટનાઓ પાછળનાં મુખ્ય કારણો મુખ્યત્વે પ�ેરવેશ, સિશક્ષણ, આંર્તારજ્ઞાહિર્તાય લગ્ન, પટિરવારની મરજી હિવરૂhનાં લગ્ન વગેરે �ોય છે. રાE્રીય મહિ�લા પંચ દ્વારા �ાથ ધરવામાં આવેલા અભ્યાસ અનુસાર, ભારર્તામાં થર્તાી ઓનર હિકલીંગની 72 ટકા ઘટનાઓ આંર્તારજ્ઞાહિર્તાય લગ્નનંુ પટિરણામ �ોય છે. આ પ્રકારના બનાવો, સામાસિ*ક હિનયંત્રણનંુ સ્વરૂપ ર્તાથા ભયનંુ વાર્તાાવરણ સ*-વાની પ્રયુક્તિક્ર્તાઓના સ્વરૂપે �ોય છે અને રે્તાનો ઉદ્દેશ્ય લોકોને ડરાવીને સામાસિ*ક ધોરણો ર્તાોડર્તાાં અટકાવવાનો �ોય છે. વળી આ રીરે્તા સમા*

મહિ�લાઓની લંૈધિગકર્તાા પર, સ્ત્રીના સ્વયંના શરીર પરની રે્તાની સ્વાય0ર્તાા પર અને પ્રજેોત્પહિર્તાના રે્તાના અધિધકાર પર હિનયંત્રણ મેળવવા માંગે છે. ગૌરવને મહિ�લાની લંૈધિગકર્તાા અને સુયોગ્ય (જ્ઞાહિર્તા વ્યવOા અનુસારની) સંર્તાહિર્તાને *ન્મ આપવાની ક્ષમર્તાા સાથે સરખાવવામાં આવે છે.

જ્ઞાહિર્તાનાં ધોરણો ર્તાોડવા બદલ વ્યક્તિક્ર્તાને ર્તાથા સમુદાયના વ્યવ�ાર માટેનાં પરંપરાગર્તા ધોરણો ર્તાોડવા બદલ હિનમ્નજ્ઞાહિર્તાને સજો કરવાની સ0ા 'ખાપ પંચાયર્તા' ર્તારીકે ઓળખાર્તાી ઉચ્ચ જ્ઞાહિર્તાઓની જ્ઞાહિર્તા પંચાયર્તાને આપવામાં આવે છે. મુખ્ય હિનયમ એ છે કે ખાપના ર્તામામ છોકરાઓ અને છોકરીઓ ભાઈ-બ�ેન ગણાય છે. 'ખાપ પંચાયર્તા' આસપાસનાં ઘણાં ગામડાંઓમાં વસર્તાા સમાન ગોત્રના પટિરવારો દ્વારા રચવામાં આવેલી 'ખાપ'નો વ�ીવટ કરે છે. ખાપ પંચાયર્તાો મુખ્યત્વે �ટિરયાણા, પણિ^ધિમ ઉ0ર પ્રદેશ અને રા*Oાનના અમુક ભાગોમાં પ્રચસિલર્તા છે. ખાપ પંચાયર્તાો કાય- રર્તા �ોય રે્તા હિવસ્ર્તાારોમાં પ્રેમલગ્નને પ્રહિર્તાબંધિધર્તા ગણવામાં આવે છે. ખાપમાં ર�ેનારા લોકોને સમાન ગોત્રમાં કે રે્તા * ગામના કોઈપણ ગોત્રમાં લગ્ન કરવાની છૂટ નથી �ોર્તાી. ખાપ હિનયમોનંુ ઉલ્લંઘન કરીને લગ્ન કરનારાં ઘણાં યુવા દંપર્તાીઓ મોર્તાને ભેટી ચૂક્યાં છે. લગ્નોમા ં 'જ્ઞાહિર્તા આંર્તારર્તિવTવા�' (આર્તારર્તાલ-ગ્નપ્રથા) અને 'ગોત્ર બાહ્યહિવવા�' (બાહ્યલગ્નપ્રથા)નો હિનયમ પ્રચસિલર્તા છે. કોઈપણ નીચલી જ્ઞાહિર્તા જેો ઉચ્ચ જ્ઞાહિર્તા *ેવો સામાસિ*ક વ્યવ�ાર કે આચરણ કરવાની કિ�Tમર્તા કરે ર્તાો રે્તાને દંડ ફટકારવામાં આવે છે, શારીટિરક સજો કરવામાં આવે છે અને રે્તાનો સામાસિ*ક બહિ�ષ્કાર કરવામાં આવે છે. એવંુ ધ્યાન પર આવ્યંુ છે કે કેટલીક શાળાઓમાં ઉચ્ચ જ્ઞાહિર્તાની પંચાયર્તા, નીચી જ્ઞાહિર્તાનાં બાળકોને સમાન માટલામાંથી પાણી પીવાની પરવાનગી પણ આપર્તાી નથી.

