ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑΕνότητα: Τυπογραφία

Αναπλ. Καθηγήτρια: Ι. Βαμβακίδου

Παιδαγωγικό Τμήμα Νηπιαγωγών

Άδειες Χρήσης

• Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons.

• Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς.

Χρηματοδότηση

• Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα.

• Το έργο «Ανοικτά Ψηφιακά Μαθήματα του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού.

• Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

2

Περιεχόμενα1. Σκοπός της άσκησης:...........................................................................................4

2. Εισαγωγή στην τυπογραφία.................................................................................4

3. Εκφραστική Τυπογραφία......................................................................................5

3.1 Οπτική απόδοση της ερμηνείας των λέξεων..................................................5

3.2 Χρήση της τυπογραφίας για την απόδοση σκόπιμων μηνυμάτων...............11

3.3 Η εξέλιξη της γραφής...................................................................................22

3.3.1 Συστήματα γραφής...............................................................................23

3.3.2 Ιδεογραφικά Συστήματα........................................................................23

3.3.3 Αλφαβητικά συστήματα........................................................................24

3.3.4 3.100-1.700 π.Χ.- Σουμεριακή Σφηνοειδής γραφή...............................24

3.3.5 3.000 π.Χ. και μετά - Αιγυπτιακή Ιερογλυφική γραφή...........................24

3.3.6 2.000 π.Χ. - Κριτο-Μινωϊκή γραφή – Ο Δίσκος της Φαιστού 1.800 π.Χ.25

3.3.7 1.500 π.Χ. - Πρώιμο Φοινικικό Αλφάβητο.............................................26

3.3.8 1.000 π.Χ. - Πρώιμο Ελληνικό Αλφάβητο.............................................27

3.3.9 200-500 π.Χ. - Λατινικά Τετράγωνα Κεφαλαία Γράμματα....................28

3.3.10 150 μ.Χ. - Ανακάλυψη του χαρτιού – Τσιάι-Λουν................................29

3.3.11 196 μ.Χ. - Η στήλη της Ροζέτας............................................................31

3.3.12 Βιβλιογραφία.........................................................................................31

3.4 Ανατομία των γραμμάτων............................................................................33

3.4.1 Χαρακτήρας..........................................................................................34

3.4.2 Τυπογραφικό στοιχείο...........................................................................34

3.4.3 Οφθαλμός.............................................................................................34

3.4.4 Γραμματοσειρά (typeface & font)..........................................................34

3.4.5 Ακρεμόνας, ακρέμονας ή πατούρα (Serif)............................................34

3.4.6 Ποικιλίες γραμματοσειρών....................................................................35

3

1. Σκοπός της άσκησης:

1. Εισαγωγή στην τυπογραφία.2. Tί είναι η τυπογραφία;3. Εκφραστική Τυπογραφία.

2. Εισαγωγή στην τυπογραφία

Tί είναι η τυπογραφία;Τυπογραφία είναι το σύνολο των μεθόδων για τη στοιχειοθεσία και την εκτύπωση κειμένων.Μπαμπινιώτης Γ. (2006), Μικρό λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας.

...η τυπογραφία είναι οπτική γλώσσα.

...η τυπογραφία ασχολείται με τη δημιουργία και τη διευθέτηση γραμματοσειρών για την απόδοση μηνύματος....η τυπογραφία είναι:

η αρχιτεκτονική των ιδεών και της δημιουργίας της γλώσσας, η διαχείριση των γραμμάτων, η μηχανή της γνώσης, μια επίσημη προέκταση της μνήμης, ζωγραφική με λέξεις, η μηχανική σημειογραφία και διευθέτηση της γλώσσας, Baines P., Haslam A. (2002), Type and typography, Watson-Guptill

publications.

H τυπογραφία είναι η τέχνη που προσδίδει στην ανθρώπινη γλώσσα μια ανθεκτική παραστατική μορφή και ταυτόχρονα μια ανεξάρτητη ύπαρξη. Η ψυχή της είναι η καλλιγραφία –ο χορός σε ελάχιστο χώρο, του ζωντανού «ομιλούντος» χεριού- και οι ρίζες της φτάνουν έως τη ζωογόνο γη, αν και στα κλαδιά της μπορεί κάθε χρόνο να κρέμονται νέες μηχανές. Όσο καιρό οι ρίζες είναι ζωντανές, η τυπογραφία θα παραμένει πηγή αληθινής απόλαυσης, αληθινής γνώσης και αληθινών εκπλήξεων.

4

Ως τέχνη η τυπογραφία έχει ένα κοινό όριο και πολλές κοινές αντιλήψεις με τη γραφή και τη γλωσσική επιμέλεια από τη μια μεριά και με το γραφικό σχεδιασμό από την άλλη. Αλλά η τυπογραφία δεν ανήκει σε καμία από τις δύο.

Bringhurst R. (2002), Στοιχεία της τυπογραφικής τέχνης, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης [σελ. ιγ’]

Τυπογραφία είναι η μελέτη, η χρήση και ο σχεδιασμός των γραμμάτων.

Rabinowitz, T. (2006), Exploring Typography, Thomson-Delmar Learning.

