MADALYA..............................................................................................................................................................6Bibliyografya :.................................................................................................................................................7

MADDE....................................................................................................................................................................7Bibliyografya :.................................................................................................................................................9Modern Fizikte Madde..................................................................................................................................10Bibliyografya ;...............................................................................................................................................11

MADDECİLİK ......................................................................................................................................................11MADDİYYÜN MEZHEBİNİN İZMİHLALİ........................................................................................................11

Bibliyografya :...............................................................................................................................................12MADEN..................................................................................................................................................................13

Bibliyografya :...............................................................................................................................................17MÂDER-İ MEVLÂNÂ TEKKESİ ........................................................................................................................17MADRAS................................................................................................................................................................17

Bibliyografya :...............................................................................................................................................18MA'DÛD ................................................................................................................................................................18MA'DÛM................................................................................................................................................................18MAGLAYLİÇ, İBRAHİM EFENDİ......................................................................................................................18

Bibliyografya :...............................................................................................................................................19MAGOSA...............................................................................................................................................................19

Bibliyografya :...............................................................................................................................................21MAĞFİRET............................................................................................................................................................21

Bibliyografya :...............................................................................................................................................22MAĞRİB ................................................................................................................................................................22MAĞRİB.................................................................................................................................................................22

Tarih. İslâm Öncesi........................................................................................................................................23Berberi Sanhâce Emirlikleri,.........................................................................................................................24Bibliyografya :...............................................................................................................................................26Mimari...........................................................................................................................................................261. Yarı Bağımsız Emirlikler Dönemi.............................................................................................................272. Mahallî Devletler Dönemi.........................................................................................................................273. Murâbitlar ve Muvahhidler Dönemi..........................................................................................................284. Merînîler Dönemi......................................................................................................................................295. XVI. Yüzyıl ve Sonrası.............................................................................................................................29Bıblıyografya :...............................................................................................................................................31MAĞRİBİ, AHMED KEHATTÛ.................................................................................................................31Bibliyografya :...............................................................................................................................................32

MAĞRİBİ, MOLLA MUHAMMED .....................................................................................................................32MAĞRİBİLER........................................................................................................................................................32

Bibliyografya :...............................................................................................................................................33MAHABBET .........................................................................................................................................................33MAHALLÂTÎ ........................................................................................................................................................33MAHALLE.............................................................................................................................................................33

Bibliyografya :...............................................................................................................................................36MAHALLE MEKTEBİ .........................................................................................................................................37MAHALLİ..............................................................................................................................................................37

Eserleri...........................................................................................................................................................37Bibliyografya :...............................................................................................................................................38

MAHANİ................................................................................................................................................................38Eserleri...........................................................................................................................................................39Bibliyografya :...............................................................................................................................................39

MAHBUBÜ'L-KULUB..........................................................................................................................................39Bibliyografya :...............................................................................................................................................40

MAHCÛB, ABDULLAH B. İBRAHİM ...............................................................................................................40MAHCÛR ..............................................................................................................................................................40MAHÇE .................................................................................................................................................................40MAHDAR ..............................................................................................................................................................40MAHDÛM-i CİHÂNİYÂN ...................................................................................................................................40MAHDÛM el-MEHAİMÎ ......................................................................................................................................40MAHDUMKULU ..................................................................................................................................................40MAHDÛMÜLMÜLK.............................................................................................................................................40

Bibliyografya :...............................................................................................................................................41MA'HEDÜ İHYAİ'I-MAHTÛTAT .......................................................................................................................41MA'HEDU'I-MAHTÛTATI'I-ARABİYYE...........................................................................................................41

Bibliyografya :...............................................................................................................................................42MAHFİL.................................................................................................................................................................42

Bibliyografya :...............................................................................................................................................45MAHFİL.................................................................................................................................................................45

Bibliyografya :...............................................................................................................................................46MAHFÛZ................................................................................................................................................................46

Bibliyografya :...............................................................................................................................................47MAHFUZ B. ABDULLAH ET-TERMESÎ............................................................................................................47

Eserleri...........................................................................................................................................................48Bibliyografya :...............................................................................................................................................48

MAHİYET..............................................................................................................................................................49Bibliyografya:................................................................................................................................................51

MAHK.....................................................................................................................................................................51MAHKEME............................................................................................................................................................51

Bibliyografya :...............................................................................................................................................55Osmanlı Devletî'nde Mahkeme.....................................................................................................................56Bibliyografya :...............................................................................................................................................59

MAHLAS................................................................................................................................................................59MAHLED B. KEYDAD ........................................................................................................................................59MAHLUF, HASENEYN MUHAMMED...............................................................................................................59

Eserleri...........................................................................................................................................................60Bibliyografya :...............................................................................................................................................60

MAHLÛF, MUHAMMED HASENEYN ..............................................................................................................61MAHLÛF, MUHAMMED B. MUHAMMED ......................................................................................................61MAHLÛK ..............................................................................................................................................................61MAHMESÂNÎ........................................................................................................................................................61

Eserleri...........................................................................................................................................................61Bibliyografya:................................................................................................................................................62

MAHMİL................................................................................................................................................................62MAHMUD I............................................................................................................................................................62

Bibliyografya:................................................................................................................................................63MAHMUD I............................................................................................................................................................63

Bibliyografya :...............................................................................................................................................64MAHMUD I............................................................................................................................................................64

Bibliyografya :...............................................................................................................................................68MAHMUD II .........................................................................................................................................................68MAHMUD II..........................................................................................................................................................68

Bibliyografya :...............................................................................................................................................73MAHMUD II TÜRBESİ, SEBİLİ, ÇEŞMESİ VE HAZÎRESİ..............................................................................74

Bibliyografya :...............................................................................................................................................75MAHMUD CELÂLEDDÎN EFENDİ.....................................................................................................................75

Bibliyografya :...............................................................................................................................................75MAHMUD CELÂLEDDİN PAŞA.........................................................................................................................76

Eserleri...........................................................................................................................................................76Bibliyografya :...............................................................................................................................................77Mûsiki............................................................................................................................................................77Bibliyografya :...............................................................................................................................................77

MAHMUD EFENDİ, AÇIKBAŞ ..........................................................................................................................77MAHMUD EFENDİ, İMÂM-I ŞEHRİYÂRÎ.........................................................................................................77

Bibliyografya :...............................................................................................................................................78MAHMÛD-I FAĞNEVÎ ........................................................................................................................................78MAHMÛD-I GAVAN............................................................................................................................................78

Bibliyografya :...............................................................................................................................................79MAHMÛD-I GAZNEVI.........................................................................................................................................79

Bibliyografya :...............................................................................................................................................82MAHMÜD HAMDÎ ...............................................................................................................................................82MAHMÜD HAMZA..............................................................................................................................................82

Eserleri...........................................................................................................................................................83Bibliyografya :...............................................................................................................................................83

MAHMÛD HASAN DİYÛBENDI........................................................................................................................84Eserleri...........................................................................................................................................................84Bibliyografya :...............................................................................................................................................85

MAHMÛD-I HAYRÂNÎ........................................................................................................................................85Bibliyografya :...............................................................................................................................................86

MAHMUD KASIM................................................................................................................................................86Eserleri...........................................................................................................................................................87A) Telifleri.....................................................................................................................................................87B) Tahkik ve Neşirleri...................................................................................................................................87Bibliyografya :...............................................................................................................................................87

MAHMÛD MUHAMMED ŞÂKİR.......................................................................................................................88Eserleri...........................................................................................................................................................88Bibliyografya :...............................................................................................................................................88

MAHMÛD MUHAMMED TAHA........................................................................................................................88Bibliyografya :...............................................................................................................................................89

MAHMÛD B. MUHAMMED TAPAR1................................................................................................................90Bibliyografya :...............................................................................................................................................91

MAHMÛD NÂSIRÜDDİN....................................................................................................................................92Bibliyografya :...............................................................................................................................................93

MAHMÛD NÂSIRÜDDİN....................................................................................................................................93Bibliyografya :...............................................................................................................................................94

MAHMÛD NEDİM PAŞA.....................................................................................................................................94Bibliyografya :...............................................................................................................................................96

MAHMUD PAŞA...................................................................................................................................................96Bibliyografya :...............................................................................................................................................98

MAHMUD PAŞA CAMİİ VE TÜRBESİ..............................................................................................................98Bibliyografya :...............................................................................................................................................99

MAHMUD PAŞA Rl-FELEKÎ...............................................................................................................................99Eserleri.........................................................................................................................................................100Bibliyografya :.............................................................................................................................................101

MAHMÛD PAŞA KÜLLİYESİ...........................................................................................................................101Bibliyografya :.............................................................................................................................................102

MAHMUD PAŞA KÜTÜPHANESİ....................................................................................................................102Bibliyografya :.............................................................................................................................................103

MAHMUD-I PESIHANI......................................................................................................................................103MAHMUD RÂİF EFENDİ...................................................................................................................................103

Bibliyografya :.............................................................................................................................................105MAHMUD SAMİ PAŞA......................................................................................................................................105MAHMUD ŞEHÂBEDDİN..................................................................................................................................105

Bibliyografya:..............................................................................................................................................106MAHMÛD ŞELTUT ...........................................................................................................................................106MAHMÛD ŞEVKET PAŞA.................................................................................................................................106

Bibliyografya:..............................................................................................................................................107MAHMUD ŞÜKRÎ el-ÂLÛSÎ .............................................................................................................................108MAHMUD TEYMUR..........................................................................................................................................108

Bibliyografya :.............................................................................................................................................109MAHMUL.............................................................................................................................................................109

Bibliyografya :.............................................................................................................................................109MAHMUT BEDRETTİN YAZIR .......................................................................................................................109MÂHPEYKER VALİDE SULTAN ....................................................................................................................109MAHREÇ..............................................................................................................................................................109MAHREÇ..............................................................................................................................................................110

Bibliyografya :.............................................................................................................................................110MAHREM.............................................................................................................................................................110

Bibliyografya :.............................................................................................................................................112MAHREME B. NEVFEL............................................................................................................................112Bibliyografya :.............................................................................................................................................113

MAHREMÎ...........................................................................................................................................................113

Eserleri.........................................................................................................................................................113Bibliyografya :.............................................................................................................................................114

el-MAHSUL..........................................................................................................................................................115Şerhleri.........................................................................................................................................................115Muhtasarları.................................................................................................................................................116Bibliyografya :.............................................................................................................................................116

MAHSUS..............................................................................................................................................................117Bibliyografya :.............................................................................................................................................118

MAHŞER .............................................................................................................................................................118MAHTUMKULU.................................................................................................................................................118

Bibliyografya :.............................................................................................................................................119MAHUR................................................................................................................................................................119

Bibliyografya :.............................................................................................................................................119MAHV...................................................................................................................................................................120MAHV VE İSBAT................................................................................................................................................120

Bibliyografya :.............................................................................................................................................121MAHYA................................................................................................................................................................121

Bibliyografya :.............................................................................................................................................122MAHYA................................................................................................................................................................123

Bibliyografya :.............................................................................................................................................123MAHZAR.............................................................................................................................................................124

BİBLİYOGRAFYA :..................................................................................................................................126

MADALYA

Resmî veya gayri resmî çeşitli atanlarda üstün başarı gösterenlere takılan madenî nişan.Kelime İtalyanca medagliadan gelir. Genellikle unutulmaması gerekli görülen bir başarının hâtırası olmak üzere altın, gümüş, bakır ve nikelden hazırlanmış olup bir defaya mahsus olarak verilen bir mükâfat ve şeref armağanıdır.Eski Yunan ve Romalılar'da bir madenî paraya madalya denilirdi. Muhtemelen daha sonra madalya bir tür kıymetli takı aracı oldu ve paradan ayrı bir nitelik kazandı. Madalya, sadece Batı'da değil İslâm dünyasında da sıkça kullanılan bir başarı armağanı olarak ön plana çıktı. Bunlar, daha çok dönemin hükümdarının adını ve baş kabartmasını taşıyan bir çeşit madenî para özelliği göstermekteydi. Abbasîler zamanında önemli bir olay do-layısıyla birtakım madalyaların basıldığı bilinmektedir. Halife Hârûnürreşîd'in oğlu Emîn, hilâfeti döneminde kardeşi veliaht Me'mûn'dan sonra ikinci veliaht olarak kendi oğlu Musa'yı gösterdiğinde 194/809-101 onun adına 10 miskallik dinar ve dirhemler bastırmıştı. Yine Bağdat'ta Hamdânî hâkimiyeti sırasında Sey-füddevle, zamanın ediplerine verilmek üzere 10 miskal altın kestirip bunun üzerine ismini ve resmini kazdırmıştı. Viyana Müzesi'nde olup Abdüllatif Subhi Pa-şa'nın satmış olduğu Halife Mütevekkil-Alellah'ın 241 (855) tarihli gümüş madalyasının ön yüzünde uzun sakalı ile halifenin resmi, arkasında ise deve yürüten bir adam görülmektedir. Berlin Müzesi'nde de Muktedir-Billâh'ın tarihsiz gümüş bir madalyası vardır. İstanbul Arkeoloji Müzesi Nümismatik Kabinesi'nde 16 mm. çapında ve 18,30 gr. ağırlığında, bir düğün münasebetiyle çıkarılmış olan altın madalya, Halife Tâi" Lillâh ile Büveyhî Hükümdarı Bahtiyar tarafından Medînetüs-selâm'da (Bağdat) 365"te (975-76) kestirilmiştir. Anadolu Selçuklu Sultanı II. Key-husrev'in41 mm. çapında ve 134,25 gr. ağırlığında, 635'te (1237-38) Konya'da basılmış atıyye dinarı da bu tür madalyalar arasında sayılabilir.Madalya zamanla, bilhassa askerî başarıları takdir amacıyla göğse takılan ve çeşitli şekillerde hazırlanmış olan bir nevi nişan haline geldi. Osmanlılar'da madalya nişandan önce olup ilk Osmanlı madalyalarının ihdası 1143 (1730-31) yılındadır. Ferahi denilen altın madalyanın ne için çıkarıldığı bilinmemektedir. Daha sonra sırasıyla 1168'de (1755) çıkarılan sikke-i cedîd madalyası altın; 1216 (1801) VaKa-i Mısriyye madalyası altın ve gümüş; 1240 (1824-25) Hilâl-iOsmânî altın; 1247 (1831-32) İşkodra madalyası (Câmi-İ Nusretiye) altın ve gümüş; 1233(1837) Hâdimü'l-Haremeyni'ş-şerîfeyn beyzî şekiide gümüştendir. Ayrıca 1249 (1833) Hünkâr İskelesi madalyası altın, gümüş ve bakır; 1255 (1839) Atik iftihar madalyası altın ve gümüş; 1256 (1840) İftihar madalyası altın; 1256 (1840) Beriyyetü'ş-Şâm ve Kal'a-i Akkâ madalyası altın ve gümüş; 1260 (1844) Tashîh-i ayâr-ı sikke madalyası altın, gümüş ve bakır 1 1263 (1847) Kürdistan madalyası (bu madalyanın murassaı olduğu gibi altın ve gümüşü de vardır]; 1263 (1847) Yemen muharebesine mahsus madalya altın ve gümüş; 1265 (1849) Ayasofya tamir madalyası altın, gümüş ve bakır (camiyi tamir eden mimar Fosatti, madalyayı yapan sanatkâr da Robertson'dır); 1266 (1850) Bosna madalyası altın ve gümüş; 1267 (1851) Tanzîmât-ı Hayriyye madalyası tunç (Brüksel'de Hart isimli bir sanatkâr tarafından yapılarak Sultan Abdülmecid'e takdim edilmiştir]; 1270 (1853-54) İftihar madalyası altın ve gümüş; 1270 (1853-54) Sinop madalyası tunç (Paris'te yapılmıştır); 1271 (1854-55) Bahr-i siyah ve Tuna madalyası kurşun (Paris'te yapılmıştır); 1271 (1854-55) İttifâk-ı düvel-i selâse madalyası tunç (Paris'te yapılmış olup küçüktür; yine bu madalyanın aynı olup diğer yüzünde yazılı Paris'te yapılmış küçük, kurşundan bir madalya daha vardır); 1272(1855-56) Kars madalyası altın ve gümüş; 1275 (1858-59) Nişân-ı iftihar altın ve gümüş; 1276 (1859-60) Tahlîs-i can madalyası gümüş ve bakır; 1276 (1859-60) Tahsîn-i hüner ve marifet madalyası altın, gümüş ve bakır; 1277 (1860-61) Zaptiye çavuşları madalyası gümüştür.Sultan Abdülaziz'in saltanatı zamanında ortaya çıkan madalyalar, 1279 (1862) Karadağ madalyası gümüşten; 1279 (1862) Sergi-i umûmî-i Osmânî madalyası altın, gümüş ve bakırdan; 1279 (1862) Şeşhaneli tüfek altın ve gümüşten; 1280 (1863) Endaht nişanı madalyası gümüşten; 1282 (1865) Kolera madalyası gümüşten; 1285 (1868) Atik Girit madalyası gümüşten olmak üzere hazırlanmıştır.İl. Abdülhamid döneminde şu madalyalar çıkarılmıştır: 1294 (1877) Bosna muharebesi madalyası gümüş; 1294 (1877) Plevne madalyası gümüş; 1296 (1879) Tarz-ı atık imtiyaz madalyası altın; 1300 (1883) Tarz-ı cedîd büyük imtiyaz madalyası altın ve gümüş; 1302 (1885) İftihar madalyası altın ve gümüş; 1302 (1885) Küçük İmtiyaz madalyası altın ve gümüş; 1307 (1889-90) Alman mülakat madalyası altın, gümüş ve bakır; 1308(1890-91) Tarz-ı cedîd Girit madalyası altın ve gümüş; 1308 (1890-91) Liyakat madalyası altın ve gümüş; 1310 (1892-93) Tarz-ı cedîd Yemen madalyası altın ve gümüş; 1310 (1892-93) Ziraat ve Sınaat madalyası altın, gümüş ve bronz; 1312(1894-95) Hareket-i arz madalyası altın, gümüş ve bakır; 1313 (1895-96) Anadolu mü-sâbînîne iane madalyası gümüş; 1314 (1896-97) Te'sîsât-ı askeriyye iane madalyası altın, gümüş ve alüminyum; 1314 (1896-97) Yunan muharebesi madalyası gümüş; 1315(1897) Evlâd-ı şühedâ ve ma'Iûlîn-i guzât asâkir-i şâhâne İane sergisi madalyası yaldızlı gümüş, gümüş, bakır ve nikel; 1317 (1899) Maarif madalyası altın ve gümüş; 1318(1900) Hamidiye Hicaz demiryolu madalyası altın, gümüş ve nikel; 1322 (1904) Hamidiye Hicaz demiryolu Maan mevkiinin açılış madalyası altın, gümüş ve bakır; 1322(1904) Harîr müsabakası madalyası altın, gümüş ve bakır; 1324 (1906) Cem'iyyet-i umûmiy-ye-i Belediyye madalyası bakır; 132S (1907) Darülfünun madalyası alüminyum; 10 Temmuz 1324 / 24 Cemâziyelâhir 1326 (24 Temmuz 1908) Kânûn-ı Esâsî madalyası altın ve 1 birincisi 50, ikincisi 44, üçüncüsü 38 mm. çapındadır

gümüş; 1326 (1908) Hamidiye Hicaz demiryolunun Medîne-i Münevvere mevkiine ve Aynüzzerkâ suyunun demir borularla Medine'ye ulaşması ve Hamidiye Camii'nin inşasının bitmesi, elektriğin getirilmesi hâtırası madalyası gümüş; 1326 (1908) Macar zuvvâri hâtırası madalyası yaldızlı bakır; 1326 (1908) Galatasaray futbol kulübü madalyası gümüş ve bakır; i 326 (1908) Kadıköy İtti-hâd-ı Osmânî Mektebi madalyası bakır ve alüminyum.V. Mehmed Reşad devrinde çıkarılan madalyalar: 1325r. (1909) Bursa sergisi madalyası altın ve gümüş; 1326 r. (1910) Galatasaray Terbiye-i Bedeniyye Kulübü madalyası bakır; 1327. (1911) Hâtıra-i Âbide-i Meşrûtiyet madalyası altın; 1328 r. (1912) Donanma madalyası altın, gümüş, bakır, nikel, alüminyum; 1329r. (1913) Hamidiye kruvazörü madalyası bakır; 1330 r. (1914) Tayyare madalyası attın, gümüş ve bakır; 1330r. (1914) Müdâfaa-i Milliye biçki yurdu madalyası altın, gümüş; 1330 r. (1914) Harp madalyası fakfon (bafon); 24 Mart 1330 (6 Nisan 1914) Kahire seyâhat-ı havâiyyesine mahsus madalya altın, gümüş, tunç; 1332.(1916) Bezmiâlem Valide Sultanîsi madalyası gümüş; 1332 r. (1916) Ticaret Mekteb-i Âlîsi madalyası gümüş; 1333 r. (1917) Fenerbahçe İdman Yurdu madalyası bronz; 1333 r. (1917) Kadıköy Fuka-raperver Cemiyeti madalyası gümüş; 1333 r. (1917) Alman mülakat madalyası altın, gümüş ve bakır; 1334 r. (1918) Avusturya mülakat madalyası altın, gümüş ve bakır; 1334r. (1918) Çanakkale ziraat sergisi madalyası gümüş ve bakır. Sultan Vahdeddin döneminde çıkarılan madalyalardan 1337r. (1921) Çiçekmeşheri madalyası gümüş ve bronz; 1337r. (1921) Traktör müsabakası madalyası altın, gümüş ve bronzdan yapılmıştır.Söz konusu madalyaların şekillerinin nasıl olacağı, kimlere ne şekilde takılacağı hususunda nizâmnâmeler hazırlanmıştır. Madalya geleneği Türkiye Cumhuri-yeti'nin kuruluşundan sonra da sürmüştür. Cumhuriyet döneminin ilk madalyası İstiklâl madalyasıdır (1926-1931). Millî Mücadele sırasında cephe ilerisi ve gerisinde başarı gösteren asker ve sivillere verilmek üzere çıkarılmış olup savaşa fiilen katılanlara kırmızı, cephe gerisinde çalışanlara beyaz, Türkiye Büyük Millet Meclisi üyelerine yeşil kurdeleli pirinç madalyalar verilmiştir. 1971'de çıkan savaş madalyası yanında şeref. Övünç, üstün hizmet madalyaları da vardır.