ખાપ પંચાયર્તા, સામાસિ*ક બહિ�ષ્કાર અને દંડ ફટકારવા *ેવા આદેશો આપર્તાી �ોય છે અને મોટા ભાગના કેસોમાં કાં ર્તાો વ્યક્તિક્ર્તાની �ત્યા કરવામાં આવે છે કે પછી પીટિડર્તાને આત્મ�ત્યા કરવાની ફર* પાડવામાં આવે છે. આ ર્તામામ કૃત્યો ભાઈચારા અને ગૌરવના નામે આચરવામાં આવે છે. આ પટિરક્તિOહિર્તા પાછળ લોકર્તાાંધિત્રક રીરે્તા ચંૂટાર્તાી પંચાયર્તાી રા* સંOાઓની હિનબ-ળર્તાા અને ખાપ પંચાયર્તાોની શક્તિક્ર્તાશાળી �ા*રી કારણભૂર્તા છે. ખાપ પંચાયર્તાોની સ0ાને હિનયંધિત્રર્તા કરવા માટે સરકાર સુhાંએ કોઈ નક્કર પગલાં ભયા� નથી.

�ટિરયાણાનાં કેટલાંક ગામડાંઓમાં, ખાપના ચુકાદાઓ �ેઠળ અવાર-નવાર યુવાન છોકરીઓને ડરાવવા-ધમકાવવામાં આવે છે, રે્તામની પ*વણી કરવામાં આવે છે અને રે્તામની �ત્યા પણ કરી દેવાય છે. હિકશોરીઓને ઝેર પીવડાવીને કોઈપણ પોલીસ રેકોડ- વગર રે્તામના મૃર્તાદે�ને સળગાવી મૂકવો એ પટિરવારો માટે સામાન્ય બાબર્તા છે. ભાઈચારા અને બંધુત્વની ર્તામામ *વાબદારી છોકરી પર નાંખવામાં આવે છે. છોકરીને * 'ગામના ગૌરવ'ની રખેવાળ ગણવામાં આવે છે. છોકરાઓ માટે કેટલીક વખર્તા હિનયમોમાં છૂટછાટ આપવામાં આવે છે પણ છોકરીને કદી પણ હિનયમ ર્તાોડવાની કે છૂટ લેવાની પરવાનગી અપાર્તાી