ΠΓΤ 102 | ΕΑΡΙΝΟ 10 | © Α. ΠΑΠΑΔΗΜΑ εισαγωγή στην τυπογραφία|1|

3. Εκφραστική Τυπογραφία

3.1 Οπτική απόδοση της ερμηνείας των λέξεων

5

6

Αγωνίζομαι

Περσίδες

Παραμελώ http:/ /www.designingwithtype.com/

7

http:/ /www.designingwithtype.com/

www.designingwithtype.com

http:/ /www.designingwithtype.com/

http:/ /www.designingwithtype.com/

http:/ /www.designingwithtype.com/

8

http:/ /anti‐corporation.blogspot.com/2008_12_14_archive.html

http:/ /anti‐corporation.blogspot.com/2008_12_14_archive.html

http:/ /anti‐corporation.blogspot.com/2008_12_14_archive.html

http:/ /anti‐corporation.blogspot.com/2008_12_14_archive.html

http:/ /anti‐corporation.blogspot.com/2008_12_14_archive.html

9

http:/ /anti‐corporation.blogspot.com/2008_12_14_archive.html

http:/ /anti‐corporation.blogspot.com/2008_12_14_archive.html

http:/ /anti‐corporation.blogspot.com/2008_12_14_archive.html

10

http:/ /anti‐corporation.blogspot.com/2008_12_14_archive.html

http:/ /anti‐corporation.blogspot.com/2008_12_14_archive.html

3.2 Χρήση της τυπογραφίας για την απόδοση σκόπιμων μηνυμάτων.

(με πολιτικό, κοινωνικό, οικονομικό περιεχόμενο).

11

Σχεδιασμός λογοτύπου: Herb Lubalin

Σχεδιασμός λογοτύπου: Herb Lubalin

Το σύμβολο της αλληλεγγύης των Πολωνών εργατών. Σχεδιασμός λογοτύπου: Jerzy Janiszewski

12

Αυτή η αφίσα της Διεθνούς Αμνηστίας ζητά την ενεργό συμμετοχή στην καμπάνια για την καταπάτηση των ανθρώπινων δικαιωμάτων.

13

Σχεδιασμός λογότυπου: Herb Lubalin

Λογότυπο της αμερικάνικης ομάδας τέχνης the eight.

14

Σχεδιασμός :Donna Funk

Οπτικές εξομειώσεις

Χρήση της εκφραστικής τυπογραφίας στη διαφήμιση

15

Καμπάνια πληροφόρησης για έγκυες γυναίκεςAgency: Nova Publicidade, Lisbon

16

17

18

19

20

21

3.3 Η εξέλιξη της γραφής

Η ανακάλυψη της γραφής έχει τις ρίζες της στους προϊστορικούς χρόνους, τότε που ο πρωτόγονος άνθρωπος, στην προσπάθειά του να επικοινωνήσει αποτελεσματικά, μη προφορικά με τους υπόλοιπους, τράβηξε τις πρώτες γραμμές στον τοίχο της σπηλιάς του. Η πράξη του αυτή σχημάτισε την αρχική ιδέα της αρχειοθέτησης οπτικών δεδομένων και έθεσε τα θεμέλια της γραφής για τις μεταγενέστερες εποχές.Ο πρώτος «γραφέας» πρέπει να είχε εφεύρει ένα πρωτόγονο σύστημα καταγραφής, με σκοπό τη μέτρηση των ζώων του ή τον έλεγχο των τροφίμων του. Τον πρώτο όμως «συνειδητό» γραφέα, τον συναντάμε σε μεταγενέστερη εποχή: είναι ένας μορφωμένος ιερέας, ποιητής, ιστορικός, που θέλει να καταγράψει τις εμπειρίες και τις γνώσεις του για να τις κληροδοτήσει στις ερχόμενες γενιές.

22

Στην προσπάθεια να μεταφερθεί ζωγραφικά μια εικόνα, αλλά και να παραχθεί μια σχηματοποιημένη και αφαιρετική αναπαράσταση εικόνων, οι εικονογραφικές και ιδεογραφικές γραφές συνδυάστηκαν και χρησιμοποιήθηκαν από ποικίλους πολιτισμούς.

3.3.1 Συστήματα γραφής

Σύμφωνα με το γλωσσολόγο F. De Saussure έχουν καθοριστεί δύο συστήματα γραφής:

Tο αλφαβητικό και το ιδεογραφικό. Και τα δύο αυτά συστήματα είναι τεχνητά και έχουν εφευρεθεί από τον

άνθρωπο με σκοπό την προώθηση της γραπτής οπτικής επικοινωνίας.

3.3.2 Ιδεογραφικά Συστήματα

Είναι βασισμένα σε εικονογραφικά σύμβολα τα οποία έχουν προέλθει από απλά εικονογράμματα.

23

Εικονόγραμμα ονομάζεται μια εικόνα που αναπαριστά ένα αντικείμενο, ένα ζώο ή έναν άνθρωπο: Η ανάγκη για την έκφραση αφηρημένων εννοιών, σύνθετων ιδεών και αφηγήσεων οδήγησε στη δημιουργία των ιδεογραμμάτων.Το Ιδεόγραμμα αναπαριστά οπτικά μια ιδέα ή μια έννοια.