Bibliyografya :

S. Lane-Poole, The Coins ofthe Turks İn the British Museum, London 1883, tür.yer.; İsmail Galib, Takülm-i Meskükât-ı Osmâniyye, İstanbul 1307, s. 484-501; Süleyman Sûdî, Üsûl-İ Meskûkât-ı Osmâniyye ne Ecnebiyye, İstanbul 1311, tür.yer.; Darphâne-i Âmire, Meskûkât-ı Şâhâne idaresi, 1336 Sene-i Mâliyesi Darbi-yât ve Muamelâtı Hakkında Mâliye Nezâret-i CelHesine Takdim Olunan Rapor, İstanbul 1337, s. 208 vd.; Metin Erüreten, Osmanlı Madalyaları ve Nişanlan, İstanbul 2001; Çevriye Artuk, "İâne-i Harbiyye Madalyası", 7Ü, sy. 26 (1972], s. 119-122; a.mlf., "Hicaz Detniıyolu Madalyaları", TTK Bildiriler, VII (1973). II, 785-794; a.mlf., AlmanMülâkatMadalyasr,a.e,V!Il(1983],lll, 1733-1741; a.mlf., "İftihar Madalyası", TTKBel-teten,XLIV/175 (1980], s. 535-537; İbrahim Artuk, "Kanûn-ı Esâsî ve Hâtıra-i Abide-i Meşrutiyet Madalyaları", TTK Bildiriler, VIII (1983), III, 1797-1815; Pakalın, II, 377-379. İbrahim Artuk

MADDE

Kâinatın kendisinden meydana geldiği şey, varlığın henüz şekil almamış belirsiz hali, sırf güç ve mutlak imkânı ifade eden cevher anlamında felsefe terimi.Sözlükte "eklendiği şeye bitişik olan ziyade" anlamına gelen ve Farsça'da mâye kelimesiyle karşılanan madde, "ahşap eşyanın kendisinden yapıldığı kereste ve inşaatta kullanılan diğer malzeme" mânasındaki Grekçe hyle (Arapça'da heyûlâ) kelimesinin karşılığı olarak kullanılmaktadır. Latince'si materiadir.Grek ve İslâm Felsefelerinde Madde. Düşünce tarihinde bir felsefe terimi olarak madde üç ayrı anlamda kullanılmaktadır. Bunlardan birincisi, tamamen metafizik anlamda "cisimlerin duyu verileriyle algılanamayan aslı" mânasına gelmektedir ve heyûlâ ile eş anlamlıdır.2 Bunun metafizikteki karşılığı surettir. Bu anlamıyla madde, mevcudu tahlil ederken diğeri suret olarak kabul edilen cisimlerin mütemmim cüzlerinden biridir. Madde ikinci anlamında üç boyutlu olan ve yer kaplayan mevcudu ifade etmekte, üçüncü olarak da kıyasta önermeler ve onların muhtevasına "kıyasın maddesi" denilmektedir.3

Antikçağ'dan beri filozoflar fizikî, kimyevî ve biyolojik açıdan her an değişen bu âlemde değişmeyen bir ezelî ilkenin varlığı ve onun niteliği üzerinde çok farklı teoriler geliştirmişlerdir. Diğer bir ifadeyle varlığa hâkim olan birlik ve çokluğu, etki ve edilgiyi, tamlık ve eksikliği, her tür zıtlık ve karşıtlığı yorumlamak üzere bir ilk prensipten veya maddeden söz etmek zorunda kalmışlardır. İlk Yunan filozoflarında bugünkü anlamda bir madde anlayışına rastlanmaz. Her şeyi bir maddî ilke ile açıkladıkları için Aristo bunları "fizikçiler" olarak niteliyorsa da 4 onların madde anlayışları ruhanîlikten tam arınmış sayılmadığından hayli karmaşıktır. Meselâ ilk İyonya (lonia) filozofu olan Thales bu ilk maddenin su olduğunu, cisimlerin suyun değişmesi sonucunda

2 bk. Heyula3 aş. bk4 Metafizik, 1, 94

meydana geldiğini söyler. Fakat su her şeye hayat verdiğinden ne tam maddî ne de saf ruhanî bir ilkedir. Madde onu canlandıran bir güçle (ruh) birlikte tasarlandığından filozofun sistemi tam bir hilozoizmdir. Onun öğrencisi Anaximandros bu ilkeye "sonsuz, sınırsız ve belirsiz" anlamında "apeiron" diyordu. Apeiron sonsuzca hareket ettiği ve soğuk- sıcak, yaş -kuru gibi karşıtlıkları içerdiği için varlık türlerine şekil (form) veren bir ilkedir. Thales'in diğer öğrencisi Anaximenes havayı varlığın ilkesi saymakta, varlık türlerinin meydana gelişini canlı (ruha sahip) olan havanın seyrek(latif) ve yoğun (kesif) oluşuyla açıklamaktadır. İlk dönem fizikçilerinden olan ve zıtlıklar (paradokslar) üzerine spekülasyonlanyla tanınan He-rakleitos var olan her şeyin ana maddesinin ateş olduğunu, her şeyin ateşten gelip yine ateşe dönüşeceğini söyler. Ona göre bu varlık düzenli aralıklarla yanıp sö-nen yani sürekli değişen canlı bir ateştir. Empedokles'e gelince o, kendisinden önceki filozofların varlığın ana maddesi olarak ileri sürdükleri su, hava ve ateşe toprağı ilâve ederek bir sentez oluşturmuş ve ilkenin basit haldeki bu dört unsurdan ibaret olduğunu savunmuştur. Ona göre mahiyeti itibariyle madde değişmez, fakat cisimler sürekli olarak değişmektedir. Değişim dört unsurun belli oranda birleşme ve ayrışmasıyla gerçekleşmektedir.Bir cismin başka bir cisim olmasını aklın kabul etmeyeceğini ileri süren Anaxago-ras varlığın sayılmayacak kadar çok, gayet küçük ve ezelî olan parçacıklardan yani tohumlardan (spermuta) meydana geldiğini söyler. Bu parçacıklar yok olmaz, oluş ve bozuluşa uğramaz, eşya ezelden beri var olan bu parçacıkların bir araya gelmesiyle gerçekleşir. Ona göre olmak bir araya gelmektir. Ancak parçacıkların hareketini ve bir araya gelmesini sağlayan şey onların dışında çok ince ve akışkan bir madde olan "nous"tur. Nous aynı zamanda zeki ve aşkın bir varlık olarak telakki edilir. Antikçağ'ın materyalistleri olarak bilinen Leukipposve Demokritos'a göre âlem. gayet küçük ve sonsuz sayıdaki moleküllerin ayrılması ve birleşmesi sonucunda oluşur veya bozuluşa uğrar. Sürekli hareket halinde olan bu moleküller bölünmez(atom). Bunların hareketini sağlayan aşkın bir prensip değil zorunluluktur.Antikçağ'da idealist felsefenin temsilcisi olan Eflâtun'a göre madde cisim değildir, fakat "ide"nin şekil (form) kazandırıcı etkisiyle cisim olma potansiyeline sahip bir şeydir. İdenin ona verdiği şekillerden ayrı olarak düşünülen madde tamamen belirsizdir. Madde herhangi bir olumlu nitelikten yoksun bulunduğundan belli bir kelimeyle ifade edilemez. Bu durumda madde tarif edilemeyen, şekilsiz ve görülemeyen bir şeydir. Fakat bu özelliği yanında idenin etkisiyle mümkün olan bütün şekilleri ve nitelikleri almaya, duyusal varlıkların esası küllî bir kap olmaya elverişlidir. Bu açıdan bakıldığında madde mekânla (uzay) ve cisimlerin yeriyle (mahal) aynı anlama gelmektedir.5

Eflâtun'un öğrencisi olan Aristo idenin yerine formu koyarak varlıktaki oluş ve bozuluşu yorumlar. Varlık madde ve formun birleşmesiyle gerçekleşen ezelî bir olgudur. Ancak Aristo maddeyi "hyle" terimiyle ifade ederek biri ilk ve mutlak, diğeri ikinci olmak üzere maddenin iki farklı halinden söz eder. İlk madde belirsiz, pasif bir güçtür, tabiatta asla kendi başına yalnız olarak bulunmaz. Sıcakla soğuk, yaşla kurunun ürünü dört unsurun basit birleşimleri olan dokulara göre maddedir. Fizikî varlıklarda madde ile form ayırımı yalnız zihnin soyutlama işleviyle yapılır. Şekle bürünmüş olan ikinci madde ise fizikî varlıkların her aşamasında kendi başına vardır. 6Madde formun karşıtıdır, ancak her formda maddî bir yan bulunur, bu sebeple tabiatta maddesiz form ve formsuz madde yoktur. Aristo felsefesinde madde daima bir gelişimin hareket noktası ve daha yüksek bir düzeye ulaşmanın başlangıcıdır. Bir başka ifadeyle madde ile form arasındaki ilişki izafîdir, bir konumda madde olan bir başka konumda form olmaktadır. Meselâ fidana göre çekirdek madde, fidan ise onun formudur; ağaca göre fidan madde, ağaç formdur; meyveye göre ağaç madde, meyve onun formudur. Madde ile form organik ve inorganik varlıklarda oluş ve bozuluşun ayrılmaz iki ilkesi olarak her düzeyde vardır. İkisi de cevher olmakla birlikte madde güç, form ise fiil halini ifade eder.7

İslâm Meşşâî filozoflarının madde anlayışı Aristo'nun bu konudaki görüşünün bir açılımı mahiyetindedir. Nitekim Kindî heyulayı "çeşitli şekilleri kabul eden pasif bir güç" olarak tarif eder.8 Filozofa göre madde her çeşit niteliği kabul ettiği halde kendisi nitelik olmayan, şekli (suret) koruyan, fakat kendisinin korunmasına gerek olmayan şeydir. Her varlık henüz şekle bürünmemiş olan ilk maddeden kaynaklanır. Bu ilk madde ortadan kalkacak olsa her şey yok olur. Zıtlıkları kabul ettiği halde değişmeden kendisiyle özdeş kalan madde bütün varlığın dayandığı temel cevherdir ve onun kesin bir tarifine ulaşmak zordur.Bu ilk maddenin sahip olduğu güç (potansiyel) sayesinde varlık ondan neşet eder. İşte o güç surettir. Şu halde madde surette gerçekleşen bir cevherdir denilebilir. Meselâ basit iki nitelik olan sıcaklık ve kuruluk birleştiklerinde ateş meydana gelir. Demek ki madde basit olan sıcaklık ve kurulukta bulunmaktadır, suret ise ateştir.9 Kindî'ye göre âlemin çekirdeğini temsil eden madde ve onu görür kılan suret ve bunların birleşimiyle oluşan cisimler dünyası ezelî olmayıp Allah'ın irade ve kudretiyle yaratılmıştır.Fârâbfnin sudûrcu sisteminde madde, gökcisimlerinin iç içe dairesel hareketleri ve faal aklın etkisi sonucunda

5 We-ber, s. 606 Ross, s. 917 Kaya, s. 212-2158 Felsefî Risaleler, s. 1869 a.g.e., s. 282

meydana gelmiştir. Bu sebeple faal akla "vâhibü's-suver" {şekilleri veren) denilmektedir. İniş ve çıkış sırasında madde inişin en son, çıkışın ilk basamağını oluşturduğundan en basit ve en bayağı bir varlık sayılır. Fakat her varlık türünü kemale erdirecek bir potansiyele sahip olduğu için onu duyusal bir varlık kıvamına getiren suretle birleştikten sonra sırasıyla ustukuslar (hava, ateş, su ve toprak), mineraller, bitkiler, hayvanlar ve son aşamada en değerli varlık olan insan meydana gelmiştir.10 Madde ve suret arasında böylesine sıkı bir ilişki bulunmakla birlikte biri diğerinin varlık sebebi değildir. Ancak ferdiyeti temsil konusunda duyularla algılanabilir olduğundan suret maddeden daha yetkin bir cevherdir. İhvân-ı Safa felsefesinde de madde "şekilleri kabul eden bir cevher" olarak tarif edilir. Onlar, varlığın farklı özellik ve görünümlerini dikkate alarak dört çeşit he-yûlâdan söz ederler. Bunlar duyularla al-gılanamayan, sadece akılla kavranan "he-yûla'I-ûlâ", "kâinatın mutlak maddesi" veya "mutlak cisim" anlamına gelen "heyû-la'l-kül", dört unsuru ifade eden "heyû-la't-tabîa" ve yapay cisimler anlamında "heyûla's-smâa"dır.11

İbn Sînâ mevcudu madde ile suretin birleşmesi olarak görür ve bunların birbirinden bağımsız olarak bilfiil bulunamayacaklarını söyler. Aralarında böylesine sıkı bir ilişki bulunmakla birlikte bunlar izafî kavramlar türünden değildir. Çünkü insan bir cismin maddesini düşünmeden de onun şeklini tasarlayabilir.12 Öyleyse fer-diyeti temsil eden suret maddeden önce gelir ve madde suret sayesinde tarif edilir; bunu sağlayan da fiilî bir gerçeklik olan en, boy ve derinlik kavramlarıdır.İbn Rüşd'e gelince, onun felsefesinde mutlak yokluk (adem) mevcut olmadığından bilfiil olmasa bile ezelî imkân anlamında bir ilk ve mutlak maddeden söz edilir. Basit olan bu İlk maddenin tarifi yapılamaz; pasif ve çoğalma karakteri taşıyan madde duyusal varlıkların algılanışının, aktif olan suret ise akledilirliğin sebebi sayılmaktadır.13

İslâm filozofları, varlığın yorumunda Aristo'yu izleyerek madde-suret düalite-sini birer ilke olarak dikkate almışlardır. Ancak İbn Rüşd gibi bazı filozoflar âlemin sonradanlığını (hudûs) kabul etmekle birlikte heyula denilen ve ezelî imkân anlamına gelen maddenin varlığından söz etmenin akîdeye bir zarar vermeyeceği gö-rüşündedir. Zira onlara göre imkânın eze-lîliği ezelînin imkânını gerektirmez. Ayrıca faili olan bir şey yani âlem bu anlamda ezelî değil sonradandır.14 Madde "belli bir formu olmayan, yalnızca bilkuvve var olan, gerçek bir varlıktan yoksun bulunan cevher, mekânda yer kaplayan, zamanla sınırlı ve yaratılmış varlık olarak" tanımlanmıştır. İslâm felsefesinde oluşun gerçekleşmesi için basamak basamakyükselen bir gelişmeye gerek duyulduğundan, varlık basamaklarında aşağıdan yukarıya doğru çıkıldıkça alttaki her kat üstteki için form ya da şekil alma kapasitesine sahip olan madde vazifesi görür.15

Madde ikinci olarak "üç boyutu olan, beş duyu ile algılanabilen ve yer kaplayan, dolayısıyla hareket edebilen mevcut" anlamına gelmektedir ve bu haliyle cisim mânasında kullanılmaktadır. Bu anlamıyla madde terimi ruh ve canlılığın mukabilidir. Mekânda yer tutma, en, boy ve derinlik gibi üç boyutluluk, duyularla al-gılanabilirlik, üzerinde gözlem ve deney yapılır olma ve değişim potansiyeline sahip bulunma maddenin başlıca özellikleridir. 16Bu anlamıyla madde felsefenin tabîiyyât kısmının konusunu teşkil etmektedir.17

Madde, mantıkta birinci anlamıyla irtibatlı olmakla birlikte bundan biraz daha farklı bir şekilde kullanılmaktadır. Özellikle kıyas söz konusu olduğunda kıyasta Önermeler ve onların muhtevasına kıyasın maddesi denildiği gibi bunlar arasında doğru çıkarım yapmanın şekillerine de kıyasın sureti veya formu denilmektedir.18

Descartes ve sonrası Batı düşüncesinde madde terimi esas itibariyle cisim anlamındaki kullanım şeklinin mutlaklaştı-rılması ile gelişmiş, bu anlamıyla kendisine izafetle ve kendisinden türetilen maddecilik gibi Çeşitli dünya görüşlerinin ve bunları ifade eden terimlerin mesnedi olmuştur.19

Bibliyografya :

Aristoteles [Aristo], Metafizikle. Ahmet Ars-lan), İzmir 1985,1, 94-95; Kindî. Felsefi Risaleler (trc. Mahmul Kaya), İstanbul 2002, s. 186, 282; Fârâbî, el-Med'inetü'I-fâzıla (nşr. Albert Nasrî Nâdir), Beyrut 1986, s. 66, 76-79, 80-81; a.mlf., es-Siyâsetü'l-medeniyye{r\şr FevzîM. Neccâr), Beyrut 1964, s. 36-38; İbn Sina. eş-Ştfâ* el-llâ-hiyyât (1), s. 72-80; Gazzâlî. Micyâru'l-'Um, Beyrut 1990, s. 173-198; İbn Rüşd, Tehâfütü't-Tehâfüt [nşr. Süleyman Dünyâ), Kahire 1980, I, 190; İhvân-ı Safa. er-Resâ'it, Beyrut 1376-77/ 1957,11, 5-8; KâdîMîrMeybûdî, Kâdİ Mir'ale't-Hidâye, İstanbul 1321, s. 6 vd.; M. Namık Çankı. Büyük Felsefe Lügati, istanbul 1955, II, 383-389; Alfred Weber. Felsefe Tarihi (trc. H. Vehbi Eralp), İstanbul 1964, s. 60; Cemî! Salîbâ. el-Mu'cemü'l-felsefi, Beyrut 1982, II, 306-308; Mahmut Kaya, telâm Kaynakları Işığında. Aristoteles ve 10 el-Medînetü'l-fâzda, s. 66, 76-7911 er-ResâV, Ii, 5-812 eş-Şifâ3 el-Hâhiyyat, s. 8013 Tehâfütü't-Tehâfüt, I, 19014 Sarıoğlu, s. 177-17915 Cevizci, s. 55916 bk. Cisim17 Kâdî Mîr Meybûdî, s. 6vd.; bk. Tabîiyyât.18 Gazzâlî, s. 173 vd.; bk. Kıyas19 Çankı, II, 383-389; bk. Materyalizm

Felsefesi, İstanbul 1983, s. 212-215; W. D. Ross, Aristoteles (trc. Ahmet Arslan), İzmir 1993, s. 91; Cîrâr Cihâmî, Meusûcatü muştala-hâti'l-felsefe 'inde'l-cArab, Beyrut 1998, s. 726-731; Ahmet Cevizci, Felsefe Sözlüğü, İstanbul 1999, s. 558-559; Hüseyin Sarıoğlu, İbn Rüşd ue Felsefesi, İstanbul 2003, s. 177-179.Mahmut Kava

Modern Fizikte Madde.

