De Unentse krantJaargang 5, nummer 1, september 2015, Oplage 5000, Prijs: Gratis

Pagina 1 titelpagina

Feestweekend 16 – 18 oktober 2015

25 jaar Heemcentrum ’t SchoorOp 16 oktober 2015 is het 25 jaar geleden dat de Stichting Heemcentrum ’t Schoor Udenhout – Biezenmortel werd opgericht. Het begon allemaal met de pensionering van Kees van den Bersselaar, de voormalige directeur van Rabobank Udenhout. Kees zijn grote hobby is het napluizen en vastleggen van de geschiedenis van Udenhout. Van kinds af aan verzamelt hij alles wat los en vast zit en dat met Udenhout te maken heeft. Zijn verzameling nam dusdanige vormen aan dat zijn huis te klein werd. Ook achterneef Harrie van den Bersselaar, als notarisklerk werkzaam op het plaatselijk notariaat, stond 25 jaar geleden op het punt om met pensioen te gaan. In augustus 1990 gingen beiden de eerste gesprekken aan over hun gemeenschappelijke interesses met betrekking tot Udenhout. Het leidde tot de oprichting van Heemcentrum ’t Schoor Udenhout – Biezenmortel.

Er werd gekozen voor een stichtingsvorm en de bestuurders van het eerste uur waren voorzitter Harrie van den Bersselaar, vicevoorzitter Jan Ramaekers, secretaris-penningmeester Ad Verhoeven, collectiebeheerder Kees van den Bersselaar en de technische man werd Gerard van Alem. Het was Gerard die de naam ’t Schoor bedacht. Dit alles werd op 16 oktober 1990 onder de naam Heemkundekring ‘t Schoor officieel vastgelegd. De naam was eigenlijk erg voor de hand liggend. De huisvesting was aan de Schoorstraat op het schoor van de oude heerboerderij. De op 30 augustus 2009 overleden rector Merkx was destijds de bewoner van het pand Schoorstraat 2. Hij nodigde de nieuwbakken stichting uit om gebruik te maken van de bovenverdieping. Later is de officiële naam gewijzigd in Stichting Heemcentrum ’t Schoor.

De collectie groeide snel, omdat van alle kanten mooie voorwerpen die betrekking hadden op de geschiedenis van Udenhout werden aangeboden. Inmiddels, nu 25 jaar verder, is een enorme collectie opgebouwd die ruim twee verdiepingen beslaat. Sinds kort heeft het Heemcentrum een opslagruimte op de zolder van het voormalige Raadhuis ter beschikking. Een groot deel van de collectie staat gesorteerd per onderwerp uitgestald om aan bezoekers te worden getoond. Elke dinsdagochtend werkt een team van vrijwilligers aan het onderhoud en beheer van het pand en de collectie. Sinds mei 2015 is het heemcentrum elke donderdag van 11.00 tot 15.00 uur geopend. Daarnaast worden er rondleidingen verzorgd aan groepen geïnteresseerden en scholieren. Heel grote werktuigen en gereedschappen staan uitgestald bij zorgboerderij de Hemelrijksche Hoeve in de Gommelsestraat. Er is naast al de vrijwilligers voor het pand en de collectie ook een aantal personen werkzaam in de diverse werkgroepen, zoals het Schrijversteam en de Toponiemengroep. In deze krant komen we uitvoerig terug op al deze activiteiten van het Heemcentrum.

Een nieuwe activiteit van Heemcentrum ‘t Schoor

Wiki Udenhout

1

Udenhout, 10 september 2015. Vanaf vandaag is Wiki Udenhout in de lucht, een encyclopedie van Udenhout en Biezenmortel in de cloud van het Regionaal Archief Tilburg. Er staan al meer dan 5.500 items op. Voor Wiki Udenhout ga je eerst naar de website van ’t Schoor http://www.schoorudenhout.nl en kies daar voor Wiki Udenhout.

Wiki Udenhout is een cadeau van het Schrijversteam aan het bestuur bij gelegenheid van het 25-jarig bestaan van Heemcentrum ’t Schoor Udenhout – Biezenmortel. Hopelijk zullen vele liefhebbers van de geschiedenis van Udenhout en Biezenmortel, scholieren die een werkstuk maken over het dorp, mensen die bezig zijn met hun familiegeschiedenis en andere heemcentra veel plezier hebben van de encyclopedie. En het is mogelijk dat ook lezers actief gaan bijdragen. Daarover leest u meer op pagina 5.

Dubbelboek van het Schrijversteam van ‘t Schoor

“Over Unentse families”Op vrijdagavond 16 oktober 2015 presenteert het Schrijversteam van Heemcentrum ’t Schoor Udenhout – Biezenmortel een nieuwe publicatie: “Over Unentse families”, in twee delen met ruim 600 pagina’s en bijna 1400 foto’s.De boeken zijn te koop op zaterdag 17 oktober in het gemeentehuis en op zondag 18 oktober bij Heemcentrum ’t Schoor Schoorstraat 2 achterom.Uitvoerige informatie over deze boeken vindt u op bladzijde 3 van deze krant.

Dag van de familiegeschiedenisZaterdag 17 oktober in het Raadhuis van 11.00 uur tot 16.00 uur.Doorlopend informatiemarkt, workshops en expositie. Verkoop boeken “Over Unentse families”.

Heemcentrum ’t Schoor is openZaterdag 17 oktober en zondag 18 oktober van 11.00 uur tot 16.00 uur.Op zondag ook verkoop boeken “Over Unentse families”.

ColofonDeze krant is een publicatie van en onder eindredactie van het Schrijversteam van Heemcentrum ’t Schoor. Veel medewerkers van het Heemcentrum hebben bijdragen aangeleverd, waarvoor heel veel dank. Dank ook aan Margje Woodrow die een verhaal voor de jeugd heeft geschreven. De lay out is gedaan door Hans Pickhard. De krant is gedrukt door drukkerij ELKA Tilburg. De krant is in Udenhout en Biezenmortel huis aan huis verspreid op 11 en 12 september 2015.Fijn dat door zoveel handen zo’n mooie publicatie tot stand kon komen.

WeersverwachtingVroeger was er elk jaar een gebedsdienst voor de vruchten der aarde. Alle boeren gingen naar die dienst om te bidden voor een geslaagde oogst. Ook Jan van Strijdhoven uit de Kuil ging elk jaar naar die gebedsdienst. Stond niet ter discussie. Zijn buurman Jos Verhoeven

2

(Jos van Jan van Betjes) zag dat Jan van Strijdhoven ging en besloot om zelf niet te gaan. Hij zei: "Als het bij Van Strijdhoven regent, zal het bij mij wel druppelen".

3

Pagina 2 25 jaar Heemcentrum ‘t Schoor

Ontstaansgeschiedenis van “Stichting Heemcentrum ’t Schoor”De sympathie van de dorpsgemeenschap was altijd en is nog steeds hartverwarmendOp basis van aantekeningen van Harrie van den Bersselaar en van Kees van den Bersselaar en van interviews door Lia Clement – Verhoeven en Kees van Kempen met Harrie van den Bersselaar, Kees van den Bersselaar en Gerard van Alem (juni/juli 2014).

VerzamelaarKees van den Bersselaar is van kinds af aan een verzamelaar. Hij heeft nog steeds een vlechtwerkje van de bewaarschool van zuster Felicitas. Hij heeft alle rapporten nog van de lagere school en alle zakagenda’s vanaf 1946. Al zolang hij weet verzamelt hij krantenknipsels en programmaboekjes van festiviteiten in het dorp. Vader had als een van de eersten in het dorp een fototoestel. Daarmee ging hij bijvoorbeeld naar families, waarvan vaders het leger in moesten, om nog even een familiefoto te maken. Gewoon om die familie een plezier te doen. Maar het leidde wel tot een mooie collectie foto’s. Voor Kees was de stap klein om ook gebruiksvoorwerpen te verzamelen. Kees kreeg in zijn werk bij de Boerenbond en de Boerenleenbank te maken met klantgegevens. Zo leerde hij hoe je de familienamen in Udenhout en Biezenmortel moest schrijven, Van Gorkom of Van Gorkum, Pijnenburg of Peijnenburg, Van de Plas of Van der Plas etc., en waar ze woonden, in de oude adresaanduidingen op C 34 of B 79 etc. Dat gaf een parate kennis waar hij en Heemcentrum ’t Schoor nog steeds plezier van hebben.

Bewaren, verzamelen, opschrijven, publiceren en organiserenKees trok er actief op uit om bijvoorbeeld zijn collecties bidprentjes en prentbriefkaarten van Udenhout en Biezenmortel uit te breiden. En alles werd opgeschreven en beschreven. Bij het 75-jarig bestaan van de Rabobank in 1974 heeft hij een serie artikelen in de Wegwijzer geschreven. Drie jaar later kwam de eerste Kalender Dorpsleven Udenhout – Biezenmortel uit. Hij zou er nog 34 meer voor zijn rekening nemen! In 1982 werkte Kees mee aan het boek van Jan van de Voort over kasteel De Strijdhoef en in 1991 aan een boekje bij gelegenheid van het 150-jarig bestaan van de St.-Lambertuskerk. Intussen werd huize Van den Bersselaar alsmaar voller en veel te klein. Kees zag zijn loopbaan bij de Rabobank eindigen (per maart 1992) en vond dat er iets met zijn collectie moest gebeuren: ergens verantwoord onderbrengen, beschikbaar stellen voor exposities, etc. Hij wist dat daarvoor een organisatie nodig was. Op 13 oktober 1988 had hij daartoe een eerste initiatief genomen, waar met name de streekarchivaris Wuisman en ook Ton Robben bij betrokken waren. In 1990 nam Kees een tweede initiatief, dat succesvol zou worden.

Harrie van den BersselaarKees van den Bersselaar wist dat het notariële leven van Harrie van den Bersselaar, met wie hij veel zakelijk contact had, spoedig zou eindigen. Een voorzichtige informatie leerde dat Harrie nog geen invulling had voor zijn tijd na zijn pensionering als notarisklerk. Toch was de keuze voor Harrie helemaal niet zo logisch. Harrie van den Bersselaar was altijd actief geweest voor sociaal-maatschappelijke belangen, het Wit-Gele Kruis, de ouderenzorg, mensen in problemen, volwassenenonderwijs, etc. en nog niet voor de cultureel-maatschappelijke aspecten van een dorpssamenleving. Toch reageerde Harrie positief op de vraag actief te worden voor de heemkunde. “Omdat Kees van den Bersselaar het vroeg”, aldus Harrie. Zo simpel was het ook. Het waren en zijn twee mensen met heel veel respect voor elkaar en die iets voor die ander doet omdat het die ander is die het vraagt.

Het eerste bestuurEr werden al snel twee vrienden bij het intiatief betrokken. Harrie van den Bersselaar

4

schakelde Jan Ramaekers in, die ook op het punt stond met pre-pensioen te gaan. En Kees van den Bersselaar schakelde Gerard van Alem in. De keuze voor Gerard zou van werkelijk onschatbare waarde blijken te zijn. Gerard werkte overdag als leraar handenarbeid bij het Vormingswerk in Oisterwijk en ’s avonds als leraar meubelmaken voor het Leerlingstelsel (een opleiding na de ambachtsschool) in Oirschot. Gerard had als hobby het restaureren van antieke meubelen. Hij was ook actief betrokken bij de restauratie van het kerkorgel. En hij nam schilderles bij Arthur Le Mire. Kortom, iemand met twee gouden handen. Harrie van den Bersselaar vond Ad Verhoeven bereid voor het beheer van de financiën en de administratie. De initiatiefnemers hadden een eerste formele vergadering op 1 augustus 1990 bij Harrie van den Bersselaar thuis. Kees van den Bersselaar had een agenda opgesteld om te komen tot een bredere aanpak van de heemactiviteiten in Udenhout. Al heel gauw kwam de rechtspositie aan de orde. Er werd gekozen voor de stichtingsvorm. De stichting werd in het leven geroepen bij akte op 16 oktober 1990 verleden voor Bert-Jan van der Kolk, als kandidaat-notaris waarnemer van het kantoor van notaris Van Hussen te Udenhout.

Schoorstraat 2Dan komt de vraag waar men een onderkomen kon vinden voor de collectie. Het oog viel op Schoorstraat 2, een groot pand midden in het dorp met slechts één bewoner, rector Merkx. Desgevraagd zei de rector: “Als twee Van den Bersselaren iets vragen, dan heb ik er vertrouwen in; kom maar!” Toen Harrie en Kees de bovenverdieping van Schoorstraat 2 voor het eerst zagen, schrokken zij hevig. Er was weliswaar veel ruimte, maar ook veel werk om die ruimte geschikt te maken. De oude chambrettes uit 1925 waren nog aanwezig, niet onderhouden, het stucwerk hing op half elf, het schilderwerk was slecht, er was geen sanitair, er was geen keukentje. Er was niets wat goed te noemen was, alleen de ruimte zelf. Gerard van Alem herinnert zich nog dat er op de eerste verdieping een middengang was met een wasgelegenheid, aan één kant met één lavabo, aan de andere kant met drie. De ene kant zal voor de zusters zijn geweest en de andere kant voor de meisjes. Er was een soort kippentrapje naar de vliering, dat waarschijnlijk in gebruik was geweest om de was te drogen. Voor Gerard een geweldige uitdaging: “Het gebouw Schoorstraat 2 was zo centraal en zo mooi, zo alleluja om daar het heemcentrum te mogen vestigen, dat al het werk dat gedaan moest worden daarbij in het niet viel”.Het was ook Gerard van Alem die de naam “’t Schoor” heeft bedacht.

Vrijwilligers en sympathisantenHet bestuur heeft de stap durven nemen om aan de grote opknapbeurt te beginnen. Ton van Roosmalen, een eerste-klas-stukadoor, heeft maandenlang gewerkt om de hele bovenverdieping van nieuw stucwerk te voorzien. Gerard van Alem begon met het inrichten van een kamertje dat al snel de naam bestuurskamer kreeg. Hij maakte thuis van alle ruimtes tekeningen voor mogelijke inrichtingen, eerst voor die bestuurskamer, dan voor de grote ruimte met de chambrettes, vervolgens de ruimte die later bekend werd als de ruimte voor Kees van den Bersselaar, Bert van Asten en Wim Maarse.Er kwam al snel goede hulp van Wim van Beeck, beroepselektricien, die op verantwoorde wijze de hele elektriciteitsvoorziening van de bovenverdieping voor zijn rekening nam. Theo Hoppenbrouwers stelde het nodige materiaal ter beschikking. Wim Claessen (van beroep bakker, woonde op de Ponderosa in de Groenstraat) schilderde wat er te schilderen was. De nodige verf werd gratis ter beschikking gesteld door schildersbedrijf Arno Cruijssen, buurman van Harrie van den Bersselaar. Er kwam van alle kanten materiële hulp. Alebeek schonk een houten vloer. Van de Voort leverde hout voor een vloer. Firma Jos van den Bersselaar zorgde vaak voor vervoer van grotere en zwaardere spullen en leverde de frames van de vele fotocollages voor gebruik bij tentoonstellingen. De Rabobank ging verbouwen en schonk tafels, stoelen, kasten en een keukentje aan ’t Schoor. Er kwamen kasten van Mari van den Bersselaar en van de Bibliotheek Udenhout. Harrie van Iersel en notaris Van Hussen stelden vloerbedekking ter beschikking en Ad van Esch en Sjef van de Plas zorgden ieder voor een trap om van de eerste verdieping naar de zolder te kunnen gaan. En het aantal helpers groeide, Toon Lucassen, Piet Bus, Cees van de Wouw, Henk Verhoeven, Bert van Asten,

5

Jan van den Bersselaar, Jan de Beer en vele vele anderen. Ook de dames van de bestuursleden en van medewerkers raakten volop in de werkzaamheden betrokken. Als vaste gastvrouw was er Riekske van de Zande – Robben, later opgevolgd door haar zus Ria.De financiële hulp kwam in eerste instantie voor het grootste gedeelte van de stichting "De Vosselaar" uit Udenhout en van de Stichting Karnaval Udenhout, die ieder met een donatie van 1000 gulden zorgden voor het startkapitaal van het Heemcentrum. Later is het bestuur particulieren gaan benaderen om “stut” of “steun” te worden van de stichting.

TrotsDe initiatiefnemers kijken terecht trots terug op wat er geworden is van Heemcentrum ’t Schoor Udenhout – Biezenmortel. Harrie van den Bersselaar noemt zonder lang na te denken de verworven plaats van het Heemcentrum in de samenleving van Udenhout en Biezenmortel. Het is een organisatie die mensen bindt, binnen de stichting zelf, maar ook middels haar activiteiten in het dorp. Voor Gerard van Alem is de restauratie van het kapelletje aan de Schoorstraat het absolute hoogtepunt van zijn tweede loopbaan. Desgevraagd haalt Kees van den Bersselaar dierbare herinneringen op aan alle inspanningen als verzamelaar.

Iedere dinsdagmorgen en ’s maandags om de veertien dagen wordt nog steeds gewerkt aan het onderhoud van de expositiesruimtes van het pand Schoorstraat 2 en van de collectie. Kees van den Bersselaar is anno 2015 nog steeds een volle werkweek bezig met de diverse werkzaamheden op ’t Schoor. Bij de viering van het 25-jarig bestaan zegt hij te stoppen als bestuurslid, maar hij blijft zich op het gebied van de collectie ongetwijfeld graag inzetten voor “zijn” Schoor.

Heemcentrum ’t Schoor in vogelvlucht16 oktober 1990, oprichting van Stichting Heemcentrum ’t Schoor Udenhout-Biezenmortel.Oktober 1991, de eerste klus: Bij het 150-jarig bestaan van de Sint-Lambertuskerk wordt door de vrijwilligers van ’t Schoor een fraaie expositie samengesteld.Oktober 1993, de eerste titel van het Schrijversteam verschijnt: Over d’n Biezenmortel- van buurtschap tot kerkdorp. Het boek had een oplage van 1100 exemplaren.31 december 1999, de eerste Unentse Krant. Deze Millenniumkrant had een oplage van 4000 exemplaren en werd gratis huis aan huis bezorgd.19 augustus 2000, viering van het 10-jarig bestaan van ’t Schoor. Harrie van den Bersselaar neemt afscheid als voorzitter en wordt benoemd tot erevoorzitter. Als blijvende herinnering wordt hem een buitenbank aangeboden. Die bank staat nog steeds bij de ingang van het Heemcentrum in de Schoorstraat en wordt veelvuldig gebruikt.13 april 2004, presentatie van Unentse Sprokkels nummer 1 in het Atrium van De Eikelaar. Voorzitter Harry Goos overhandigt het eerste exemplaar aan Jan de Jong, directeur van drukkerij Elka.5-6 juni 2004, de jaarlijkse heemdagen van Heemkundekring De Kleine Meijerij in nauwe samenwerking met ’t Schoor in de loods van boomkwekerij Van Iersel3 februari 2006, presentatie van de boeken Over de parochie en Over Heeroom en tante Zuster in een bomvolle zaal van café De Schol. Bisschop Hurkmans van Den Bosch ontvangt de eerste exemplaren.16 november 2007, verkoop van het pand van ’t klein Schoor aan waterschap De Dommel. De agrarische gebruiksvoorwerpen worden overgebracht naar Zorgboerderij Martens in de Gommelsestraat.30 mei 2008, restauratie van de achttiende-eeuwse Spechtklok en terugplaatsing in het kapelletje aan de Schoorstraat. Onder grote belangstelling wordt de luiklok door pastoor Looijaard ingezegend.11-13 juni 2011, kasteelfeesten in verband met het 250-jarig bestaan van kasteel De

6

Strijdhoef met een boek, een Unentse krant, exposities, een brunch, een muziek- en een scholenprogramma. Een echt dorpsfeest, een fantastische sfeer en 3000 bezoekers.4 september 2012, plaatsing van het eerste monumentschildje met een QR-code.2013/2014, restauratie van het pand op Schoorstraat 2 waarna op 6 maart 2015 op de begane grond theeschenkerij ’t Rectoraat wordt geopend.16-18 oktober 2015, 25-jarig jubileum, organisatie Dag van de Familiegeschiedenis en de publicatie van “Over Unentse families” in 2 delen.