3.3.3 Αλφαβητικά συστήματα

Είναι βασισμένα σε γράμματα τα οποία αναπαριστούν φωνητικές μονάδες του λόγου.Η γραφή είναι ένα σύμπλεγμα συμβόλων: τους χαρακτήρες ή τις φόρμες των γραμμάτων.Η φόρμα του γράμματος είναι ένα σύμβολο (δομημένο από ευθείες γραμμές και καμπύλες) που αντιπροσωπεύει ένα συγκεκριμένο ήχο του προφορικού λόγου: Οι χαρακτήρες κτίζουν το αλφάβητο, μια ολότητα συμβόλων που εκφράζουν ήχους σε γραπτή μορφή. Οι χαρακτήρες και το ίδιο το αλφάβητο ξεκίνησαν ως φόρμες/εικόνες.Η εξελικτική διαδικασία από τις πρώτες σπηλαιογραφίες έως τη γραπτή επικοινωνία κράτησε χιλιάδες χρόνια και πέρασε από διάφορες φάσεις: εικόνες, εικονογράμματα, ιδεογράμματα, αφηρημένα σύμβολα, ιερογλυφικά και φωνητικά σύμβολα.

3.3.4 3.100-1.700 π.Χ.- Σουμεριακή Σφηνοειδής γραφή

Η εξέλιξη της ιδεογραφικής γραφής και η ανάγκη για δημιουργία ενός συστήματος συμβολικής, οπτικής καταγραφής της γλώσσας οδήγησε στη δημιουργία της γραπτής λέξης. Η καταγωγή ενός τέτοιου συστήματος ανάγεται στη Μεσοποταμία της 4ης χιλιετίας π.Χ., όπου έχουν βρεθεί οι αρχαιότερες πινακίδες σουμεριακής σφηνοειδούς γραφής.Οι Σουμέριοι δημιούργησαν μια σειρά από αφηρημένα φωνητικά σύμβολα, τη σφηνοειδή γραφή.Η σφηνοειδής γραφή ήταν μια ευπροσάρμοστη γραφή, καθώς τα σύμβολά της χρησιμοποιήθηκαν με ποικίλους τρόπους για την απεικόνιση διαφορετικών γλωσσών όπως η ακκαδική, η αρχαία περσική και η ελαμιτική.Ήταν ένα σύστημα λέξεων και συλλαβών, με περισσότερα από 2000 σύμβολα και φορά από τ’ αριστερά προς τα δεξιά, τα οποία αποτύπωναν με αιχμηρές καλαμένιες γραφίδες σε μαλακές πήλινες πλάκες, τις οποίες μετά στέγνωναν στον ήλιο ή έψηναν για να γίνουν ανθεκτικές.Οι Σουμέριοι κατάφεραν να διασώσουν τους νόμους τους, συμβόλαια, παραγγελίες και επιστολές, τα οποία αποτελούν τα αρχαιότερα δείγματα χειρογράφων.

3.3.5 3.000 π.Χ. και μετά - Αιγυπτιακή Ιερογλυφική γραφή

Γύρω στα 2800 B.C., αναπτύχθηκε ένα σύστημα γραφής στην Αίγυπτο, όπου οι λέξεις αρχικά παριστάνονταν ως εικόνες. Μια εικόνα μπορούσε να έχει περισσότερα από ένα νοήματα, όπως φαίνεται από πρόσθετα σύμβολα που καθόριζαν την προφορά της λέξης.

24

Το Αιγυπτιακό σύστημα γραφής αποτελείται από 700 ιερογλυφικά: λέξεις-σύμβολα φωνο-γράμματα για αφηρημένες έννοιες 24 σύμβολα για σύμφωνα. Δεν υπήρχαν φωνήεντα.Το σύνθετο αυτό σύστημα ήταν πολύπλοκο και χρονοβόρο, γι’ αυτό σταδιακά εξελίχθηκε σε μια ταχύτερη ρέουσα μορφή την ιερατική, που γραφόταν από τα δεξιά προς τ’ αριστερά κι αργότερα σε μια ακόμα πιο σύντομη, τη δημοτική.

3.3.6 2.000 π.Χ. - Κριτο-Μινωϊκή γραφή – Ο Δίσκος της Φαιστού 1.800 π.Χ.