Madde, görünen âlemde enerjiyle birlikte bütün objektif olayların temelini oluşturan, kendisine ölçülebilir fizikî özellikler izafe edilebilen nesnedir. Maddenin makroskopik zatî özellikleri "gravitasyon" ve "eylemsizliktir. Gravitasyon, maddî nesnelerin biribirini çekme özelliği, eylemsizlik ise maddenin sükûnet şartlarının veya ha-reketinin değişmesine karşı gösterdiği dirençtir. Bir cismin kütlesi onun eylemsizliğinin ölçüsüdür. Özel rölativite teorisinin tahkik edilmiş sonuçlarına göre kütle ile enerji arasında eşdeğerlilik vardır; maddeyi enerjiye, enerjiyi maddeye dönüştürmek mümkündür. Makroskopik ölçekte kütlenin enerjiye dönüşmesi nükleer reaktörlerde vuku bulmaktadır. 1 gram uranyum-235 atomunun fisyon yoluyla bir günde parçalanması sonucu açığa çıkan enerji 1 megavat olup bu 3 ton kömürün yanmasıyla çıkan enerjiye denktir. Enerjinin maddeleşmesi ise mik-roskopik ölçekte vuku bulmaktadır.Maddenin mikroskopik özellikleri hakkında ilk düşünenler eski Yunan'da Leu~ kippos ile Demokritos olmuştur. Bunlar maddenin sonsuza kadar bölünemeyen taneciklerden oluştuğunu ileri sürmüşler ve bu taneciklere atom 20ismini vermişlerdir. Leukippos ve Demokritos, atomların bir araya toplanarak maddeyi nasıl meydana getirdiğinin akla yatkın bir açıklamasını verebilmek için bazı atomların toparlak ve bazılarının çengelli olması gerektiğini, çengelli atomların aralarındaki ilgi ve çekim sayesinde birbirine çengel-lenerek katı maddeyi oluşturduğunu savunmuştur. Bu model, sıvıların oluşumunu da toparlak atomların bir araya gelip birbirinin üzerinden kaymasıyla açıklıyordu.Bugünkü anlayışa uygun element kavramı 1661 'de Robert Böyle tarafından tanımlanmış, kimyasal reaksiyonları açıklayıcı mahiyetteki atom ve molekül kavramları ise 1808'de Dalton ve 1811'de Avogadro tarafından geliştirilmiştir. Atomun yalnızca kimyacıların değil fizikçilerin de ilgi odağı olması XIX. yüzyılın sonlarına doğru gerçekleşmiştir.Madde, moleküllerin yapısına has (meselâ kohezyon kuvvetleri ve valans gibi) özelliklerin, uygulanan sıcaklığın, basıncın, iyonlaştırma sürecinin fonksiyonu olarak gaz, sıvı, katı ya da plazma hallerinde ya da cüce yıldızlar ve nötron yıldızlarında vuku bulduğuna inanıldığı gibi soysuzlaşmış (dejenere) halde de bulunabilir.Gelişen gözlem ve deney imkânları. uzun süre parçalanmaz sanılan atom ve onun yapı taşları hakkında tutarlı bilgi edinilmesini mümkün kılmıştır. Buna göre atom, etrafında elektronların dolandığı bir çekirdekten oluşmaktadır. Atomlar içinde en küçüğü etrafında tek (negatif elektrik yüklü) elektronun dolandığı, çekirdeğinde -pozitif yüklü- bir proton bulunan hidrojen atomudur. Eğer hidrojen atomunu 1 trilyon kere büyütmek mümkün olsaydı tek bir protondan oluşan çekirdeğin çapı 1 mm. ve kütlesi 1,7 milyon ton, elektronun çapı ise 1 milimetrenin binde birinden küçük, kütlesi de 900 ton olurdu; bu elektron yaklaşık 100 m. çapındaki bir hacim içinde dolanırdı. Bu örnek atomun ne kadar büyük bir boşluk içermekte olduğunu göstermektedir.Diğer elementlerin çekirdeklerinde protonlardan başka nötron adı verilen, elektrik yüklü olmayan, kütlesi yaklaşık protonunkine eşit tanecikler de bulunur. Bu olgular karşısında maddenin yapı taşlarının proton, nötron ve elektrondan ibaret olduğu sanılmıştı. Fakat bir süre sonra gerek tanecik hızlandırıcılarında taneciklerin çok yüksek hızlarda birbiriyle çarpıştırılması neticesinde, gerekse fezanın derinliklerinden gelen kozmik ışınlarda farklı fiziksel özelliklere sahip bu kabil 200 kadar taneciğin varlığı ortaya çıkarıldı. Bu gelişme sonucunda maddenin gerçek yapı taşlan olan tabiattaki taneciklerin elemanter tanecikler, leptonlar. kuvarklar, bozonlar ile birleşik taneciklerden baryonlar, mezonlardan ibaret olduğu ortaya konmuştur.Leptonlar elektron, müon ve tau ile bunların her birine tekabül eden elektron nötrinosu, müon nötrinosu ve tau nötri-nosundan oluşmaktadır. Kuvarkın da altı farklı türü vardır. Bozonlar ise foton, glu-on, aracı bozonlar ve graviton-dan oluşan ayar bozonlan ile Higgs bozonu diye beş sınıfa ayrılmaktadır. Teorilerin varlığına işaret ettikleri graviton İle Higgs bozonunun varlığı henüz deneysel olarak ortaya konulabilmiş değildir.Baryonlar, proton ve nötronu ihtiva eden nukleonlar ile bir cins lambda, üç cins sigma, iki cins ksi, dört cins delta ve bir cins omega taneciklerini ihtiva eden hiperonlardan oluşmaktadır. Mezonlar ise üç cins pion. üç cins kaon, eta, fi ve ro taneciklerinden meydana gelmektedir. Birleşik taneciklerin hepsine birden "hadronlar" denilmektedir.Ayrıca elektronların, kuvarklann ve nötrinoların karşıt tanecikleri de vardır. Elektronun karşıt taneciği aynı kütleye, fakat pozitif yüke sahip pozitrondur. Karşıt nötronun kütlesi nötronunkiyle aynı ve yüksüzdür, ancak nötronun +1 olan baryonik sayısının aksine-1 baryonik sayısına sahiptir. Bir tanecikle bunun karşıt taneciği çarpışacak olursa bunların kütlelerinin tamamı gamma ışınlan şeklinde salt enerjiye dönüşür. Tabiatta kendi başına karşıt maddeden yani karşıt taneciklerden oluşmuş atomlar yoktur. Labo-ratuvarda ilk defa 1995 sonunda Cenevre'deki Avrupa Nükleer Araştırmalar Merkezi'nde (CERN) dokuz adet karşıt hidrojen atomu İmal

20 eski Grekçe'de atomos "bölünmeyen

edilmiştir.Maddenin yapı taşları hakkındaki bu sınıflandırma standart model diye bilinen ve şimdilik geçerli olan teorik bir model çerçevesi içinde sentez edilmiş bulunmaktadır. Çok girift bir matematiksel formalizm üzerine inşa edilen bu model kuvantum teorisiyle rölativite teorisine dayanmaktadır. Bu formalizmin gücü. aracı bozonların varlığını ve özelliklerini -deneyle var oldukları tesbit edilmeden önce- öngörebilmiş olmasından ileri gel-mektedir. Bu model, gravitasyon olayı hariç tanecikler arasındaki bütün etkileşmeleri, yani taneciklerin birbirine uyguladığı kuvvetleri açıklayabilmektedir. Bu sebeple standart model, maddenin nihaî teorisini değil yalnızca bugün madde hakkında elde edilen bilgilerin bir sentezini temsil etmektedir. Teorik fizikçilerin rüyası ise tabiatta birbirinden bağımsız gibi görünen ve maddenin değişik birleşenleri arasındaki bağı sağlayan gravitasyon etkileşmesinin, bütün kimyaya hükmeden elektromagnetik etkileşmenin, kuvarklann ve dolayısıyla atom çekirdeklerinin kararlılığını sağlayan kuvvetli etkileşmenin, nihayet beta radyoaktivitesinden ve kâinatta doğal olarak karşıt maddenin değil yalnızca maddenin bulunmasından sorumlu olan zayıf etkileşmenin aslında tek bir kuvvetin farklı şartlar altında dört ayrı tecellisi olduğunun deneylerle uyumlu matematiksel bir çerçeve içinde tevhid edilmesidir. Ancak bu henüz bir ütopya mesabesindedir.Fizikçilerin âleme bakış açısına kuvantum mekaniğinin hâkim olmasından önce etkileşmenin taneciklerden yayıldığı var sayılan bir kuvvet alanı aracılığıyla vuku bulduğunu savunan bir model geçerliydi. Kuvantum mekaniği iki tanecik arasındaki böyle bir etkileşmenin ancak aralarında bozon denilen bir aracı taneceğin değiş tokuşu ile mümkün olduğunu bildirmektedir. Bu, tıpkı biribiriyle konuşan iki insanın etkileşme bozonunun aralarında teati edilen söz olması gibidir.Elektromagnetik etkileşmelerin bozonu foton, zayıf etkileşmelerinki tanecikleri, kuvvetli etkileşmelerinki gluon-lar, gravitasyonunki henüz daha deneysel olarak ortaya konulmadığından teorik bir tanecik olan gravitondur. Standart model, W bozonuna belirli bir kütle izafe edilmesini mümkün kılan Higgs bozonla-rını da öngörmekle beraber deneysel olarak bunların varlığını tesbit etmek henüz mümkün olmamıştır.Farklı taneciklerin oluşumunu açıklamak üzere "büyük patlama teorisi" diye bilinen bir senaryo ileri sürülmüştür. Bu senaryoya göre tabiattaki elementler kâinatın hemen başlangıcında değil yıldızların içinde oluşmuştur. Buna göre kâinatın başlangıcı sayılan büyük patlama esnasında proton, nötron ve elektronlar daha çok hidrojenle helyum ve çok daha düşük miktarlarda lityum, berilyum ve bor gibi basit elementleri oluşturacak biçimde bir araya gelmiş, bu iptidaî maddeden hareketle yıldızlar oluşmaya başlamıştır. Bu yıldızların içinde hâkim olan büyük basınç ve sıcaklığın etkisiyle ağırlıkları bakımından demir elementine kadar olan elementler nükleer füzyon aracılığıyla oluşmuştur, demirden daha ağır elementlerin ise "süpernova" diye adlandırılan bazı yıldızların patlaması sonunda oluşan fiziksel şartlarda meydana geldiği düşünülmektedir.Maddenin sırrı söz konusu olduğunda eski Yunan filozoflarının bu husustaki vehim ve hayalleriyle, teori ve deneylerin birbirini yakından denetlemesi sayesinde ulaşılan bugünkü olgunluk mertebesinin yansıttığı görüntü arasında büyük mahiyet farkı vardır. Fizikçiler, maddenin elemanter yapı taşlarının proton, nötron ve elektrondan ibaret olduğuna kani olmalarından bir müddet sonra karşılarında yüzlerce yeni tanecik bulmuşlar, nihayet elemanter tanecik olarak vehmettikleri proton ve nötronun aslında kuvarkiardan oluşan birleşik tanecikler olduğunu keşfetmişlerdir. Bugün kuvarklann dahi daha da derinde saklı birtakım elemanter taneciklerden oluştuğu hakkında şüpheler ileri sürülmekte, madde nihaî sırrını hâlâ saklı tutmaktadır.

Bibliyografya ;

Ahmet Yüksel özemre. Teorik Fizik Dersleri: Kozmolojiye Giriş, İstanbul 1981; Steven Wein-berg, /cÜçDa/cıfca(l:rcZekeriya Aydın], Ankara 1995; a.mlf.. Atomattı Parçacıklar: Bir Keşif Serüveni (ire. Zekeriya Aydın}. Ankara 2002. Ahmet Yüksel Özemre

MADDECİLİK 21

MADDİYYÜN MEZHEBİNİN İZMİHLALİ

İsmail Fennî Ertuğrul'un (ö. 1946) materyalizmi eleştirmek amacıyla yazdığı eser.Alman tabip ve filozofu Ludwig Büch-ner'in Kraft und Stoff adlı kitabına (Darmstadt 1855) reddiye olarak kaleme alınmıştır. Batı dünyasında "materyalizmin İncil'i" olarak anılan eser on beş dile çevrilmiş ve yirmiden fazla baskısı yapılmıştır. Bahâ Tevfik ve Ahmed Nebîl tarafından Madde ve Kuvvet adıyla Türkçe'ye tercüme edilen kitap 22 Türk aydınları üzerinde etkili olmuş, gençlerin dinî inançlarını sarsacağından kaygı duyulmuştur.23

Eserde insana ait bütün olguların materyalist tarzda açıklanabileceği, var oluşun madde ve kuvvetten ibaret bulunduğu, madde, kuvvet ve hareketin ebedîolduğu, düşünme gibi zihinsel etkinliklerin, zihin ve ruh gibi fizik

21 bk. Materyalizm22 bk. bibi.23 Adıvar, s. 411-412

ötesi sayılan varlıkların organizmanın fonksiyonlarından başka bir şey olmadığı ileri sürülmüştür. Bu yaklaşımın mantıkî sonucu olarak Tanrı, yaratılış, din ve hür irade gibi kavramlar kökten reddedilmektedir. Büchner'in inkarcılığı, "Şahsî, fevkalâde muktedir, tabiatın hâlı-kı, müdîri ve muhafızı olmak üzere bir Allah'ın vücudu fikri büyük bir hatadan başka bir şey değildir" ifadesinde yer aldığı gibi 24 kesin ve radikaldir. Materyalist akımın Yeni Kantçı tarihçisi Lange eserin özgün olmadığı kanısında olup Büchner'in İngiltere ve Fransa'da bir filozof gibi algılanmasını eserin halk için kaleme alınmış, açık ve anlaşılır bir metin oluşuna bağlamaktadır. Alman felsefe çevreleri de Büchner'i özellikle kalem tartışmaları yapmaktan hoşlanan popüler bir yazar olarak gör-müşlerdir.25

İsmail Fenni'yi Madde ve Kuvvet'e reddiye yazmaya sevkeden âmil, gençliğinde bazı arkadaşlarının Büchner'in kitabını okuyarak dinî inançları konusunda kuşkuya düştüklerini görmüş olmasıdır.26 Yedi bölümden oluşan eserin ilk iki bölümünde Tanrı ve ruh meselesi incelenmekte, Tann'nın kanıtlanması konusunda gâiyyet fikri ön plana çıkarılmaktadır. Üçüncü bölümü vahdet-i vücûd doktrini hakkındaki değerlendirmeler oluşturmaktadır. Dördüncü bölümde müellif, Batılı filozof ve bilim adamlarının fikirlerine dayanarak temel tezlerini desteklemeyi sürdürmektedir. Madde ve Kuvvet'in doğrudan doğruya ele alındığı beşinci bölümde İsmail Fenni, kitabın 1884 tarihli Fransızca baskısından aktarmalarda bulunarak tenkitler yapmakta, son iki bölümde ise Ernst Haeckel ile August Comte'un fikirlerini eleştirmektedir.Müellifin yöntemi materyalizme karşı modern bilimi, pozitivizme karşı akıl ve vicdanı koymaktır. Yönlendirici fikir ise materyalist felsefenin kendini deneysel bilimle temellendirme iddiasının bizzat bilimin yöntem ve sınırlarını ihlâl anlamı taşıdığı, bu bakımdan aslında maddeci bir dogmatizmden (maddiyye-i îkâniyye) başka bir şey olmadığıdır.27 Modern bilimsel veriler, madde-enerji dönüşümü kavramını ön plana çıkararak materyalizmin madde ve kuvvetin ebedîliği hakkındaki temel kabullerini sarsacak olan radyoaktivite olgusu türünden verilerdir. Müellif bu konuda çoğunlukla Gustave le Bon'a dayanmakta; Charles Richet, Paul Janet, Camille Flammarion, Oliver Lodgegibi modern düşünür ve bilim adamlarının düşüncelerine de özellikle materyalistlerin metafizik bir kavram sayarak reddettikleri gayelilik fikrinin kanıtlanmasında başvurmaktadır. İsmail Fenni, Tann'nın ispatı konusunda modern felsefenin yanı sıra klasik İslâm düşünce geleneğine de dayanmıştır. Bu arada onun düşünce dünyasında merkezî bir yer tutan vahdet-i vücûd metafiziği, maddenin araştırılmasında modern bilimin kaydettiği gelişmelerce desteklenen bir doktrin olarak ortaya konmaktadır. Böylece müellif, yabancı bilim ve felsefe kitaplarını okuyarak din hakkında şüpheye düşenlere İslâm geleneğine dayalı bir alternatif sunduğu kanısındadır. 28 Gayri cismânî bir cevher olarak ruhun varlığını ve ölümsüzlüğünü temef-lendirme gayreti içinde neredeyse bütün İslâm ve Batı felsefesi özetlenirken pa-ranormal psikolojiyi ilgilendiren olayların problemle ilgili yeni kanıtlar sağlamak üzere ciddiye alındığı görülmektedir. İsmail Fenni bu kanıtlar konusunda Pierre Janet, Emile Boirac, Albert de Rochas gibi Batılı düşünür ve bilim adamlarının fikirlerinden destek almaktadır.İsmail Fenni'nin eserindeki felsefî eleştiriler yeri geldikçe konuyla bağlantılı akımlara da yönelmektedir. Bunların başında Kant'ın, Tann'nın varlığını kanıtlamanın imkânsızlığını ileri süren görüşleri gelmektedir. Müellif bu konuda Fransız filozofu Charles Renouvier'in düşüncelerinden hareketle Kant kritisizminin anlamsız bir şüpheciliğe ve agnostisizme düştüğünü ileri sürmektedir.29 Ayrıca Lamarck, Charles Darwin ve Herbert Spencer'in evrende bir gayenin varlığını reddeden evrimci felsefelerine deeleştirileryöneltmektedir.30 Bu arada panteizm ve vahdet-i vücûd doktrini arasındaki temel farklar da ele alınmıştır. Ancak müellif, Oliver Lod-ge'un "pek yüksek panteizm" olarak adlandırdığı bir görüşü vahdet-i vücûdun Batı bilim çevreleri tarafından kabulüne bir işaret saymaktadır.31 Comte'un pozitivizmi ise bilimi pozitif verilerle sınırlandırmasıyla dikkate alınmakta, fakat onun din ve metafiziği tarihin mezarlığına gömmeye çalışmakla büyük bir yanılgıya düştüğü vurgulanmaktadır. İsmail Fenni'ye göre materyalistlerin hatası pozitif yöntemin sınırlarını zorlayarak metafizik konuları çözmeye çalışmaları, pozitivistlerin hatası ise bu sınırları aşma endişesiyle metafizik ve dinî meseleleri araştırmayı büsbütün ter-ketmeleridir.32

Hilmi Ziya Ülken'in değerlendirmesine göre Maddiyyûn Mezhebinin İzmihlali, daha önce aynı konuda Şehbenderzâ-de Filibeli Ahmed Hilmi'nin yazdığı Hu-zûr-ı Akl ü Fende Maddiyyûn Meslek-i Dalâleti adlı eserden (İstanbul 1 333) daha ölçülü ve daha kuvvetlidir. Kitap İstanbul'da basılmış (1928), Abdülhalim Kılıçsoy tarafından Materyalizmin İflâsı ve İslâm adıyla sadeleştirilerek tekrar yayımlanmıştır (İstanbul 1996).