7

Pagina 3 De familieboeken, feestprogramma

Twee boeken, 620 pagina’s, 1390 foto’s

Het wel en wee van 38 families uit Udenhout en BiezenmortelJubileum van ‘t SchoorVooruitkijkend naar het 25-jarig jubileum heeft ‘t Schoor vijf jaar geleden het plan opgevat om een boek te gaan schrijven over Udenhoutse families en de presentatie van het boek bij het jubileum te combineren met extra aandacht voor familiegeschiedenis. De werkgroep Genealogie was al enkele jaren bezig met onderzoek naar Udenhoutse families en er waren dus van diverse families uit Udenhout en Biezenmortel al veel gegevens beschikbaar. Maar al snel werd duidelijk dat het een omvangrijk project was. Het Schrijversteam en de werkgroep Genealogie bundelden hun krachten en het zo ontstane team werd uitgebreid met enkele gastschrijvers. Het plan ontwikkelde zich al snel tot de wens om een dubbelboek uit te brengen met in totaal 40 families. Het werden er uiteindelijk 38.

Nostalgische herinneringen in een dubbelboekOp 16 oktober 2015 presenteert het Schrijversteam van Heemcentrum ’t Schoor in nauwe samenwerking met de werkgroep Genealogie het dubbelboek “Over Unentse families”, deel 1 en deel 2, met in totaal iets meer dan 620 pagina’s en 1390 foto’s. Elk hoofdstuk gaat over een familie: waar de familienaam vandaan komt, waar de familie zoal woonde in Udenhout of Biezenmortel, de stamreeks, de kwartierstaat, de familieverhalen en familieleden met een verhaal. En bij elke familie bespreken we een thema van vroeger. Het zijn verhalen over de boerderij, de buurt, de taal, het “vernaom van törp”, het café, de gilden, de harmonie, de Sint-Jansklokken en veel meer. Zo worden de boeken in verhalen en foto’s een nostalgische herinnering aan hoe het vroeger was, een herinnering aan onze jeugd en aan de verhalen die onze ouders ons vertelden.

De grote serie van ‘t SchoorDe twee delen “Over Unentse families” zijn boeken in de serie grote boeken op A4-formaat van het Schrijversteam van Heemcentrum ’t Schoor en zijn vergelijkbaar met boeken als “Over d’n Boerenstand” en “Over de Unentse parochie”. Het zijn mooie luxe boeken, de foto’s zijn zwart-wit. Elk familie-hoofdstuk wordt circa 15 pagina’s dik en telt circa 36 foto’s.De omslag heeft een zilverkleur vanwege het 25-jarig jubileum van het Heemcentrum.

De keuze voor 38 familiesBij de aanvang van het project is afgesproken die families te willen beschrijven die zo’n 200 jaar geleden bij de invoering van het kadaster in Udenhout woonden en dat nu anno 2015 in de mannelijke lijn nog steeds doen. Dat waren circa 70 families. Van de 70 families zijn er oorspronkelijk 40 gekozen om op te nemen in de boeken, 40 families waarvoor de werkgroep genealogie al heel veel werk had gedaan en veel informatie voorhanden leek te zijn. Daar zijn later weer vier families afgevallen die bij nader onderzoek toch niet aan de criteria voldeden. Zo bleek een veel voorkomende familienaam van nu toch geen familie te zijn van hun naamgenoten 200 jaar geleden. Na een oproep in de Wegwijzer hebben zich nog twee families gemeld, die beide zijn opgenomen in de boeken. Bovendien is belangrijk te weten dat van een familie vaak één familietak is gekozen en niet de complete familie. Dat geldt bijvoorbeeld voor de families Van Iersel en Verhoeven.

Deel 1 Deel 2

8

Voorwoord Familie Bertens – VercammenFamilienamen Familie Burgmans – RobbenFamilie Van Asten – Kolsteren Familie Van Gorkum – van NoijeFamilie Bergmans – Kuijpers Familie Hamers – BrekelmansFamilie Bertens – van de Pas Familie Heessels – TrompenFamilie Boers – van Kempen Familie Heijmans – BertensFamilie Brekelmans – de Bakker Familie De Jong – VugtsFamilie Denissen – van Doormale Familie Keuninx – de BakkerFamilie Van Iersel – Kastelijns Familie Kuijpers – HabrakenFamilie Mallens – Schellekens Familie Lommers – HendriksFamilie Van Riel – van Berkel Familie Martens – DankersFamilie Robben – Leijten Familie Moonen – RobbenFamilie Schapendonk – Bertens Familie Van de Pas – MathijssenFamilie Teurlings – Burgmans Familie Pijnenburg – SmetsersFamilie Vercammen – de Beer Familie Van de Plas – BeekmansFamilie Verhoeven – Robben Familie Van Roessel – VerhoevenFamilie Van de Voort – Kruissen Familie Scholtze – VermeulenFamilie Van Wagenberg – de Jong Familie Van Strijdhoven – van IerselFamilie Weijters – van Esch Familie Weijtmans – SchapendonkFamilie Witlox – van de Wouw Familie Van Zon – Bogaers

Er komt een deel 3In de aanloop naar de publicatie van de delen 1 en 2 van “Unentse families” is wel duidelijk dat er voldoende interesse zal zijn voor een deel 3. Families kunnen zich melden bij het Schrijversteam of de werkgroep Genealogie. Het concept is bekend en wellicht dat families alle gegevens van hun kwartierstaat, hun stamreeks en de informatie over hun woningen in de loop der eeuwen al beschikbaar hebben. Er wordt gestart met de werkzaamheden voor deel 3 zodra zich 15 families hebben gemeld.

FoutgevoeligDe auteurs van “Over Unentse families” zijn zich zeer bewust van de foutgevoeligheid van een boek over familiegeschiedenis. Om maar een paar voorbeelden te geven: Van de Plas of Van der Plas? Van Gorcum of Van Gorkom? In 1 gezin heten 3 kinderen Teurlings en 3 kinderen Teurlinx! Johannes of Joannes? Jos of Jaones? Kees of Nillis? Anna of Annamaria? Frans van Keese, Frans van Geerte of Frans van Nolle?Het zijn maar voorbeelden, die zelfs voor de eigen familie ingewikkeld zijn. En met in totaal 1390 foto’s met allemaal mensen er op, soms veel mensen, is zorgvuldigheid van het grootste belang. Dan staan er ook honderden data en jaartallen in de boeken en een typefoutje is zo gemaakt. De boeken zijn keer op keer gecontroleerd, de teksten en ook de onderschriften bij alle foto’s. We nodigen nu alvast de lezers van de boeken uit om geconstateerde foutjes door te geven aan het Schrijversteam. We zullen die verzamelen en vermelden in de Unentse Sprokkels.

Veel werkEr is door veel mensen veel werk verzet om de boeken tot stand te brengen. Namen noemen is een beetje gevaarlijk omdat je niemand tekort wil doen, maar het gaat maar om een indruk te geven. Leden van de werkgroep Genealogie gaan al een jaar of vijf elke week een ochtend naar het archief in Den Bosch om kwartierstaten compleet te krijgen. Anderen hebben de oude aktes doorgenomen over eigendom van goederen en vererving. Er werden foto’s aangeleverd die helemaal kapot waren en die straks weer compleet staan afgebeeld in een van de boeken. Alle 1390 foto’s hebben een kwaliteitsbehandeling gehad, zijn rechtgezet of gecentreerd. En er is gelukkig heel veel overleg geweest met families. Ongeveer 70% van de foto’s is direct afkomstig van families en is dus nooit eerder

9

gepubliceerd. En ook mooi is dat familieleden de verantwoordelijkheid hebben genomen voor ‘hun’ hoofdstuk, teksten hebben aangeleverd, redactiewerk hebben gedaan, e.d., met name Frank Bertens, Frans Burgmans, Henk, Jan en Petra Denissen, Berry van Gorkum, Wilma de Jong, Henk Lommers, Margot van de Plas, Kees Weijters en Rob Weijtmans.

De leden van de werkgroep Genealogie zijn Annelies van den Assem – van Uden, Bert van Asten, Jan de Beer, Kees van den Bersselaar, Riet Heessels – Felen, Adri van de Pas, Annie van Roessel – Kolen, Frank Scheffers (voorzitter), Jan van de Voort en Bjorn Witlox.De leden van het Schrijversteam zijn Luud de Brouwer, Lia Clement – Verhoeven, Jan Denissen, Kees van Kempen (voorzitter), André van der Lee, Wim Maarse, Maris Philippa, Hans Pickhard, Annie van Roessel – Kolen en Frank Scheffers. En dank aan Cees de Werdt, gastschrijver voor een van de hoofdstukken.

Verkoop van de boeken

Over Unentse familiesBoek in twee delen, in totaal 620 pagina’s en 1390 foto’s.

Prijs € 20,- voor één deel, € 35,- bij aanschaf van beide delen.

Te koop op zaterdag 17 oktober in het Raadhuis Slimstraat 2 en op zondag 18 oktober op het Heemcentrum Schoorstraat 2. Vanaf maandag 19 oktober te koop bij Kantoorboekhandel Nogmaals aan de Kreitenmolenstraat, Fotogalerie Angelique aan de Kreitenmolenstraat en bij Bakkerij Geerts in Biezenmortel.

FAMILIE-PERIKELENDat familiegeschiedenis ingewikkeld kan zijn, blijkt uit onderstaand verhaaltje, dat we lazen in “Westfriese families, 25e jaargang nr.4, december 1984”.Mijn vader en ik woonden samen in een flat. Vader was weduwnaar en ik was ongehuwd. Beneden ons woonden een weduwe met haar dochter, beiden schoon van uiterlijk. Ik werd verliefd op de weduwe en trouwde haar. Mijn vader trouwde met de dochter en toen begon de ellende.........Daar mijn vader de dochter van mijn vrouw en dus ook mijn dochter trouwde, is zij thans mijn moeder. Ik ben tegelijkertijd haar vader, omdat ik met haar moeder getrouwd ben. Verder werd mijn vader de schoonvader van mijn vrouw, omdat ik zijn zoon en haar echtgenoot ben. Mijn vader werd echter ook de schoonzoon van zijn schoonmoeder en ik ben dus zijn schoonvader, omdat ik met zijn schoonmoeder getrouwd ben. Maar dat is nog niet alles.......Mijn vrouw krijgt een zoon en nu begint de ellende pas goed…….Mijn zoon is de broer van mijn schoonmoeder, omdat die de dochter van mijn vrouw is. Hij is echter ook de neef van mijn schoonmoeder, omdat die zijn zuster is. Dus mijn schoonmoeder is mijn tante. Het wordt echter nog erger........De jonge vrouw van mijn vader krijgt ook een zoon en die wordt dus mijn broer, maar tevens mijn kleinzoon. Verder is mijn eigen zoon de oom van mijn kleinkind, omdat hij de broer van mijn dochter is. Mijn vrouw is zijn grootmoeder, want hij is het kind van haar dochter. Ik ben als man van mijn vrouw zijn grootvader, dus de grootvader van mijn broer en aangezien de grootvader van mijn broer ook de mijne is, ben ik mijn eigen grootvader!!!

Dag van de familiegeschiedenis

10

Programma zaterdag 17 oktoberHet Raadhuis, Slimstraat 2, Udenhout van 11.00-16.00 uur.

Informatiemarkt Overzicht van een aantal bijzondere en unieke bidprentjes uit de collectie van

Heemcentrum ’t Schoor of uit persoonlijke collecties; Oorkonden, kadastrale atlas en uitgaven van Heemkundekring De Kleine Meijerij; Stichting Snoermanfonds / Regionaal Archief Tilburg; Nederlandse Genealogische Vereniging afdeling Den Bosch – Tilburg; Aldfaer-programma voor het vastleggen van alle stamboomgegevens; Wie Was Wie; Stand in samenwerking met de scholen over de stambomen van de leerlingen; Stand met een overzicht van familieboeken met een familiestamboom; Panelen over familie Van de Voort en hun familiebedrijf.

Verkoopstand Boeken Heemcentrum ’t Schoor

ExpositieDe mooiste foto’s en voorwerpen uit en in relatie tot de twee nieuwe familieboeken

Workshops 11.00 uur: Inleiding stamboomonderzoek door Annie Duijf;12.00 uur: Wie Was Wie door Fred Janssen;13.00 uur: Demo Aldfaer door John van Hassel;14.00 uur: Demo website Regionaal Archief Tilburg door Luud de Brouwer;15.00 uur: Stamboomonderzoek in voormalig Waldeck door Hans Pickhard.

11

Pagina 4 ’t Schoor – activiteiten

De heemkundige activiteiten van ‘t SchoorDe medewerkers van Heemcentrum ’t Schoor Udenhout – Biezenmortel: Gerard van Alem, Annelies van den Assem – van Uden, Bert van Asten, Jan de Beer, Hein van den Berg, Harrie van den Bersselaar, Kees en Trees van den Bersselaar – Simons, Luud de Brouwer, Lia Clement – Verhoeven, Jan Denissen, Joost van Dongen, Harry en Toos Goos – Jansen, Frans en Rika Goossens – de Leeuw, Piet Happel, Riet Heessels – Felen, Nel van Iersel, Kees van Kempen, Tijn Keuninx, Anita Kuijs, André van der Lee, Wim Maarse, Ria van der Meijden – Robben, Adri van de Pas, Henk Peters, Maris Philippa, Hans Pickhard, Annie van Roessel – Kolen, Corrie Roovers – Goos, Frank Scheffers, Kees van Strijdhoven, Jeanne Verhoeven – Schel, Jan van de Voort, Cees de Werdt, Bjorn Witlox en Cees van de Wouw.

Collectiebeheer, exposities en ontvangst groepenVeel medewerkers van het Heemcentrum hebben hun handen vol aan het ontvangen, beoordelen en registreren van aangeboden curiosa, het onderhouden van de collectie, het exposeren en het ontvangen van groepen, in het bijzonder scholen. De gebruiksvoorwerpen, boeken, foto’s etc. zijn meestal afkomstig van inwoners uit Udenhout en Biezenmortel.

Goed collectiebeheer vraagt: Het aanleggen van interessante collecties; Het vastleggen van de geschiedenis van onze twee kernen door middel van knipsels uit

kranten, weekbladen en tijdschriften; Het voorbereiden van evenementen, exposities en voorlichting op het gebied van

heemkunde; Het verzamelen en het beheren van gedachtenisprentjes en het ordenen van onze

collectie foto’s, evenals de digitale vastlegging daarvan; Ondersteuning geven aan het basisonderwijs door heemkundig materiaal beschikbaar te

stellen; Het samenstellen en inrichten van expositieruimten in ons Heemcentrum.

Het verzamelen, registreren, sorteren en opslaan van krantenknipsels, documenten, foto’s en bidprentjes is een voortdurende activiteit, omdat er steeds weer nieuwe aanvoer is. Notulen van verenigingen worden doorgelezen en belangrijke feiten daarin worden vastgelegd in de bestanden van het heemcentrum. Dat geldt ook voor notariële akten. In documenten voorkomende toponiemen worden in een apart bestand genoteerd. Ook briefhoofden van Udenhoutse ondernemers worden verzameld en opgeslagen.

Sinds een jaar of drie wordt er deelgenomen aan een pilot geïnitieerd vanuit Erfgoed Brabant. De pilot beoogt mee te denken over en mee te werken aan de ontwikkeling van een geheel nieuw systeem waaraan in de toekomst alle heemkundekringen in Noord-Brabant moeten gaan participeren. We kunnen dan in het vervolg onze collectie aan iedereen digitaal laten zien en ook de collecties van de andere heemkundekringen bekijken. Het systeem van Erfgoed Brabant heet ‘Brabant Cloud’.

Om de veertien dagen werkt een team aan het inrichten en schoonhouden van het interieur van ’t Schoor. En dat is, na alle groot onderhoud van de afgelopen jaren, gelukkig weer de moeite waard en fijn om te doen. Zo is het Heemcentrum weer een mooie plek om gasten te ontvangen. Het Heemcentrum werkt nauw samen met de scholen om vooral ook jongelui kennis te laten maken met de heemkunde van onze dorpen.

12

’t Klein Schoor ’t Klein Schoor is een dependance van Heemcentrum ’t Schoor Udenhout / Biezenmortel. Deze dependance is in het leven geroepen om de grotere objecten, die niet in ’t Schoor gerestaureerd en tentoongesteld kunnen worden, een plaats te geven. Het grootste gedeelte van deze objecten bestaat uit historische landbouwwerktuigen en antieke rijwielen. ’t Klein Schoor is aan zijn naam gekomen toen Heemcentrum ’t Schoor in het bezit kwam van een eigen aparte werkplaats. Deze ruimte (het botenhuis) was tot dan toe in eigendom van het Waterschap en viel onder Biezenmortel. Hierin werd de boot gestald die gebruikt werd voor het schoonhouden van de Zandleij. Het botenhuis was gelegen aan de Gommelsestraat naast de brug over de Zandleij. Vanaf het in bezit komen van het botenhuis, is het in gebruik genomen om grotere objecten te restaureren. Na restauratie werden die op verschillende plaatsen ondergebracht. De volgorde van onderbrenging ging als volgt: eerst in een schuur bij de familie Bertens aan de Brabantsehoek, vervolgens in een schuur bij Johan Beijer in De Kuil, van daar is de collectie tijdelijk verhuisd naar Cees van Roessel in de Molenhoefstraat en later overgebracht naar een leegstaande schuur van de familie Kuijpers aan de Zandkant, en van hieruit is de collectie overgebracht naar zorgboerderij Hemelrijksche Hoeve van Gerrie en Johan Martens. Deze zorgboerderij is een plaats waar ouderenzorg, natuurbeheer en biologische landbouw samen een geheel vormen. De collectie is dagelijks opengesteld voor de bezoekers van de zorgboerderij. De voorwerpen in de schuur zijn voorzien van de nodige toelichting, en zijn zo geplaatst dat ze goed en veilig te bezichtigen zijn. Tevens is de collectie voor iedereen te bezichtigen op Lammetjesdag en op open dagen van de zorgboerderij. Het team van ’t Klein Schoor bestaat momenteel uit vier enthousiaste en vakbekwame vrijwilligers. Als er werk te verrichten is wordt dat gedaan op de donderdagvoormiddag.