Ο Δίσκος της Φαιστού είναι το σημαντικότερο παράδειγμα ιερογλυφικής γραφής από την Κρήτη και ανακαλύφθηκε το 1903 στα Μινωικά ανάκτορα της Φαιστού, στο νότιο τμήμα της Κρήτης. (Η διάμετρος του δίσκου είναι 15 εκ και το πάχος του 1 εκ.) Και οι δύο όψεις του πήλινου δίσκου καλύπτονται από 241 ιερογλυφικά σε σπειροειδή διάταξη, τα οποία αποτυπώθηκαν πάνω στον πηλό ενώ ήταν ακόμα νωπός. Τα σημεία διαρρυθμίζονται σε 61 ομάδες (λέξεις), που η κάθε μία χωρίζεται από την άλλη με κάθετες εγχάρακτες γραμμές. Υπάρχουν 45 διαφορετικά σημεία/σύμβολα, πολλά από τα οποία απεικονίζουν αντικείμενα της καθημερινότητας. “ΜΙΝΩΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ- Μινωική γραφή”, Καθ. Στυλιανός ΑλεξίουΤα ιερογλυφικά σημεία αποτυπώθηκαν στον πηλό με κινητά στοιχεία (σφραγίδες) - όπως και στην τυπογραφία - γεγονός που δείχνει τυποποίηση και αφήνει ανοικτό το ενδεχόμενο να υπάρχουν και άλλα τέτοια όμοια αντικείμενα.Στην Αίγυπτο οι γραφείς ήταν ειδικευμένοι επαγγελματίες με μεγάλη κοινωνική θέση και ειδικά προνόμια, όπως η φοροαπαλλαγή.

25

Ο μοναδικός χαρακτήρας του Δίσκου της Φαιστού έγκειται στο γεγονός ότι όλο το κείμενο χαράκτηκε με τον τρόπο αυτό, παράγοντας ένα κείμενο με χαρακτήρες που μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν εκ νέου. Με αυτό τον τρόπο, ο Δίσκος της Φαιστού συχνά θεωρείται ως ένα πρώιμο - ίσως και το πρώτο - έγγραφο “τυπωμένο” με κινητά στοιχεία.Ο Γερμανός καθηγητής γλωσσολογίας Brekle, ο οποίος ορίζει την τυπογραφία ως εκτύπωση με κινητά στοιχεία, γράφει σε άρθρο του με τίτλο «The typographical principle»:Ένα πρώιμο ξεκάθαρο γεγονός για την κατανόηση της αρχής της τυπογραφίας είναι ο αινιγματικός Δίσκος της Φαιστού (1800-1600 π.Χ. περ.). Εάν ο δίσκος είναι, όπως εικάζεται, μια αναπαράσταση κειμένου, τότε έχουμε πραγματικά να κάνουμε με ένα «τυπωμένο» κείμενο, το οποίο πληρεί όλα τα κριτήρια που ορίζουν την τυπογραφική τέχνη.

3.3.7 1.500 π.Χ. - Πρώιμο Φοινικικό Αλφάβητο

26

Το πρώτο αλφαβητικό σύστημα γραφής δημιουργήθηκε από τους Φοίνικες μεταξύ του 1700 και 1500 π.Χ. - στην περιοχή που είναι σήμερα η Συρία, ο Λίβανος και το Ισραήλ.Οι Φοίνικες ήταν έμποροι και ως εκ τούτου είχαν την ανάγκη μιας απλής μεθόδου διατήρησης αρχείου των πωλήσεων και των ανταλλαγών τους.Το σύστημα αυτό ήταν συμφωνογραφικό-22 σύμβολα που παρίσταναν μόνο τα σύμφωνα. Ο αναγνώστης πρόσθετε τα μεσολαβούντα φωνήεντα. Το Φοινικικό σύστημα γραφής:

Ήταν εμπνευσμένο κυρίως από τα αιγυπτιακά ιερογλυφικά. Είχε λιγότερα σύμβολα από το παλιότερο εικονο-ιδεογραφικό σύστημα

γραφής. Ήταν πιο εύκολο να το μάθει κανείς. Πολύ σημαντικό ήταν το γεγονός ότι με το σύστημα αυτό η γραφή ήταν

γρήγορη και εύκολη.Οι 22 χαρακτήρες στο Φοινικικό σύστημα γράφονταν από δεξιά προς αριστερά και δεν υπήρχαν διαστήματα μεταξύ των λέξεων. Σε μετέπειτα επιγραφές συναντάμε τελείες ή και κάθετες γραμμές για να χωρίζουν τις λέξεις.Περί τον 6ο αιώνα π.Χ. οι λέξεις έχουν πλέον διαστήματα μεταξύ τους.Οι συνηθέστεροι φοινικικοί τύποι χαρακτήρων είχαν έντονες κατιούσες απολήξεις.Σταδιακά εξελίσσονται σε πιο αφηρημένες φόρμες και πιο γραμμικά σε σχέση με τα εικονογραφικά σημεία.Το Φοινικικό αλφάβητο αποτέλεσε τη βάση για τα συστήματα γραφής όλων των δυτικών γλωσσών. Κάθε σύστημα γραφής που δημιουργήθηκε, οφείλει κάτι σε όλα τα προηγούμενά του.

3.3.8 1.000 π.Χ. - Πρώιμο Ελληνικό Αλφάβητο

Όπως αναφέρει και ο Ηρόδοτος, οι Φοίνικες εισήγαγαν το αλφάβητο τους στην Ελλάδα κατά τον 9ο π.Χ. αιώνα.Ιστορικά και αρχαιολογικά ευρήματα αποκαλύπτουν ότι η εισαγωγή και εξέλιξη του ελληνικού αλφαβήτου διευκόλυνε την ανταλλαγή και τις εμπορικές δραστηριότητες.(Eirene Ragousi “The Hellenic Alphabet Origins, Use and Early Functions) Τον 9ο αι. π.Χ. οι Έλληνες υιοθέτησαν τα 22 σύμβολα του φοινικικού αλφαβήτου μετατρέποντας πέντε φοινικικά σύμφωνα σε φωνήεντα.Πρόσθεσαν επίσης 4 επιπλέον σύμβολα - Ψ, Φ, Χ, Ω - καλύπτοντας έτσι όλα τα φωνήματα της Ελληνικής γλώσσας. (Stroud “Art of Writing” p.113). Κατά το 400 π.Χ. τα κείμενα γράφονταν από αριστερά προς δεξιά.