નથી. જેો કોઈ છોકરો-છોકરી નાસી છૂટે, ર્તાો પટિરવારોને માથે સામાસિ*ક બહિ�ષ્કાર અને લાખો રૂહિપયાના દંડનંુ સંકટ ર્તાોળાય છે. એટલંુ * ન�ીં, રે્તા પટિરવારની અન્ય સ્ત્રીઓએ પણ પ*વણીનો સામનો કરવો પડે છે.અંર્તામાં, જ્ઞાહિર્તાએ સામાસિ*ક વ્યવOામાં કાય- રર્તા �ોય છે કે *ે મૂળ સ્વરૂપે હિપરૃ્તાપ્રધાન વ્યવOા છે. જ્ઞાહિર્તાના માળખામાં અને જ્ઞાહિર્તાગર્તા વ્યવ�ારમાં પટિરવર્તા- ન કરવા સામે જ્ઞાહિર્તામાળખાંમાંથી * હિવરોધ થાય છે. શુh ગણાર્તાા વ્યવ�ારને લગર્તાી સાંસૃ્કહિર્તાકરણની પ્રથા દ્વારા સામાસિ*ક અને ધાર્થિમTક સુધારાની ચળવળોથી જ્ઞાહિર્તામાળખામાં બદલાવ આવ્યા છે. જેો કે, આ બદલાવ કેવળ પટિરવર્તા- નની સ્વધારણા છે. સાંસૃ્કહિર્તાકરણની પ્રહિCયામાં ક�ેવાર્તાી કધિથર્તા નીચલી જ્ઞાહિર્તાના લોકો કધિથર્તા ઉપલી જ્ઞાહિર્તાના લોકોના ટિરવાજેો, આદર્તાો, પ�ેરવેશ, ખાન-પાન વગેરેનંુ અનુકરણ કરે છે, *ે બદલાવની ધારણા બનાવે છે. *ેમાં કધિથર્તા નીચલી જ્ઞાહિર્તાએ પોર્તાાનો જ્ઞાહિર્તા-ગવ- , સંસૃ્કહિર્તા, વ્યવ�ાર અને ઓળખને છોડવી પડે છે. જેો કધિથર્તા નીચલી જ્ઞાહિર્તાનાં લોકો સમાનર્તાાની માંગણી કરવા માટે અવા* ઊઠાવે અથવા બંધારણીય પ્રહિCયા દ્વારા શક્તિક્ર્તાશાળી દરજ્જેો મેળવે, ર્તાો 'સ્વ-ધારણા' 'સ્વ-અણિભવ્યક્તિક્ર્તા'ને સશક્ર્તા કરવામાં રૂપાંર્તાટિરર્તા થઈ જોય છે. *ે જ્ઞાહિર્તાના માળખામાં વાસ્ર્તાહિવક પટિરવર્તા- નો લાવે છે.

વર્તા- માન સમયમાં ભારર્તામાં 'નીચલી જ્ઞાહિર્તા'ઓને જ્ઞાહિર્તાના *ડ ઊંચ-નીચના માળખાથી મુક્ર્તા કરવા માટે ઘણી સ�ાયક પ્રહિCયાઓ મો*ૂદ છે. પોર્તાાની 'જ્ઞાહિર્તાનો ગવ- ' રાખનારી ઉચ્ચ જ્ઞાહિર્તાઓ પરાસિ*ર્તા સંકુધિચર્તા માનસિસકર્તાા સાથે પોર્તાાના દ્વારા રચાયેલાં કંુડાળામાં જ્ઞાહિર્તાપ્રથાને કાય- રર્તા રાખે છે. સમય *ર્તાા અલગ અલગ વ્યક્તિક્ર્તાગર્તા, ખાનગી અને સાવ-*હિનક (લોકર્તાાંધિત્રક અને આર્થિથTક) સ્ર્તારે જ્ઞાહિર્તા વ્યવOા કાય- રર્તા ર�ે છે. જો�ેર કે્ષત્રોમાં લોકર્તાાંધિત્રક અને આર્થિથTક સ્ર્તારે નીચલી જ્ઞાહિર્તાઓએ વધુ સંભાવનાઓ ઊભી કરી છે અને પોર્તાાની પ્રભાવકર્તાાનો વ્યાપ વધારી અંરે્તા પોર્તાાના રા*કીય ર્તાથા સામાસિ*ક દરજ્જોમાં પટિરવર્તા- ન આણ્યંુ છે.