24 Madde ueKuuuet, III, 57825 Materyalizmin Tarihi, II, 93, 95-9626 Maddiyyın Mezhebinin İzmihlali, s. 25-2627 a.g.e.,s. 389-39128 a.g.e., s. 297, 307-30829 a.g.e., s. 2830 a.g.e.,s. 77-11631 a.g.e., s. 30132 a.g.e., s. 678-679

Bibliyografya :

İsmail Fenni [Ertuğrul], Maddiyyûn Mezhebinin İzmihlali, İstanbul 1928, s. 25-26, 28, 77-116,297,301,307-308,389-391,678-679, ayrıca bk. tür.yer.; L. Büchner, Madde ue Kuvvet (trc. Baha Tevfik - Ahmed Nebil), İstanbul, ts. (Müşterekülmenfaa Osmanlı Şirketi Matbaası), 111, 578; Abdülhak Adnan Adıvar, Tarih Boyunca İlim ve Din (İstanbul 1944), İstanbul 1969, s. 410-412; Hilmi Ziya Ülken. Türkiye'de Çağdaş Düşünce Tarihi, Konya 1966, II, 474-485; Süleyman Hayri Bolay, Türkiyede Ruhçu ue Maddeci Görüşün Mücadelesi, İstanbul 1966, s. 167-241; F. A. Lange, Materyalizmin Tarihi ve Günümüzdeki Anlamının Eleştirisi (trc. Ahmet Arslan), İstanbul 1998, 11,93-100, 105, 169. İlhan Kutluer

MADEN

Sözlükte "bir yerde ikamet etmek, yerleşmek" anlamına gelen adn kökünden türemiş mekân ismi olan ma'den (ma1-din) "bir şeyin kökünün bulunduğu yer, merkez, ocak" demektir. Örfî kullanımda ise yer altında bulunan ve topraktan ayrı olarak ekonomik değer taşıyan maddeleri veya böyle maddeler içeren yeri (maden ocağını yatağını) ifade eder.Madenler mülkiyet, işletme ve vergilendirme açısından tâbi olacağı hukukî statüyü belirlemek amacıyla fıkıh ilim dalında ele alınmış, genel prensiplerden ve uygulamadan edinilen tecrübelerden hareketle düzenleyici nitelikte bazı hüküm ve öneriler getirilmiştir. Bunlarda şüphesiz faKihlerin gözlem ve tecrübe birikimleri kadar yer altı zenginliklerinin o günkü anlam ve Öneminin günümüze nisbetle hayli farklı olmasının ve konunun özel hukuk prensipleri dahilinde çözümlenile-bilir oluşunun da etkisi vardır. Öte yandan madenler tabii zenginlik oluşu, işletme teknolojisi, maden sanatları gibi açılardan da İslâm coğrafya ve medeniyetinin farklı alanlarına konu olmuştur.Klasik dönem İslâm hukukçularının maden tanımları oldukça kapsamlıdır. Hanefî fakihlerinden Kâsânî madeni "Allah'ın arzı yaratırken onda halkettiği mal" 33 İbnü'l-Hümâm kelimenin kök anlamıyla bağını vurgulayarak "Allah'ın arzı yaratırken onda terkip ettiği müstekar cüzler 34 şeklinde tanımlar. Fukahadan bir kısmı, yer altında gömülü veya su altında batık olarak bulunan ve fıkıhta "rikâz" denilen, altın ve gümüş gibi kıymetli metallerden yapılmış eşya ve sikkelerden oluşan definelerin de maden statüsünde olduğunu ileri sürmüştür. Bunlar arasında Ebû Hanîfe, Süfyân es-Sevrî, Evzâîve Ca'fer es-Sâdık sayılabilir. Bu fakihlerin görüşlerini, rikâzın madenler gibi beşte bir vergiye tâbi olduğunu belirten hadise 35 dayandırdıkları rivayet edilir. İmam Mâlik ve Şafiî ise madenle rikâzı ayırır. İki grup arasındaki görüş ayrılığı vergilendirme oranlarının aynı veya farklı olması gerektiği görüşünden kaynaklanmaktadır. Fakihler, değerli taşların vergiye tâbi olmadığını beyan eden hadisten hareketle 36 bunların maden statüsünde kabul edilmeyeceğinde hemfikirdir.Madenlerin mülkiyeti ve işletilmesiyle ilgili olarak Hz. Peygamber'den gelen rivayetlerden biri onun Me'rib tuzlasına dair uygulamasıdır. Rivayete göre Resûl-i Ekrem, Me'rib arazisini Ebyaz b. Hammâl el-Müzenî'ye iktâ etmiş, fakat Akra' b. Habis et-Temîmf nin, "Yâ Resûlellah! Ona kendi kendini bir akarsu gibi yenileyen bir tuz madeni iktâ ettiniz" demesi üzerine iktâdan rücû etmiştir.37 Madenlerle ilgili ictihadlarda, Hz. Peygamber tarafından Kabeliye altın madenlerinin Bilâl b. Hâris'e iktâ edilmiş olması da delil olarak kullanılır.38 Yine Resûl-i Ekrem'den su, otlak ve ateşin kamunun ortak malı olduğu, taşların zekâta tâbi bulunmadığı rivayetleri madenlerle ilgili ictihadların kaynağını oluşturur.39

Fakihler, madenleri mülkiyet ve vergilendirme problemini çözmeye yardımcı olması için açık ve gizli madenler, sıvı ve katı madenler şeklinde bazı tasniflere tâbi tutarlar. Klasik fıkıh doktrininde açık madenler "yüzeyde veya yüzeye yakın, işletilmesi kolay, herkesin ihtiyaç duyduğu ve istifade edebileceği madenler" olarak tanımlanmıştır.40 Çağdaş İslâm iktisatçılarından Muham-med Bakır es-Sadr açık madenleri yapısı itibariyle taş ve toprakla karışık halde bulunmayan, açığa çıkarılması için ayrıca izabe ve tasfiye gibi ameliyelere gerek duyulmayan madenler olarak kabul eder.41 Kaynakların çoğunda gizli madenler "özü ancak emek sarfedilerek bir ameliye ile elde edilebilen madenler" diye tanımlanmıştır. Mâverdî onu "yerin derinliklerinde bulunan ve çıkarılmak için hafriyat gerektiren madenler" olarak tarif eder.42 Bunlara altın, gümüş, bakır, demir ve kurşun gibi madenler örnek gösterilmiştir.

33 5e-dâY, II, 6534 FeLhu'l-kadîr, II, 17835 el-Mu-ualta', "'Zekât", 9; Buhârî, "Zekât", 66; Müslim, "Hudûd", 45-4636 Abdullah b. Yûsuf ez-Zeylaî, 11. 382-38337 İbn Mâce,"Rü-hûn", 17; Ebû Dâvûd, "İmâre", 36; Tirmizî, "Ahkâm", 39; Ebû Ubeyd Kasım b. Sel-lâm, s. 35838 Ebû Dâvûd, 'imâre", 3639 Mâverdî, s. 178; Abdullah b. Yûsuf ez-Zeylaî, II, 282-28340 Şafiî, IV, 42: Mâverdî, s. i 97; EbûYa'lâel-Ferrâ, s. 1 12; İbn Kudâ-me, VI, 156; M. Cevâd Mağniye, V, 5541 İslâm Ekonomi Doktrini, s. 46542 el-Ahkâma's-sultâniyye, s. 197-198

Hanefî fakihleri madenleri sıvı ve katı olarak ikinci bir ayırıma tâbi tutmuşlardır. Petrol ve ziftin sıvı madenler kategorisine girdiğinde ittifak vardır. Civanın katı mı sıvı mı olduğu konusunda ihtilâf edilmiştir.43 Katı madenler de kendi içinde eritilebilen ve eritile-meyenler olmak üzere ayrıca tasnif edilmiştir. Eritilebilen katı madenler ısıya mâruz bırakıldığında eriyen ve cevheri ancak bu şekilde ayrıştınlabilen madenlerdir; demir, bakır, kurşun örneğinde olduğu gibi. Eritilemeyen katı madenler ise ısıya mâruz bırakılınca fiziksel ve kimyasal yapısı değişen, bu sebeple eritilmeye uygun olmayan madenlerdir. Elmas, yakut, zümrüt gibi kıymetli taşlarla mermer ve granit gibi sınaî değeri olan taşlar eritileme-yen madenlerdendir. Bu ayırım Hz. Peygamber'den, "Taşlar vergiye tâbi değildir" şeklinde rivayet edilen hadisle te-mellendirilmiştir.44

a) Mülkiyeti ve İşletilmesi. Madenlerin mülkiyeti meselesi, madenlerin veya içinde maden bulunan arazilerin iktâı konusuyla bağlantılı bir husustur. İktâ, devletin tasarrufu altındaki arazinin mülkiyet veya menfaatini kişilere tahsis etmesi demek olup tabiat kaynakları üzerinde verimlilik için iş gücü paylaştırması yöntemlerinden biridir. Kendisine maden veya arazi iktâ edilen kişilerin madenin veya arazinin mülkiyetini değil sadece işletme hakkını, bir anlamda intifa hakkını kazanmış olacağı Hulefâ-yi Râşidîn döneminden itibaren benimsenmiş bir görüştür. Kaynakların verdiği bilgiye göre Resül-i Ekrem tarafından Bilâl b. Hâris'e iktâ edilen Kabeliye arazisinin ve altın madenlerinin işletilemeyen kısmını Hz. Ömer hilâfeti döneminde Bilâl'den geri alarak başkalarına iktâ etmiş ve BiEâl'in itirazını dinlememiştir.45 Yine Hz. Ömer Resûlullah'ın iktâ ettiği, fakat zilyetlerince işletilemeyen arazileri alarak bunları ihya edenlere vermenin doğru olacağını, fakat Hz. Peygamber'e saygısından dolayı bunu yapmadığını belirtmiştir.46 Fakihler, bu delillerden hareketle işletilemeyen madenlerin iktâ ile mülkiyetinin kazanılamayacağı sonucuna varmıştır.Öte yandan fakihler madenlerde iktâm cevazını maden türüne göre de tartışır. Çoğunluk açık madenlerin iktâ edilemeyeceği fikrinde iken azınlık böyle bir ayırım yapmaksızın madenlerin iktâını kural olarak caiz görmez. Çoğunluk, görüşlerini Resûl-i Ekrem'in iktâ ettiği Me'rib arazisinde kendi kendini sürekli yenileyen bir tuz madeninin bulunduğu itirazı üzerine iktâı geri almış olmasına dayandırır. Devlet başkanı bu tür madenleri İktâ etmiş olsa bile bu iktâ hukukî bakımdan muteber sayılmaz.47 Fukahanın açık madenlerin özel kişilere iktâ edilemeyeceği hükmü devletin bu madenlerden yararlanmayı önleyeceği veya onları denetlemeyeceği değil, sınırlı bir kesim ve bölge halkı yerine toplumun bütün fertlerinin yararlanmasına yol açacak bir işletme statüsü getirmesinin gerektiği anlamını taşır. Nitekim Hz. Peygamber Husayn b. Müşmit'e su iktâ etmiş, fakat bu sudan başkalarının yararlanmasına engel olmamasını tembih etmiştir.48 Câhiliye döneminde. Resûl-i Ekrem zamanında ve daha sonraki devirlerde sözü edilen Me'rib tuz yataklarından büyük şehirlere tuz nakliyatı yaparak geçinen bir tacirler sınıfı mevcuttu.49 Bu madenler rezerv olarak mülkiyete mevzu olmazsa da yataktan istihsal edildikten sonra özel mülk sayılır. Mülkiyetin sağladığı bütün haklar bu madenler üzerinde ancak bundan sonra kullanılabilir.İster derinde bulunan, ister cevheri elde etmek için izabe ve tasfiyeye gerek duyulan gizli madenler sahipsiz arazide dahi bulunsa iktâ veya imar edilmek suretiyle özel işletmelere bırakılabilir. Zira bu madenler istifade edilebilmek için üzerinde emek harcamayı gerektirir. İşletmeye açmamakla veya özel kişilerin işletmesine izin vermemekle toplumun menfaati korunmuş olmaz.50 Gizli madenlerin Özel işletmeye bırakılabileceği hükmü onların arazinin bir cüzü olarak kabul edilmiş olmasıyla da alâkalıdır.51

Madenleri katı ve sıvı olarak tasnife tâbi tutan Hanefî fakihlerine göre sıvı madenler suya kıyas edilir ve sulara uygulanan statü aynen bu madenlere de uygulanır. Bu görüşe göre yüzeydeki sıvı madenler toplumun ortak malıdır; herkes bunlardan faydalanma hakkına sahiptir. Bu madenler ihya veya iktâ edilmek suretiyle mülkiyet altına alınamaz. Esasen kamu otoritesinin bu madenleri iktâ etme yetkisi de yoktur.52 Diğer mezheplere göre derindeki sıvı madenlerden yararlanılabilmesi için hafriyat, izabe ve rafine edilmeye gerek bulunduğundan bu madenler diğer gizli madenler kategorisinde kabul edilmiştir. Bu görüş açısından derindeki sıvı madenler özel işletmelere bırakılabilir. İmam Şâfirye göre izabe, tasfiye ve rafine edilmesi gereken yüzeydeki madenler bile özel kişilere iktâ edilebilir.53

İmam Şafiî, iktâı caiz olmayan açık madenler işletilmesi için birtakım işlemlere ihtiyaç gösteriyorsa, meselâ kullanılabilir duruma getirilmesi için karışım halinde bulunduğu şeylerden tasfiye edilmesi gerekiyorsa, kamu otoritesinin genellikle açık madenler statüsüne giren bu evsaftaki madenleri uygun kişilere iktâ edebileceği

43 Serahsî, II, 211; Kâsânî, II, 67; İbnü'l-Hümâm, II, 179, 18544 Abdullah b. Yûsuf ez-Zeylaî, II, 282-28345 Ebû Yûsuf, s. 62; Ebû Ubeyd Kasım b. Sellâm, s. 368; İbn Kudâ-me, VI, 16546 Ebû Yûsuf, s. 61; Yahya b. Âdem, s. 86-87; Ebû Ubeyd Kasım b. Sellâm, s. 366; diğer örnekler için bk. Ebû Ubeyd Kasım b. Sellâm, s. 350-371;Heysemî, VI, 847 Mâverdî, s. 197-198; İbn Kudâme, VI, 156; İbn Âbidîn, VI, 43448 Kâsânî, VI, 19449 Cevâd Ali, VI, 522-52350 ibn Kudâme, VI, 156; Lokkegaard, s. 5151 ibn Kudâme, VI, 15852 Serahsî, 11, 21253 Şafiî, IV, 42-43

görüşündedi.54 Zira sözü edilen madenler bu haliyle gizli madenlere benzemektedir. İktâ edilmiş olmaları toplumun istifadesini engellememekte, üstelik faydalan ı lam ayan bir tabii servet işletilip fertlerin hizmetine sunulmaktadır.Klasik dönem fakihlerinin çoğunluğu madenlerin bulunduğu araziye tâbi olduğu, ona sahip olanın madene de sahip olacağı görüşündedir. Bir şahsın mülkü olan arazide yer alan madenler arazinin cüzü sayılarak arazi sahibinin mülkü kabul edilmiştir.55 Bu görüşe göre mülk arazideki madenler başkalarına iktâ edilemez. Bir maden yatağını içinde barındıran arazinin mâlikinin o madene de sahip olması ilke olarak kabul edilebilirse de o madenin işletilmesi toplum yararı için vazgeçilmez bir önem taşıyorsa arazi sahibinin sadece öncelikli işletme hakkına sahip olduğu, mâliki tarafından işletilmeyen madenlerin istimlâk edilerek veya tazminat ödenerek ya da elde edilen maden gelirinin belli bir oranı arazi sahibine verilerek mâlikin hukukunu koruyan bir yöntemle özel veya tüze! kişilerce işletilmesinin yolunun açılması gerektiği anlaşılmaktadır. Fakihler arasında azınlıktaki diğer bir görüşe göre ise maden araziye tâbi sayılmaz, arazi sahibi maden üzerinde mülkiyet iddia edemez.56 Bu konuda bir ayırım yapan İmam Mâlik'e göre Arap yarımadası içinde bulunan madenler toprağın mülkiyetine tâbidir: arazinin sahibi aynı zamanda arazide mevcut madenlere de sahip olur. Vergisini ödemek şartıyla madeni işletme hakkı arazi sahibine aittir. Yarımada dışındaki madenler ise devlete aittir; bunları dilediği kimselere iktâ eder.Klasik dönem fakihleri arasında cereyan eden, madenin toprağın mülkiyetine tâbi olup olmayacağı veya hangi şartlarda işletmeye açılacağı tartışmalarını, genelde küçük çaplı madenlerin iktâı ve işletilmesi çerçevesinde yapılmış tercihler ve düzenleyici hükümler olarak görmek, madenlerin millî ve milletlerarası ekonomik değer, hatta stratejik önem kazandığı günümüzde ise maden hukukunu yeni şartlar ışığında değerlendirmek gerekir. Petrol, kömür, bor, altın gibi maden yataklarının ve bunun gibi yer altı zenginliklerinin ülkelerin ekonomileri açısından taşıdığı önem, Kur'an'da servetin belli kesimlerin elinde toplanmasının kınanmış olmasıyla birlikte göz önüne alınırsa 57 bu zenginliklerin kural olarak devlete ait olacağı görüşü ağırlık kazanır.b) Vergilendirilmesi. Kur'an'da Özel olarak madenlerle ilgili malî bir mükellefiyetten söz edilmez. Ancak Allah'ın insanlar için yerden çıkardığı şeylerin helâl olduğu bildirilmekte ve iyisinden Allah yolunda harcamada bulunulması emredil-mektedir.58 Hendek Gazvesi'nden önce, altın işletmeciliğiyle şöhret kazanmış olan Süleymoğulları altın madeninden vergi olarak bir miktar altın getirmişlerdir; Hz. Peygamber'in Bilâl b. Hâris'e iktâ ettiği Kabeliye altın madeninden de vergi alınmıştır.59