27

Το ελληνικό αλφάβητο αποτέλεσε την ολοκλήρωση της εξέλιξης του αλφαβήτου, αφού συνδύασε για πρώτη φορά σύμφωνα και φωνήεντα. Ήταν σαφές (κάθε λέξη είχε μοναδική ανάγνωση). Ταυτόχρονα οικονομικό (λίγα σύμβολα). Ήταν κατάλληλο για όλες τις χρήσεις. Ήταν εύκολο να προσαρμοστεί σε όλες σχεδόν τις γλώσσες.Κατά το Βρετανό κλασσικιστή Eric Havelock (1903-1988), η χρήση του αλφαβήτου μετασχημάτισε σε βάθος αρχικά την ελληνική και τελικά τη δυτική σκέψη και αντίληψη των πραγμάτων και αποτέλεσε έτσι έναν αποφασιστικό συντελεστή στην ανάπτυξη των επιστημών και της πολιτισμικής ανάπτυξης της Δύσης.Στο Ελληνικό σύστημα γραφής η ανάγνωση γινόταν εναλλάξ από δεξιά προς τ’ αριστερά σε μια αράδα κι από αριστερά προς τα δεξιά στην επόμενη. Το σύστημα αυτό ονομάζεται «βουστροφηδόν» δηλ. όπως οργώνει το βόδι. Παρατηρείστε πως αλλάζουν φορά τα γράμματα από τη μια αράδα στην άλλη.Το σύστημα αυτό φαίνεται να εξαλείφθηκε τον 5ο αιώνα π.Χ.

3.3.9 200-500 π.Χ. - Λατινικά Τετράγωνα Κεφαλαία Γράμματα

Κατά τους επόμενους αιώνες, οι Ρωμαίοι υιοθέτησαν το ελληνικό αλφάβητο, το μετέτρεψαν και το εξάπλωσαν ανά την Ευρώπη και σε όλα τα κράτη της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

28

Με τρόπο που κάλυπτε τους συγκεκριμένους ήχους/φθόγγους της κάθε προφορικής γλώσσας κάθε κράτους υπό την Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, το λατινικό αλφάβητο προσαρμόστηκε ανάλογα, με πρόσθετους χαρακτήρες ή και τονισμούς.Τα λατινικά τετράγωνα κεφαλαία γράμματα (Capitalis Quadrata) επηρέασαν την εξέλιξη του σχεδιασμού των γραμμάτων και της τυπογραφίας. Η πιο γνωστή επιγραφή, ο σχεδιασμός της οποίας επηρέασε καθοριστικά το σχεδιασμό των γραμμάτων στους επερχόμενους αιώνες, βρίσκεται στη βάση της Στήλης του Τραϊανού στη Ρώμη.Κατά τον ιερέα καλλιγράφο Edward Catich (1906-1979) οι χαρακτήρες πρώτα ζωγραφίζονταν πάνω σε μια επιφάνεια με σκοπό να διορθωθεί η ορθογραφία τους καθώς και τα διαστήματα μεταξύ των λέξεων.Αυτό επεξηγεί και τις διαφορές που παρατηρούνται στο πλάτος των γραμμάτων.(Ο ίδιος υποστήριζε ότι οι ακρέμονες και η φόρμα των χαρακτήρων οφείλονταν στο σχεδιασμό τους με πλατύ επίπεδο πινέλο και όχι στα σημάδια από το καλέμι ή άλλα εργαλεία εγχάραξης πάνω στην πέτρα).

3.3.10 150 μ.Χ. - Ανακάλυψη του χαρτιού – Τσιάι-Λουν

Πριν από 5000 χρόνια οι Αιγύπτιοι κατασκεύασαν φύλλα από πάπυρο, ένα φτηνό και άφθονο υλικό, από το μίσχο του ομώνυμου φυτού που καλλιεργούσαν σε μεγάλες φυτείες διπλα στον ποταμό Νείλο: Οι εσωτερικές λευκές ίνες του μίσχου κόβονται σε πολύ λεπτές λωρίδες και μουλιάζουν στο νερό για 6 έως 12 μέρες (η διάρκεια καθορίζει το χρώμα του: από κίτρινο έως σκούρο καφέ). Μετά τοποθετούνται η μία δίπλα στην άλλη σε δύο στρώσεις (η μια κάθετη στην άλλη) και συμπιέζονται για άλλες 6 μέρες έτσι ώστε να ενοποιηθούν χάρη στην κολλώδη ουσία του φυτού. Κατόπιν τα φύλλα στεγνώνουν στον ήλιο και είναι έτοιμα για χρήση.Κείμενο από την επιγραφή του Σιγείου (γνωστή ως στήλη του Φανοδίκου), 6ος αιώνας π.Χ. (Βρετανικό Μουσείο).