Open Monumentendag‘t Schoor heeft zitting in de Werkgroep Open Monumentendag van de gemeente Tilburg. Bij de uitvoering van de activiteiten worden elk jaar veel vrijwilligers van ‘t Schoor betrokken en steevast zorgen collectiebeheerder Kees van den Bersselaar en secretaris Lia Clement voor ondersteuning. De afgelopen 15 jaar was op de tweede zaterdag in september het Heemcentrum geopend met een mooie expositie, regelmatig ook op een externe locatie, die aansloot bij het landelijk thema. In 2001 was dat thema wonen en werd voor het eerst in jaren mogelijk om kasteel De Strijdhoef in bewoonde staat te bezichtigen. Kunstenaars exposeerden in de bovenkamers van het kasteel een deel van hun werken. Open Monumentendag in 2003 stond in het teken van het jaar van de boerderij. Als onderdeel van een fietstocht in de gemeente Haaren was het toenmalige Klein Schoor aan de Gommelsestraat te bezichtigen. Het is gebruikelijk dat de start van de landelijke Open Monumentendag door de gemeente Tilburg wordt ingeleid met een avondbijeenkomst waarin enkele sprekers het thema van deze dag ieder op hun eigen wijze presenteren. Kees van Kempen, voorzitter van het Schrijversteam, verzorgde in 2008 in het Textielmuseum een inleiding over sporen in Udenhout met als titel “’t tõrp van Unent”. In 2010 was het landelijke motto de smaak van de 19e eeuw. Ter gelegenheid van deze Open Monumentendag stelde André Witlox een brochure samen met oude Brabantse recepten. Dit bleek een schot in de roos. Het Platform Duinboeren presenteerde zich ook op een smaakvolle manier. Het Heemcentrum en het Raadhuis werden op die dag door 250 belangstellenden bezocht. Naar aanleiding van het thema Industrieel Erfgoed werd besloten Open Monumentendag 2011 te organiseren op het terrein van de voormalige steenfabriek. Ongeveer 700 belangstellenden bezochten deze tentoonstelling. In 2012 stonden begraafplaatsen en begrafenisgebruiken centraal in het boekje “Memento Mori’’. Tijdens Open Monumentendag 2012 werden op het kerkhof rondleidingen gegeven. Ook de St.-Lambertuskerk was open voor bezichtiging. Heel bijzonder daarbij was dat voor het eerst een gerestaureerde katafalk tentoon werd gesteld. Een katafalk is een ombouw waartussen een baar staat waarop een doodskist wordt geplaatst. Vroeger werd dit alleen gebruikt voor mensen die begraven werden met groot ceremonieel. In 2013 en 2014 werden op de vooravond van Open Monumentendag in de kapel van ASVZ thema-avonden georganiseerd. Daarbij werden ook andere sprekers van

13

buiten ‘t Schoor betrokken. Het landelijk thema van 2014 Op reis werd uitgewerkt door middel van een fototentoonstelling op ’t Schoor. Fraaie oldtimers en tweewielers waren in de kasteellaan en op het kasteelplein te bezichtigen. Ook was voor het eerst op die dag de theeschenkerij van ASVZ op de begane grond geopend.

GenealogieOp initiatief van Frank Scheffers is in 2007 een werkgroep Genealogie (stamboomonderzoek) opgericht. De werkgroep is begonnen met het inventariseren van oude Udenhoutse en Biezenmortelse families. Van deze families zijn genealogische gegevens verzameld en ingevoerd in een database. Een tekst die enkel bestaat uit de opsomming van namen en data nodigt niet uit om te lezen. Vooral het verhaal achter de personen in de stamboom maakt het de moeite waard om je te verdiepen in de historie van die families. De werkgroep heeft zich afgelopen jaren bezig gehouden om niet alleen een schat aan genealogische gegevens te verzamelen maar om deze vooral te koppelen aan interessante informatie uit de geschiedenis van Udenhout en Biezenmortel. Uiteindelijk heeft dit geresulteerd in het uit twee delen bestaande boek “Over Unentse families”. ToponiemenIn 2007 nam Frank Scheffers het initiatief tot de werkgroep Toponiemen. Die nam als doel om zoveel mogelijk Udenhoutse toponiemen te verzamelen uit voorhanden zijnde bronnen en deze toponiemen in een databestand bijeen te brengen. Later zou de werkgroep bekijken wat ze met dit verzamelde bestand zou gaan doen. In 2008 kwam het eerste verzamelde materiaal in een Excelbestand gereed. Allengs werd duidelijk dat het materiaal aan toegankelijkheid zou winnen met losse publicaties in de jaarlijkse Sprokkels. André Witlox stelde een lijst samen per sectie met mogelijk interessante veldnamen en wat daarmee samenhangt, om die in de komende jaren uit te werken. De werkgroepleden vulden met hun kennis voortdurend gegevens aan en droegen bij met kaartmateriaal of het intekenen ervan.Begonnen werd met het beschrijven van veldnamen in sectie A, maar al snel werd duidelijk dat de toegewezen ruimte in Sprokkels absoluut ontoereikend zou zijn om het uitgewerkte materiaal voldoende tot zijn recht te laten komen. Hierop werd besloten om secties over nog meer jaren uit te spreiden. In 2014 werd het eerste deel van sectie A gepubliceerd in Sprokkels.

QR-codesEnkele jaren geleden begon Heemcentrum ’t Schoor met het aanbrengen van schildjes met daarop afgebeeld een QR-code op gebouwen en andere objecten in Udenhout en Biezenmortel. QR staat voor Quick Response. Door het scannen van een code met behulp van de mobiele telefoon kan via internet snel informatie worden opgevraagd over een object. Het project wordt mogelijk gemaakt door sponsor Jos van den Bersselaar Constructie BV uit Udenhout. Bijna alle gebouwen zijn Rijksmonumenten. De schildjes hebben de kleuren van de vlag van ’t Schoor: geel, groen en rood. ‘t Schoor maakt dus ook gebruik van de moderne techniek om via een mobiele telefoon met internetverbinding, een smartphone met de juiste applicatie, direct ter plaatse informatie op te kunnen vragen over de objecten in Udenhout en Biezenmortel. De eerste gebouwen en objecten met een QR-schildje waren de Burgemeesterswoning, de Rectorswoning, het Fraterhuis, het Raadhuis en de St.-Lambertuskerk. Inmiddels zijn er al meer dan 20 gebouwen en objecten voorzien van een schildje waaronder ook de dorpspompen aan de Slimstraat en aan de Kreitenmolenstraat en het Felixmonument. De bedoeling is dat de komende tijd meer schildjes worden aangebracht. Vooralsnog zal dat gebeuren op Rijksmonumenten. Maar het is zeker de bedoeling om andere interessante gebouwen ook te voorzien van een QR-code.

14

Pagina 5 Wiki Udenhout

Al meer dan 5.500 items over Udenhout en Biezenmortel

Wiki Udenhout voor jong en oud!Ga naar de website van Heemcentrum ’t Schoor en kies dan voor Wiki Udenhout:

http://www.schoorudenhout.nl

Het directe internetadres is:http://www.regionaalarchieftilburg.nl/wiki/UdenhoutWiki

CadeautjeWiki Udenhout is een cadeautje van het Schrijversteam aan het bestuur van Heemcentrum ’t Schoor Udenhout – Biezenmortel bij gelegenheid van het 25-jarig bestaan. Het Schrijversteam heeft in de loop der jaren veel onderzoek gedaan naar de geschiedenis en de heemkunde van Udenhout en Biezenmortel en er al vele mooie boeken over mogen maken. Vele liefhebbers hebben de boeken compleet of nagenoeg compleet en met een beetje trots op een mooie zichtbare plek in de boekenkast staan. Het is heerlijk om zo af en toe nog eens een boek uit de kast te nemen, een stukje te lezen of foto’s te bekijken. Maar als je iets op moet zoeken, wordt het ingewikkelder. In welk boek zou dat staan? Of zou er over een onderwerp in meerdere boeken iets zijn geschreven? In welk boek zou een mooie foto van iemand staan? Dit zoeken naar antwoorden is bijna onbegonnen werk. Dan helpt een encyclopedie. Niet meer op papier, dat is uit de tijd. Maar een internet-encyclopedie met een zoekfunctie, veilig opgeborgen in de “cloud”.

DoelgroepenDe internet encyclopedie is opgezet voor een grote doelgroep, de scholieren die een werkstuk maken over Udenhout of Biezenmortel, mensen die bezig zijn met de stamboom en de familiegeschiedenis, collega’s van andere heemcentra die eenmalige vragen hebben en natuurlijk alle liefhebbers van de geschiedenis of de heemkunde van Udenhout en Biezenmortel.

Regionaal Archief TilburgWiki Udenhout is opgezet als onderdeel van Wiki Tilburg, dat in beheer is van het Regionaal Archief Tilburg. Dat heeft voor Heemcentrum ’t Schoor het grote voordeel dat geen eigen technische expertise nodig is. Voor het Regionaal Archief is het een extra dienst in hun portfolio. Zo is sprake van een win-winsituatie. De eerste gesprekken van het Heemcentrum met het Regionaal Archief vonden plaats in november 2012, onder leiding van Frans Goossens, voorzitter van Heemcentrum ‘t Schoor. In maart 2013 kregen Kees van Kempen en Hans Pickhard hun eerste Wiki-cursus. Kees van Kempen doet de tekstredactie, Hans Pickhard neemt de fotoredactie voor zijn rekening.

Bronnen Bij het vullen van Wiki Udenhout kan het Schrijversteam natuurlijk putten uit een inmiddels rijke documentatie: de boeken in de grote en de kleine serie van het Schrijversteam van Heemcentrum ’t Schoor, het jaarboek “Unentse Sprokkels”, het archief van Heemcentrum ’t Schoor, het archief van de parochie H. Lambertus Udenhout en in het bijzonder het memoriaal van pastoor Van Eijl, het boekje “Herinneringen aan mijn moedertaal” van Cornelis Verhoeven, de scoutingkalenders Dorpsleven Udenhout en Biezenmortel en de werkgroep Toponiemen van het Heemcentrum.

15

De opzet van Wiki UdenhoutAls u de eerste keer op internet naar Wiki Udenhout gaat, zet u natuurlijk de website meteen bij uw favorieten. Dan hoeft u de volgende keer niet meer het adres in te tikken, maar gaat u naar favorieten en bent u in één klik bij Wiki Udenhout.

Zodra u op de internetsite van Wiki Udenhout bent, ziet u in de linkerkolom een keuzemenu. Hier kiest u voor Udenhout.

Dan komt u opnieuw in een keuzemenu en krijgt u de volgende keuzes: Bedrijven in Udenhout Gebeurtenissen in Udenhout Gebouwen in Udenhout Kerkbanken Sint-Lambertuskerk Kunst in Udenhout Memoriaal parochie St-Lambertus Organisaties in Udenhout Personen uit Udenhout Sprokkels over Udenhout Straten van Udenhout Toponiemen in Udenhout Udenhouts woordenboek

Met deze indeling komt u sneller bij een begrip of persoon waarnaar u op zoek bent. De verenigingen staan in de rubriek organisaties. Het Udenhouts woordenboek is natuurlijk vooral gebaseerd op het boekje “Herinneringen aan mijn moedertaal” van Cornelis Verhoeven. De rubriek “Sprokkels over Udenhout” is een soort rubriek “Overig”.

Er is een belangrijke overzichtspagina, namelijk: “Chronologie geschiedenis van Udenhout en Biezenmortel”. Hier vindt u in vogelvlucht keurig op volgorde van de jaren de belangrijkste gebeurtenissen in Udenhout en Biezenmortel op een rij. Vanaf hier kunt u doorklikken naar de betreffende informatie elders in Wiki Udenhout.

Aanvullingen en correctiesAls u zo af en toe eens in Wiki Udenhout op zoek gaat naar mensen die u kent, misschien familieleden, gebeurtenissen waarmee u te maken had, situaties die u kent of verhalen die bij u thuis ook werden verteld, dan ontdekt u misschien foutjes of u hebt meer informatie of afbeeldingen die leuk zijn om toe te voegen. Dat kan. Wiki Udenhout is niet iets dat voor nu en heel veel jaren vaststaat. Integendeel. Het is mogelijk elke dag wijzigingen aan te brengen, aanvullende teksten toe te voegen en nieuwe items op te nemen. En u kunt helpen. U mag zelf wijzigingen doorvoeren. Maar wij doen het graag voor u. Hebt u reacties, aanvullingen, correcties, afbeeldingen of nieuwe items, geef ze door aan een van de leden van het Schrijversteam en wij zullen de opmerkingen verwerken in Wiki Udenhout. Op deze manier zal Wiki Udenhout steeds vollediger worden, steeds betrouwbaarder worden, en vooral iets van ons allemaal worden. Iedereen die wil, kan bijdragen aan Wiki Udenhout.

Aanvullingen en correctie

Hebt u aanvullingen, correcties, nieuwe items? Geef ze door aan een van de leden van het Schrijversteam of mail aan:

heemcentrumudenhout@gmail.comter attentie van Kees van Kempen.

16

N.N. van het Regionaal Archief Tilburg over Wiki Udenhout

Wiki Udenhout

BiezemòrteleIn het boekje ‘De schonste taol van ’t laand’* van de Tilburgse schrijver Ed Schilders worden de mooiste Tilburgse woorden behandeld. In het voorwoord vertelt Ed dat het allermooiste Tilburgse woord naar zijn idee is: biezemòrtele. Het woord werd in 1916 opgetekend, en is sindsdien nooit meer in gedrukte vorm verschenen. De schrijver kan het woord niet verklaren. De betekenis ervan heeft niets te maken met de betekenis die heemkundigen aan het woord Biezenmortel geven namelijk: biezen (planten) in een moerassig gebied. Het woord biezemòrtele betekent namelijk: poepen.De letterlijke tekst in 1916 opgetekend door Nicolaas Daamen luidt: ik mot eerst is gon biezemortelen

*uitgegeven in 2013 en gedrukt bij Drukkerij Gianotten te Tilburg

Wiki Udenhout

Kent u deze naam? Weet u waar dit plein ligt?Het is de parkeerplaats achter de tandartsenpraktijk met de ingang in de Kreitenmolenstraat en de uitgang in de Korte Struycken / Beemd. TCU staat voor Tandheelkundig Centrum Udenhout.

Wiki Udenhout

Willem-AlexanderboomTer gelegenheid van de inhuldiging van Koning Willem-Alexander op 30 april 2013 werden er op diverse plaatsen in Nederland koningslinden geplaatst. Ook in Udenhout. De boom staat op het Tongerloplein in de hoek tussen de bibliotheek en de DA-drogist. Het is de tweede ‘koninklijke’ boom in Udenhout want in de Kreitenmolenstraat bij de dorpspomp staat de Bernhardboom. Die is in 1937 geplant ter gelegenheid van het huwelijk tussen prinses Juliana en prins Bernhard.

17

Pagina 6 ’t Schoor – collectie

Foto’s van de mooiste voorwerpen

Een selectie uit de collectie ’t SchoorSamengesteld door Kees van den Bersselaar en Bert van Asten

De Protestantse KapelDeze kapel stond naast het gemeentehuis. De kapel is gebouwd in 1789 en gesloopt in 1866. Het hier afgebeelde kunstwerkje op jute werd geschilderd door Zr. Adriana. Haar meisjesnaam was Kee Bertens (1868-1960). Zij was lid van de congregatie van de Zusters van Liefde. Haar broer was de bekende Tinus Bertens, molenaar, die reeds rond 1900 vele foto’s maakte van de dorpskern en vele familieportretten. De poffer van de familie Van RoesselHet meest karakteristieke onderdeel van de Brabantse streekdracht is de hoofdtooi: de poffer. Men vermoedt dat omstreeks 1870 deze muts op het platteland in de mode kwam. De poffer werd beschouwd als statussymbool. Door de onderlinge rivaliteit werden de versieringen steeds fraaier. Men noemt de mutsenmaaksters van weleer dan ook met recht volkskunstenaressen. De glorietijd van de Brabantse poffer heeft slechts één generatie geduurd. De komst van de fiets was voor de steeds groter wordende poffer het begin van het einde.

De attributen van de voormalige gemeente Udenhout. Met drs. W. Dijkstra als laatste burgemeester van Udenhout en burgemeester De Graaf van Vught als “boedelburgemeester” werd per 31 december 1996 Udenhout als zelfstandige gemeente opgeheven en is Udenhout-dorp met ingang van 1 januari 1997 een wijk geworden van Tilburg. Tot groot verdriet van velen werd Biezenmortel van Udenhout gescheiden om te worden toegevoegd aan de nieuwe gemeente Haaren. Als blijvende herinnering werd een aantal gemeentelijke eigendommen van historische waarde overgedragen aan Heemcentrum ’t Schoor.

De houten ploegVanaf de oprichting van Heemcentrum ’t Schoor is het verzamelen van landbouwwerktuigen en –gereedschappen een van de doelstellingen geweest. In de loop der jaren heeft dit geleid tot een eigen werkgroep die wordt aangeduid als “’t Klein Schoor” en die een eigen werkplaats had in het voormalige botenhuis van het Waterschap in de Gommelsestraat. Sinds enkele jaren is deze collectie ondergebracht bij Zorgboerderij “De Hemelrijksche Hoeve” van de familie Martens. Een oude primitieve houten ploeg maakt deel uit van deze verzameling. Vanwege de historische waarde heeft deze ploeg een plaatsje gekregen binnen het Heemcentrum.

Het horloge van Ties van LeijdenTies van Leijden werd geboren in Udenhout op 24 juni 1922. Hij werkte in de winkel van de verbruikscoöperatie “St.-Leonardus” in de Stationsstraat, de huidige Kreitenmolenstraat. Bij een razzia voor tewerkstelling in Duitsland werd hij opgepakt door de S.S. Bij schrijven van 17 september 1996 ontving de familie van Ties van Leijden een bericht van het Nederlandse Rode Kruis met daarbij een goederenzakje uit Neuengamme inhoudende een witmetalen zakhorloge met ketting. Uit de inscriptie in het horloge was af te leiden dat dit horloge ten tijde van de razzia door Ties werd gedragen. Bij navraag bleek dat Ties op 31 juli 1944 in kamp Amersfoort was binnengebracht met als reden van insluiting “Arbeitsverweigerung”. Op 8 september 1944 werd hij op transport gesteld naar het Konzentrationslager Neuengamme.

18

Daar is hij op 15 november 1944 overleden en daags daarna begraven op de Ostfriedhof in Husum.

De notariskastHeemcentrum ’t Schoor heeft een rijk gevulde vitrinekast met foto’s en attributen die een goed beeld geven van de ontwikkelingen die het notariaat in Udenhout in de loop der jaren heeft doorgemaakt. Bovendien bewaart ’t Schoor een groot aantal originele veilingbiljetten van publieke verkopingen in een ver verleden van Udenhout en Berkel-Enschot. Tot de curiosa behoren de kaarsjes die werden ontstoken bij publieke verkoop van onroerend goed. In Udenhout werd namelijk tot 1989 elke openbare verkoop gesloten “door het uitbranden van een waslicht”, het zogenaamde “kaarsje”. Het kinderaltaartje van rector MerkxRector Jos Merkx werd in 1925 als boerenzoon geboren in Haaren en overleed te Tilburg in 2009. Al vroeg had hij de beschikking over een kinderaltaartje met alle bijbehorende liturgische attributen. Van de jeugdige priester en zijn altaartje is een mooie foto bewaard. Zijn roeping volgend koos hij voor het seminarie. In 1951 werd Jos priester gewijd. In 1957 volgde zijn benoeming tot geestelijk adviseur van de Noordbrabantse Christelijke Boerenbond N.C.B. Vanaf 1962 wordt deze functie gecombineerd met de functie van rector van Huize St.-Vincentius in Udenhout. Zijn werkterrein was breed en zijn populariteit groot. Dankzij de familie van rector Merkx is het altaartje bewaard gebleven en later aangeboden aan ’t Schoor waar het een prominente plaats heeft gekregen in de devotiekamer.

Het strooikeTot de tradities die in Udenhout nog lang bestaansrecht hebben gehad behoorde het plaatsen van een zogenaamd strooike voor het huis van een overledene. Het gehele staketsel, ongeveer 60 cm hoog een 60 cm breed, was opgebouwd uit zwart/wit geverfde plankjes, een busseltje stro, en een doodskop er bovenop. De doodskop symboliseert de vergankelijkheid van het leven en tart daarmee de wereldse geneugten. Van de strooikes is een gaaf origineel exemplaar in het bezit van Heemcentrum ’t Schoor.