Hadislerde de madenlerden alınacak vergi oranı konusunda bir açıklık yoktur. Zührî, Ebû Hanîfe ve onun mezhebine mensup fakihler Resûl-i Ekrem'in "Rikâz beşte bir oranında vergiye tâbidir" hadisini 60 esas alarak madenlerden beşte bir oranında vergi alınması gerektiğini söylemişlerdir. Bu görüşe sahip olan fakihler rikâz kelimesinin hem define hem de madenlere şâmil bir isim olduğunu ileri sürmekte 61 görüşlerini ayrıca madenleri ganimete kıyas ederek güçlendirmeye çalışmaktadır.62 Vergi mükellefinin müslüman veya gayri müs-lim, kadın veya erkek, çocuk veya yetişkin olmasının önemi yoktur.63 Zimmîler de müslümanlarla aynı oranda vergiye tâbi tutulur.64

Ebû Ubeyd Kasım b. Sellâm madenlerin ganimet statüsünde olduğu kanaatindedir.65 Hasan-ı Bas-rî, Evzâî ve Süfyân es-Sevrî gibi âlimler de bu görüşte olduğundan Arap yarımadasındaki madenler için kırkta bir, fethedilen topraklardaki madenlerden ise beşte bir oranında vergi alınması gerektiğini ileri sürerler.66 Rivayete göre Hz. Ali madenleri rikâz olarak adlandırmıştır.67 Ca'ferî fakihleri de madenlerin ganimet olduğu görüşünden hareketle bunların beşte bir oranında vergilendirilmesi gerektiğini, denizden çıkarılan bütün madenler ve inci gibi kıymetli şeylerin de beşte bir oranında vergiye tâbi olacağını ileri sürerler.68

Mâlikî, Şafiî ve Hanbelî mezheplerine göre madenler kırkta bir oranında zekâta tâbidir. Bu görüş sahipleri Rebîa b. Ebû Abdurrahman'dan nakledilen, Hz. Peygamber'in Bilâl b. Hâris'e iktâ ettiği Kabeliye altın madenlerinden kırkta bir vergi alındığı rivayetini esas almışlardır.69 Bu görüşe katılmayan fakihlere göre ise kırkta bir 54 a.g.e., IV, 42-4355 Kâsânî, VI, 19456 İbn Kudâme, VI, 15857 el-Haşr 59/758 el-Bakara 2/26759 Ebû Dâvûd, "İmâre", 35; Ebû Ubeyd Kasım b. Sellâm, s. 42360 Buhârî, "Zekât", 66, "Diyât", 28-29; Müslim, "Hudûd", 45-4661 Kâsânî, II, 67; İbnü'l-Hümâm, II, 17962 İbnü'l-Hümâm, II, 179; İbn Nüceym, II, 25263 Serahsı, II, 215-21664 İbnü'l-Hümâm, 11, 180; İbn Nüceym, VIII. 23965 el-Emuâl, s. 426-42866 Bedreddin el-Aynî, IX, 10067 Ebû Ubeyd Kasım b. Sellâm, s. 425-42668 İbn Bâ-beveyh, II, 21; Ebû Ca'feret-Tûsî, IV, 121-12469 Yahya b. Âdem, s. 30; Sahnûn, I, 287; Kâsânî, 11,67; İbnRüşd, 1, 219

vergilendirme rivayeti Resûl-i Ekrem'in emrini değil sadece bir uygulamayı haber vermektedir. Diğer bir ifadeyle Hz. Peygamber'in emrini içeren bir hadise dayanma-yıp örfî bir uygulamayı bildiren bu rivayet bağlayıcı bir eser olarak görülmez. Ancak Mâlik bu uygulamayı "Medineliler'in ameli" olarak kabul etmekte ve bu rivayeti delil olarak almaktadır.70

Madenlerde vergi oranı konusundaki delillerin kesinlik ifade etmemesi sebebiyle bir grup fakih vergi oranlarını takdirde serbestlik fikrine sahiptir. Buna göre büyük güçlüklerle az miktarda istihsal edilebilecek bir madenle az bir emekle bol miktarda istihsal edilebilecek bir madeni aynı oranda vergiye tâbi tutmak, Hz. Peygamberin vergi tarhında ortaya koyduğu emekle verginin ters orantılı olması prensibine aykırı bir tutum olur. Nitekim Resûl-i Ekrem yağmur suyu ile sulanan arazi ürünlerinden onda bir, kuyu ve kanal sularıyla sulanan ürünlerden ise yirmide bir vergi alınmasını emretmiştir.71 İmam Mâ-lik'in kolayca istihsal edilen madenlerin beşte bir nisbetinde vergilendirilmesi görüşünde olduğu aktarılır.72 Ona göre kolayca istihsal edilen madenler rikâza benzer. Ma-denler için sabit bir vergi oranı belirlemekten ziyade istihsal güçlükleri dikkate alınarak kolay istihsal edilen madenlerden beşte bir. istihsali güç olan madenlerden kırkta bir oranında vergi alınması fikri fakihler arasında hayli taraftar bulmuştur.73 Sonraki dönem uygulamalarında vergi oranlan emek, seVmaye ve risk faktörleri esas alınarak tesbit edilmiştir.74

Hububat vergisinin hasat günü ödenmesini emreden âyeti de 75 dikkate alan Ebû Hanîfe, Mâlik ve fukaha-nın büyük bir kısmı maden vergilerinin madenler peyderpey istihsal edildikçe cevherin ocaktan geçmesinden önce ödenmesi gerektiği görüşündedir. Ancak Mâlik, altın ve gümüş gibi izabe ve tasfiyeye tâbi tutulması gereken madenlerin vergisinin bu işlemlerden sonra ödeneceğini, çünkü vergi miktarının ancak izabe ve tasfiyeden sonra belli olacağını söyler.76

Hz. Peygamber'in altın madeninden getirilmiş, fakat işlenmemiş altını vergi olarak kabul etmediği belirtilmiştir.77

Hangi maden türünün vergiye tâbi tutulacağı konusu da fakihler arasında tartışmalıdır. Ebû Ubeyd Kasım b. Sellâm madenlere rikâz nazarıyla bakılırsa hepsinin vergiye tâbi tutulması, eğer zekât nazarıyla bakılırsa ancak altın ve gümüş madenlerinden vergi alınması gerektiğine işaret eder.78 Fukaha-dan bir kısmı sadece altın ve gümüş madenlerinin vergiye tâbi olması görüşünü ileri sürerken bir kısmı bütün madenlerden vergi alınması gerektiği kanaatini taşır. Ahmed b. Hanbel'e göre ise yerden çıkan ve değeri olan her şey, katı, sıvı, eritiiebilen, eritilemeyen bütün madenler, yakut, zümrüt, elmas gibi kıymetli taşlar tamamıyla vergiye tâbidir.79 Ebû Hanîfe, suya kıyas ederek petrol ve zift gibi sıvı madenlerin vergiye tâbi olmadığı görüşündedir. 80Ebû Yûsuf ve Saîd b. Cü-beyr mücevherat olarak kullanılan kıymetli taşların vergiye tâbi olduğu kanaatindedir.81 İmam Şafiî'den altın ve gümüş madenleri dışında diğer madenlerin vergiye tâbi olmadığı görüşü nakledilmek-teyse de Şafiî fukahası diğer madenlerin de vergiye tâbi olacağı görüşünü benimsemiştir.82 Ca'ferîfukahası da katı ve sıvı bütün madenlerin vergiye tâbi olacağını söyler.83

Tarih ve Sanat. İslâm medeniyet tarihinde madenler kullanım alanlarının çeşitliliği ve genişliğinden dolayı müslüman devletlerin ve hanedanlıkların ekonomik ve teknolojik gelişmesiyle sanat ve kültür hayatında önemli bir yer tutmuştur. Bir taraftan ekonomik hayatın işleyişinde madenlere geniş ölçüde ihtiyaç duyulmuş, diğer taraftan maden işletmeleriyle teknolojilerin geliştirilmesi için çaba sar-fedilmiştir. Madenlerin toplum hayatın-daki rolü bununla da sınırlı kalmamış, üretilen madenler ev eşyasından süslemeye, alışverişten sanata kadar geniş bir alanda günlük hayatta kullanılan çeşitli tüketim mallarına dönüştürülerek uygarlık tarihi açısından belirgin etkiler bırakmıştır.İslâm'ın klasik çağında ziynet eşyası olarak altın ve gümüş, dinar, dirhem ve diğer madenî paraların üretiminde altın. gümüş ve bakır madenleri yoğun bir şekilde kullanılıyor; askerî araçlar ve gereçler başta olmak üzere günlük hayat, ticaret ve sanat hayatı için gerekli üretimlerin yapılabilmesine imkân veren demir, kurşun, çinko gibi madenler o günkü İslâm coğrafyasının çeşitli bölgelerinden çıkartılıyordu. O dönemde meselâ Kızıl-deniz'in batı ve doğu kıyılan ile Yukarı Nil havzasında, Ustrûşene çevresinde altın; Endülüs, Kuzey İran ve Orta Asya'da gümüş yataklarının bulunduğu; Endülüs, Batı Cezayir, Güney Hazar, Azerbaycan, Fars ve Mâverâünnehir'in

70 Kurtubî, 111, 32571 Yahya b. Adem, s. 112-1 i 3; Ebû Ubeyd Kasım b. Sellâm, s. 576-57872 Sahnûn, I, 287-288; İbn Rüşd, I, 2 i 973 Mâverdî, s. 198; Şirbînî, I, 39474 Ebû Yûsuf, s. 23-25,38-49, 57-58; Yahya b. Âdem, s. 23; Mâverdî, s. 17475 el-En'âm 6/14176 Sahnûn, I, 28877 Abdürrezzâkes-San'ânî, IV, 116; XI, 1278 el-Emuâl, s. 42879 Neve-vî, VI, 75-8280 Se-rahsî, II, 21281 Yahya b. Âdem, s. 30; Mâverdî, s. 19882 Yahya b. Âdem, s. 30; Şafiî, IV, 42; Şirbînî, 1, 39483 ibn Bâbeveyh, II, 21; Ebû Ca'fer et-Tûsî, IV, 122

bakır madeni; Belh, Yukarı Mezopotamya, Anadolu, Doğu Cezayir ve Endülüs'ün kurşun madeni yönünden ihtiyaca cevap veren bir zenginliğe sahip olduğu kaydedilir. Hem Endülüs hem Derbend, Musul, Fars, Horasan, Fergana, Kirman gibi Doğu İslâm dünyası zengin demir yataklarına sahipti. İstahrî, İbn Hav-kal, Bîrûnî, Şerif el-İdrisî, Tîfâşî, Zekeriy-yâ b. Muhammed el-Kazvînî, Ebü'1-Fidâ gibi İslâm coğrafyacılarının eserleri maden yatakları ve madenlerin elde ediliş usulleri hakkında önemli bilgiler içerir.84 Öte yandan mimariden ev eşyasına, alet ve edevata, süsleme sanatına ve günlük kullanım araçlarına kadar maden sanatının İslâm toplumlarının kültür ve sanat hayatında işgal ettiği yeri ve taşıdığı önemi konu alan literatürün sayısı da azımsanmaya-cak ölçüdedir.85

Bibliyografya :

el-Muüatta\ "Zekât", 9, "'Ukül", 27; Buhâri, "Zekât", 66, "Diyar.", 28-29; Müslim, "Hudûd", 45-46; İbn Mâce. "Rühûn", 17; Ebû Dâvûd, "İmâre", 35-36,40, "Diyât", 27; Tirmizî. "Ahkâm", 39; Ebû Yûsuf, KiLâbü'l-Harâc, Kahire 1352, s. 23-25, 38-49, 57-58, 61-62, 95-97, 103, 110; Yahya b. Âdem. Kitâbü't-Harac (nşr Ahmed b. Şâkir), Kahire 1384/1964, s. 23, 27-31, 43-47, 55-58, 73, 86-96,112-113; Şafiî, et-Um, Kahire 1388/1968, İV, 42-46, 144; Abdürrezzâkes-San'ânî, el-Muşannef(nşr. Habîbür-rahman el-Arzamî), Beyrut 1391/1972, IV, 116; XI, 12; Ebû Ubeyd Kasım b. Sellâm, el-Emuâl, Kahire 1396/1976, s. 347-381, 423, 425-432, 576-578, 684-685; Sahnûn, el-Müdeuuene, 1, 287-289; ]V, 272-274; VI, 195; İbn Bâbeveyh, Men lâ yahduruhü'l-fakıh, Tahran 1390, II, 21; 111, 151; Mâverdî, el-Ahkâmü's-su.ltânİyye, Kahire 1387/1966, s. 174-198; Ebû Ya'Iâ el-Ferrâ, el-Ahkamü's-sut$âniyye, Kahire 1387/1966, s. 112, 127-128, 212-217, 221-222,236; Ebû Ca1-fer et-Tûsî, Tehzîbü'l-ahkâm (nşr. Seyyid Hasan el-Mûsevîel-Harsân), Tahran 1390, IV, 22, 121-124, 140; VI!, 152;Serahsî, el-Mebsût, II, 211-216; XIV, 42-43; XXX, 190; Kâsânî. Bedâ'i1, Beyrut, ts., II, 65-68; VI, 193-195; İbn Rüşd, Bi-dâyetü'l-rrulclehidr\, 219, 266; İbn Kudâme. e/-Muğnîr Beyrut, ts., IV, 201; VI, 156-165,184; Kurtubî, el-Câmi', II!, 178, 321-328; VIII, 4-5; Nevevî, ei-Mecmüc, Kahire, ts., VI, 74-83; Abdullah b. Yûsuf ez-Zeylaî, Naşbü'r-raye, Beyrut 1973, II, 282-283; Heysemî, Mecma'u'z-zeuâ'id, VI, 8; Bedreddin el-Aynî, 'ümdetü'l-kâri, Beyrut, ts. (Dâru ihyâi't-türasi'l-Arabî), İ, 372; IX, 99-104; İbnü'\-Hümâm, Fethu'l-kadîr (Kahire), II, 178-185; X, 3-4; Alâ b. Hüseyin e!-Beyhaki. Ma'dinü'n-neoâdir fî ma.crifeti'l-ceuâhir[nşr. M. Îsâes-Sâlihiyye). Kuveyt 1405/1985, neşrederin girişi, s. 12-18; İbn Nüceym, el-Bahrü'r-râ'ik, II, 53, 252-254; VIII, 239-240; Şirbînî, Muğni'I-muhtâc, I, 394-395; il. 327, 373; Şevkânî, Ney-lü'l-eutâr, IV, 166; V, 349; İbn Âbidîn, Reddü'l-mu/ıfâr (Kahire), VI, 434; Azîmâbâdî. 'Aunü'l-ma'büd, VIII, 311-316, 341-342; IX, 176. 370; Abdülhay el-Kettânî. et-Terâtibü'l-İdârİyye, 111, 73-75, 165-179; Ahmed Refik [Altınay], Osmanlı Devrinde Türkiye Madenleri, İstanbul 1931; F. Lokkegaard, Islamic Taxaüon in the Classic Pen'od,Copenhagen 1950,s. 14-16,51, 59;Ab-düikerîm Zeydân, Ahkâmü'z-zimmiyyîn oe'l-müste'menîn, Bağdad 1963, s. 162; Salih Tuğ, İslâm Vergi Hukukunun Ortaya Çıkışı, Ankara 1963, s. 29-30, 53, 60, 86; M. Cevâd Mağniye. Fıkhü'l-İmâm Ca'fer eş-Şâdık, Beyrut 1965, II, 113, 133; V, 55; Cevâd Ali, el-Mufaşşal, V], 511-523; Muhammed Hamîdullah. et-Veşâ'iku's-si-yâsıyye, Beyrut 1389/1969, nr. 66, 181-182, 186, 222-224; a.mlf., "Ortaçağda Müslümanların Petrol Hakkında Bilgileri" (trc. İhsan Süreyya Sırma), Diyanet Gazetesi, VI/122, Ankara 1975, s. 7, 15; Selim A. Sıddîkî, İslâm Deuletİn-de Mali Yapı (trc. Rasim Özdenören), İstanbul 1972,s.3O, 115-118, 132-133; M. A. Mennân, İslâm Ekonomisi (trc. Bahri Zengin - Tevfik Ömeroğiu), İstanbul 1976, s. 346, 387, 404-405; N. P. Aghnides. Mohammedan Theories of Finance, Lahore. ts., s. 393; M. Bakır es-Sadr. islâm Ekonomi Doktrinlere. Mehmet Keskin -Sadettin Ergün). İstanbul 1978, s. 343-344, 360, 464-465, 476-477; M. Fethî Ivazullah. el-İnsân ue'ş-şervâtü't-ma'diniyye, Kuveyt 1400/1980, s. 61-80; Hamza Aktan, İslâm'da Madenlerin Hukuki Statüsü, Erzurum 1986; Mahmûd el-Muzaffer, eş-Şervetü'l-ma'diniyye ve hukü-ku'd-deuie ve'l-ferd fthâ, İskenderiye 1410/ 1990; Abdurrahman M. Abdülkâdir, Temellükü't-arâzt ve iktâ'u'1-me'â.din. Kahire 1413/ 1993;E. Asthor, "Macdin (EconomicAspects)", EP (İngl, V, 964-967; A. Y. al-Hassan - D. R. HiII. "Macdin (MiningTechnology)", a.e., V, 967-973; R. Murphey, "Macdin (Mineral Exploitation in the Ottoman Empire)", a.e., V, 973-985; Eva Bear, "Ma'din (İn Islamic Art)", a.e., V, 985-993; "Ma'din", Mu.F, XVIII, 192-200. Hamza Aktan

MÂDER-İ MEVLÂNÂ TEKKESİ 86

MADRAS

Hindistan'ın Tamil Nadu eyaletinin merkezi olan şehir.