29

Η επεξεργασία του παπύρου διαδόθηκε σε όλο τον αρχαίο μεσογειακό κόσμο και διατηρήθηκε χωρίς σημαντική διαφοροποίηση για 3000 χρόνια περίπου. Όταν ο πάπυρος άρχισε να εκλείπει αναζητήθηκε κάποιο αντάξιο υποκατάστατο.Παράλληλα με την εξέλιξη της γραφής, εξελίχθηκαν και τα διάφορα εργαλεία για γράψιμο: πήλινες πλάκες και αιχμηρές καλαμένιες γραφίδες, εργαλεία χάραξης, πάπυρος, περγαμηνές (ειδικά επεξεργασμένα δέρματα ζώων με μαλακή και λεία επιφάνεια γραφής), πένες και μελάνι και τέλος το χαρτί. Μόλις η γραπτή επικοινωνία έγινε “κινητή” (με τις πήλινες πλάκες των Σουμερίων), ο άνθρωπος πειραματίστηκε για αιώνες με σκοπό να ανακαλύψει καλύτερες επιφάνειες γραφής.Δοκιμάστηκαν σχεδόν τα πάντα: ξύλο, πέτρες, κεραμικά, ύφασμα, κορμοί, μέταλλα, μετάξι, μπαμπού, φύλλα δέντρων, οστά κλπ.Παρ’ όλα αυτά τίποτα δεν ήταν αρκετά πρακτικό κυρίως λόγω του βάρους των υλικών.Το χαρτί εφευρέθηκε στην Κίνα από έναν Κινέζο αξιωματικό, τον Τσιάι –Λουν, το 105 μ.Χ.Αφού ανακάτεψε σε μεγάλο δοχείο τον εσωτερικό φλοιό μουριάς και ίνες από μπαμπού με νερό, τα πολτοποίησε με ένα ξύλινο εργαλείο. Μάζεψε τον υγρό πολτό σε μια μήτρα αφήνοντας το υγρό να διαρρεύσει, κρατώντας έτσι μόνο ένα λεπτό

30

στρώμα από ίνες. Τα υγρά φύλλα χαρτιού στοιβάχτηκαν και συμπιέστηκαν σε ειδικό πιεστήριο, δημιουργώντας έτσι μια ποιοτική επιφάνεια γραφής, ελαφριά και εύκολη στην παραγωγή.Οι Κινέζοι κατάφεραν να κρατήσουν μυστικό τον τρόπο παραγωγής του χαρτιού για 700 χρόνια μέχρι την απαγωγή κάποιων Κινέζων τεχνιτών από Μουσουλμάνους στρατιώτες, την αποκάλυψη της μεθόδου και τη διάδοσή της στον υπόλοιπο κόσμο.

3.3.11196 μ.Χ. - Η στήλη της Ροζέτας

Η στήλη της Ροζέτας ανακαλύφθηκε από τους στρατιώτες του Ναπολέοντα το 1799 στην Αίγυπτο, κοντά στην ομώνυμη πόλη.Χρονολογείται από το 196 μ.Χ. και περιλαμβάνει μια διακήρυξη του Πτολεμαίου του 5ου γραμμένη σε 2 Αιγυπτιακές γλώσσες (Ιερογλυφικά και Δημοτική) και στην αρχαία Ελληνική.Το εγχάρακτο κείμενο περιγράφει την ακύρωση φόρων και περιλαμβάνει οδηγίες για την ανέγερση αγαλμάτων και ναών.Χάρη στα τρία αυτά κείμενα, ο Γάλλος επιστήμονας Jean Francois Champollion (1790 - 1832) κατάφερε να αποκρυπτογραφήσει τα ιερογλυφικά.

3.3.12Βιβλιογραφία

Βaines P., Haslam A. (2002) Type & Typography, Watson GuptillBringhurst R. (2002) Στοιχεία της Τυπογραφικής Τέχνης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις ΚρήτηςBrookfield K. Ιστορία της Γραφής, ΕρευνητέςCarter R., B.Day, P. Meggs (1985) Typographic Design: Form and Communication, Van Nostrand ReinholdClair K., Busic-Snyder C. (2005) A Typographic Workbook, WileyLupton Ellen (2004) Thinking with Type, Princeton Architectural PressStrizver I., (2006) Type rules, Wiley

31

32

η εξέλιξη

της γραφής|6| ΠΓΤ 102 | ΕΑΡΙΝΟ 10 | © Α. ΠΑΠΑΔΗΜ.