Katholieke IllustratieIn de loop der jaren zijn erg veel boeken aangeboden bij ons Heemcentrum. Variërend van kinderkerkboekjes tot complete encyclopedieën. Veel boeken ook over Brabant in het algemeen en over Udenhout in het bijzonder. Hele series schoolboekjes maar ook studieboeken over oude ambachten en beroepen. Een royaal aanbod van historische boeken over de boerenstandsorganisatie en de vele coöperaties in de landbouw maakt deel uit van de collectie. Vrij kort na de oprichting, al in 1993, werd van bevriende zijde een unieke collectie boeken aangeboden: een complete serie ingebonden jaargangen van de Katholieke Illustratie vanaf het eerste nummer van de eerste jaargang in 1867 tot en met het laatste nummer van 1940 viel ons ten deel. Onvoorstelbaar boeiend om in deze boeken te bladeren en te ervaren hoe het Katholieke nieuws vroeger tot ons kwam. Zeer informatief!

Wim van de VoortWim van de Voort is een bekende kunstschilder en -tekenaar in Den Bosch en omgeving. Hij is geboren in Udenhout in 1942. Als jongen van 15 maakte hij al rake portretten in houtskool op behangselpapier van dorpelingen, onder andere in Huize St. Felix en Huize Assisië. Uit deze beginperiode bewaart ons Heemcentrum een fraaie studie van een oud en uitgeleefd vrouwtje. Ook schilderde hij diverse familieportretten. De laatste jaren is er veel waardering voor zijn geheel eigen symbolische beeldtaal, waarbij hij zich vaak laat inspireren door de thema’s Lijden, Dood en Opstanding. Hij exposeerde vooral in Brabant, onder andere ook in Udenhout tijdens de Heemdagen van 2004.

19

Gastenboek Heemcentrum ’t SchoorIn 25 jaar is het Heemcentrum erin geslaagd om een flinke heemkundige collectie te verwerven. Hoofdzaak is de geschiedenis van het dorpsleven in Udenhout in al zijn facetten. Voor veel bezoekers is het een feest van herkenning. Elk jaar bezoeken meerdere klassen van de basisscholen onze collectie. Kinderen geven enthousiaste reacties en wij zijn ervan overtuigd dat van zo’n bezoek meer blijft hangen dan van andere geschiedenislessen. En het roept belangstelling op voor de leefomgeving. De collectie is ook bijna elk jaar te bezichtigen met Open Monumentendag. In 2014 waren er zelfs 450 belangstellenden. Door het jaar heen ontvangen we veel groepen op afspraak. Dat zijn families, vriendengroepen, verenigingen etc. Op jaarbasis gaat het om enkele honderden bezoekers. Op ’t Schoor ligt een gastenboek waar veel leuke reacties in gegeven worden. Hier enkele voorbeelden:

20

Pagina 7

Huzarenstuk in de 18e eeuwEen Udenhouter die molens verplaatsteHans Pickhard

Hij moet, zeker in zijn tijd, een fenomeen zijn geweest.Adriaan Hombergen, geboren in Beugen op 15 mei 1769 en overleden in Oisterwijk op 14 september 1837. Tijdens zijn huwelijk met Elisabeth Petronilla Leijffers woonde hij gedurende heel wat jaren in de Kruisstraat in Udenhout. In die tijd werden in ieder geval twee van zijn kinderen geboren en vervolgens gedoopt in de Udenhoutse schuurkerk. Zoon Arnoldus werd gedoopt op 7 februari 1807 en dochtertje Maria Wilhelma op 5 april 1810. Adriaan is van beroep meester molenmaker, maar ook graankoper en kroeghouder. Als molenmaker heeft hij, toen hij later in Oisterwijk woonde, 5 knechten in dienst gehad.Als zijn vrouw Elisabeth op 22 november 1816 overlijdt, woont Adriaan nog altijd in de Udenhoutse Kruisstraat. Samen met zijn buurman, de smid Willem Ruys, doet hij aangifte van het overlijden.Ook als hij een jaar later trouwt met de Oisterwijkse molenares Adriana van der Loo, de weduwe van Cornelis Kivits, woont hij nog steeds in Udenhout. Maar na zijn huwelijk vestigt hij zich in Oisterwijk.

Tijdens zijn ‘Udenhoutse’ periode doet Adriaan vriend en vijand versteld staan met zijn capaciteiten. Hij krijgt opdracht om in Schijndel een molen te verplaatsen. Een complete molen, zonder dat deze vooraf wordt afgebroken. Weliswaar waren gebouwen in die tijd niet voorzien van afvoerpijpen en allerlei leidingen die de grond in gingen, maar het blijft een wonderbaarlijke gebeurtenis. Zijn verrichtingen trekken dan ook de aandacht in het hele land. Allerlei kranten schenken er aandacht aan. Zo verschenen er artikelen in de Leeuwarder Courant, maar ook in de Vriesche- Ommelander- en Rotterdamsche Courant.

Het is zeker in die tijd een enorme prestatie. Hoe het komt dat Adriaan hiertoe in staat was, is niet bekend. Of hij het zich zelf heeft geleerd of dat hij zijn kennis elders heeft opgedaan is evenmin duidelijk. Heeft hij het helemaal in zijn eentje uitgedacht en berekend? Waarom werd hij voor die klus uitverkoren? Wist men van zijn kennis of was het gewoon een gok van de eerste opdrachtgever? Wist Adriaan precies wat hij deed of nam hij enorme risico’s? Voor zover na te gaan is, was het ‘kunstje’ in Nederland nooit eerder vertoond. Er zijn verhalen over verplaatsingen in het buitenland, maar of hij daarvan op de hoogte was weten we niet ook al zou dat de prestatie van Adriaan uit Udenhout niet minder uniek maken.

De eerste molen in Schijndel dateert uit 1346, toen Hertog Jan van Brabant Schijndel permissie gaf een molen te bouwen. Er is in Schijndel een Molendijk en Molenheide en op de tiendkaart van 1757 staat hij keurig ingetekend in het gebied Molendijk/Lieseind. In 1384 spreekt men van de wijk ‘int Lyesscot’ [nu het Lieseind] bij de windmolen van Schijndel. In het Bossche protocol wordt in 1415 gesproken over ‘de windmolen tussen Berlicum en Schijnle’. In het oud-archief bevond zich voor de brand van 1944 een notitie die luidt als volgt: “Den uytgeefbrieff van den Molen van Schijndel is van den jaere 1346 van Hertog Jan III van Brabant ende van hertog Philips van den 22e july 1463”. In de nacht van 3 op 4 maart 1716 is hij volledig verwoest en door hevige stormwind ingestort waarna hij is herbouwd; in 1808 wordt hij door de bliksem getroffen waarna hij tot 1811 op dezelfde plek is blijven staan. In 1811 is hij overgeplaatst naar het centrum van Schijndel in de Hoofdstraat. Tijdens een storm in 1836 is ook die houten standaardmolen bezweken en op dezelfde plaats is toen in 1837 een nieuwe gebouwd die er nog staat in enigszins vervallen toestand, de Catharinamolen, die overigens geen dienst meer doet.

21

Uit berichten blijkt dat de Schijndelse molen die door Adriaan verplaatst werd een van de zwaarste was die in de wijde omgeving te vinden was. Toch zag hij kans met hulp van zijn medewerkers om deze molen, volledig in tact, binnen veertien dagen te verhuizen. Dit alles met een snelheid van tweehonderd stappen per dag. Dat Adriaan met zijn project een geweldige prestatie leverde mag duidelijk zijn.

Jaren later zou hij dit huzarenstukje herhalen.Van die latere gebeurtenis is een redelijk gedetailleerd verslag verschenen in de krant, zodat we een goed inzicht krijgen in de manier waarop hij de verhuizing voorbereidde en uitvoerde. Voor het hele transport had Adriaan de beschikking over twintig sterke mannen.

‘s-Hertogenbosch, den 28 September. (We praten over het jaar 1819). Adriaan’s eerste vrouw is inmiddels in Udenhout overleden en met zijn tweede vrouw Adriana van der Loo die molenares van beroep was, woont hij in Oisterwijk.Hier volgt het verslag van de operatie. De taal is enigszins aangepast naar het huidige Nederlands.

Het vervoeren van de papier-windmolen, in het naburige Boxtel, waarmee de 26ste augustus j.l. een begin werd gemaakt, is even voorspoedig volbracht, zoals het ook begonnen is, zijnde de molen, na twaalf dagen werken, op de reeds van te voren gereed gemaakte fundamenten geplaatst, en nu bijna geheel klaar is, zodat hij op korte termijn zal kunnen malen. Opvallend is het dat, van dit zware object, niets van het binnen of buitenwerk af is gehaald. Alleen de maalbalken en de bijbehorende cilinders. Dat men zelfs, vanwege het unieke karakter ervan, de molen heeft laten draaien, terwijl men met de verplaatsing bezig was. Alles was zo exact ingericht, dat niet alleen niemand van de werklieden zich zwaar bezeerd heeft, maar dat dagelijks een aanzienlijk aantal inwoners en vreemdelingen zich boven in de molen bevonden, terwijl deze werd voortgesleept; en, alhoewel men op een dag tot 460 voet (ongeveer 145 meter) aflegde, was de beweging zo gering, dat er in een glas water dat op de galerij stond, geen enkele trilling te zien was. Op dezelfde wijze is meteen erna een gebouw vervoerd dat tot de molen behoorde, en dat grotendeels uit metselwerk bestond, en van binnen volgebouwd was met stenen zinkkisten. Ondanks het feit dat was berekend dat het gewicht van het gebouw ruim 60.000 pond (ongeveer 28.800 kg ) bedroeg, is het geheel in vijf dagen vervoerd. De drie laatste dagen alleen met lopende kabels, zonder kaapstanders, en, ofschoon dit gebouw op palen boven de rivier de Dommel stond, is niet alleen aan het metselwerk geen schade van enig belang ontstaan, maar zelfs is gedurende het transport geen enkele glazen ruit, waarvan er heel wat aanwezig waren, gesprongen.

De slede waarop de windmolen geplaatst was, bestond uit vijf dwarsbalken, ieder van 11 bij 14 duim Rijnlands (28,7x36,5 cm), dikte; Hieronder lagen tien soortgelijke balken, ieder 50 voeten (15,70m) lang, paarsgewijs, aan de bovenste balken, door koppelijzers en keerklossen verbonden. Aan ieder paar balken was aan de voorkant een stel schijven aangebracht, waardoor de kabels liepen. De molen zelf was met deze slede door zweepingen (lange balken) verbonden.Onder elk paar balken liepen dertien rollen van beukenhout gedraaid, ter dikte van 14 duimen (36,4cm) en met een lengte van 4 ½ voet (1,42m) lopende over eiken platen van 5 duim (13cm) dikte, die op de grond werden gelegd. Het geheel werd door 20 mannen met vijf kaapstanders voortgetrokken. Molen en bijgebouw werden uiteindelijk over een afstand van bijna 1170 meter verplaatst.

Het krantenbericht eindigt met:De Mr. molenmaker Adriaan Hombergen uit Oisterwijk (waarnaar hij intussen is verhuisd, red.) die deze beide verplaatsingen heeft geëffectueerd, heeft daarvoor niet alleen blijken

22

van kunde en bekwaamheid aan de dag gelegd maar zijn bedaardheid en de zekerheid van zijn berekeningen bij dit gewichtige werk verdienen alle lof.

Een staaltje van pure vakmanschap dat ook in deze tijd nog veel vragen oproept.Vragen als: hoe plaatste hij de slee onder de molen, hoe kreeg hij het boven de Dommel staande gebouw van zijn plaats, hoe lang duurde de voorbereidingen, waaruit bestonden de voorbereidingen, hoe kreeg hij de slee onder de molen vandaan of is die gewoon blijven zitten?Kortom, het is een verhaal om over na te denken.

23

Pagina 8 + 9 Boerenmacht maakt dorpspracht

Boerenmacht maakt dorpsprachtKees van Kempen

Open Monumenten Dag 2013 had als thema “Macht maakt pracht”. De kerkelijke macht heeft Udenhout een prachtige kerk gegeven, de bestuurlijke macht een prachtig Raadhuis en de adellijke macht een mooi 18e-eeuws kasteel. Maar de schoonheid van Udenhout is toch in de eerste plaats te danken aan de boerenstand. De gegoede Udenhoutse boeren van eind 19e en begin 20e eeuw hebben het aanzien van het dorp bepaald. Vandaar de titel “Boerenmacht maakt dorpspracht”.

Het was meestal goed boeren in UdenhoutIn oude beschrijvingen van Udenhout, van reizigers of van soldaten, vind je soms een somber beeld. Dan gaat het over de natte grond in Udenhout omdat er enkele meters diep een leemlaag ligt, waardoor bij overvloedige regenval de grond veel te nat is en de vochtige lucht meer dan in omliggende dorpen voor ziektes zorgt. Maar meestal vind je in de oude beschrijvingen teksten dat er in Udenhout vruchtbare grond was. Zo ook in een boek van Stephanus Hanewinkel in 1803 op grond van waarnemingen van de geleerde Ackersdyck. Hij schrijft: De vruchtbaarheid van de grond heeft zeer veel bijgedragen aan de groei en bloei van het dorp, want de grond is er van een kleiachtige aard en geheel verschillend van die in de omtrek wordt gevonden, zodat ook de bomen er ongemeen welig groeien. In jaren dat er overvloedige regen was en de Maas overstroomde, was het aan de noordwestelijke kant van de het dorp, vanaf de Groenstraat en de Slimstraat richting de duinen, veel te snel veel te nat, vanwege de Zandleij en de Brand. Maar de helft van het dorp richting Oisterwijk en op het Hooghout moet vruchtbare grond zijn geweest, waar het goed boeren was en waar vele boerenfamilies generaties lang meer dan een goede boterham zullen hebben gehad.

PachtboerenVan oudsher was Udenhout een buitenwijk van Oisterwijk, waar vrienden van de hertog van Brabant, kloosters, armenverenigingen en rijke burgers uit Den Bosch en Brussel grote landgoederen hadden. De boeren waren pachters, die hard moesten werken en elk jaar een deel van hun opbrengst aan de eigenaar van hun boerderij kwijt waren. Dat gold voor de Strijdhoeve, de Gasthuishoeven op het Hooghout, het Helmonds Broek, de Vorselaar, de hoeven van de Oisterwijkse Arme en de hoeven van de H.Geest van Den Bosch. Sommige pachtcontracten waren zo veeleisend dat je vaak ziet dat pachters de pachttermijnen niet volmaakten. Andere eigenaren waren milder en dan was er voor de Udenhoutse boeren wat ruimte om ook eigen bezit op te bouwen. Zo ontstond er al lang geleden verschil tussen grotere boeren en kleinere boeren, rijke boeren en arme boeren, boeren die blij waren als een jaar de oogst lukte en andere boeren die zich inlieten met het dorpsbestuur, het bestuur van de parochie, die priesterzonen hadden, die Frans spraken en die net als de kasteelheer gevoel hadden voor kunst, voor schilderijen, boeken en muziek.

OndernemerschapIn 1880 stonden er nog maar vier boeren in de top 10 van Udenhouters die het meeste belasting moesten betalen. Daar kwam in die jaren snel verandering in. Dat kwam door twee belangrijke ontwikkelingen. De bezitters van de pachthoeven in Udenhout kregen andere mogelijkheden om hun vermogen rendabel te maken. De industrialisatie bracht fabrieken en de technologie bracht technische vernieuwingen die allemaal gefinancierd moesten worden. Mensen met vermogen konden bij de notaris financieel mede-eigenaar worden in een firma of nog eenvoudiger op de beurs aandelen kopen. Dat was veel eenvoudiger dan zo’n boerderij in Udenhout, waar je in het najaar de helft van de fruitoogst kreeg, een bepaald percentage van de graanoogst, delen van een geslacht varken en zo af en toe een kar mest voor de eigen moestuin. Dat was toch allemaal gedoe. De beleggers uit de stad deden de

24

boerderijen massaal van de hand. De boeren werden zelf eigenaar. Daar bovenop verdwenen in rap tempo oude belastingen op boerderijen zoals het brengen van stro naar de pastoor, een deel van de oogst naar armenbank, etc. etc., allemaal restanten van vroegere testamenten of huurverplichtingen. Met het verdwijnen daarvan stegen de marges van het boerenbedrijf. De boeren werden dus eigenaar en het boerenbedrijf bracht hogere rendementen op.

Waren het in 1880 vooral de families Van Iersel, Heijmans en Vermeer die tot de grootste belastingbetalers behoorden, in 1899 waren al veel meer boerenfamilies betrokken bij de oprichting van een eigen Boerenleenbank: Van Roessel, Verhoeven, Van Rooij, Bertens, Schapendonk, Willems, Martens en Van Gorkum. Op 28 mei 1900 kwam de Commissaris van de Koningin op bezoek. Hij hoorde dat de pastoor doende was met de voorbereidingen voor de bouw van een fraterschool. De Commissaris van de Koningin vroeg de pastoor hoe hij de school financierde, waarop de pastoor antwoordde: Er zit onder de boeren heel veel geld. Wethouder Van de Pas staat voor een ton niet op. Kortom, er waren intussen nogal wat rijke boerenfamilies.

Giga-ondernemingDe boeren richtten een gezamenlijke Boerenbond op een bouwden een giga-ondernemers-imperium in Udenhout met een pakhuis, een bank, een melkfabriek, een eierbond, een potercombinatie, een stierhouderij, een werktuigencoöperatie, een maïsbank en twee verzekeringsbedrijven, voor paarden en voor vee. Er kwamen kwaliteitsorganisaties, zoals de Veecentrale, en onderwijsinstituten zoals de Landbouwschool en een Huishoudschool. Daarnaast waren er standsorganisaties en ontspanningsverenigingen. Alles bij elkaar was het de Udenhoutse boerentrots, waarvan de gebouwen van de Boerenbond, de voormalige Melkfabriek en daarnaast de voormalige Landbouwschool aan de Kreitenmolenstraat nabij de overweg nog altijd stille getuigen zijn. Er was onder de grote boeren grote welvaart en onder de kleine boeren kleine welvaart.

Financiering van de ondernemingEen enorm probleem voor de boerenstand was de financiering. De Boerenbond was een coöperatie met leden. De boeren namen deel in de coöperatie en deelden in de rendementen. Maar de financiering was niet gemeenschappelijk en was een probleem voor elke individuele boer. De boer en zijn vrouw vormden aan de keukentafel de Raad van Bestuur van hun eigen onderneming. Dat was heel anders dan bijvoorbeeld bij de Udenhoutse steenfabriek, die genoteerd stond aan de Amsterdamse beurs en die bij een nieuwe investering nieuwe aandelen kon uitgeven.

Een boer kon voor vreemd vermogen naar de bank. Maar ja, dat is eindig. Zodra het vreemd vermogen de 100% nadert, is de onderneming niet meer van je zelf. Boeren moesten dus ook eigen vermogen opbouwen. Dat kon met de rendementen van de coöperatie en uiteraard met de opbrengst van de eigen oogst en de verkoop van vee en varkens, de productie van boter en eieren en de verkoop van melk.

De liefde was ondergeschikt aan de ondernemingEr was een methode om razendsnel het eigen vermogen te laten verdampen: een gezin van tien kinderen. Maar ook als je bij de erfdeling een boerderij van 12 ha moet verdelen onder drie kinderen, dan krijg je drie keer een te klein bedrijf.

De rijke boerenfamilies hielden hun rijkdom in stand. Je kon eens pech hebben met ziekte of door kinderloos te blijven, maar er waren ook methoden om het geld in de familie te houden, waardoor generatie op generatie sprake was van welstand.Methoden om het geld in de familie te houden:1. Laat trouwen;2. Ongehuwde dochters naar het klooster;

25

3. Trouwen op stand.“Op stand” kon je ook tellen. In het dorp wisten de mensen wel van elkaar hoeveel koeien men ongeveer had, maar als een van de zonen of dochters verkering kreeg buiten het dorp, moest men op een andere manier er achter zien te komen of de liefde wel uit het goede milieu kwam. Men kon dan vragen naar het aantal koeien. Maar om het zeker te weten kon men beter het paard voor de sjees spannen en naar de boerderij van de geliefde rijden, gewoon even passeren. Men kon dan weliswaar geen koeien tellen, maar achter elk stalraampje pasten twee koeien. Men kon dan stalraampjes tellen.