84 Alâ b. Hüseyin el-Beyhaki, neşredenîn girişi, s. 12-18; M. Fethî [vazullah, s. 61-80; ö2 (İng. ], V, 964-97385 L. A. Mayer, Islarnic Metal-ıvorkers and Their Work, Geneva 1959; Muhammed Abdülazîz Merzûk, el-Fünû-nü'z-zuh.rufiyyelü'1-İslâmiyye fî Mışr kable'l-Fâümiyyîn, Kahire 1974;e/-Fü-nûnü'z-zuhrufiyyetü'l-İslâmiyye ft'l-caş-ri'l-'Oşmânî, Kahire 1974; el-Fünûnü'z-zuhrufıyyetü-'l-İslâmiyye fı'l-Mağrib ve'l-Endelüs, Beyrut, ts. Dârü's-sekâfe; Ceza Fehervarİ, Islamic Metalıvork, London 1976; Ülker Enginsoy, İslâm. Maden Sanatının Gelişmesi, İstanbul 197886 bk. Karaman Mevlevîhânesi

Hindistan'ın güneybatısındaki Bengal körfezinin Koromandel kıyısındadır. 1996'-dan beri resmî adı Chennai olan şehrin tarihî adı Madras hakkında ileri sürülmüş iki etimoloji teklifi bulunmakta ve bunların birincisinde, en eski haritalarda Madrasapatanam şeklinde görülen ismin bölgeye ilk yerleşen müslüman denizcilerin kurdukları köyün medresesine nis-bet edilen adından, ikincisinde ise mahallî bir liderin isminden 87 geldiği belirtilmektedir.88

Madras, İngiliz Doğu Hindistan Şirke-ti'nin yarımadada geliştirdiği İlk büyük şehirdir. Chandragiri racasından kiralayarak buraya St. George adı altında küçük bir kale ve ticaret limanı inşa eden İngi-lizler"den önceki dönemlerde önemsiz olduğu, Güneydoğu Hindistan'ı gören İbni Battûta'nın buradan bahsetmemesinden anlaşılmaktadır. Özellikle XIX. yüzyılda Hindistan'daki İngiliz sömürgeciliğinin en büyük idarî ve iktisadî merkezlerinden biri haline gelen Madras, 16S3'e kadar daha önce burayı ele geçiren Java'daki Bentem Sultanlığı'na bağlı kaldı. Evreng-zîb döneminde Bâbürlüler şehri kuşattı-larsa da alamadılar (1702). 1741 "de Ma-ratalar'm hücumundan kurtulan Madras 1743'te Fransizlar'ın, 1746'da tekrar İn-gilizler'in eline geçti. 1758'deki iki aylık yeni bir Fransız işgali hariç 1947'ye kadar onların hâkimiyeti altında yaşadı. Bu arada iki defa Fransızlarla iş birliği yapan Meysûr Sultanı Haydar Ali Han'ın saldırısına mâruz kaldı. Başlangıçta Madras'ın bir yerleşim merkezi olarak seçiminin ekonomik sebeplerden çok stratejik sebeplere dayandığı görülmektedir. Önce-leri ulaşım ve liman imkânları açısından karşılaşılan coğrafî güçlükler XIX. yüzyılda gelişen teknoloji sayesinde kısmen aşılmış ve şehir, bölgenin siyasî ve askerî merkezi olmasının yanında Güney Hindistan'daki sömürge hükümetinin ekonomik faaliyetlerinin de merkezi haline gelmiştir. Böylece yeniden yapılanmaya başlayan Madras kaçınılmaz biçimde çok sayıdagöçmeni kendine çekmiş ve okulları, bürokrasisi, sanat etkinlikleri ve çeşitli kurumlarıyla İngiliz kültürünün Hindistan'daki başlıca temsilcilerinden birini oluşturmuştur. Ancak Madras, XIX. yüzyılın sonlarından itibaren Hint milliyetçiliğinin de geliştiği önemli şehirlerden biri ve bunun yanı sıra Tamil milliyetçiliğinin merkezi durumundadır: nitekim Hintli devlet adamı Raciv Gandhi 1991 yılında burada uğradığı bir suikast sonucu ölmüştür.Bugün her türlü ulaşım imkânlarıyla Hindistan'ın diğer büyük şehirlerine bağlantısı bulunan Madras bölgenin geleneksel kültür ve sanat merkezidir ve bünyesinde 1857'de kurulan üniversiteden başka teknoloji enstitüsü, devlet müzesi, müzik akademisi ve film stüdyoları gibi kuruluşları da barındırmaktadır. Aynı zamanda Önemli bir sanayi merkezi olan Madras'ta otomobil, bisiklet, çimento, demir ve tekstil 89 sanayileriyle dericilik çok gelişmiştir. Hindistan'daki en eski Anglikan kilisesi de 90 buradadır.Madras Delhi, Bombay ve Kalküta'dan sonra Hindistan'ın en büyük dördüncü şehridir; eski kesiminin (İngilizler'in yaptırdığı kale ve çevresi) kuzey ve kuzeybatısındaki sanayi tesisleri, batı ve güneyine doğru genişleyen mahaileleriyle 172 km2'lik bir alana yayılmıştır 91 nüfusu (2001) 4.216.268'dir. Çoğunluğunu Tamil dili konuşanların meydana getirdiği Hanefî mezhebine mensup müslümanların şehrin nüfusunun yüzde 12'si civarında olduğu tahmin edilmektedir.

Bibliyografya :

W. S. N. Krishnaswami. Old Madras, Madras 1965; Muhammed Hüseyin Nainar, Arab Geog-rapher's Knoıuledge of Sourthern Indİa (ed. Fuat Sezgin), Frankfurt 1993, s. 36; P. Rajara-man, Chennai Through the Ages, Chennai 1997; J. P. P. Moore, PoliÜcalEuolutİon ofMus-lims of Tamil Nadu and Madras, Delhi 1997; Besim Darkot, "Madras", İA,VII, 136-137;A. D. W. Forbes. "Madras", EP (İng.], V, 1122-1123; S. N. Basu, "Madras", Encyclopedia of Asian History, New York 1988, II, 455; R. P. Agaravral!. "Madari Community of India", En-cyclopaedia of the World Muslîms (ed. N. K. Singh-A. M. Khan}, Delhi 2001, 111,859-862. Azmi Özcan

MA'DÛD 92

MA'DÛM

Var olmayan anlamında fe'sefe ve kelâm terimi.93

87 Mandarâdzu Mandarajapattan88 El2 İng. V, II2289 özellikle "madras" adı verilen pamuklu kumaş90 St. Mary's, 168091 metropolün tamamı 1.170 km292 bk. Adedî93 bk.Adem;Vücûd

Ebii'l-Hüseyin el-Hayyât'a (ö. 300/913) atfedilen, hudûsu anında cisim olma vasfı sabit olan bir varlığın yokluk halinde de o vasfa sahip olması gerektiği düşüncesine dayanan akım.94

MAGLAYLİÇ, İBRAHİM EFENDİ

(1861-1936) Bosnalı âlim, siyaset adamı.25 Nisan 1861 'de Banyaluka'da (Bosna -Hersek) doğdu. Babası Banyafuka'da Mag-layliç ailesinden Hacı İsmail Ağa'dır. İlk öğrenimini tamamladıktan sonra Ban-yaluka Medresesi'ne girdi. Burada özellikle İsmail Üskübî'nin derslerine katıldı. Bosna- Hersek'in 1878'de Avusturya -Macaristan Krailığı'na ilhakına karşı koyan direnişçiler arasında bulundu ve aynı yıl tutuklanarak Avusturya- Macaristan Krallığı'nın kuzey bölgesinde bulunan OIomouc toplama kampına gönderildi. Birkaç ay tutuklu kalıp memleketine döndü ve hemen ardından öğrenimini sürdürmek için İstanbul'a gitti (1878). Burada dokuz yıl dinî ilimleri tahsil etti. Manisalı Emin Efendi, Priştîneli İbrahim Efendi ve Üçmihraplı Hafız İbrahim Efendi gibi hocalardan ders aldı.1887'de ülkesine döndükten sonra Banyaluka'daki Feyziye Medresesi'ne hoca ve yönetici olarak tayin edildi. Bu görevinin yanı sıra 1898'de Banyaluka'daki rüşdiye okulunun idareciliğini de üstlendi. 1914 yılında Tuzla müftülüğüne getirilince öbür görevlerinden ayrıldı. 1918'de yeni kurulan Krallık Yugoslavyası'ndaki müslümanların siyasî, içtimaî ve dinî problemlerini çözmek amacıyla Bosna-Hersek'te arkadaşlarıyla bir siyasî parti oluşturmaya çalıştı. 1919'da kurulan Ju-goslovenska Muslimanska Organizacija (Yugoslavya Müslüman Teşkilâtı) adlı siyasî partinin ilk başkanı seçildi. 1920'deki parlamento seçimlerinde milletvekili oldu. 1922'de partide anlaşmazlık çıkınca Ju-goslovenska Muslimanska Narodna Organizacija (Yugoslavya Müslüman Halkı Teşkilâtı) adıyla ikinci bir parti kurdu. Ancak partisi seçimlerde başarısız olunca Maglay-liç'in siyasî hayatı sona erdi. Tuzla müftülüğü görevi 192S yılına kadar sürdü, aynı yıl Banyaluka müftülüğüne getirildi ve 1929'da emekliye ayrıldı.11 Haziran 1930 tarihinde toplanan Krallık Yugoslavyası Seçim Meclis Başkanlığı tarafından Diyanet İşleri başkanı (reîsülulemâ) seçildi. 30 Eylül i 930'da Bel-grad'daki Bayraklı Camii'nde bu münasebetle düzenlenen resmî törende Yugoslavya Kralı I. Aleksandar, devlet ricali ve diplomatlar da bulundu. Böylece Yugoslavya Diyanet İşleri Başkanlığı Saraybos-na'dan Belgrad'a taşınmış oldu. 1932'de reîsülulemâ sıfatıyla Saraybosna'ya geldi ve burada tertiplenen 400. Gazi Hüsrev Bey Camii ve Medresesi törenlerine katıldı. 14 Mart 1936'da Yugoslavya kralının talimatıyla emekliye sevkedildi. Hemen arkasından Banyaluka'ya dönen Maglay-liç 16 Eylül 1936'da vefat etti ve Gazanfer Camii'nin yanına defnedildi.Arapça ve Türkçe bilen Maglayliç, I. Dünya Savaşı'ndan sonra kurulan ilk Krallık Yugoslavyası döneminde müslü-man halkın dertlerini dile getirmek için Makedonya, Kosova ve Bosna-Hersek bölgelerini dolaşıp bu konuda Belgrad'da-ki resmî yetkililere raporlar sunmuştur. Bu raporlar, I ve II. Dünya savaşları arasında müslümanlann durumunu göz önüne seren önemli belgeler sayılır. Siyasî kişiliğinin ön planda olması ve onun başkanlığı döneminde reîsülulemâ makamının Belgrad'a taşınması bir kısım çevreler tarafından ağır biçimde eleştirilmiştir.Maglayliç'în kaleme aldığı eserler hakkında kaynaklarda bilgi yoktur. Onun reîsülulemâ olduğu dönemde Glasnik VIS adlı o dönemde Gtasnik Vrhounog Vjerskog Starjesinstva Islamske Vjerske Zajednice adıyla tanınan) derginin İlk sayılarının çıktığı görülmektedir. Bu dergide yayımlanan makaleleri şunlardır: "Prva Rijec" (ilk söz) 95 "Bajramska Cestitka Muslimanima Kraljevine Jugoslavije 96 "Sustîna Vjere" (dinin mahiyeti) 97 "Va'z u Begovoj Dzamiji" (Begova Camii'nde vaaz) 98 "Cestitka Kurban-Bajrama Muslimanima Kraljevine Jugoslavije 99 100Mevludi âerif" (mevlid-i şerif) 101 "Cestitka Kurban-Bajrama" (kurban bayramı tebriği) 102 "Muslimani Kraljevine Jugoslavije" (Krallık Yugoslavyası müslümanlan) 103 "Ramazanska Cestitka Muslimanima Kraljevine Jugoslavije" (Krallık Yugoslavyası müslümanlarına ramazan tebriği). 104

Bibliyografya :

Zejnil Fajid, "Maglajlic, ibrahim Hafız Hadzi", Bibtiografija Glasnika Vrhounog Islamskog Starjesinstua u

94 bk. Hayyât, Ebü'l-Hüseyin95 Sarajevo 1933,1/1, s. 1-496 Sarajevo 1933. 1/2, s. 1-497 Sarajevo 1933,1/3, s. 1-598 Sarajevo 1933,1/4-5, s. 63-7099 Krallık Yu-goslavyası müslümanlarına kurban bay-ramıtebriği100 Sarajevo 1933, 1/4-5, s. 82-84101 Sarajevo 1933,1/7, s. 1-3102 Sarajevo 1934, 11/4, s. 185-188103 Sarajevo 1934, İI/11, s. 578-579104 Sarajevo 1934,11/12, s. 673-675

SFRJod 1933. do 1982. Godine, Sarajevo 1983, s. 129-130; Ferhat Seta, Reis-ui-uteme u Bosni İ Hercegoüİni i Jugosiauiji od 1882. do 1991. Godine, Sarajevo 1991, s. 39-40; Mustafa Ceman, Bibliografija BoSnjacke Knjizeunosti, Zagreb 1994, s. 167 (nr. 4392); Mahmud Traljic, IstaknuÜ Bosnjaci, Sarajevo 1998, s. 178-182; "Merhum Hadzi Hafız ibrahim Ef. Maglajlic", Giasnik VIS, İV/1 Of 1936), s. 382-383. Muhammed Aruçi

MAGOSA

Kıbrıs'ta bir liman şehri.Kıbrıs adasının doğusunda Poyraz (Cape Greko) ve İlya (Cape Elea) burunları arasında kalan körfezde (Magosa körfezi) yer alır. Mısır Kralı Ptolemy II. Philadelphus (m.ö. 308-246) tarafından kurulduğu söylenen şehir Eskiçağ ve Erken Ortaçağ'Iar-da Roma, Bizans ve İslâm hâkimiyeti ai-tında kaldıktan sonra 1192 yılında Lusignan Kralliği'nın hâkimiyetine geçti. Uzun yıllar, yakınındaki daha eski bir yerleşim merkezi olan ve Özellikle Romalılar zamanında Costantia adıyla büyük bir metropole dönüşen tarihî Alasya şehrinin gölgesinde küçük bir köy olarak kaldı. 1291'-de Filistin'deki Akkâ şehri Memlükler'in eline geçince buradan gelen göçmenler sayesinde kısa sürede büyüdü. XIV. yüzyıl başlarından itibaren nüfusunun ve liman faaliyetlerinin artmasıyla gelişmeye başladı. Doğu Akdeniz ticaretinde stratejik Önem kazandı. 1373'te Cenevizlilerin işgaline uğradı ve 1464'e kadar onların yönetiminde kaldı. 1489 yılında buraya hâkim olan Venedikliler Lefkoşe'yi idarî, Magosa'yı askerî başşehir olarak kullanmayı tercih ettiklerinden şehri çevreleyen surları onararak muhkem bir kale haline getirdiler. Kale surları Ortaçağ askerî mimarisinin en güzel örnekleri arasında sayılır. Özellikle Othello Kulesi. Shakespeare'in aynı adlı tiyatro eserinden sonra çok meşhur olmuştur.978 (1570) yılında Kıbrıs'ın fethine girişen Osmanlılar, Magosa'yı Lefkoşe'nin fethinden ancak on bir ay sonra 9 Rebîülevvel 979'da (1 Ağustos 1571) çetin bir kuşatmanın ardından ele geçirebildiier. Os-manlılar'ın Lefkoşe'yi tekrar merkez yapmaları Magosa'nın önemini azalttı. Seyyah raporları, daha Venedikliler zamanında limanın ticarî önemini kaybetmeye başladığını ortaya koyar. Osmanlılar da tıpkı Venedikliler gibi Magosa'yı bir ticaret limanından çok askerî amaçlarla ve donanma üssü olarak kullanmayı tercih ettiler. Fethin ardından bir sancak ve kaza merkezi yapılan Magosa'ya fetihten hemen sonra bir kadı, bir dizdar ve bir kethüda tayin edildi. Tanzimat dönemine kadar şehir yönetiminde önemli bir değişiklik olmadı, bu tarihten sonra mahallî idare reformları uygulandı. Adanın savunması için stratejik önemde bulunduğundan şehrin kalesi onarıldı ve buraya azeb, cebeci, topçu gibi çeşitli sınıflardan 1108 muhafız yerleştirildi. Daha sonra kale hapishane olarak kullanıldı, Nâmık Kemal gibi pek çok ünlü kişi burada alıkonuldu. Şehir askerî bir merkez olma hüviyetini Osmaniı hâkimiyeti boyunca korudu. 1878 yılından itibaren adanın yönetimini ele geçiren İngilizler de burayı askerî bakımdan önemli buldular ve II. Dünya Savaşı'n-da ve sonrasında donanma üssü haline getirdiler. Ancak bu durum sur dışında Maraş (Varoşa) adıyla yeni bir merkezin gelişmesine de zemin hazırladı. 1974'te Türkiye'nin adaya müdahalesi neticesinde Magosa Türk kesiminde kaldı ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti'nin bir şehri oldu. 13 Şubat 197S'te Gazi unvanıyla anılmaya başlandı. Ancak Maraş bölgesi bir müddet sonra boşaltıldı.Magosa'nın ekonomik ve sosyal durumu dönemlere göre farklılıklar arzeder. 1211 'de şehri ziyaret eden W. von 01den-burg burasını iyi bir liman, 1322'de Man-daville ise her din ve ırktan insanın ziyaret ettiği dünyanın en başta gelen ticaret şehri olarak nitelendirmiştir. Ludolf von Suchen (1350), çok sayıda zenginin yaşadığı ve her taraftan gelen hacı ve tüccarın buluştuğu bir yer olması sebebiyle dünyadaki bütün şehirlerin en zengini olduğunu yazmıştır. Ancak daha sonra buraya gelen seyyahlar, 1363 yılından itibaren Cenevizlilerin saldırılan sonucu meydana gelen tahribat, tekelci zihniyet yüzünden sadece vatandaşlarına ticaret izni vermeleri, bundan dolayı birçok zenginin Lefkoşe'ye göç etmesi. Lusignanlar'ın Larnaka'da tüccarlara daha cazip imkânlar sağlamaları gibi sebeplerle şehrin ticaret limanı olarak önemini yavaş yavaş yitirmeye başladığını belirtirler. 1394'te Magosa'ya gelen Martoni şehrin büyük meydanlara ve güzel evlere sahip olduğunu, ancak Cenevizliler yüzünden üçte birinin iskân edilmediğini ve evlerinin tahrip olduğunu kaydeder. Aynı seyyah, şehrin surlarının güzellik ve sağlamlığından ve buradaki yün işçiliğinden övgüyle söz etmekle birlikte eski Magosa'nın daha canlı ve kalabalık olduğunu belirtir.XV. yüzyılda gerek Venedik'in gerekse Memlükler'in şehre sayısız akınlar düzenlemesi Magosa'nın çöküşünü hızlandırdı, Venedikliler'in buraya Korfu, Mora ve diğer Venedik topraklarından nüfus nakletmek suretiyle canlandırma çabalan da kaderini değiştirmedi. Pero Tafur (1435), Loredan (1476), Felix Fabri (1483) ve Locke (1533) gibi pek çok seyyah bu dönemde, bir zamanlar Akdeniz'in incisi olan Magosa'nın özellikle kötü hava şartları ve salgınlar yüzünden hızla nüfus kaybettiğini ve harap olduğunu yazar. Bununla birlikte fetih sonrasına ait Osmanlı resmî kayıtlan, Magosa'nın durumunun seyyahların çizdiği karamsar tablodan çok daha iyi olduğuna işaret eder. Bu arada 980'de (1572) yapılan nüfus ve arazi sayımı, Magosa'nın uzun süren kuşatma sırasında bile Lefkoşe kadar etkilenmediğini gösterir. Venedik kaynaklarında 1560 yılı nüfusunun Lefkoşe'nin yarısı kadar olduğu belirtilen Magosa 1572'de Lefkoşe'nin beş altı katı nüfusa sahipti. Magosa'da yirmi mahallede 1193 hâne (yaklaşık 6000 kişi) vardı. Ayrıca kayıtlardan henüz bütün nüfusun hıristiyan ve Rum olduğu, sadece altı hanenin Cemâat-i Yahûdiyân olarak kaydedildiği anlaşılmaktadır. 1573'-te güvenlik gerekçesiyle alınan bir karar üzerine sur içinde sadece müslüman nüfusun ve askerlerin oturmasına müsaade edilmesiyle hıristiyanlar şehrin 1 km. kadar güneyindeki Varoşa köyüne (yeni Maraş) taşındı. Burası zamanla gelişerek Magosa ile bütünleşti.