33

3.4 Ανατομία των γραμμάτων

34

3.4.1 Χαρακτήρας

Η μικρότερη μονάδα της γραπτής γλώσσας – ένα κομμάτι του αλφαβήτου, ένα σύμβολο.Οποιαδήποτε «εικόνα» γίνεται κατανοητή με το ίδιο νόημα, αντιπροσωπεύει τον ίδιο χαρακτήρα:

A AA A A AΌλες

Όλες οι πιο πάνω εικόνες, εικονογραφούν το χαρακτήρα «Α»

3.4.2 Τυπογραφικό στοιχείο

1. Ένα μεταλλικό κομμάτι με ανυψωμένη επιφάνεια που απεικονίζει την αντεστραμένη εικόνα ενός χαρακτήρα και χρησιμοποιείται για την εκτύπωση γραμμάτων2. Το φυσικό μέσο* εκτύπωσης/αποτύπωσης μιας γραμματοσειράς [*κώδικας υπολογιστή, λιθογραφικό φιλμ, μεταλλικό στοιχείο, ξυλότυπο]

3.4.3 Οφθαλμός

1. Το μέρος του στοιχείου που εκτυπώνεται2. Η αναλογία του ύψους των πεζών γραμμάτων σε σχέση με τα κεφαλαία της γραμματοσειράς

3.4.4 Γραμματοσειρά (typeface & font)

Το σύνολο των στοιχείων, γραμμάτων, αριθμών, συμβόλων και σημείων στίξης με τα ίδια σχεδιαστικά χαρακτηριστικά.

3.4.5 Ακρεμόνας, ακρέμονας ή πατούρα (Serif)

Ονομάζεται η κοντυλιά που προστίθεται στην αρχή ή στο τέλος του κορμού ή του μίσχου ενός γράμματος.

35

Τα γράμματα του αλφαβήτου είναι τα συστατικά των γραμματοσειρών. Κάθε γράμμα έχει συγκεκριμένη φόρμα (σχήμα) Κάθε γράμμα αντιστοιχεί σε συγκεκριμένο ήχο

3.4.6 Ποικιλίες γραμματοσειρών

Τα γράμματα μπορούν να διαφοροποιηθούν από το αρχικό σχέδιοτης γραμματοσειράς με έναν τουλάχιστον από τους τρεις παρακάτω τρόπους:

Οπτικό Βάρος Αναλογία Γωνία κλίσης Οπτικό Βάρος (ή χρώμα)

Η πιο αξιοπρόσεκτη από τις ποικιλίες, υποδιαιρείται σε πολλές κατηγορίες:λευκά, μαύρα, ημίμαυρα κλπ.extra-light, light, semi-light, medium, semi bold, bold, extra bold, ultra bold.

Στην αγγλική βρίσκουμε και πολλές άλλες περίεργες κατηγορίες όπως:

36

elephant, massive, slimΟι δυο πιο κοινές είναι:book (μεταξύ light και medium)black (πιο βαριά από την ultra bold)

ΑναλογίαΑναφέρεται στη γενική διάσταση του στοιχείου: στένεμα και πλάτυνση.Ποικιλίες που σχετίζονται με την αναλογία είναι:ultra condensed, extra condensed, condensed, normal,expanded, extra expanded, ultra expandedΥπάρχουν επίσης και οι:extended, compressed, wide

Το πλάτος του γράμματος.Κάποιες γραμματοσειρές περιλαμβάνουν γράμματα πιο στενά που ονομάζονται condensed ή πιο φαρδιά που ονομάζονται extended.Οι ποικιλίες αυτές συνήθως σχεδιάζονται και σε διαφορετικά βάρη.

Γωνία κλίσηςΥπάρχουν δυο πιθανές ποικιλίες που αντιστοιχούν στη γωνία κλίσης:όρθια ή ρωμαϊκή (regular ή roman) και πλάγια ή ρέουσα ή ιταλική (italic)Ο όρος ιταλική αναφέρεται στις λατινικές γραμματοσειρές.Ο όρος ρέουσα αναφέρεται στις ελληνικές γραμματοσειρές.Οι πλάγιες (ή ιταλικές) γραμματοσειρές αρχικά βασίστηκαν στη χειρόγραφη γραφή.

37

Η εξέλιξη της πλάγιας γραφήςΟι πλάγιες γραμματοσειρές θεωρούνται σήμερα υποκατηγορία των όρθιων, όμως κατά το 16ο αιώνα πολλά βιβλία τυπώνονταν αποκλειστικά με πλάγιες γραμματοσειρές.Η πρώτη πλάγια “ιταλική” γραμματοσειρά δημιουργήθηκε για μια σειρά μικρών κλασσικών βιβλίων από το τυπογραφείο του Άλδου Μανούτιου στη Βενετία το 1501.Οι πλάγιες γραμματοσειρές υποδιαιρούνται σε:αληθινές ιταλικές και ψευδο-ιταλικές ή obliqueΑληθινές ιταλικές (true italics) Είναι κεκλιμένες και συνήθως περιέχουν φόρμες γραμμάτων διαφορετικές από το βασικό σχέδιο της γραμματοσειράς, δηλ. τα γράμματα ξανασχεδιάζονται για τη ρέουσα ποικιλία.