Als je door Udenhout fietst, moet je voor de aardigheid eens naar de stalraampjes kijken. Het meest voorkomende aantal is drie of vier. Maar er zijn vooroorlogse boerderijen tot wel acht stalraampjes. Er zijn boerderijen met nog veel meer stalraampjes, maar dat zijn doorgaans wederopbouwboerderijen van na de oorlog.

Op törp wonenAls boeren hun boerderij hadden overgedaan aan een van de kinderen, dan bouwde men zelf een woning ergens dichtbij ‘t kruispunt. Dat heet: op törp gaan wonen. Sommigen lieten het geld in het bedrijf van de kinderen en bouwden klein, maar sommigen lieten ook op dat moment hun rijkdom zien. Zoals Kreitenmolenstraat 19, een pand met een Franse kap in neorenaissance stijl, gebouwd door de Waalwijkse architect Van Ree, zoals er tussen 1900 en 1925 diverse zijn gebouwd in Udenhout. Het pand van Bertens, de tweede woning voorbij de Zeshoevenstraat bijvoorbeeld, vooraan in de Groenstraat, halverwege de Slimstraat en in de Kreitenmolenstraat vlak voor het park.

Nadat er op törp mooie woningen met een Franse kap werden gebouwd, gebeurde dat in de jaren erna ook bij nieuwbouw van boerderijen. De boerderij van Bertens in de Berkhoek bijvoorbeeld, maar ook die van de familie Burgmans aan de Molenhoefstraat. Deze boerderij is in 1927 gebouwd door aannemers Van de Plas (timmerwerk) en Vercammen (metselwerk). Kort nadat Burgmans zijn nieuwe boerderij had gebouwd, ging Janus Verhoeven (die boerde waar nu de Tango pomp staat) trouwen en liet een nieuwe boerderij bouwen. Ik heb van horen zeggen dat Janus naar aannemer Verspeek ging en zei: Ik wil net zo’n boerderij als Burgmans, maar breder en hoger. Dat heeft toch weer iets weg van koeien en stalraampjes tellen.

Prachtige bouwstijlen met een Udenhouts accentDe boeren bouwden hun boerderijen en woningen met buitengewoon veel aandacht. Willem van Iersel heeft het pand Schoorstraat 2 volledig bedekt met leien dakpannen. Dat was luxe. Maar de boerderij Groenstraat 86 is veel meer typisch Udenhouts. Daar is alleen de onderste helft voorzien van een leien dak. Daarmee kon men de rijkdom uitstralen en de kosten toch beperken. Dat heet: “Voor het oog van het kerkvolk”. Hier zijn in Udenhout heel veel voorbeelden van, bij traditionele boerderijen, maar bijvoorbeeld ook bij de hiervoor genoemde woonhuizen en boerderijen met een Franse kap. Echt heel mooi en heel Udenhouts. Op het Endeke vind je een boerderij met ook twee verschillende dakbedekkingen, stro en pannen. De reden daarvan was niet het tonen van rijkdom, maar was heel praktisch als men het tenminste kon betalen. Hoe lager het riet hoe dikker het dak. Dat blijft dus langer nat en gaat sneller rotten. Bovendien was het onderste riet, in een tijd dat alle mannen rookten, brandgevaarlijker. Pannen waren veiliger en gingen langer mee. Maar kijk bij een wandeling door het dorp toch vooral naar luxe voor het oog van het kerkvolk. Nog een voorbeeld: Kreitenmolenstraat 47/49. Aan de straatkant liggen hele dure geglazuurde dakpannen op het dak, op de achterkant de allergoedkoopste dakpannen die er waren te krijgen.

Boeren hebben zich uitgeput in prachtige voordeuren, mooie bovenlichten, enorme kunstwerkjes van dakkapellen en versierde dakranden. Groenstraat 86 is van al deze aspecten een prachtig voorbeeld.

26

En achter de luxe voordeur soms een marmeren hal, zoals in Schoorstraat 2 en Kreitenmolenstraat 19.

ZuinigheidDe rijkdom aan de buitenkant kon heel goed samengaan met zuinigheid binnenshuis. Iedereen die wat ouder is en die in Udenhout is opgegroeid, zal de verhalen wel kennen. Ik geef drie voorbeelden:1. Boeren rookten sigaren. Voor zichzelf de dure Agio Gouden Oogst. Het was ook

gebruikelijk om sommige mensen die op bezoek kwamen wel eens een sigaar te geven. Die kwamen dan wel uit een kistje uitschot, behalve voor de pastoor. Die kreeg ook een Gouden Oogst.

2. Sommige huishoudens hadden maar één bontje voor over de winterjas. Als er meerdere vrouwen in huis waren, konden die niet tegelijkertijd naar de kerk, maar die gingen een voor een. Onderweg kwamen ze elkaar tegen, de een naar de kerk, de ander naar huis, en dan wisselden ze onderweg het bontje van de ene jas op de andere jas.

3. Pastoor Van Eijl plakte alle bidprentjes keurig op volgorde in de parochiememorialen. Soms maakte hij er een korte notitie bij, zoals broer van…. of ongeluk door.. enzovoorts. De pastoor maakt een opvallende notitie als op 16 september 1907 Joanna Mutsaers Heerkens overlijdt in de leeftijd van 71 jaar. Hij schrijft erbij: Ze was zo zuinig dat ze om het geld van de kachel te sparen ‘s winters de geit van stal haalde en haar voeten warmde onder de geit.

WelgevendheidDe boeren hebben hun geld ook besteed aan gulle schenkingen, zoals voor het interieur van de kerk, de bouw van Sint Felix, het fraterhuis, het Kapucijnenklooster en Huize Vincentius. Maar bijvoorbeeld ook voor de realisatie van de wangen van de kerkbanken. In de vijftiger jaren van de vorige eeuw liet pastoor Prinsen wangen voor zijn kerkbanken maken, met allemaal een verschillende afbeelding. Daarvoor had hij de Beierse beeldhouwer Leo Bäumler naar Udenhout laten komen. Die moest natuurlijk eten en een bescheiden inkomen hebben en dus probeerde pastoor Prinsen financiers te vinden voor de kerkbanken. Zo kwam hij bij Peer van Balkom aan de Molenhoefstraat en zei: “Peer, jij kunt toch ook wel een bank betalen?”, waarop Peer zei: “Dat wil ik wel doen, maar dan moet er wel een varken op staan”. Het werd de bank van de Verloren Zoon. In de middengang, de 15e bank links. Jan Verhoeven uit de Kuil financierde de bank van de H.Elisabeth, in de middengang de 19e bank rechts. Op deze bank staan 7 rozen, 3 in bloei, 1 opengaand en 3 nog in de knop. Jan Verhoeven had op dat moment 3 kinderen getrouwd (de drie bloeiende rozen), een verloofd (de opengaande roos) en 3 kinderen nog ongehuwd (de rozen in de knop).

De pastoors waren doorgaans minder te spreken over de veronderstelde gulheid. Pastoor Prinsen verwees altijd naar de kerkbank met de afbeelding van de aanbidding van het gouden kalf als het over de Udenhoutse boeren ging. Pastoor Felix Cuijpers was een keer zo boos, dat hij in een zondagse preek in een heel negatieve betekenis het woordje boerachtig had gebruikt. De dag daarop hadden de boeren enkele karren mest in de voortuin van de pastorie gegooid met de tekst “Stront brengen is ook boerachtig”.

27

28

Pagina 10 + 11

De straatnamen in het kwadrant tussen Slimstraat en KreitenmolenstraatHans Pickhard

Ten tijde van onze grootouders werd het hele dorpskwadrant tussen Slimstraat en Kreitenmolenstraat aangeduid als Wijk D. In deze bijdrage een toelichting op alle straatnamen in dit kwadrant.

SlimstraatVroeger heette de weg vanaf de Waalwijkseweg (de weg van Oisterwijk naar Waalwijk) ter hoogte van de Hemeltjes dwars door de bossen van Udenhout tot in Biezenmortel in zijn geheel de Groenstraat. Het is wellicht de oudste weg in Udenhout. In de 15e eeuw werd ergens halverwege een kapel gebouwd, waarbij een kruispunt van wegen ontstond. Het kruispunt, oorspronkelijk Kruisstraat geheten, ontwikkelde zich in de loop der eeuwen tot het dorpscentrum. Later kreeg de oorspronkelijk lange Groenstraat diverse namen. Van het kruispunt richting Biezenmortel bleef de straat de Groenstraat heten. Tussen het kruispunt en de Hemeltjes heette de weg eerst de Slimstraat en later deels Slimstraat en voorbij de Spitsenhoek de Molenhoefstraat, voorheen de Zwarte Gruis. Omdat de Groenstraat zo lang was, mag je aannemen dat in de volksmond de verschillende buurtschappen in de Groenstraat al met andere namen werden aangeduid, zoals ’t Endeke.

KreitenmolenstraatDe Kreitenmolen stond op de Kreitenhei, aan de Udenhoutse kant ervan. Vanaf de oude Groenstraat kwam er een weg recht naar de molen met de naam Kreitenmolenstraat. Toen in 1881 de spoorlijn Tilburg – Den Bosch was aangelegd en Udenhout een station kreeg, werd de weg tot aan de overweg de Stationsstraat genoemd. Na de oorlog en het sluiten van het station kreeg de straat zijn oude naam terug.

BerkelsewegDe Berkelseweg is al eeuwenlang de weg naar Berkel, gezien vanaf de Slimstraat (de oude Groenstraat). De naam spreekt dan ook voor zich. Toch heeft deze weg iets grappigs. Halverwege deze straat aan de kant van de wijk de Besterd, eindigde namelijk de voormalige gemeente Udenhout. De laatste spie (zo’n 5 m2) van de achtertuin van het pand op nummer 32 behoorde aan de gemeente Berkel-Enschot. En het huis aan de inrit, van de naaste buren dus, staat in Berkel-Enschot. Het ligt dan ook niet aan de Berkelseweg maar daar is het plotseling Udenhoutseweg. En het huisnummer naast Berkelseweg 32 is niet 34 maar 25. De Zeshoevenstraat in Udenhout buigt op het einde linksaf naar Berkel-Enschot. Komt u over deze weg vanuit Udenhout en u wilt net voor de bocht rechtsaf dan ziet u dat het straatnaambordje Udenhoutseweg aangeeft. Komt u uit Berkel-Enschot en buigt u op het zelfde punt linksaf diezelfde straat in, dan ziet u op het straatnaambordje Berkelseweg staan. Er staan dus twee verschillende straatnaambordjes op bijna het zelfde punt maar aan beide zijden van de straat. Het lijkt vreemd, maar volgens de regeltjes van de voormalige gemeentegrenzen is het helemaal correct.

FelixhofHet voormalige klooster van de Zusters van Liefde dat aan de Kreitenmolenstraat stond werd Huize St.-Felix genoemd. Op de plaats van het in 1994 afgebroken klooster is een aantal woningen gebouwd. De herinnering aan het klooster wordt levend gehouden in de straatnaam Felixhof.

Koestraat

29

Vanaf de Kreitenmolenstraat loopt de Koestraat naar het Tongerloplein. Waarom Koestraat? Het lijkt een simpele naam, maar er is wel degelijk een diepere betekenis. De zusters in Huize St.-Felix hadden een boerderij waarop zij ook koeien hielden. Er hoorden twee weiden bij, die echter elders in de Kreitenmolenstraat lagen (één waar nu de nieuwbouw van Latenzo staat en één wat verderop waar nu park ter Roomley ligt). Om er te komen moesten de koeien vanuit de stal over een pad naar de Kreitenmolenstraat lopen en dan via de Kreitenmolenstraat naar de wei. Dit koeienpad werd later de Koestraat.

KloosterpadHet Kloosterpad is een voetpad en loopt precies achter de voormalige kloostertuin van St.-Felix langs. De keuze voor deze naam is dan ook volkomen logisch. Maar het pad is later verlengd. Het begint nu officieel bij de Slimstraat naast het kerkhof. Hier staan ter hoogte van de ingang van het kerkhof twee huizen: Kloosterpad 2 en 4. Vroeger begon het pad ter hoogte van het huisje met nummer 4. Het loopt verder langs de Theaterplaats, kruist de Koestraat, steekt even verder het Hubertushof over om tussen de achtertuinen van de huizen door te gaan naar de Zeshoevenstraat. Ook daarna gaat het nog verder, de Sportlaan wordt overgestoken om uiteindelijk te eindigen in de Wilgenlaan.

Hubertushof Tussen de Zeshoevenstraat, de Van Heeswijkstraat en het Tongerloplein ligt het Hubertushof, genoemd naar de Heilige Hubertus. Volgens de legende bekeerde Hubertus zich tot het Christendom tijdens een jachtpartij in de Ardennen op Goede Vrijdag in het jaar 683. Toen hij een hert wilde schieten, draaide het dier zich om een toonde zijn gewei met daartussen een stralend kruis. Sindsdien wijdde Hubertus zijn verdere leven aan de verspreiding van het evangelie. Hij bracht het tot bisschop van Maastricht en Luik. Hubertus, geboren omstreeks 656 en gestorven in 727, werd in 744 heilig verklaard. Hij is niet alleen patroon van de jacht en de jagers, maar ook beschermheilige tegen hondsdolheid. Waarschijnlijk is deze naam destijds gekozen door burgemeester Hoefsloot. Mogelijk is hij op het idee gekomen naar aanleiding van de slipjacht in Udenhout, waar Hubertus de beschermheilige van was.

TongerlopleinHet Tongerloplein is genoemd naar de Abdij van Tongerlo. De Abdij had in de Middeleeuwen in en rond het huidige Udenhout vele bezittingen in de vorm van bossen, landerijen en boerderijen.

TheaterplaatsHet plein voor de toneeltoren heeft de zichzelf verklarende naam Theaterplaats gekregen.

Van HeeswijkstraatDeze straat is genoemd naar voormalig burgemeester van Udenhout Henricus van Heeswijk. Hij was burgemeester van 1900-1921. Hij was de eerste burgemeester die niet uit Udenhout kwam. Hij is nog altijd de enige burgemeester waar een straat naar is vernoemd. In deze straat werden tijdens zijn ambtsperiode de eerste woningen van woningbouwvereniging St.-Lambertus gebouwd. De Van Heeswijkstraat liep oorspronkelijk vanaf de Slimstraat om, waar nu de brandweerkazerne staat, met een hoek van 90 graden linksaf te buigen naar de Kreitenmolenstraat.De weg vanaf de Slimstraat liep als karrenspoor helemaal door tot in den Berkhoek, met overweg en al. Het was van oudsher het kerkepad voor de bewoners van den Berkhoek.

ZeshoevenstraatHet deel van de oude Van Heeswijkstraat vanaf de Kreitenmolenstraat tot aan de huidige brandweerkazerne is na de oorlog doorgetrokken tot aan de Berkelseweg. En de weg kreeg een nieuwe naam: de Zeshoevenstraat. In de buurt ligt een oud toponiem met de naam

30

Zeshoeven. Ook vanaf Berkel is er een Zeshoevenstraat, vanaf de Udenhoutseweg aan de Udenhoutse kant van de spoorlijn tot aan de Berkhoek.

Rondom 1960 kwam er een nieuwbouwwijk in het gebied, begrensd door de Slimstraat, de van Heeswijkstraat, de nieuwe Zeshoevenstraat en de Berkelseweg. De nieuwbouwwijk kreeg de naam Zeshoeven I. Tien jaar later begon men te bouwen aan de andere kant van de Zeshoevenstraat tot aan de spoorlijn. Deze nieuwbouwwijk had de naam Zeshoeven II.

Land- en tuinbouwnamenTussen de Van Heeswijkstraat en de Berkelseweg liggen straten die allemaal verwijzen naar de land- en tuinbouw. Namen als Tuinstraat, Hofstraat, Veldstraat, Akkerstraat, Hoevenstraat, Boomgaardstraat, Bosstraat en Heidestraat. Eenvoudige namen zonder verdere diepere betekenis.Hierbij is de Hovenierstraat een vreemde eend in de bijt. Hier gaat het immers om een beroep.

ErfDit is ongetwijfeld de kortste straatnaam van Udenhout. Tegen de Hoevenstraat aan ligt Erf. Mogelijk is dit een bewuste keuze. Het erf ligt dan bij de hoeve(nstraat). Een leuke combinatie.

WendakkerVanaf de Hoevenstraat, gescheiden door het Erf ligt evenwijdig aan de Akkerstraat de Wendakker. Wat betekent Wendakker? De kop- of wendakker is het kopse eind van het perceel. Deze wordt intensief bereden tijdens grondbewerking, bemesting, bespuiting en oogst. Voor de natuur zijn wendakkers dan ook niet erg belangwekkend. Wendakkers hebben meestal een drie tot twaalf meter brede rand. De wendakkers zelf zijn doorgaans drie tot vier werkbreedtes breed. Samengevat: de smalle strook aan de kop van de akker waar de ploeg gedraaid wordt, gewend wordt.

DrieshofHet Drieshof begint bij de Slimstraat en komt via een wandelpad uit in de Hofstraat. Dries is een toponiem. Het komt als driesch al voor in een 13e-eeuws Vlaams document en betekent dan 'braakliggend weiland'. Dit evolueert tot naam voor een nederzettingsvorm in Vlaanderen en Zuid Nederland. Bij een dries vindt men huizen rondom een centraal middenplein, dat meestal een driehoekige vorm heeft. In sommige streken heeft het middenplein eerder een langwerpige vorm. Dit middenplein deed in de Middeleeuwen dienst als gemeenschappelijke weide (meent) voor het vee en als plaats waar men mocht planten, dus men mocht er niet op bouwen. Bij een dries is ook vaak een drinkpoel gelegen. Dat was ook het geval op de plaats van de huidige Drieshof. Deze was in gebruik als brandkuil.

BomennamenTussen de Zeshoevenstraat en de spoorlijn ligt een wijk met straten met alleen maar bomennamen. Op zich is dat niets bijzonders. Het sluit min of meer aan bij de naamgeving in het oudere gedeelte van deze wijk. Toch hebben deze straten iets heel bijzonders. Lopend door de wijk zult u zien dat de beplanting langs de straten overeenkomt met de betreffende straatnamen. Bovendien zijn het geen straten maar lanen. Dat past ook beter bij straten waarlangs bomen staan. In de Beukenlaan staan beuken langs de weg. Dit zelfde geldt voor de Essenlaan met haar essen, de Kastanjelaan met prachtige kastanjebomen, linden verfraaien de Lindenlaan, iepen sieren de Iepenlaan en eiken vormen het decor van de Eikenlaan. Er is slechts een uitzondering. Sparren langs de weg zijn geen succes. In de Sparrenlaan is men dan ook afgeweken van de combinatie straatnaam-boomsoort.

In de Wilgenlaan staan wilgen. Gezien het bovenstaande is dat meteen duidelijk. Maar is de naam wel correct? Als er aansluiting werd beoogd met de andere straten in de wijk

31

Zeshoeven dan klopt het. De vraag is echter of de Wilgenlaan wel in de wijk Zeshoeven ligt. Immers de wijknaam is Mussenhoek. Is de Mussenhoek een echte wijk of een subwijk van de Zeshoeven? In dat laatste geval is de naamgeving correct. Is het een echte naam dan zou de Huismuslaan of de Tsjilpweg beter zijn geweest. Maar het kan ook nog zo zijn dat het eerste gedeelte in de wijk Zeshoeven ligt en het achterste gedeelte in de Mussenhoek. En ach, een kleine uitzondering moet kunnen.Een echte verklaring voor de naam Mussenhoek is niet gevonden. Wat vast staat is dat het geen toponiem is. Bekend is dat op die plaats destijds 16 percelen lagen met de naam Mussennest. Dat was een naam in de volksmond. En met zoveel mussennesten lijkt de naam Mussenhoek dus een logische keuze.