સામાસિ*ક *ન-સંગટિઠર્તાર્તાા ઐહિર્તા�ાસિસક રીરે્તા બાકાર્તા ર�ેલા જ્ઞાહિર્તા*ૂથો નવી સામાસિ*ક મૂડીનંુ સ*-ન કરે છે *ે જો�ેર કાય-Cમની પ�ોંચ સુહિનણિ^ર્તા કરે છે. આ પ્રકારના *ન-સંગઠનો રા*કીય પ્રહિCયાના માગ� , સામાસિ*ક સુધારણાના આંદોલન દ્વારા, સામાસિ*ક ઓટિડટ, ગ્રામસભા વગેરેમાં પોર્તાાની ભાગીદારી વધારે છે. ઉપરાંર્તા, જો�ેર કાય-Cમો �ેઠળની જેોગવાઈ દ્વારા શાળા વ્યવOાપન સધિમહિર્તા, ગ્રામીણ આરોગ્ય, સ્વચ્છર્તાા અને પોષણ સધિમહિર્તા, રોગી કલ્યાણ સધિમહિર્તા, સામાસિ*ક ન્યાય સધિમહિર્તા, પાણી સધિમહિર્તા વગેરેમાં હિ�સ્સેદારી વધારે છે.

સાંપ્રર્તા પ્રવા�નીવિત આયોગે સામાજિજક ક્ષેત્રની યોજનાઓ સ્થાવિનક સ્તરે પહોંર્ચાડવા મારે્ટ એનજીઓને સહાય કરવા જણાવ્યંુ