Fetihten sonra Kıbrıs'a sürgün yoluyla Anadolu ve Suriye'den yapılan nüfus nakliyle Magosa'nın nüfusuna önemli oranda müslüman da eklendi. Müslüman nüfusun kaydedilmediği cizye defterlerinde şehrin hıristiyan nüfusunun zamanla çok azaldığı dikkati çeker.105 Bu düşüşün sebebi, 1589 sonrasında birkaç defa karşı karşıya kaldığı salgın hastalıklar ve depremler olmalıdır. Tanzimat döneminde yapılan sayımda (1850) şehirde 807 hâne tesbit edilmiş olup bunun 177 hanesi müslümandı. Yine bu sayımda yetişkin erkek sayısı müslüman 354 ve hıris-tiyan 1373 olmak üzere toplam 1727 olarak bulunmuştu (tahminen toplam 3500 kişi). 1881 yılında İngilizler'in yaptığı sayımda ise Magosa'nın toplam nüfusu (Maraş dahil) 2609 hâne olup bunun 1848 i Rum (% 71), 727'si müslüman (% 28), yirmi ikisi Mârûnî idi. Ayrıca altı Katolik Latin, altı Protestan, bir Ermeni vardı. Bu tarihten sonra nüfusunda sürekli olarak artış görülmektedir. 1891 'de 835'i müslüman olmak üzere 3367 olan hâne nüfusu 1900'de 856'sı müslüman olmak üzere 3825'e yükseldi. 1960 yılında şehrin nüfusu 24.506 Rum, 6120 Türk ve 4148 diğerleri olmak üzere 34.774 olarak tesbit edilmiştir. 1980'de sadece Türkler1 den ibaret olan nüfusu 19.428 idi.Şehrin limanı, Osmanlılar devrinde önemini kaybetmekle beraber hiçbir zaman tamamen tüccarlardan soyutlanmadı; seyyah raporlarında da belirtildiği gibi burası her dönemde ticaret gemileri ve balıkçılar tarafından kullanıldı. Heyman XVIII. yüzyıl başlarında burayı adadaki en iyi liman olarak tanımlar. 1838Tde Edward Pococke adlı seyyah Magosa'da ticarî etkinliğin az olduğunu, ancak bunun pazardaki ucuzlukla bağlantılı bulunduğunu nakleder. 1889 tarihli bir rapora göre Magosa Limanfndaki kırk sekiz tekne otuz dört çeşit balıktan bol miktarda tutmaktaydı. Gerek İngiliz yönetimi sırasında gerekse yeniden Türk idaresine geçtikten sonra şehir gelişmesini sürdürerek artık modern bir sanayi ve eğitim merkezine dönüştü. Bugün ithalât ve ihracat kapısı olarak Magosa ülke ekonomisinde hayatî bir fonksiyon üstlenmektedir. 1985yılı istatistiklerine göre limanı yirmi farklı ülkenin tüccarları kullanarak 141.651.000 dolar ithalât, 45.803.000 dolar ihracat gerçekleştirmişlerdir. Aynı yıl 88.000 civarında yolcunun giriş-çıkış yaptığı liman 400.000 tonluk bir işlem hacmine ulaşmıştır.Magosa'da fethin ardından kurulan ve sayıları hızla artan vakıflar, usulsüz olarak Rumlar'a verilinceye kadar müslümanla-rın sosyal ve ekonomik kalkınmasına hizmet etmiştir. Bunlar arasında Lala Mustafa Paşa ve Abdullah Paşa vakıfları önemlidir. Devletin açtığı okullarla birlikte 1800'den sonra şehirdeki sıbyan okullarının sayısı sekize ulaşmıştır. Diğer Türk okullarıyla beraber 1878'de eğitim kurumu sayısı on iki olarak tesbit edilmişti. İngiliz yönetiminde eğitim alanındaki yeniden yapılanma çerçevesinde burada bir rüşdiye ile (kuruluşu 1910-1911) Magosa Nâmık Kemal Lisesi açılmıştır. 1974 sonrasında Magosa'daki eğitim kurumlarında oldukça belirgin bir artış oldu. Bugün Kıbrıs'ın en iyi yüksek öğretim kurumlarından biri olan Doğu Akdeniz Üniversitesi burada bulunmaktadır.Günümüzdeki adı Gazimagosa olan şehir sur dışında modern mahalleler halinde genişlemiştir. Şarap üretimi ve dokumacılık başlıca sanayi kollarıdır. Nüfusu 31.286 (1996) olan şehir, Anadolu kıyıları ile Mersin-Gazimagosa arasında çalışan feribot seferleriyle irtibatlıdır. Magosa'nın önemli tarihî eserleri arasında Othello Kulesi'nin de üzerinde bulunduğu tarihî surlar, fetihten sonra onarılarak Lala Mustafa Paşa Camii'ne dönüştürülen Saint Nicholas Katedrali, 1571 yılından beri Sinan Paşa Camii olarak hizmet veren Saint Peter ve Saint Paul Kilisesi ile Osmanlılar'ın hapishane ve karakol olarak kullandıkları eski Lüzinyan sarayı sayılabilir. Magosa'nm dışında eski Alasya şehrinin harabeleri Roma Tiyatrosu, Zeus Tapınağı ve Gymnasium gibi pek çok antik eseri içinde barındırır.106

Bibliyografya :

C. D. Cobham, Excerpia Cypria: Materials for a History ofCyprus, iDith an Appendix on the Bibiiography of Cyprus, Cambridge 1908, s. 14, 22, 31, 55-57, 175-176, 236, 241-242, 254-255, 412, 435; G. Mariti. Trauels İn thelsland ofCyprus, Cambridge 1909, tür.yer.; Sir H. Luke, Cyprus under the Turks: 1571-1878 [Oxford ]921|, Oxford 1989, tür.yer.; G. Jeffery, Cyprus Monuments. Hİstorical and Archİtectural Build-İngs. Famagusta Fortress in theSixteenth Cen-tury, No. 5, Nicosia 1933; Theophilus A. H. Mo-gabgab, Supplementary Excerps on Cyprus or Further Materials fora History ofCyprus, Nicosia 1941, 1943, 1945, tür.yer.; N. Banescu, Le dedin de Famagousta. Fin du royaume de Chypre. riotes et documents, Bucharest 1946; C, A. Wood. A History of the Levant Company, London 1964, tür.yer.; Halil Fikret Aiasya. Kıbrıs Tarihi ue Kıbrıs'ta Türk Eserleri, Ankara 1964, tür.yer.; Halil İnalcık, "Kıbrıs'ta Türk İdaresi Altında Nüfus", Kıbrıs ue Türkler, Ankara 1964, s. 27-59; Th. Papadopoullos, Social and Hislor-icatData onPopulation; 1570-1881, Nicosia 1965, tür.yer.; E. de Lusignan, Descripüonde toute ['İsle de Cypre, Famagusta 1968, tür.yer.; Cengiz Orhonlu, "Osmanlı Türklerinin Kıbrıs Adasına Yerleşmesi 1570-1580", Milletlerarası Birinci Kıbrıs Tetkikleri Kongresi: Türk Heyeti Tebliğleri, Ankara 1971, s. 91-98; H. J. Kornrumpf, An Historical Gazetteer ofCyprus (1850-1987) LDİth Notes on Population, Frankfurt 1990, tür.yer.; Kemal Çiçek. Zİmmis (Hon-Muslims) ofCyprus in theSharia Court: 1110/ 39 A.H./1698-1726 A.D. (doktora tezi, 1993}, Birmingham üniversity, tür.yer.; a.mlf., "Living Together: Muslim-Christian Relations İn Eigh-teenth -Century Cyprus as Reflected by the Shari'a Court Records", islam

105 1606'da 2000,1643'-te sadece 606 cizye mükellefi106 ayrıca bk. KIBRIS Mimari

and Christian-Muslim Relations, IV/1, Birmingham 1993, s. 36-64; R. C. Jennings, Christİans and Muslims in Ottoman Cyprus and the Mediterranean World, 1571-1640, New York-London 1993, tür.yer.; a.mlf.. "The Population, Taxation and Wealth in the Cities and Villages of Cyprus, According to the Detailed Population Survey (Defter-i Mufassal] of 1572", JTS, sy. 10(1986), s. 175-191; a.mif., "Black Slaves and Free Blacks in the Cities and Villages ofCyprus 1590-1640", JESHO, XXX (1987), s. 286-301; a.mlf., "Locust Problem in Cyprus", BSOAS, Ll/ 2 (1988), s. 279-313; a.mlf., "Maghöşüa", Elp-(İng.),V, 1171-1173; Ahmet C.Gaz\og\u, Kıbrıs' ta Türkler: 1570-1878, Lefkoşe 1994, tür.yer.; Yusuf Halaçoğlu. "Settlemenı Policies in Cyprus durîng the Ottoman Perİod", Cyprus Internationa! Symposium on Her Past and Present, Ankara 1994, s. 49-52; C. F. Becking-ham. "The Cypriot Turks", JRCAS, XL1Iİ/II (1956), s. 126-130; Halil Sahillioğlu. "Osmanlı İdaresinde Kıbrıs'ın İlk Yılı Bütçesi", TTK Belgeler, IV (1967), s. 1-34; Emel Esin. "Kıbrıs'ta Türk Devrinin İlk Eserleri Hakkında", TK, VIII/ 86 (1969), s. 126-129; Eşref Buharali. "Kibns'ta İlk Türkler veya Kıbrıs'ın Memlûk Hakimiyetine Girişi", TDA, sy. 95 (1995), s. 82-120. Kemal Çiçek

MAĞFİRET

Günahların Allah tarafından bağışlanması anlamında bir terim.Sözlükte "örtmek, gizlemek, birinin kusurunu ifşa etmeyip bağışlamak" mânasına gelen gafr (gufran) kökünden türemiştir. Allah'a nisbet edildiğinde "kulunun günahını Örtüp kusurunu bağışlaması" anlamına gelir.107 Râgıb el-İsfahânî, Allah'a izafe edilen mağfireti kulunu azap görmekten koruması şeklinde yorumlamıştır. Aynı kökten gelen istiğfar "kişinin kusurunun bağışlanmasını Allah'tan talep etmesi" demektir. İsfahânî'ye göre bu talebin hem söz hem fiille olması gerekir; aksi halde istiğfar kişiyi yalancı durumuna düşürür.108

Kur'ân-ı Kerîm'de mağfiret kökünden türeyen topiam 234 kelimenin 229'u Allah'a nisbet edilmiştir (gâfir, gafur, gaffar, gufran, mağfiret, istiğfar). Bunların kırk ikisi istiğfar kavramı etrafında şekillenmiş olup sonuç itibariyle Allah'ın bağışlayıcı niteliğine râcidir. Bu arada mağfiret kelimesi bir yerde "başkasının kusurunu görmeme" anlamında insana 109 yirmi yedi âyette de Allah'a nisbet edilmiştir.110 Mağfiret kavramı, Kur'an'ın yaklaşık 100 sûresinde yer almak suretiyle Allah'ın engin merhamet ve bağışlayi-cılığını ifade etmektedir. Ayrıca, "Şunu bilmelisin ki rabbinin bağışlayıcılığı engindir 111 gibi müjdeleyici beyanlardan başka mağfiret kavramının geçtiği âyetlerin çoğunda mağfiretle birlikte büyük ecir, nicelik ve nitelik açısından üstün değerli rızıkve cennetlerin verileceği beyan edilmektedir.İnsan ne kadar çaba sarfetse de kendi ölçüleri çerçevesinde bile ideal bir kişi olamaz. Hayatında yaratana ve yaratılmışlara karşı yanlış davranışlarda bulunmadığını kendi vicdanında kabul edecek birinin mevcudiyetini düşünmek kolay değildir. Bu açıdan bakıldığında en büyük saygıya lâyık olan Allah'ın kendisine karşı işlenen hataları affetmesi kişinin hayata bağlanmasını sağlamakta, ebedî âlem hususunda ümitsizliğe kapılmasını önle-mekte ve onu yapıcı bir psikolojiye yükseltmektedir. Bu konudaki âyetlerin genel muhtevasından anlaşılacağı üzere af-fedicilik geniş kapsamlı ilâhî bir vasıf olmakla birlikte gerçekleşmesi insanda bulunması gereken bazı niteliklere bağlıdır. Bunların başında tereddütsüz iman gelir. Birçok âyette buna yararlı davranışlar da(amel-isâlih) eklenmiştir. Enfâ! süresindeki âyetlerde (8/2-4) Allah katında yüksek dereceler, mağfiret ve tükenmez rız-kın vaad edildiği tereddütsüz imanın vasıflan şöyle sıralanmıştır: Allah'ın anılması halinde kalbin korkuya yaklaşan bir saygıya bürünmesi, Kur'an âyetlerine vâkıf olunduğu oranda imanın pekişmesi, Allah'a tevekkül edilmesi, namazın kılınması ve Allah yolunda harcama yapılması.Mağfiret kavramı hadis literatüründe de geniş bir yer tutmuştur. Wensinck'te bu kavramın geçtiği rivayetlerin kaynakları yirmi dört sütunu bulmaktadır.112 Ebû Zer el-Gifârî'den rivayet edilen kutsî bir hadise göre Cenâb-ı Hak, kendisinin özel olarak koruduğu kimseler hariç bütün insanların hatalı olduğunu bildirmiş, bu sebeple zâtından mağfiret dilenmesi halinde kusurları bağışlayacağını vaad etmiştir.113 İlgili hadislerde Hz. Peygamber'in belli şahıslar, muhacir ve ensar grupları ve bütün ümmeti için bağışlanma duasında bulunduğu nakledilmiştir.114

Kur'an ve sahih hadislerden oluşan nasiarda Allah'tan samimiyetle mağfiret dilenmesi halinde şirk dışındaki bütün günahların affedileceği belirtilmektedir. Bununla birlikte diğer bazı naslar göz önünde bulundurulduğunda kul hakkının bağışlanmayacağı anlaşılır, zira bu hakkın sahibi Allah değil kuldur. Ayrıca bağışlanma talebi bir nevi tövbe niteliği taşır. Tövbenin kabul edilmesi için de bazı şartların gerçekleşmesi söz konusudur. 115

107 Lisânü.'l-tArab, "gfr" md.108 el-Müfredât, "ğfr" md109 el-Bakara 2/ 263110 M. F. Abdülbâki, et-Mu'cem, "ğfr" md111 en-Necm 53/32112 el-Mu'cem, IV, 528-540113 İbn Mâce, "Zühd", 30114 a.g.e.,lV, 534-535115 ayrıca bk. Günah; Kebîre; Tövbe

Bibliyografya :

Râgıb el-İsfahânî, el-Müfredât, "ğfr" md.; Li-sânü'l-'Arab, "ğfr" md.; et-Ta'rîfât, "Mağfiret" md.; Wensinck. el-Mu'cem, IV, 528-540; M. F. Abdülbâki, el-Muccem, "ğfr" md.; Buhârî, "Egân", 32, "Hudûd", 27, "Tevhîd", 24, "Vu-dû"1, 38; Müsiim, "Hudûd", 22, "Tevbe", 45; İbn Mâce, "Zühd", 30. Adil Bebek

MAĞRİB 116

MAĞRİB

Doğu İslâm dünyasının (Meşrik) sının kabul edilen Mısır'dan Atlantik Okyanu-su'na kadar uzanan Kuzey Afrika bölgesi ve Güney Sahra İslâm kaynaklarında Mağ-rib adıyla anılmaktadır. Günümüzde bu coğrafyada Libya, Tunus, Cezayir, Fas ve Moritanya devletleri bulunmaktadır. Mısır'ın batısında yer almasından dolayı bazı kaynaklarda Endülüs de Mağrib coğrafyasına dahil edilmektedir. Ortaçağ İslâm tarih ve coğrafyacıları Mağrib'i çeşitli şekillerde bölümlere ayırmıştır. Bunlar arasında en fazla kullanılanı Mağrib-i Aksa (Uzak Mağrib), Mağrib-i Evsat (Orta Mağrib) ve Mağrib-i Ednâ (Yakın Mağrîb) şeklindeki üçlü taksimdir. Bölgenin toplam yüzölçümü 6.146.441 kmz, nüfusu 75 milyon civarındadır. Araplar, Berberîler (Emâzîğ) ve az sayıda zenci asıllılardan

Tarih. İslâm Öncesi.

Milâttan Önce 3000'li yıllarda Berberîler'in bir alt kolu olduğu ileri sürülen Lîbî kabilesi Libya'nın doğusunda bulunan Berka'ya yerleşmiş, Grekler bugünkü Libya topraklarına bu kabilenin adını vermişlerdi. Lîbîler'in nü-fuzu Nil nehrinden Sirte körfezine kadar yayılmıştı. Daha sonra Romalılar'ın Berberîler adını verdikleri, kendi dillerinde "hür insanlar" mânasına gelen Emâzîğlar yoğun olarak Afrika'ya geldiler. Nil nehri civarıyla Sînâ yarımadasında Lîbî Emâzîğ-lan'na ait bulunan eserlere dayanarak Berberîler'in Atlas dağlarından doğuya gelip yerleştiklerini iddia eden Batılı araştırmacılar, Mes'ûdîve İbn Haldun gibi İslâm tarihçilerinin bunların Yemen veya Filistin'den buraya geldikleri yönündeki rivayetlerini reddetmişlerdir. Ancak Yemen'de yaşayan Berberîler'le Mağrib Ber-berîleri'nin kolayca anlaşmaları Batılılar'ın bu görüşünü doğrulamamaktadir.Akdeniz'in doğu kıyısında birçok şehir medeniyeti kurmuş olan Fenikeliler, bölgeye ticaret için gelip milâttan önce 814 yılında Tunus'ta Kartaca ve Süs, Libya'da Sabratha ve Leptis Magna, Cezayir'de Bi-câye, Fas'ta Selâ ve Tanca şehirlerini kurdular. Berberîler, genelde ticarî faaliyetlerde bulunmakla birlikte tarım ve hayvancılıkla da uğraşan Fenikeliler'in etkisi altında kaldılar. Kartacalılar Sicilya, Sardinya ve Korsika adalarını ele geçirmek için milâttan önce VI. yüzyılda Grekler'le, milâttan önce 264 yılında ise Romalılar'-la savaştılar. Bunikia adı verilen ve milâttan önce III ve II. yüzyıllar boyunca devam eden bu savaşlar sonunda Romalılar, Kar-tacalılar'm Akdeniz adalarındaki hâkimiyetlerine son verdiler. Kartacalilar'ın kumandanı Hannibal milâttan önce 146 yılında Romalılar'a yenilince Kartaca şehri yerle bir edildi. Mısır Grekleri de Libya'nın Berka şehrini milâttan önce 132 yılında ele geçirdiler. Romalılar'ın Mağrib'deki hâkimiyeti milâttan sonra 439 yılına kadar devam etti. Romalılar, Mağrİb'İn kuzey bölgelerinde Fenikelilerden kalma eski şehirlerin kalıntıları üzerinde birçok yerleşim merkezi kurdular ve Berberîler'e kısmen Hıristiyanlığı kabul ettirdiler. Ancak yerlilerin büyük bir kısmını idareleri altına alamadılar.Bu dönemde Moritanya'nın kuzeyine göç eden Zenâte ve Sanhâce kabileleri, Batı Afrika'dan gelen altın ticaret yolunu ele geçirdikleri gibi nüfus dengesini de değiştirdiler. Bu arada Romalılar hâkim oldukları bölgelerde İdarî düzenlemeler yaptılar. Mağrib, Roma'da taht kavgası çıkınca Afrika Kontu Univas'ın isteği üzerine Vandallar tarafından 429 yılından itibaren istilâ edilmeye başlandı. Kartaca 439'da Vandallar'ın eline geçti. Bölgedeki yerleşik Roma idari sistemine karışmadan hâkimiyetlerini sürdüren Vandallar, Libya yerlileri tarafından ağır bir yenilgiye uğratıldı. Yerlilerle bölgenin en verimli topraklarını elde tutan Vandallar arasındaki iktidar kavgası Bizans donanmasının bölgeye müdahalesine yol açtı. Belisarius kumandasındaki Bizans orduları S33 yılında Kartaca'yı ve eski Roma müstemlekelerini işgal etti. Mağrib'de 646 yılına kadar süren Bizans hâkimiyeti İslâmiyet'ten önceki son yabancı idare oldu. İmparator lustinianos'un baskıcı yönetimi giderek yerini uzun bir İhmal sürecine terketti. Bizanslılar yavaş yavaş sahile çekilirken Berberiler de göçebe hayatına geçtiler. Bizanslılar'a karşı baş gösteren ayaklanma ve kargaşalıklar müslüman Araplar'ın bölgeyi ele geçirmelerini kolaylaştırdı.İslâmî Dönem. Mağrib'de İslâm fütuhatı, Hz. Ömer zamanında 22 (643) yılında Amr b. Âs kumandasında Mağrib-i Ednâ denilen Libya'dan başladı. Araplar 27'de (647-48) Afrika'nın ortalarına doğru ilerleyerek İfrikıye denilen ve bugünkü Libya'nın batı bölgeleriyle Tunus'u içine alan bölgeyi Ukbe b. Nâfi' kumandasında 50 (670) yılında ele geçirdiler. Mağrib-i Aksâ'da bulunan Fas'ın fethi aynı kumandanın ikinci valiliği döneminde 62'de