SportlaanDe straat in deze wijk die de uitzondering vormt op de regel is de Sportlaan. Maar deze naam is volkomen logisch gezien het feit dat alle buitensportverenigingen van Udenhout langs deze weg hun domicilie vinden.

Straatjes zonder naamHet voet-fietspad tussen het Tongerloplein en de Tuinstraat is een heel veel gebruikt straatje. En toch heeft het geen naam.In het verlengde van de Hoevenstraat loopt vanaf de Hofstraat een verbindingsweggetje naar de Drieshof. En ook dat straatje heeft geen naam.

32

Pagina 12 + 13 Jeugd

Een verhaal voor de jeugd

Dag OmaMargje Woodrow

I

“Oma Claire is heel ziek, jongen.” De stem van zijn vader klonk dun.Pepijn staarde hem aan. “Hoezo? Wat bedoel je met heel ziek?” Zijn vader wreef een paar keer met zijn handen over zijn voorhoofd. De groef tussen zijn wenkbrauwen werd dieper.“Pap, schiet eens op!” “Nou…de artsen denken dat er nog behandeling mogelijk is, maar..”“Wat heeft ze dan. Doe niet zo vaag! Mam, kun jij misschien vertellen wat er is?” Pepijn schreeuwde bijna.Zijn moeder zat naast hem op de bank en sloeg een arm om hem heen.“Ze heeft kanker. Er zit een tumor in haar buik,” zei ze zachtjes. Ze trok Pepijn tegen zich aan.Hij duizelde. Alsof al het bloed naar zijn hoofd steeg. Hij duwde zijn moeder van zich af, schoof wat op en pakte het kussen naast hem.“Dan halen ze die tumor er toch uit?” Pepijn kneep zo hard in het kussen, dat zijn knokkels wit zagen.“Helaas kan dat niet. Er zijn uitzaaiingen in haar longen. Daar kun je niet zomaar bij,” zei zijn vader terwijl hij met een zakdoek in zijn ooghoeken veegde. Pepijn voelde de tranen ook opkomen, maar hij kon ze nog net op tijd wegslikken. Net als zijn vader. “Wat dan? Wat gaan ze dan doen?” “Oma krijgt drie keer een chemokuur. Om de tumor kleiner te maken,” legde zijn moeder uit. Ze zat weer naast hem. Snapte ze nu echt niet dat hij daar geen zin in had? Hij stond op en zei:“Ik ga naar mijn kamer. Ik heb morgen een proefwerk.” Pepijn sloeg de kamerdeur net iets te hard dicht, maar zijn ouders protesteerden niet. Dit keer niet.Hij gooide zich op bed en trok zijn benen op. Zijn knieën voelden week aan.Niet oma Claire, flitste het steeds door zijn hoofd. Niet oma Claire. Hij klemde zijn kaken stevig op elkaar.Kanker, kanker, kanker. Van kanker ga je dood. Ze gaat dood. Nu al. Oma’s worden toch gewoon tachtig of zo? Zijn oma is nog geen zestig. Hoezo dan kanker? Pepijn schudde zijn hoofd. Weg met die gedachten. Oma Claire was fantastisch. Pepijn ging vaak naar haar toe. Meestal was ze in haar atelier te vinden. Dan trof hij haar aan met haar handen in het gips. Had ze weer één of ander dood dier in de bossen gevonden om in te gipsen. Daarna begon het echte werk. Ieder dier kreeg een uniek uiterlijk. Op flinterdun papier en met speciale stiften ontwierp ze prints. Het liefst gebruikte ze felle kleuren. “Er is al genoeg zwart in de wereld, “ zei ze dan. Met behanglijm wikkelde ze het papier om het beest heen.Pepijn hielp oma al mee vanaf dat hij een kleuter was. De laatste paar jaren was hij een serieus compagnon geworden.“Je hebt gouden handjes, Pepijn! Heb je van mij!” zei ze vaak. En dan lachte ze. Met haar vuurrode lippen. Hij had zijn oma nog nooit zonder lippenstift gezien.

33

En nu ging ze misschien dood. De krampen in zijn maag waren niet te harden. “Kappen nou,” sprak hij zichzelf streng toe. “Ze gaat niet dood.” Zijn ouders hadden het over behandeling en over chemo gehad.

II

“Ben jij bang voor de dood, oma?”Ze sloot even haar ogen. Pepijn draaide ongemakkelijk op zijn stoel. “Nee jongen, maar ik heb er nog geen zin in. Het zal er vast prachtig zijn, dat geloof ik wel.”Ze legde haar hand op die van hem. Er zat een dieppaarse plek rondom de infuusnaald. Pepijn staarde ernaar. Oma’s hand was zo mager geworden, dat de aderen goed zichtbaar waren. In een paar weken tijd was ze erg dun geworden. Volgens zijn vader kwam het door de chemo’s. Die vraten naast de kankercellen ook de goede cellen op. Hij huiverde“Hoe weet je dat zo zeker?” vroeg hij. Zijn stem klonk hees. “Niemand weet toch wat dood is? Waarom zou er iets zijn? Zoveel meer vragen flitsten door zijn hoofd. Oma hees zich overeind. Haar blonde pruik zakte scheef op haar hoofd.“Stomme jeukpruik,” zei ze terwijl ze het ding recht trok. “Tja…” Ze bleef even stil en lachte naar hem. “Het is een gevoel. Ik weet het niet voor honderd procent zeker natuurlijk. Volgens mij is het leven hier een soort van oefening voor het leven hierna. Ik denk dat het dan voor eeuwig is.”Pepijn dacht na. Hij kauwde op het koord van zijn sweater.“Maar je zegt dat je er nog geen zin in hebt.”“Nee. Ik ben hier nog niet klaar. Ik wil nog zoveel doen. Maar ja, het komt zoals het komt. En jij? Hoe denk jij erover?”Oma’s vraag overdonderde hem. Hij had er nooit zo over nagedacht. Hij wist nog wel dat toen tante Stella’s baby volgens zijn moeder een sterretje was geworden, hij dat maar moeilijk kon geloven.Hij staarde naar zijn schoenen. Zijn veters waren los. Terwijl hij zich bukte om ze te strikken, zei hij:“Weet ik veel. Het lijkt me raar, dat ik niet meer kan horen, zien en denken. En voelen zal ook niet meer lukken. Anders is het maar koud zo diep in de grond.” Pepijn rilde bij de gedachte aan een kist. Hij kwam weer omhoog en keek zijn oma aan. Hij had spijt van zijn antwoord. Deed zijn oma zo haar best om de dood een beetje oké te maken, had hij het over diep in de grond en niets meer kunnen. Hij keek de deprimerende ziekenhuis kamer rond, die ook nog eens rook naar luizenshampoo. Pepijn snapte niet dat die medische lui de boel zo somber maakten. Als hij z’n posters zou ophangen, dan was dat al een heel verschil zijn.“Ik… ik denk wel dat je hart blijft leven of zoiets. Het zal natuurlijk niet meer kloppen, want je bent dood. Maar… hoe noem je dat nou?” Hij zocht naar een omschrijving, maar zijn hoofd voelde aan als een grote zak watten. “Alsof je in een diepe slaap bent. Een droom. Maar je weet niet dat je slaapt.” Pepijn dacht na.“Eigenlijk snap ik er geen bal van. Misschien word je opnieuw geboren. Bij andere mensen en dan weet je niet meer wie je in een vorig leven was? Het kan zoveel zijn. Ik vind het een maf idee. En in een God geloof ik niet altijd. Want waarom ben jij zo ziek? En waarom is de baby van tante Stella dood gegaan? Bepaalt hij dat of zo? Nou…dat vind ik dan echt kak van ‘m.” Pepijn slikte de brok in zijn keel weg. “Ik geloof wel in God,” zei oma zacht. “Ik denk alleen niet dat hij bepaalt hoe een leven verloopt. Iedereen kan ziek worden. En dat je hart blijft voortbestaan vind ik een geweldig idee van je. Dat heet je ziel.” Oma nam een slok water en keek met een schuin oog naar de doorzichtige zak boven haar. Capecetabine stond erop. Druppeltje voor druppeltje kwam de vloeistof via een slangetje haar lichaam binnen. Daarna volgde een andere zak. In totaal duurde een behandeling zo’n vijf uur. Oma had vanmorgen verbaasd gekeken, toen hij de kamer binnenkwam. Toch had ze niet gevraagd naar school. Ze wisten allebei dat hij weer een spijbeldag nam. Het was hun

34

geheim. Oma riep wel stoer dat ze de chemo’s makkelijk alleen kon. Zijn ouders trapten daarin. Hij niet. “Joh, laten we gewoon op dit spulletje hier vertrouwen! Het is de laatste keer. Dit gaat ervoor zorgen dat deze ouwe taart nog een tijdje mee kan.” Ze grinnikte. “Zo. En nu wil ik je nieuwste ontwerpen zien.”

III

“Hé Pepijn, heb jij die drop-in al onder de knie?” vroeg Bjorn. Pepijn schudde zijn hoofd. “Echt niet. Ik blijf halverwege steeds steken. De zijkant van de geul is te stroef. Kan je pa de buis niet wat gladder maken met zijn schuurmachine? Kunnen we meer vaart maken.” Hij bekeek de achterkant van zijn skateboard. “Moet je zien hoe erg dit is beschadigd.” Bjorn en Nick keken met grote ogen naar de kras en toen naar die van henzelf.“Shit man. Bij mij is het ook. Op precies dezelfde plek,” zei Nick. “Lekker zeg. Ik heb dat ding net nieuw. Tweehonderd euro naar de haaien.” Bjorn schopte tegen de grijze buis aan, die ze schuin omhoog hadden gelegd. “ Kom dan gaan we het meteen regelen. M’n vader zal nu wel thuis zijn.” Bjorn en Nick tilden de twee meter lange buis op. Pepijn keek op zijn horloge en schrok. Hij moest opschieten.“Eh, jongens, ik moet weg. Nu. Mazzel!” Hij sprong op zijn fiets.Bjorn en Nick draaiden zich verbaasd om. “Doe effe normaal zeg. Wat heb jij? Laat je ons weer stikken!” riep Nick. Zijn gezicht stond op onweer.“Ja Vago, je komt de laatste tijd ook al zo weinig opdagen,” viel Bjorn bij.Pepijn keek dwars door hen heen en wipte van de ene voet naar de andere. Het zand onder zijn gympen zorgde voor een knarsend geluid. “Ik heb het gewoon heel druk. Met school enzo,” zei hij. Het kwam er weinig overtuigend uit.“Tuurlijk, druk met school, huh, druk met je verkering zeker.” Bjorn en Nick lachten schamper.Pepijn bleef verslagen staan. Als ze zouden weten, waarom hij weg moest, zouden ze wel anders piepen, dacht hij. Maar hij zweeg en fietste weg.“Doe je schatje de groeten,” riepen zijn vrienden nog.Pepijn keek niet meer om. De harde wind liet zijn ogen tranen. Barst maar, dacht hij. Na een paar honderd meter schreeuwde hij: “Eikels!”

IV

“Ben jij het jongen?” riep zijn oma toen hij de achterdeur opende. Ze zat met opgetrokken knieën op de bank onder haar gebreide lapjesdeken. Haar gezicht zag grauw. Pepijn bukte zich voorover en gaf haar een kus op haar wang. “Heb je het koud oma?”“Mwah, een beetje. Het zijn vooral m’n voeten die zo ijzig voelen.” Pepijn schoof de deken opzij. Oma’s tenen waren gezwollen en hadden een grijzige kleur.“Trek dan sokken aan. En schoenen,” zei hij.“Dat gaat niet. Het jeukt en doet zeer. Ach het gaat best zo. Ik ben al lang blij dat ik weer even naar huis mocht van de dokter. ” Ze lachte en pakte het schetsboek dat op haar schoot lag. “Kijk Pepijn. Ik heb hard gewerkt vandaag. Welke vind jij de beste?”Hij bladerde in het schetsboek. Er ging een schok door hem heen. De prints waren anders dan anders. Flets en somber.“Deze oma. Grappig al die verschillende ogen.” Zijn stem klonk vlak.Oma keek hem indringend aan. “Hmmm…je bent niet zo enthousiast hè?”Pepijn krabde een bultje op zijn kin open. Verdorie, wat moest ie nou zeggen. Hij wilde eerlijk zijn, zoals altijd. Dat lukte nu niet. Klote kanker, dacht hij. Waarom kleur je de ogen niet in? Dan gaat de print meer leven,” zei hij tenslotte. Oma dacht na. Ze graaide een blauwe stift uit de etui en begon te kleuren. “Je hebt gelijk. Veel beter zo,” zei ze. Oma gooide een groene stift naar hem toe. “Doe je mee?”

35

Ze waren een uurtje bezig zonder dat ze veel tegen elkaar zeiden. Pepijn hield haar scherp in de gaten. Raakte ze niet te vermoeid? Bibberde haar hand nu? Ze dronk nauwelijks, terwijl hij zijn glas steeds met cola vulde.“Oma, ik heb iets voor je,” zei hij. Pepijn gaf haar het pakje en hield zijn adem in. Avonden lang had hij eraan gewerkt. Hij had er de vaste skate uurtjes, zijn huiswerk, al boeide hem dat niets, voor opgegeven.Ze trok voorzichtig het pakpapier los en hield haar hand voor haar mond toen ze de sjaal zag.“Wat schitterend,” zei ze met gesmoorde stem. Oma knipperde met haar ogen. “Heb jij dit gemaakt? Voor mij?” Een zucht van opluchting ging door hem heen. “Ja, voor op je hoofd,” zei hij zo luchtig mogelijk. “Die pruik jeukt toch?” Oma omhelsde hem stevig.“Hemeltje, wat knap. Alle prints staan erop”, zei ze. Pepijn verslikte zich toen ze haar pruik afzette. Op haar kale hoofd zaten rode plekjes. Had ze nog maar die grote rare knot, dacht hij. Ze bond de sjaal om haar hoofd en knoopte de punten behendig aan elkaar. “Staat je goed oma.” Pepijn meende het. Dit was zijn oma weer. Ze droeg zo vaak sjaaltjes voordat ze ziek werd.“Ja. Dat vind ik ook,” zei ze terwijl ze zichzelf bekeek in de spiegel.Zijn mobieltje trilde in zijn broekzak. Een appje.-Pa heeft buis gemaakt. Morgen na het 7e uur proberen? Daarna café Koosje. Mzzl Bjorn-Pepijn lachte en besloot meteen te reageren. –Top. Ben erbij. Mzzl Pepijn- Toen hij op verzenden drukte wist hij al dat hij niet zou gaan. Zo kon hij Bjorn voor even tevreden houden, dacht hij.“Wie was dat?” vroeg oma nieuwsgierig. Hun ogen ontmoetten elkaar via de spiegel. “Bjorn, of ik morgen kom skaten,” zei hij achteloos en snel voegde hij eraan toe: “Maar ik heb niet zoveel zin.”

V

“Heb je echt een vrije dag?” vroeg oma argwanend. “Ik wil niet dat je problemen krijgt op school.”Pepijn twijfelde over zijn antwoord. Gelukkig hoefde hij haar niet aan te kijken want hij duwde de rolstoel. “Het is projectweek dus ik heb geen aanwezigheidsplicht,” loog hij. Pepijn verbaasde zich erover dat het liegen hem de laatste tijd zo makkelijk af ging. Hij loog tegen zijn ouders, leraren en vrienden. Ook tegen oma. De smoesjes schudde hij zo uit zijn mouw. Het moest wel. Vandaag wilde oma graag naar de kathedraal in de stad om een kaarsje te branden. Wie kon er anders mee? Zijn ouders werkten allebei.Toen ze kerk binnengingen snoof Pepijn de geur van wierook op. Een man drukte hem een folder in zijn handen. Diensten en vieringen stond er met grote letters op. “Jongen, ik loop zelf naar de lichtjes,” fluisterde oma en gaf hem een arm. Het leek alsof haar hele gewicht op hem rustte. Pepijn veegde de zweetdruppeltjes van zijn voorhoofd. De klanken van het orgelspel klonken mooi. Oma stak een kaarsje aan en sloot haar ogen. “Ben je aan het bidden?” vroeg hij. Ze knikte.Opeens deed hij het ook. Waarom niet, dacht hij. Hij boog zijn hoofd en vouwde zijn handen samen.Beste God. Kunt U ervoor zorgen dat mijn oma beter wordt? Alstublieft. Ze is heel speciaal.Alstublieft God. Amen. Pepijn herhaalde zijn gebedje tien keer stilletjes in zijn hoofd totdat zijn schouders schokten. Zijn keel voelde zo dik, alsof hij werd dichtgeknepen. De tranen biggelden over zijn wangen. Zit ik hier ook nog een potje te janken, dacht hij. “Shitzooi”, zei hij. Oma zei niets, maar sloeg een arm om hem heen en aaide zachtjes over zijn schouder. Minutenlang zaten ze zwijgend op de harde kerkbank.Met het boord van zijn jas wreef hij zijn gezicht droog en zei: “Ik ga alvast naar buiten.”

36

Oma keek hem begripvol aan. “Dat is goed jongen. Ik zie je zo.”Op het grote kerkplein haalde hij een paar keer diep adem. De winkelende mensen slenterden langs hem heen. Het was druk in de stad. Pepijn ging op een stenen muurtje zitten. “Had jij niet effe kunnen bellen,” hoorde Pepijn een bekende stem zeggen. Met een ruk draaide hij zich om en keek in de boze gezichten van Bjorn en Nick. Nog voordat hij iets kon zeggen, schreeuwde Bjorn: “Het boeit jou voor geen meter hè? Dat wij voor nada noppes hebben gewacht op de skatebaan.” Pepijn stond op en klemde zijn kaken op elkaar. Hij voelde de spiertjes in zijn wangen over elkaar rollen.“Nou, leg dan uit,” zei Nick op schampere toon. “Dat je ons laat stikken om met je vriendinnetje te shoppen, is stom.” Hij stopte even met praten en spuugde op de grond. “Maar nog stommer is dat je niks van je laat horen voor de zo-veel-ste keer. Een asociale vriend ben jij!” Pepijn masseerde zijn kloppende slapen. “Ik…Shoppen? Waar heb je het over? Ik ben het gewoon vergeten,” zei hij. “Trouwens, zien jullie ergens een vriendin? Ik niet.” Pepijn keek zijn vrienden om de beurt strak aan. Zou hij zijn vrienden eindelijk de waarheid vertellen? Nee, dacht hij. Nu niet. Hij keek even over zijn schouder en zag zijn oma bij de uitgang van de kerk staan. Was ze zelf uit de rolstoel gekomen? Hij snelde naar haar toe om haar te ondersteunen. Bjorn en Nick volgden hem. “Rot op,” bitste hij hen toe.“Jongens, luister even,” zei oma. Het duurde even voordat ze verder praatte. “Het komt door mij dat Pepijn er vaak niet is. Ik heb de laatste tijd hulp nodig zoals je ziet.” Ze gebaarde naar de rolstoel en schoof haar sjaal een stukje omhoog, zodat haar kale hoofd goed zichtbaar was. Zijn vrienden verstarden. Pepijns hart bonkte als een gek. Wat doet ze nu?“Kom, nu wil ik naar huis. Morgen ben je weer van de partij om te skaten, nietwaar Pepijn?” zei ze met een knipoog. Hij knikte en stak zijn hand op. “Mazzel.”