ડાબેરી હિવચારધારા સાથે જેોડાયેલાં સિબન-સરકારી સંગઠનો (એનજીઓ) પર છેલ્લાં અઢી વષ- થી ચાંપર્તાી ન*ર રાખ્યા બાદ નરેન્દ્ર મોદી સરકારે યુ-ટન- લીધો છે. સરકારે સામાસિ*ક કે્ષત્રની યો*નાઓ વધુ સારી રીરે્તા પ�ોંચાડવા માટે નાગટિરક સમા* સંગઠનોનો સ�કાર મેળવવા ર્તારફ આગેકૂચ કરી છે. એક ર્તારફ નીહિર્તા આયોગે એનજીઓને સામાસિ*ક કે્ષત્રની યો*નાઓ પ�ોંચાડવાનો ભાગ બનવા *ણાવ્યંુ છે, ર્તાો બીજી ર્તારફ સૂત્રોએ આ પગલાંનો ઉદ્દેશ હિવદેશી ભંડોળ ન મેળવર્તાાં એનજીઓનો હિવકાસ સાધવાનો ર્તાથા આ એનજીઓને Oાહિનક સ્ર્તારે કેન્દ્રીય યો*નાઓના અમલીકરણ માટે સ�ાયક બનાવવાનો છે. નીહિર્તા આયોગના ઉપાધ્યક્ષ અરકિવTદ પાનગટિરયાએ નાગટિરક સમા* સંગઠનો (સિસહિવલ સોસાયટી ઓગ�નાઇઝેશન્સ - સીએસઓ) સાથે મંત્રણા યોજી �ર્તાી ર્તાથા દેશમાં સિ*લ્લા અને ર્તાાલુકા સ્ર્તારે સેવાઓ પ�ોંચાડવા માટે સરકારને મદદરૂપ થવા *ણાવ્યંુ �રંુ્તા. 'ધિથન્ક-ટેન્ક' પેનલે 17 થી વધુ અગ્રણી સ્વૈક્તિચ્છક સંગઠનો સાથે સર્તાર્તા ચચા- -મંત્રણા કરી �ર્તાી. *ેમાં 15 કેન્દ્રીય મંત્રાલયોના ઉચ્ચ અધિધકારીઓ પણ �ા*ર રહ્યા �ર્તાા. એક ઉચ્ચ અધિધકારીએ *ણાવ્યા પ્રમાણે - સિશક્ષણ, આરોગ્ય, અશક્ર્તા વૃhોની સંભાળ, મહિ�લા સશક્તિક્ર્તાકરણ, ગ્રામીણ હિવકાસથી લઈને �સ્ર્તા કારીગરી *ેવાં હિવહિવધ સામાસિ*ક કે્ષત્રોએ કાય- રર્તા સ્વૈક્તિચ્છક સંગઠનોએ ગ્રામીણ હિવકાસ મંત્રાલય, મહિ�લા અને બાળ કલ્યાણ મંત્રાલય, ફૂડ એન્ડ સેફ્ટી �ાન્ડડ- ઓથોટિરટી ઓફ ઇસિન્ડયા (એફએસએસએઆઇ), લઘુમર્તાી બાબર્તાોના મંત્રાલયના ઉચ્ચ અધિધકારીઓ સાથે ચચા- કરી �ર્તાી.Јર્તાા*ેર્તારમાં ગૃ� મંત્રાલયે હિવહિવધ કારણો ર*ૂ કરીન ે 11,000 કરર્તાાં વધુ સ્વૈક્તિચ્છક સંગઠનોની એફસીઆરએ નોંધણી રદ કરીને કડક કાય- વા�ી કયા- બાદ, મોદી સરકારના વલણમાં અચાનક * પટિરવર્તા- ન આવ્યંુ છે. આ કાય- વા�ી પાછળનંુ એક કારણ એ પણ �રંુ્તા કે આ સંગઠનો દેશના હિવહિવધ ભાગોમાં સરકાર હિવરોધી પ્રવૃસિ0ઓમાં સામેલ �ર્તાાં. જેો કે, નીહિર્તા આયોગે એવો અણિભપ્રાય વ્યક્ર્તા કયો- છે કે રાજ્ય સરકારો, કેન્દ્ર સરકારની સામાસિ*ક કે્ષત્રે ર*ૂ કરવામાં આવેલી હિવહિવધ યો*નાઓનો અમલ કરવા માટે પૂરર્તાાં પગલાં ભરર્તાી નથી. આ પગલું કોંગે્રસનાં અધ્યક્ષ સોહિનયા ગાંધીએ કેન્દ્રીય યો*નાઓની કામગીરી સુધીની મુક્ર્તા પ�ોંચ પૂરી પાડી �ર્તાી રે્તાનંુ પણ હિવરોધાભાસી *ણાય છે.

જેો કે, �વે નીહિર્તા આયોગને, સરકારી નીહિર્તાઓ અને યો*નાઓના અસરકારક અમલીકરણમાં સીએસઓની ભૂધિમકાનંુ મ�ત્વ સમજોયંુ છે રે્તામ અધિધકારીએ *ણાવ્યંુ �રંુ્તા. સામાસિ*ક ક્ષેત્રે કેન્દ્ર દ્વારા પુરસ્કર્તાા- યો*નાઓના અમલીકરણમાં અત્યંર્તા અંર્તાટિરયાળ હિવસ્ર્તાાર સુધી આ યો*નાઓ ર્તાથા સેવાઓ પ�ોંચાડવામાં સીએસઓ સ�ાયરૂપ બને રે્તાવી 'ધિથન્ક ટેન્ક' પેનલને આશા છે. અધિધકારીએ વધુમાં *ણાવ્યંુ �રંુ્તા કે, 'ભારર્તા' યુનાઇટેડ નેશન્સ દ્વારા અપનાવવામાં આવેલાં સાર્તાત્યપૂણ- હિવકાસ લક્ષ્યાંકો (સ�ેઇનેબલ ડેવલપમેન્ટ ગોલ્સ -એસડીજી) પાર પાડવા માટે પ્રહિર્તાબh છે ત્યારે સામાસિ*ક કે્ષત્રની યો*નાઓના અમલીકરણને વધુ અસરકારક બનાવવામાં આવે રે્તા *રૂરી છે અને સીએસઓને સાંકળીને