Font

Μια συλλογή με όλους τους χαρακτήρες μιας συγκεκριμένης γραμματοσειράς.Μπορεί να περιλαμβάνει: κεφαλαία και πεζά γράμματα ( Aa, Bb, Δδ, Μμ ) αριθμούς (1 2 3)σημεία στίξης ( ! , ; ? ) μαθηματικά και επιστημονικά σύμβολα ( ≥, ±, ‰, ∞ ) χαρακτήρες και συμπλέγματα άλλων γλωσσών ( æ , ß, щ ) τόνους ( ê, é )νομισματικά σύμβολα ( £, €, ¥, $ )

38

ΟικογένειαΜια οικογένεια γραμματοσειράς είναι μια συλλογή από ποικιλίες που βασίζονται στο ίδιο σχέδιο και έχουν το ίδιο όνομα.Η οικογένεια σχεδιάζεται ως ολοκληρωμένο σύνολο.

Οι γραμματοσειρέςαντικαθιστούν την ανθρώπινη φωνή!Οι γραμματοσειρές είναι ο συνδετικός κρίκος επικοινωνίας ανάμεσα στο συγγραφέα και τον αναγνώστη.Οι γραμματοσειρές

μιλούν φωνάζουν τραβούν την προσοχή ενθαρρύνουν συναισθήματα επενεργούν στο μυαλό του αναγνώστη με σκοπό τη μετάδοση

συγκεκριμένης πληροφορίας.

39

Ανατομία των γραμμάτων

Ακρεμόνας: (ή ακρέμονας ή πατούρα) η κοντυλιά που προστίθεται στην αρχή ή στο τέλος του κορμού ενός γράμματος. Άξονας: η κλίση της κοντυλιάς ενός γράμματος (όχι η κλίση της γραμματοσειράς!).Γραμμή βάσης: όπου πατούν όλα τα γράμματα.Κοίλο: ο κλειστός λευκός χώρος που καθορίζεται από τις κοντυλιές του γράμματος.Κορμός: η κύρια κοντυλιά (ευθεία) ενός χαρακτήρα, η οποία δεν είναι μέρος ενός λοβού (το γράμμα ο δεν έχει κορμό).Λοβός: το καμπύλο ή ελλειπτικό σχήμα που διαμορφώνουν οι κύριες κοντυλιές ορισμένων γραμμάτων.Προεκτάσεις: οι κατιούσες κοντυλιές (που εκτείνονται κάτω από τη γραμμή βάσης) και οι ανιούσες κοντυλιές (που εκτείνονται πάνω από το μέσο ύψος των πεζών).Στόμιο ή κόλπος: το άνοιγμα του ημίκλειστου λευκού χώρου κάποιων γραμμάτων (δ,ε,ξ,υ,φ,ω).Ύψος κεφαλαίων: η απόσταση από τη γραμμή βάσης έως την κορυφή των στοιχείων.Ύψος πεζών: (ύψος κ) η απόσταση από τη γραμμή βάσης έως τη γραμμή ύψους πεζών χωρίς ανιούσες προεκτάσεις.Ο άξονας του γράμματοςΗ κλίση της κοντυλιάς που φανερώνει τη γωνία της γραφίδας.Τα γράμματα έχουν κεκλιμένους ή κάθετους άξονες.

40

Όταν δύο γραμματοσειρές έχουν το ίδιο μέγεθος, συχνά η μια δείχνει μεγαλύτερη από την άλλη. Οι διαφορές στο ύψος κ, το βάρος και το μέγεθος του οφθαλμού επηρεάζουν την κλίμακα των γραμμάτων.

Πλαίσιο ή σώμα του στοιχείου (body)

1. Για τα μεταλλικά τυπογραφικά στοιχεία είναι το ορθογώνιο παραλληλεπίπεδο, απ’ όπου προεξέχει ο οφθαλμός του γράμματος.2. Για την ψηφιακή τυπογραφία είναι το αόρατο ορθογώνιο παραλληλόγραμμο που περικλείει την περιοχή που καλύπτουν οι χαρακτήρες (από τη γραμμή της ανιούσας προέκτασης μέχρι τη γραμμή της κατιούσας προέκτασης).

Τυπογραφική κλίμακα μέτρησης

Υπάρχει ένα τυποποιημένο σύστημα μέτρησης στην τυπογραφία:1 τετράγωνο (pica) = 12 στιγμές (point ή pt).

41

Πρώτος ο Γάλλος τυπογράφος Πιερ Σιμόν Φουρνιέ (Pierre Simon Fournier) εισηγήθηκε το σύστημα αυτό κατά το το 18ο αιώνα,και το εξέλιξε αργότερα ο Φρανσουά-Αμπρουάζ Ντιντό (François-Ambroise Didot).

Τετράγωνο (em ή em quad)

Στην τυπογραφία ονομάζεται η οριζόντια απόσταση – μετρημένη σε στιγμές – ίση με το μέγεθος της γραμματοσειράς.Έτσι, η μεγάλη παύλα (em dash) ή η εσοχή ενός τετραγώνου (em quad) σε μια στήλη, έχει μήκος 12 στιγμών σε μια γραμματοσειρά 12 στιγμών. Υποδιαιρείται σε: 1/2 τετράγωνο (en ή en quad). 1/3 τετραγώνου (thick space ή M/3). 1/4 τετραγώνου (mid space ή M/4). 1/5 τετραγώνου (thin space ή M/5).

ανατομία των

γραμμάτων|6| ΠΓΤ 102 | ΕΑΡΙΝΟ 10 | © Α. ΠΑΠΑΔΗΜΑ

42