VI

Met een bloemstuk in zijn handen schuifelde Pepijn achter de kist aan. Om hem heen hoorde hij gesnik en mensen die hun neus snoten. De kuur was niet aangeslagen en na de laatste was het ineens snel gegaan. Een paar dagen geleden zaten ze nog samen in deze kerk. Zijn gebed had niet geholpen. “Ik voel me zo wiebelig,” had ze gezegd toen ze weer bij haar thuis aan de keukentafel zaten. “Bel je vader even. Ik denk dat ik naar het ziekenhuis moet voor een zak bloed.” Pepijn schrok zich rot. Had hij zich dan zo vergist? Op het kerkplein weigerde ze in de rolstoel te zitten. Ze moest en zou zelf naar huis lopen. Pepijn dacht dat het wel ging. Het was vanaf de kerk maar tien minuten lopen naar oma’s huis.“Vergeet je niet mijn reistas mee te nemen?” vroeg ze. “Misschien moet ik een nachtje blijven.”In de tas had hij een witte jurk gezien. Het was zeker geen pyjama. Toch had hij er geen flauw benul van gehad, dat dit haar jurk voor in de kist was. Oma had het dus geweten. Ze wist dat ze zou sterven. Ze voelde dat de medicijnen hun werk niet hadden gedaan. Ze wist het, maar had niets gezegd, dacht Pepijn verslagen.Na twee dagen was ze overleden in het ziekenhuis. Heel stilletjes was ze ervandoor gegaan. Pepijn had haar handen vast. Het moment dat ze verdween, zou hij nooit vergeten. Haar hand werd slap, levenloos. Het voelde niet eens eng. Wel raar. Ze leek op een pop die sliep. Ogen dicht, samengeperste lippen en een bleke, beetje gelige huid. Haar lippenstift stond voor geen meter. Het paste niet meer.Zijn moeder vond dat ook en had het met een tissue voorzichtig weggeveegd.

37

“Mam, ze voelt dat niet meer hoor,” zei hij, maar toen hij de tranen in de ogen van zijn moeder zag, had hij direct spijt van zijn opmerking. Hij voelde zich een egoïst. Natuurlijk hadden zijn ouders ook verdriet.En nu zat hij op de eerst rij vooraan in de kerk. Zijn blik werd steeds naar de kist getrokken. Hij kon de gedachte aan zijn oma in de kist niet verdringen. Pepijn dacht terug aan hun gesprek in het ziekenhuis. Over het niet meer kunnen denken en voelen. Zou het waar zijn? Kon ze het hem maar vertellen. Hij begon zachtjes te huilen. Het kon hem geen bal schelen dat er mensen naar hem loerden. Die gingen dadelijk lekker naar huis. Pepijn bukte zich voorover om het boekje onder zijn stoel te pakken. Daarin stond de volgorde van de dienst. Hij bladerde het door zonder echt te lezen wat erin stond, totdat zijn oog viel op de zin -woordje voor Pepijn -. Hé, moest hij iets lezen? Een gedicht? Hij had toch duidelijk gezegd tegen de begrafenisondernemer, dat hij niets wilde zeggen? Hij las het nog eens. Nee, er stond duidelijk voor Pepijn. Het gaf hem een onbestemd gevoel. Hij stootte zijn vader aan, maar die was in gedachten verzonken. De lievelingsliedjes van oma maakten hem misselijk. Alsof het de laatste keer was dat hij ze horen zou. Zijn vader vertelde over oma’s leven, snikkend dat wel. Pepijn vond het knap en raar tegelijkertijd. Zijn vader huilde niet zo vaak. De dienst was bijna afgelopen en hij schrok op toen de dominee zijn naam uitsprak. Ineens stonden Bjorn en Nick achter de microfoon. Pepijn staarde ze verbaasd aan. Wat deden zij nou hier?“Eh… wij willen even zeggen dat we het heel knap vinden dat Pepijn zo voor zijn oma heeft gezorgd. Daarom lezen we dit gedicht voor.

Voor Pepijn

Aan de hemel straalt een prachtige sterDat is je oma, wel heel hoog en ver

Als je verdriet hebt, kun je dat best zeggenAl hoef je ons niets uit te leggen

Hou je maar niet grootHuil maar op onze schoudersWant je lieve oma is dood

Bjorn en Nick klopten met een vuist op hun hart en wezen daarna richting Pepijn. Hij maakte hetzelfde gebaar en lachte door zijn tranen heen. Wat een stelletje vrienden, dacht hij. Maar wel een stelletje topvrienden!

38

Margje Woodrow

Margje Woodrow, de schrijfster van succesvolle roman “Examendeal” woont sinds 2004 in Udenhout. Ze is geboren in Uden. “Ik ben opgegroeid in een groot gezin: vier zussen en twee broertjes. Een gezellige drukke boel. Ik was niet altijd de meest voorbeeldige leerling, want ik was eigenlijk met van alles bezig, behalve met leren. Ik vond daar gewoon niet zo heel veel aan en ik kon voor geen meter plannen. Ik begon standaard te laat met leren. Niet erg handig. Maar ja, ik heb wel een heel toffe tijd gehad. Na het VWO wilde ik eigenlijk drie dingen gaan doen. Ik wilde hoefsmid worden. In die tijd reed ik ontzettend veel paard, ik had zelf paarden en reed op eigenlijk best wel hoog niveau dressuur. Maar ja, ik ben niet zo heel groot en om hoefsmid te kunnen zijn, moet je wel een beetje groot en sterk zijn. Veearts leek me ook gaaf. Maar de toelatingseisen waren echt zo streng, daar kwam ik met mijn cijferlijst nooit doorheen. Journalist worden vond ik dus een betere optie. Ik hield toen al van schrijven en ik was er volgens mijn leraar Nederlands goed in. Dus ik ging voor de opleiding voor journalistiek. Helaas werd ik drie jaar op een rij uitgeloot. Pech dus. Toen ben ik de PABO gaan doen. Juf zijn leek me ook wel wat, al was het niet mijn eerste keus. Ik vond later het juf zijn in de bovenbouw echt geweldig! En nog steeds. Weet je wat zo tof is? Ik word door de kinderen op school vergeleken met Mees Kees. Ik weet niet of je 'hem' kent van de boeken van Mirjam Oldenhave en de films, maar ik vind dit zo'n fijn compliment. Ik wil er graag écht zijn voor de kinderen in mijn klas, lol met ze maken, lief en hartelijk zijn, het beste in kinderen naar boven halen. Tegenwoordig moeten kinderen zoveel toetsen maken en draait het vaak om scores, terwijl ik denk dat er veel meer talenten te vinden zijn bij kinderen, behalve super kunnen rekenen en spellen.”

Door een bijzonder creatieve activiteit met haar klas, waarbij haar leerlingen een spannende huiselijke situatie uitbeelden door een dans, besloot juf Margje om daar een verhaal over te schrijven. Dat was het begin. Om zich te bekwamen in het schrijven volgde ze cursussen aan de Schrijfschool van Amsterdam. “Mirjam Oldenhave was mijn docent op de schrijfopleiding en zij heeft me gestimuleerd om niet alleen voor de lol te blijven schrijven, maar om een uitgever te zoeken. Ze vond dat ik talent had en daarom heeft ze me geholpen.”In het tweede leerjaar schreef ze “Examendeal”, een roman over een fraude bij een eindexamen, die zich afspeelt in Tilburg en die in oktober 2012 klaar was. Uitgeverijen hadden eerst geen interesse in een verhaal, totdat in 2013 leerlingen van een Rotterdamse middelbare school betrapt worden bij diefstal van examenopgaven. Toen werd de roman van Margje Woordrow een bestseller, die al snel aan een tweede druk toe was.‘Geraakt’ is het tweede boek van Margje. Haar man is strafrechtadvocaat. “Geraakt’ gaat over een strafzaak die zich afspeelt in Udenhout.‘Examendeal’ en ‘Geraakt’ waren in 2014 allebei genomineerd voor de Best Young Adult Awards van Hebban (is een bekend(e) literair forum/site). Er waren 15 boeken genomineerd.Examendeal werd 6e en Geraakt 3e. “Stond ik daar opeens op het podium naast Mel Wallis de Vries en Heleen Vreeswijk, twee al heel bekende schrijfsters. Ik was zo trots! Het is echt heel fijn om te merken dat mijn boeken graag gelezen worden! Daar doe ik het toch voor.”

Oproep aan de jeugdBen jij niet ouder dan 20 en wil jij een verhaal schrijven dat de redactie van de Unentse krant zal plaatsen in de volgende uitgave van deze krant, medio 2017? Dat kan. Dat mag geheel naar eigen inzichten. Van alle ontvangen inzendingen zal de redactie van deze krant het in haar ogen beste verhaal kiezen en dat publiceren.Je kunt jouw verhaal van maximaal 2000 woorden uiterlijk 30 juni 2016 mailen aan:

heemcentrumudenhout@gmail.comter attentie van Kees van Kempen.

39

Pagina 14

Over moord, diefstal, brandstichting, aanranding en overspel in UdenhoutHans Pickhard

Van rechtspraak door de schepenen van 's-Hertogenbosch is al sprake sinds de vroegste tijd. De schepenbank had de bevoegdheid om in zowel civiele als criminele zaken recht te spreken. Daarbij mochten ze in zogenaamde halsmisdrijven lijf- en doodstraffen opleggen. Een verdachte kwam in de gevangenpoort terecht - een echte gevangenis was er niet. Daar vonden meestal de verhoren plaats. Op enkele uitzonderingen na bleven de gearresteerden daar alleen in voorarrest. De schepenen spraken recht in de vierschaar in het stadhuis. De straffen varieerden van een lichte geldboete tot verbranding. Een veelvoorkomend vonnis was de verbanning. Deze straf werd in 's-Hertogenbosch waarschijnlijk vaker uitgedeeld dan in steden waar wel een zogenaamd tuchthuis was.

Hier volgt een overzicht van enkele misdaden die in Udenhout plaatsvonden of door Udenhouters zijn gepleegd in de periode 1579 tot 1796.

Beroving in de GroenstraatIn het jaar 1579 loopt de in het plaatsje Tienen geboren Jennike Gerrits door de Groenstraat in Udenhout. Uit de struiken duikt een manspersoon op die haar berooft. Adrien Cornelissen, een soldaat uit Waalwijk wordt voor deze misdaad gearresteerd en voorgeleid. Hij ontkent het ten laste gelegde en zegt de werkelijke dader te kennen. Het is Vreijs Comans. De vreemde situatie doet zich voor dat ook Jenneke verklaart dat deze Vreijs Comans de dader is. Hoe wist de verdachte wie de ‘echte’ dader was? Waarom werd de verdachte gearresteerd terwijl het slachtoffer een ander als verdachte aanwijst? Was het slachtoffer ondertussen soms verliefd geworden op de verdachte en wilde ze hem vrijpleiten?

Diefstal uit de Udenhoutse kerkJenneke Joosten, een in Leiden geboren vrouw, wordt in 1622 opgepakt op verdenking van vagebonderij, bedelarij, hoererij en diefstal. Zij is de weduwe van Steven Jansen, schoenmaker van beroep die op een Oost-Indiëvaarder is gestorven. Zij is de bijzit van Adriaan van Helvoirt, die ook bekend staat als ‘de Juffrouw’. Het betekent dat Jenneke en Adriaan ongehuwd samenwoonden. Dat Adriaan met Jenneke samenwoonde kon ontstaan omdat Adriaan de vorige bijzit van zijn vriendin, een zekere Adriaan Hendriksen uit Oisterwijk heeft doodgestoken. Jenneke verkocht onder andere gestolen goederen die door mannelijke leden van de bende waartoe zij behoorde waren buitgemaakt bij diefstal uit een zestal kerken, waaronder de kerk in Udenhout.

Eeuwige verbanning na moordIn 1683 wordt Simon Hendrik Jegers uit Udenhout veroordeeld tot eeuwige verbanning. De verdachte heeft volgens het dossier iemand gedood, maar de naam van het slachtoffer wordt niet genoemd. Omdat Jegers voortvluchtig is wordt hij op 17 mei 1685 bij verstek veroordeeld.

Zware mishandeling bij BergmansDielis Verbruggen, een man met onbekende woonplaats en waarvan ook de geboorteplaats niet bekend is wordt in 1686 veroordeeld wegens zware mishandeling en geweldpleging. Hij heeft in Udenhout Adriaan Tijssen in het huis van Willem Mattheus Bergmans zwaar verwond.Hoe het vonnis luidt staat in het dossier niet vermeld.

40

Paard gestolenAdriaan Jan Dries Kuijpers is geboren in Loon op Zand en verhuisd naar Besoyen. Hij is in Udenhout werkzaam als boerenwerker. Dan steelt hij in 1696 een paard uit de mosvelden in Udenhout en verkoopt het voor 15 gulden aan Dirk Willemsen in Veldhoven. De man was waarschijnlijk minder toerekeningsvatbaar want hij wordt ‘onnosel, sinneloos en buijten sinnen’ genoemd.

BrandstichtingDe Udenhouter Adriaan Wouters Schapendonk wordt in 1705 gearresteerd op verdenking van brandstichting in Oisterwijk. De verdachte hangt zich op in de gevangenis.”Zichzelf geworght hebbende in de gevangenpoort “. Nu is er sprake van een tweede misdrijf namelijk zelfmoord. Hij wordt hiervoor alsnog veroordeeld en kreeg drie straffen opgelegd: ten eerste dood van de gevangenpoort geworpen, ten tweede door de stad gesleept op een horde en ten derde begraven onder de galg in Vught. BerovingDe Udenhouter Peter Schuurmans wordt in 1716 opgepakt voor een beroving die plaatsvond bij het Craijven. De verdachte is knecht bij Hendrik Jaspers. Het dossier over hem is nogal summier. Mogelijk was er meer aan de hand maar dat staat er niet in. Hem wordt omgang met meerdere rovers verweten met wie hij plannen smeedt. Ook zou hij tot een bende behoren. Het vonnis dat op 18 november 1716 wordt uitgesproken liegt er niet om. De doodstraf door ophanging en betaling van de kosten.

KnevelarijEveneens in 1716 wordt de in Meldert (bij Aalst) geboren Jacob Jansen gearresteerd. Hij wordt verdacht van een vagebondersleven te leiden, inbraak, knevelarij, mishandeling, aanranding en diefstal. Hij had een deel hiervan in Udenhout gepleegd. Hij krijgt 4 niet mis te verstane straffen: hij werd geradbraakt, zijn rechterhand werd afgehouwen, hij werd onthoofd en tenslotte werd zijn lichaam tentoongesteld waarbij zijn hand en zijn hoofd op een pin werden gezet.

Diefstal bij SchijvenJohanna Koning is pas 21 jaar oud als deze in Nijmegen geboren vrouw wordt gearresteerd wegens een in Udenhout gepleegde diefstal en bedelarij in Helvoirt. Zij is ongehuwd maar wel de bijzit van Pieter de Graaf. Haar beroep is spinster en de slachtoffers van haar delicten vormen het gezin van Nicolaas Schijven in Udenhout. Medeplichtigen waren haar vader Jan Koning, haar bijzit Pieter de Graaf en Gerrit Jansen. In maart 1721 werd het vonnis uitgesproken en dat was zwaar. Johanna werd gegeseld en voor 24 jaar verbannen. De aanklachten tegen Pieter de Graaf en Gerrit Jansen waren nog iets uitgebreider. Hen werd ook mishandeling ten laste gelegd. De straf, uitgesproken op 7 maart 1721, was overeenkomstig. Brandmerken, geseling met de strop om de hals en verbanning voor 24 jaar.

Bedreiging en afpersingIn het jaar 1699 wordt in Vlijmen Hendrik Antonissen van Wijk geboren. Hij wordt smid van beroep maar gaat ook de misdaad in. Hij wordt op enig moment beschuldigd van mishandeling, bedreiging, afpersing en geweldpleging.De slachtoffers zijn Jan Hendrik van Doveren, Willem Jansen Cox, de weduwe van Wijk en kinderen, Jan Schilders, Jan Heesbeen uit Vlijmen en Frans Jan Wouters uit Udenhout. Op 7 juli 1730, Hendrik is dan 31 jaar, luidt het vonnis: De doodstraf door middel van ophanging.

Moord op Huibert LensAdriaen Adriaens van Vlijmen wordt in 1705 in Helvoirt geboren. In 1738 wordt hij gearresteerd op verdenking van het doodsteken in Udenhout van Huijbert Lens, het mishandelen van Helene Broekhoven, het bedreigen en afpersen van armmeester Jan Peter

41

Berkelmans en van Nicolaes Oerlemans. Een deel van deze misdaden werd in Helvoirt gepleegd. Het beroep van Adriaen was vilder en diender en hij woonde onder andere in Helvoirt, Nieuwkuijk en Vlijmen. De straf die hem werd opgelegd was zwaar. De doodstraf door ophanging en het blaken met een bussel stro en tentoonstellen naderhand. Maar Adriaen ontsprong de dans want het vonnis werd bij verstek uitgesproken. Hij was voortvluchtig.

MishandelingAdriaen van Iersel, oliemolenaar en boer in Udenhout wordt in 1754 gearresteerd op verdenking van mishandeling in Udenhout van Joseph Wernards.

OverspelAdriaan Leijten uit Udenhout heeft overspel gepleegd met zijn dienstmeid en als gevolg hiervan heeft hij haar ‘beswangert’. De verdachte verzoekt om compositie en in een rekwest vraagt hij aandacht voor twee andere overspeligen uit de Meierij waarvan de zaak composibel werd verklaard namelijk die van Lambert de Rooij en Johannes Doreleijers. Wat Adriaan dus vraagt is, of de rechtbank hem in de gelegenheid wil stellen om de zaak af te kopen.

Moord in BerkelGerrit van Iersel, geboren en woonachtig in Udenhout heeft in 1767 in Berkel Adriaen Bossers uit Moergestel doodgeslagen. De opgelegde straf luidt: verbanning.

Udenhouter vermoord in HaarenJan van de Wiel uit Oisterwijk heeft in 1769 in Haaren iemand doodgestoken. Het is de in Udenhout geboren Cornelis van Heesch. Deze man was ruiter in de Compagnie van Majoor Kemp. De dader is op de vlucht geslagen.

Op de vlucht na doodslagJoost Jan van Ros, geboren in Udenhout, alwaar hij het beroep van meestertimmerman uitoefent, heeft in 1780 bij een café op ‘t Winkel in Udenhout de Tilburger Hendrik Verschuren doodgeslagen. Na zijn daad slaat Joost Jan op de vlucht en kan dan ook niet gearresteerd worden. Het vonnis wordt wel geveld. Hem wordt verbanning opgelegd.

Jager schiet stroper doodAnthoni Vermeulen uit Udenhout is in 1785 jager en oppasser van de jacht in Udenhout. Blijkbaar betrapt hij de stroper Peter van Poppel en schiet hem dood. Meteen na zijn daad slaat hij op de vlucht en is sindsdien spoorloos. Hij wordt veroordeeld tot verbanning.

ZakkenrollerSalomon Raphael, een joodse man geboren in de Elzas, woont in het Limburgse Meerssen. Hij is gehuwd met Duijfke Levi en is van beroep koopman. Maar blijkbaar verdient hij wat bij door in ’s Hertogenbosch de zakken te rollen van Bastiaan Verhulst uit Udenhout. Hij wordt in 1796 gearresteerd.