આ લક્ષ્યાંક સિસh કરી શકાય છે. આ ચચા- દરધિમયાન પાનગટિરયાએ સીએસઓના પ્રહિર્તાહિનધિધઓને *ણાવ્યંુ �રંુ્તા કે, સરકાર અને નાગટિરક સમા* સંગઠનો વચ્ચેની અસરકારક ભાગીદારી ખાસ કરીને સામાસિ*ક સ્ર્તારે સરકારી સંસાધનોના કાય-ક્ષમ ઉપયોગ કે્ષત્રે લાંબી મ*લ કાપશે.

અધિધકારીએ ઉમેયુ� �ર્તાું કે, આ બેઠકમાં મ�ત્વની કેન્દ્રીય યો*નાઓની સેવાઓ પ�ોંચાડવાની કામગીરીમાં સુધારો લાવવા રાE્રીય, રાજ્ય, સિ*લ્લા અને ર્તાાલુકા સ્ર્તારે સીએસઓ અને સરકાર વચ્ચેની ભાગીદારી મ*બૂર્તા કરવાના અસરકારક ઉપાયો નક્કી કરવામાં આવ્યા �ર્તાા. સીએસઓ સેવા પ�ોંચાડવા કે્ષત્ર ે ભંડોળની ફાળવણીથી લઈને મૂલ્યાંકનની પ્રહિCયાઓ સહિ�ર્તાની બાબર્તાોમાં મ�ત્વની ભૂધિમકા ભ*વી શકે છે.

આ મંત્રણામાં પ્રથમ �ેલ્પ એ* ઇસિન્ડયા, સુલભ ઇન્ટરનેશનલ, પ્રધાન, અક્ષય પાત્ર અને પ્રયાસ સહિ�ર્તાનાં સીએસઓએ ભાગ લીધો �ર્તાો.

સ્રોર્તાઃ 'ઇસિન્ડયન એક્સપે્રસ', માચ- 2, 2017, નવી ટિદલ્�ી.

ઉન્નવિતવિવકાસ જિશક્ષણ સંગ�ન

જી-1, 200, આઝાદ સોસાયટી, અમદાવાદ-380 015. ફોન: 079-26746145, 26733296

ફેક્સ: 079-26743752. ઈ-મેલ: sie@unnati.org વેબસાઈટ: www.unnati.org

કે્ષત્રીય કાયા- લય: 650, રાધાકૃષ્ણપુરમ, લ�ેટિરયા ટિરસોટ- ની નજીક, ચોપાસની-પાલ બાય-પાસ જિલTક રોડ, જેોધપુર-342014, રા*Oાન.

ફોનઃ 0291-3204618 ઈ-મેલ: jodhpur_unnati@unnati.orgઆ બુલેટિટનનાં લેખોમાં મંર્તાવ્યો લેખકોના વ્યક્તિક્ર્તાગર્તા છે.

દીપા સોનપાલ, ઈ-મેલઃ sie@unnati.org, રમેશ પરે્ટલ, ઈ-મેલઃ publication@unnati.org

આપ લોકસિશક્ષણ કે ર્તાાલીમ માટે 'હિવચાર'માં પ્રકાસિશર્તા સામગ્રીનો સ�ષ- ઉપયોગ કરી શકો છો. ઉપયોગ કરનારને હિવનંર્તાી કે આ સ્રોર્તાનો ઉલ્લેખ કરવાનંુ ના ભૂલે ર્તાથા પોર્તાાના ઉપયોગથી અમને

માહિ�ર્તાગાર કરે કે *ેથી અમે પણ કંંઈક શીખી શકીએ.