StalkenIn het jaar 1694 wordt de Udenhouter Cornelis Jacob Witlocx gearresteerd en overgebracht naar de Gevangenpoort in den Bosch. Hij heeft heel wat op zijn kerfstok. In zijn dossier vinden we hiervan een opsomming: brandstichting, vergiftiging van vee, mishandeling van vee en mens en aanranding. Wat was het geval. Cornelis Jacob Witlocx is verliefd op Lijsken Bastiaens Willems. Of de liefde echt wederzijds is zal altijd een vraag blijven. Maar uit getuigenverklaringen blijkt, en die getuigen zijn redelijk voorname mensen uit Udenhout, dat Lijsken en Cornelis hebben gevreeën en dat daarbij geen geweld is gebruikt. Lijsken onderging blijkbaar alles vrijwillig. Maar, Lijsken was pas 16 of 17 jaar. Haar precieze leeftijd was niet bekend. Op enig moment gaat Cornelis bij Lijskes moeder om de hand van haar

42

dochter vragen. En die weigert. Vanaf dat moment begint Cornelis een terreurcampagne. Hij gaat stalken zouden we tegenwoordig zeggen. Hij deinst nergens voor terug. Uit getuigenverklaringen van een huisvriend van de familie, een dienstmeid, een knecht, de moeder, de vader en Lijsken zelf wordt duidelijk wat er zoal is gebeurd. Zo werd de familie ’s nachts opgeschrikt door lawaai op het dak en door stokken die door het dak heen werden gestoken. Het vee werd vergiftigd. Paarden werden aan het hoofd verwond. Een paard kreeg een schot door de knie. Een ander paard werd in de buik geschoten. Er sneuvelde zo nu en dan een ruit. Er werd dwars door de bedstee heen geschoten terwijl de familie daar lag te slapen. Zes schoten en drie kogels werden teruggevonden. Er werd door een venster geschoten waar Lijsken vlakbij lag te slapen. Cornelis kwam gewoon op bezoek om weer om de hand van Lijsken te vragen. Er werden briefjes in het huis neergelegd. Maar omdat de familie niet kon lezen gingen ze ermee naar de pastoor. Cornelis kwam daarachter en ging verhaal halen omdat ze de briefjes aan anderen hadden laten lezen. De moeder van Lijsken werd vlakbij de Zandkant door Cornelis overvallen en beroofd van haar ketting en neusdoek. En vlak daarna kwam Cornelis weer om de hand van Lijsken vragen. Uiteindelijk wordt Cornelis gearresteerd. Wat de straf is geworden is niet meer terug te vinden. Wel dat Cornelis Jacob Witlocx op 16 april 1732 in Udenhout werd begraven.

Waar gebeurd! Het 25 april 1941. De hele wereld staat in brand. Overal is de oorlog. Over de heide aan de Udenhoutseweg onder de gemeente Udenhout loopt een man. Hij wordt staande gehouden door twee leden van de marechaussee. Zij constateren dat hij twee kievitseieren bij zich heeft, hetgeen door de ambtenaren wordt vastgesteld uit de lichtgroene bruin gespikkelde eierschaal en de grootte van het ei. De verdachte, een zekere Teunis L. uit Tilburg verklaarde: Ik zag ze toevallig liggen toen ik op weg naar de fabriek over deze heide kwam. Ik wou ze als aardigheidje meenemen. Ik heb er niet aan gedacht dat dit verboden was. Ik wens een schikking. Er werd proces-verbaal opgemaakt. De eieren die de verdachte vervoerde zijn door de marechaussee in beslag genomen en vernietigd. En de oorlog woedde voort!

43

Pagina 15 Boekenpagina

Boeken over Udenhout en BiezenmortelEr is geen dorp zo beschreven als Udenhout. Alleen al het Schrijversteam van Heemcentrum ’t Schoor publiceerde 18 grote boeken op A4 formaat, 9 boekjes op A5 formaat en een serie van inmiddels 12 jaarboekjes “Unentse Sprokkels”. En binnenkort volgt een dubbelboek “Over Unentse families”, in totaal 41 boeken. Tel daarbij op vijf Unentse kranten, diverse folders, de vele boeken met familiegeschiedenis (zoals Van Asten, Van Gorkum, Van Iersel, Robben, Verhoeven en Verschuuren), de boeken van Joost van der Loo, van de gemeente Udenhout, van verenigingen (zoals van de beide Gildes), de vele boeken over Huize Vincentius en Huize Assisië en dan nog de particuliere initiatieven (zoals van Jef Kuijpers) en je komt zeker dik over de tachtig boeken, allemaal over de geschiedenis en de heemkunde van Udenhout en Biezenmortel. Voor de liefhebbers een verzamelobject.

SchrijversteamHet Schrijversteam van Heemcentrum ’t Schoor is opgericht in januari 1992. De eerste publicatie was het boek “Over d’n Biezenmortel” dat werd gepresenteerd eind oktober 1993. Kees van Kempen, voorzitter van het Schrijversteam, vertelt: “We willen vooral mooie boeken maken met heel veel foto’s. Het mooiste is wanneer mensen naar foto’s kijken en dan hun eigen verhalen vertellen”. Hij herinnert zich dat hij op de zondagavond na de presentatie van het boek “Over d’n Boerenstand” werd opgebeld door een trouwe lezeres, die vertelde dat zij ’s morgens niet naar de kerk was geweest. Ze zat foto’s te kijken in het boek en was om die reden de tijd vergeten.

Mooie boekenHeel veel mensen genieten volop van de mooie boeken van het Schrijversteam en gelukkig maar vinden mensen verschillende boeken het mooist. Sommige mensen vinden het boek “Over de Oorlog” het mooist vanwege de vele persoonlijke verhalen. Anderen geven de voorkeur aan een boek als “Over de kerk” omdat zij genieten van het prachtige interieur en steeds weer naar de mooie foto’s ervan kunnen kijken. Kees van Kempen was laatst op de Universiteit van Tilburg, waar iemand naar hem toekwam en vertelde: “Mijn schoonmoeder woont in Udenhout, ze is al een dagje ouder en heel vaak, als wij daar komen, ligt een van de boeken van ’t Schoor op tafel”. Dat is erg fijn om te horen.

Zo kan het gaanKees vertelde nog een aardige anekdote: Voor het boek “Over d’n Oorlog” wilden we ook informatie over het verzet. Maar dat was niet zo eenvoudig. Ik slaagde er via een archief in Londen in om te achterhalen dat de leider van het Udenhoutse verzet, die de bijnaam ‘t Rooi Jantje had, was geëmigreerd naar Australië, maar zonder achternaam en zonder adres. Ga maar zoeken. Je begint je eigen programma Spoorloos. Maar er kwam een dag dat ik ’s morgens om 5 uur wakker werd van mijn telefoon. Ik nam op en hoorde aan de andere kant: “You’re speaking with a daughter of Little Red John”. Dat was super, dat was echt een wow-moment.

TeamAnno 2015 zijn de leden van het Schrijversteam: Luud de Brouwer, Lia Clement – Verhoeven, Jan Denissen, Kees van Kempen, André van der Lee, Wim Maarse, Maris Philippa, Hans Pickhard, Annie van Roessel – Kolen en Frank Scheffers.

44

Jaarboek Unentse SprokkelsAbonnementsprijs €8,50, losse verkoop €10,-Ik neem een abonnement:

Naam:

Adres, postcode, woonplaats:

e-mailadres:

Telefoonnummer:

Deze bon uitknippen of kopiëren en bezorgen bij Lia Clement, secretaris Heemcentrum ’t Schoor, Achthoevenstraat 48, 5071 AS Udenhout of mailen aan heemcentrumudenhout@gmail.com

45

Pagina 16 Over de heg

Over de hegVerhalen uit het boek “Over Unentse families”

Eigenaar Rustende Jager verongeluktUdenhout, 12 november 1901. Vandaag verongelukte Frans van Asten, 31 jaar oud, ten gevolge van een noodlottig ongeval in de Loonse en Drunense duinen. Tijdens het ophalen van buntgras viel hij tussen paard en kar. Zijn vrouw Kee Boogers blijft achter met twee kleine kinderen: Maria van 5 jaar en Wilhelmina van 1 jaar. Frans en Kee waren eigenaar van de Rustende Jager sinds hun huwelijk in 1894.

Aankomst Weense kinderenUdenhout, 2 juni 1920. Vandaag kwamen op het station van Udenhout 100 Weense kinderen in de leeftijd van 7 tot 15 aan. Over vijf dagen worden er nog eens 70 verwacht. In 1919 ging met name het bestuur van de Boerenbond zich in Udenhout inzetten voor de Weense kinderactie, die ten doel had geld en goederen in te zamelen voor het noodlijdende Oostenrijk. Voorts werd getracht zoveel mogelijk kinderen, die ondervoed waren, in Udenhout goed onderdak te geven. De leden werkten spontaan mee en vele kinderen kunnen hier bij pleegouders op krachten gekomen. De Boerenbond stelde ondermeer een deel van de winst beschikbaar voor de kleding van de Oostenrijkse kinderen. Vooral Graard Bergmans, zaakvoerder en secretaris van de Boerenbond, heeft zich voor deze zaak ingezet.

Eerste postbodeUdenhout, 1900. Vandaag ontving Antoon Boers, wonende in de Kreitenmolenstraat, zijn aanstelling als eerste postbode in Udenhout voor de plaatselijke dienst. Hij zal daarvoor een salaris van ƒ3,- per week ontvangen. Desgevraagd lieten de kantoorhouders Jean Scholtze en Petronella Copal weten dat het briefverkeer alsmaar drukker werd en daarmee het aanstellen van een postbesteller noodzakelijk.

Zwarte Willem’t Schoor Udenhout – Biezenmortel, 1994. Verzetsstrijder Johan Jacob Henrich alias ’t Rooi Jantje vertelt in het boek ‘Over d’n Oorlog’: “Dan wil ik iets vertellen over een slachter die ik ontmoette in 1942/1943. Dat was een hele moedige man die eten bracht naar de Nederlandse gevangenen te Haaren. Zijn naam was Denissen en hij woonde in Udenhout. Soms maakte hij me bang en soms boos, omdat het een hele harde man was. Zijn bijnaam was Zwarte Willem. Mijn vertrouwen in hem was wat minder, omdat hij voor mij gevaarlijk was daar hij te gemakkelijk omging met mijn naam. Hij zorgde voor auto's, hoe moeilijk dat in die tijd ook was, en hij zorgde voor fietsen. Hij hielp ons met het vervoer van wapens van Udenhout naar ons vakantiehuisje in Helvoirt”

Overleden in de ochtend van de gouden bruiloftUdenhout, 1969. Op dinsdag met carnaval in 1969 zouden Sjef Hamers en zijn vrouw hun 50-jarig huwelijk vieren bij ’t Centrum. Ze zouden dit helemaal in carnavalssferen doen. Eén groot feest. De avond tevoren had de harmonie bij het Centrum hun carnavalsbal. Zoon Wil speelde klarinet bij de harmonie en ging voor hij naar het Centrum ging nog even bij vader langs in de Zeshoevenstraat. Die zat z’n eigen al flink druk te maken over de volgende dag en het feest en dat alles maar goed zou gaan. Een jaar tevoren had Pastoor Prinsen al tegen hem gezegd: “als je je zo druk blijft maken over die dag dan haal je het niet eens.” De grote dag breekt aan, Wil ligt nog maar net een paar uur op z’n bed na het harmoniebal en om vijf uur komt Jo van Keulen aan de deur om te zeggen dat vader Sjef Hamers niet goed is geworden. “Dan is ie dood”, zegt Wil. “Ja, dan is ie dood”, zegt Jo van Keulen.

46

Doorgezaagde ladderUdenhout, 1978. Janus Heessels was klepperman of nachtwacht van 1904 tot 1913. Hij moest ook de lantaarns van de straatverlichting aanmaken. Graard Kruijssen omschreef hem in een interview uit 1978 als “een zure” die alles beter wist. Dit was blijkbaar voldoende reden om “grapjes” uit te halen. Op een dag werd zijn ladder, die hij nodig had bij het aansteken van de lantaarns, half doorgezaagd. Toen Heessels de ladder tegen de lantaarn bij het station zette, bezweek de ladder onder zijn gewicht. Heessels, die de kan petroleum net hoog opgeheven hield, kreeg alle olie over zich heen.

Twee magere koeienMartinus van Iersel kocht op een openbare verkoop in het Helvoirtse café Van de Ven twee magere koeien. De koeien waren door de ontvanger van de belastingen in beslag genomen bij een arme Biezenmortelse boer op de Zandkant. Van Iersel liet de koeien twee dagen bij het café staan voor de veranda en vertelde tegen iedereen hoe slecht de Nederlandse regering voor de arme boeren was. Vervolgens gaf hij de koeien weer terug aan de in de problemen geraakte boer.

Koningin BeatrixBiezenmortel, 26 mei 1999. Vandaag bracht koningin Beatrix een bezoek aan Midden-Brabant, onder andere aan de boerderij van Johan en Gerrie Martens aan de Gommelsestraat, die in 1993 waren omgeschakeld naar biologische bedrijfsvoering. Johan Martens is tevens mede-initiatiefnemer van het samenwerkingsverband de Duinboeren. Ook bouwde hij zijn bedrijf deels om tot een zorgboerderij, waar ouderen een dagbesteding vinden. De boerderij van Martens staat op de grond van de voormalige Hemelrijksche Hoeve, locatie de Bus.

Geboorte op dag van huwelijkUdenhout, 1823. De Udenhoutse tak Moonen ontstaat op de dag dat Adriaan Moonen in 1823 in Udenhout trouwt met Wilhelmina Snoeren. Het is een bijzonder huwelijk. Adriaan is 23 jaar, zijn bruid is een stuk ouder, namelijk 40 jaar. Bovendien is de bruid hoogzwanger. Het huwelijk werd om drie uur ’s middags voltrokken, terwijl hun zoon Jan dezelfde dag om zes uur ’s avonds werd geboren!

Genezen van reumaBehalve als smid stond Willem Beekmans in de jaren dertig bekend als “genezer” van reuma. Hij woonde in het pand Slimstraat 66. Toen de latere bewoners van dat pand in 1986 hun tuin opnieuw gingen inrichten vonden ze daar circa veertig stenen kruiken die in de grond waren begraven. Beekmans deed aan overlezen of instralen. Mensen die aan reuma leden moesten bij Beekmans een stenen kruik brengen met urine. Beekmans begroef de kruik in de grond en de patiënt moest negen dagen bidden waarna de reuma over was. Niet bij iedereen ging de reuma over, maar er zullen toch voldoende mensen baat bij gehad hebben, want Tina Bouwens verkocht in haar winkeltje verderop in de Slimstraat speciaal voor Beekmans praktijken stenen kruiken. Die kostte in de jaren dertig 27 cent en de mensen kwamen volgens Tina regelmatig terug voor een nieuwe kruik.

Tien bruidsparenUdenhout, 29 april 1868. Vandaag trouwden er maar liefst tien paren. Martinus en Adriana van Riel waren als tweede aan de beurt. Om praktische redenen waren de getuigen bij alle tien de huwelijken dezelfde personen. Een van de getuigen was Andries van Riel, landbouwer te Udenhout en broer van de bruidegom.

Priester op de boerderijUdenhout, 1886. Vandaag overleed priester-boer Johannes van Roessel (1801-1886). Hij werd op 17 maart 1832 gewijd in Munster en werkte als priester in Antwerpen. Dat lag hem

47

blijkbaar niet zo goed. Hij ging weer bij zijn familie wonen en heeft zijn verdere leven als boer gewerkt met alle klussen die op een boerderij te doen waren. Hij hielp de parochies in de buurt van Udenhout wel eens met het lezen van een H.Mis.

SheppardUdenhout, 1997. Als dit jaar kort na elkaar de op de Schoorstraat wonende twee ongetrouwde broers Schapendonk overlijden zonder testament moet een uitgebreide stamboom van de familie Schapendonk opgesteld worden om alle erfgenamen te kunnen achterhalen. Uit het familieonderzoek bleek een tak van de Schoorstraatse tak Schapendonk in 1956 te zijn geëmigreerd naar Australië. Die tak had, om de nazaten niet op te zadelen met een onuitspreekbare naam ‘Schapendonk’, de achternaam veranderd in Sheppard zodat ook Australische “Sheppards” blijken af te stammen van de Udenhoutse familie Schapendonk.

Schiedammer courantOp 31 januari 1873 meldde de Schiedammer courant dat in Udenhout een boer en een slachter samen naar het varkenshok gingen om een buitengewoon vet varken uit de stal te halen en dat te slachten. Maar het dier was zeer vermagerd. Het was bevallen van tien biggetjes. De boer houdt bij hoog en bij laag vol dat hij van een aanstaande bevalling niets wist. De slacht werd natuurlijk uitgesteld.

Hoge hegDe wagenmaker en de smid hadden vroeger veel contact en zaten meestal dicht bij elkaar met hun bedrijven. Dat had een reden. Als de wagenmaker de ijzeren repen rondom een karwiel moest leggen, dan ging hij naar de smid om daar gebruik te maken van het hete vuur. Zo ook in Udenhout, waar smid Janus Kruijssen en wagenmaker Jan van de Plas in de Groenstraat nét niet naast elkaar woonden. Er stond een dubbel burgerwoonhuis tussen. Janus van de Voort was op een goede dag op bezoek bij zijn oom smid Kruijssen, die mopperde. omdat één van de bewoners van het genoemde dubbel woonhuis zijn heg zó hoog had laten groeien, dat de smid en de wagenmaker elkaar niet meer konden zien en ook moeilijk meer met elkaar konden communiceren. Dit laatste was belangrijk, want de wagenmaker moest van de smid weten wanneer het vuur heet was voor het plaatsen van de ijzeren repen op de karwielen. “Gaat dat hier zo” was de opmerking die Janus maakte. Verder werd er niets gezegd. De volgende ochtend was de hele heg van voor tot achter tot de grond toe afgezaagd. Ze hebben nooit geweten wie dat gedaan had!

HerthaWillem van de Voort was een verwoed jager. Dat zat in de familie. Ook zijn broers Janus en Jan (van de houthandel) en andere familieleden hielden zich graag op met de jacht. Willem had een jachthond, zo’n bruingevlekte. Als Willem een fazant of konijn had geschoten, dan riep hij zijn hond “Hertha”. De hond zette de haren overeind en ging op zoek naar de fazant of het konijn. Toen de hond dood was, liet Willem, zoals dat vroeger vaker werd gedaan, van de huid van de hond een vest maken. En als daarna Willem “Hertha” riep, dan gingen de haren op z’n vest overeind staan.

StaarJan Witlox (1865-1953) woonde zijn hele leven op het Winkel. Aan het eind van zijn leven kreeg hij staar en werd hij nagenoeg blind. Hij trok in bij het gezin van zijn zoon Marinus in Klein Duitsland. Als ze hem dan vroegen of hij het niet erg vond om bijna blind te zijn zei hij: “ik heb van mijn leven al genoeg gezien”. Terwijl hij in 88 jaar nauwelijks buiten het Winkel was geweest.

Gestommel in de schoorsteenDrieske van Gorkum woonde met en zus in de boerderij Houtsestraat 6. Rond 1890 hoorde Drieske gestommel in de schoorsteen. Blijkbaar waren dieven uit op de hammen, ‘t spek en

48

de worst die in de schouw hingen te drogen. Dries nam een geweer en schoot van onderaf door de schoorsteen omhoog. Een luide kreet was het gevolg. Maar buiten gekomen kon Dries niemand meer vinden.

Naar konijnenvallen kijkenPater Toon Brekelmans vertelde dat hij eens vroeg in de morgen over het landgoed van het missiehuis aan de Tilburgseweg in Goirle liep en dat de politie hem stond op te wachten en hem een bekeuring gaf voor stroperij. Toon had het laten aankomen op een rechtszaak in het kantongerecht van Tilburg. Toon hield bij de rechter een betoog dat “naar konijnenvallen kijken” iets anders was dan “konijnenvallen nakijken”. En Toon stond naar konijnenvallen te kijken. De rechter gaf hem gelijk.

49