116 bk. Fas

(682) tamamlandı, ükbe b. Nâfi', Mağrib-i Evsaftaki Tunus'ta Kayrevan şehrini kurarak burayı Mağrib'in idarî merkezi yaptı. Ancak yerli halk Emevîler'e karşı ayaklanınca kanlı çatışmalar meydana geldi. Mûsâ b. Nusayr'ın bölgeye vali tayin edilmesiyle ayaklanmalar bastırıldı. Yeni vali Târik b. Ziyâd'ı Endülüs fethine yönlendirerek kendisine yardımcı oldu. Berbe-riler'i bölmeye çalışan Vali Ubeydullah b. Habbâb'ın idaresinin son aylarında bütün Mağrib-i Aksa Hâricîler'in eline geçti (123/ 741). Emevî ve Abbasî devirlerinde Kayre-van'a birçok vali tayin ediimiş, Vali İbrahim b. Ağleb et-Temîmî döneminde 184 (800) yılında İfrîkıye'nin İdaresi babadan oğula geçerek veraset şekline dönüşmüştür.İslâm hâkimiyeti döneminde Mağrib'de birçok emirlik ve devlet kurulmuştur. Arap Emirlikleri. Şam Emevîleri'nin rızasıyla Mağrib'de ilkemîrlikSO (699) yılında Himyerî asıllı Benî Salih kabilesi tarafından kuruldu. Merkezi Alenkûr olan emirlik Mağribliler'in çoğunluğunun müslüman olmasıyla giderek güçlendi ve uzun süre ayakta kaldı. Merkezleri Fâtımîler tarafından tahrip edilen Benî Salih Emirliği 318 (930) yılında Mûsâ b. Ebü'l-Âfıye tarafından yıkıldı.Hz. Peygamber'in neslinden olup Mağ-rib'e sığınan İdrîs b. Abdullah, 172'de (789) Berberi Zenâteler'in de yardımıyla Hâricîler'in güçlü olduğu bölgede Miknâs şehrinin bir semti sayılan Velîlâ'da, aynı yıllarda kardeşi Süleyman da Tilimsân'da Sünnî birer emirlik kurdular. Birkaç yıl sonra siyasî, iktisadî ve kültürel olarak TS-limsân'la Siçilmâse'yİ birbirine bağlayan Pas şehri.te'sis edildi. Ancak İdrîsîler'İn hâkimiyetine bölgedeki diğer güç odakları ve Endülüs Emevîleri tarafından son verildi. Hanedan mensuplarını Endülüs Emevîleri'ne bağlı Âminler sürgüne gönderdi (375/985). Öte yandan Abbasîler, İd-rîsîler'in doğuya yönelmesini engellemek için 184 (800) yılında İfrikıye Valisi İbrahim b. Ağleb'in geniş yetkilerle Ağlebîler Emirliği'ni kurmasına izin verdiler. Libya'nın Berka şehrinden İbâzî Emirliği'ne kadar uzanan ve İfrîkıye'nin geniş bir bölümünü içine alan Ağlebî Emirliği'nin toprakları Sicilya adasının da fethedilmesiyle Avrupa sınırlarına ulaştı. Bölgenin kalkın-masına önem veren Ağiebîier, son hükümdarları Ziyâdetullah devrinde Fâtı-mîler'le müttefikleri Kütâme kabilesi tarafından yıkıldı (296/909).Sanhâce ve Kütâme kabilelerinin yardımıyla bölgenin yönetimine hâkim olan Şiî, Fâtımîler, Ağlebîler'in nüfuzu altındaki bütün topraklan ve Berka'yı ele geçirdiler. Mağrib-i Aksâ'ya da girerek bu bölgedeki müstakil emirlikleri ortadan kaldırdılar. Ancak sadece Şiî mezhebine itibar etmeleri Mâliki, İbâzî ve diğer mezheplere mensup kabilelerin Fâtımîler'e karşı düşmanlıklarını arttırdı. Mağrib'-deki son Fatımî hükümdarı Muiz-Lidînil-lâh, 361'de (972) Mısır'a geçmeden önce Mehdiye şehrini Sanhâce kabilesine mensup Zîri hanedanına teslim etti.Haricî Emirlikleri,a) Sufriyye. Meysere el-Matgari tarafından Mağrib-i Aksâ'-nın Atlantik sahillerinde 122 (740) yılında kurulan emîrlik Murâbıtlar tarafından yıkılmıştır (453/1061). b) Nefûse İbâzîleri. Libya'da Nefûse dağı civarında yaşayan İbâzîler bölge tarihinin önemli bir toplumu olarak bugün de varlıklarını devam ettirmektedir, c) Midrârîler. Başlangıçta Sufriyye'ye mensup iken Ubeydîler tarafından iktidarlarına son verildikten sonra Mâliki mezhebine geçtiler ve merkezleri Sicilmâse'de yaklaşık iki asır hüküm sürdüler (140-349/757-960). d) Rüstemîler. Aslen İranlı olan Abdurrahman b. Rüstem tarafından kurulan ve Cezayir'in Tâhert şehrinde 161 -295 (778-908) yıllan arasında hüküm süren Rüstemîler, Kayrevan'-da yaşayanları da kendilerine bağlayarak Cezayir-Trablus arasındaki geniş bölgeyi idareleri altına aldılar. Mağrib'de kurulan bu haricî emirlikleri doğrudan veya dolaylı olarak yabancı hâkimiyetini reddettikleri gibi yabancıların yerlilerin inançlarına, fert ve toplum haklarına ve mahallî idarelerine müdahalelerini önlemişler, ancak kendi aralarında da zaman zaman ihtilâfa düşmüşlerdir.

Berberi Sanhâce Emirlikleri,

a) Zîrî Hanedanı. Sanhâce emirliklerinin ilkidir. Hanedan, Fatımî orduları kumandanı olan Cezayir Sanhâceieri'ne mensup Zîri b. Munâd tarafından kuruldu. Fatımî Halifesi Muiz İfrîkıye'den Mısır'a geçerken tesis ettiği emirliğin idaresini 361 (972) yılıa-da Bulukkîn b. Zîrî'ye verdi, onun kurduğu hanedan 555(1160) yılında Muvah-hidler tarafından yıkılana kadar devam etti. V. (XI.) yüzyılın başlarında Şîa mezhebini terkeden Zîri hanedanını cezalandırmak isteyen Fâtımîler'in daha önce Yukarı Mısır'a yerleştirdikleri Benî Hilâl ve Benî Süleym adkbedevî Arap kabilelerine 441'de (1049-50) İfrîkıye'nin kapılarını açmaları Mağrib'in siyasî ve iktisadî durumunun bozulmasına sebep oldu. Sahildeki Önemli şehirler İtalya'dan gelen Norman-lar'ın eline geçti. Bu arada Muvahhidler Zîri hanedanına son verdi, b) Benî Ham-mâd Hanedanı. Bölgedeki bu ikinci hanedan Zîrîler'den ayrılan Hammâd b. Bulukkîn tarafından kuruldu. İfrikıye Hükümdarı Mansûr'un kardeşi olan Hammâd'ın 405 (1015) yılında tesis ettiği hanedan kısa zamanda gelişti. Emîrliğin başşehri Kal'atü Benî Hammâd iktisadî ve kültürel bir merkez haline geldi. 547'de (1152) Benî Hammâd topraklan Muvahhidler tarafından ele geçirildi, c) Murâbıtlar Devleti. 448 (1056) yılında Mağrib-i Aksâ'da kurulan Murâbıtlar kısa zamanda Moritanya'dan Libya'ya kadar bütün Mağrib'i ve Endülüs'ü içine alan büyük bir devlet haline geldi. Devletin en meşhur şahsiyeti Yûsuf b. Tâşfîn'dir. Murâbıtlar, özellikle Endülüs'ün tavâif-i mülûk devrinde uğradığı dağınıklığa son vererek yıkılmakta olan bu İslâm ülkesinin yeniden canlanmasını sağladılar. Merakeş'i başşehir olarak kuran

Murâbıtlar, Muvahhidler'in 541 (1147) yılında bu şehri ele geçirmelerinin ardından yıkıldı.Muvahhidler Devleti. Devletin kuruluşunda büyük rolü olan İbn Tûmert'in Cezayirli öğrencisi ve ilk halifesi Abdülmü'-min el-Kûmî, bölgede önemli güç haline gelen Sanhâce hanedanlarını ortadan kaldırdığı gibi Normanlar'ı Kuzey Afrika sahillerinden çıkardı ve Endülüs'ü nüfuzu altına aldı. Rabat şehrini kuran Ebû Yûsuf el-Mansûr. İfrikıye ve Trablusgarp'ta yaşayan Benî Hilâl ve Benî Süleym Kabilelerine mensup binlerce bedevî Arap'ı Atlas Okyanusu sahillerine yerleştirdi. Ancak bunlar İfrîkıye Araplan'nın, özellikle de Murâbıt asıllı Benî Gâniye'nin büyük direnişiyle karşılaştılar. Balear adalarındaki donanmaya el koyan ve Cezayir'in bazı limanların! geçici olarak zapteden Benî Ganiye, Mısırlılar'la iş birliği yaparak Libya'nın batısına doğru ilerledi ve Muvahhidler'in Mısır'a ilerlemesini durdurdu. Bütün bunlara rağmen Muvahhidler. Kurtuba ile Rabah Kalesi arasında hıris-tiyanlara karşı yaptıkları savaşı kazandılar (591/1195). 6O9'da( 1212) Mağribliler1-den 500-600.000 kişilik büyük bir ordu toplayarak hıristiyanların eline geçen kaleleri geri almak için savaşa giriştilerse de Endülüs'te yapılan bu savaşı kaybettiler. Muhammed en-Nâsır zamanında cereyan eden bu savaş Mağrib'i siyasî, iktisadî ve içtimaî bakımdan olumsuz etkiledi. Kısa bir süre sonra İfrîkıye merkezden koptu. Tilimsân'da kurulan Abdülvâdîler hanedanlığı Fas'taki Merînîler'e savaş açtı. İktisadî bakımdan çöken İfrîkıye bölgesine Hafsîler hanedanı hükümdarları yerleşince Fas'ta güç odakları çoğaldı. Merînîler 668'de (1269) yapılan savaşta Muvahhid-. ler'e üstün gelip Merakeş'i ele geçirdiler. Böylece Muvahhidler Devleti sona ermiş oldu.Hafsîler, Merînîler ve Abdülvâdîler (Zi-yârîler). XIII-XVI. yüzyıllarda Trablusgarp'-tan Cezayir'in doğusundaki bazı bölgelere kadar Hafsîler (1228-1574), Cezayir'in orta bölgelerinde Abdülvâdîler (1235-1550), buradan Atlas Okyanusu'na kadar Merînîler (1269-1464) hüküm sürdüler. Hafsî hanedanından Ebû Zekeriyyâ el-Hafsî 625'te (1228) İfrîkıye'de istiklâlini ilân etti. Halefi Muhammed el-Müstansır zamanında Fransız donanması başşehir Tu-nus'a bir saldırı düzenledi. Fransızlar, salgın hastalıklar sebebiyle çok sayıda askerin ölmesi üzerine Müstansır'ın ödemeyi kabul ettiği fidye karşılığında Tunus'u işgalden vazgeçtiler.Berberîler'in Zenâte koluna mensup Merînîler ile Abdülvâdîler İslâm fethinden sonra Mağrib'de etkili olmuşlardı. VI. (XIV.) yüzyıla kadar göçebe hayatı yaşayan Merînîler 613 (1216) yılından itibaren Fas'ı nüfuzları altına almaya başladılar ve 668'de (1269) Merakeş'i ele geçirerek Muvahhidler'in nüfuzuna son verdi-ler. Merakeş'i merkez yaparak etrafına yeni Merakeş adlı ikinci bir şehir inşa ettiler. Ya'küb el-Mansûr, Ebü'l-Hasan ve Ebû İnan Merînîler'in önemli hükümdarlarıdır. Merînîler donanmaya önem verdikleri halde kendilerinden üstün hıristi-yan donanması karşısında başarı gösteremediler. Sebte, Melile ve Tanca gibi limanlan İspanyollar ve Portekizliler tarafından işgal edildi. Fas şehri halkı 869'da (1464) Merînîler'e karşı ayaklanarak bu devlete son verdi. Fas'ın idaresi Osmanlı hâkimiyetini kabul eden Vattâs hanedanının eline geçti. Bu hanedan İspanyol-Portekiz saldırılarından Mağrib limanlarını korumaya çalıştıysa da başarılı olamadı ve 91S'te (1510) yerini Sa'dîler aldı.Abdülvâdîler Devleti, Mağrib-i Evsafta 633 (1235) yılında yine Zenâte asıllı Yağ-murasan b. Zeyyân tarafından kuruldu. Muvahhid Hükümdarı Abdülmü'min, göçebe hayatı yaşayan Abdülvâdîler'e Veh-rân'ın batısında arazi vererek buraya yerleştirmeye çalıştı. Abdülvâdîler daha sonra Muvahhidler'in zaafından istifade ederek müstakil bir devlet haline geldiler. Toprakları birkaç defa Merînîler'in ve Hafsîler'in eline geçmesine rağmen 957 (1550) yılına kadar ayakta kaldılar. 911-918 (1505-1512) yılları arasında İspanyol donanması Abdülvâdîler'in elinde bulunan Tilimsân şehrini, Müstegânim ve Bi-câye gibi önemli limanlan işgal etti. Bu tarihten itibaren karşılarında Osmanlı donanmasını buian İspanyollar, Oruç Reis ve Barbaros Hayreddin Paşa kumandasındaki Osmanlı donanması karşısında geri çekilmek zorunda kaldılar. Abdülvâdîler hanedanına Osmanlılar tarafından son verildi.Osmanlı Dönemi ve Sonrası. Osmanlılar Akdeniz'de bir güç olarak ortaya çıktığında İspanyol ve Portekizliler, Trablus-garp'tan Atlas Okyanusu'na kadar bütün limanları ele geçirmişlerdi. Bu dönemde Osmanlı donanması ile Avrupa donanmaları arasında Akdeniz'in güneyinde büyük bir mücadele başladı. Mağrib'de ilk olarak Cerbe adasını ele geçiren Barbaros Hayreddin Paşa 1517'de Cezayir şehri civarını İspanyollar'dan kurtardı. 950 (1544) yılına kadar Cezayir'in tamamını hâkimiyeti altına aldı. 1524 yılından itibaren Tunus'a müdahale etmeye başlayan Osmanlı donanması, Turgut Reis kumandasında 958'de (1551) Trablusgarp'ı ele geçirerek Osmanlı İdaresini bütün Libya'da hâkim kıldı; sadece Sebte, Melile ve Fas'ın kuzeyindeki bazı limanlar Avrupa-lılar'ın elinden kurtarılamadı. III. Murad ile Merakeş Sultanı Mansûr arasındaki yardımlaşma bölgeye altın çağı yaşattı. Türkler'in himayesindeki Mağrib Fransız istilâsına kadar geniş bir serbestlik içinde yaşadı. Fransa 1830 yılında Cezayir şehrini istilâ ederek burayı kendi mülkü ilân etti. Tunus 1881'de himaye adı altında işgal edildi. Fransa'nın işgalleri bu iki eyaletle sınırlı kalmadı, 1908 yılına kadar Fas'ı ve Moritanya'yı da ele geçirdi.Libya'nın doğusundaki Berka'da merkez zaviyesini kuran Müstegânimli Şeyh Muhammed b. Ali es-Senûsî'nin 1843'te başlattığı tarikat faaliyeti kısa zamanda bütün Mağrib'de ve Afrika'nın iç bölgelerinde yaygınlık kazandı.kıtasında karşılarında en büyük engel olarak Senûsîler'i gördüler. İtalyanlar'ın 1911 'de başlayan Libya'yı işgal süreci ancak 1930'lu yıllarda tamamlanabildi.Hz. Peygamber'in soyundan gelen Sa'dî ve Alevî hanedanlarından ilki 915'ten (1510) 1069 (1658) yılına kadar, onun yerine geçen diğeri (Fas Devleti) günümüze kadar Mağrib-i Aksâ'da iktidarını muhafaza etmiştir. Vattâsî sultanlarının Fas üzerindeki hâkimiyetine son veren ve Portekizliler'! Agâdîr ve Süs sahillerinden uzaklaştıran Sa'dîler (915/1510), bölgeye hâkim olduktan sonra nüfuz kavgasına girdikleri doğu komşuları Osmanlılarla

zaman zaman savaşmak zorunda kaldılar. Ancak daha sonra bu hanedanın en önde gelen sultanı Ahmed el-Mansûr ez-Ze-hebî Osmanlılarla yakın ilişkiler kurdu. Bugünkü Mali Devleti'nin doğusunda hâkim olan Songay Sultanlığı topraklarını ele geçirerek buradan elde edeceği bol miktardaki altın sayesinde ve anlaştığı İngiliz ve Hollandalıların yardımıyla Endülüs'ü yeniden fethetmek istedi. Fakat elde etmeyi umduğu altını bulamadığı, Avrupalı devletler de sözlerinde durmadığı için bu isteğini gerçekleştiremedi. Ölümünden sonra oğullan arasında çıkan taht kavgaları sırasında Avrupalılar Mağ-rib limanlarına saldırılar düzenlediler. Bu dönemde Endülüs'ten kurtulabilen müs-lümanlar Rabat, Selâ ve Tıtvân limanlarına yerleştiler. Sa'dîler'in yıkılmasından sonra bölgede Alevî hanedanı kuruldu. Portekiz ve İngilizler tarafından işgal edilen şehirleri kurtarmak isteyen Alevî sul-tanlarından Mevlâ İsmail ve torunu Mu-hammed b. Abdullah Mehdiye, Tanca ve Cedîde'yi geri aldılar. Ancak Sebte ve Me-Iile'yi kurtaramadılar. Cezayir ve Tunus'u istilâ ederek bu iki ülkenin Mağrib ve İs lâm medeniyetiyle bağlarını koparmaya çalışan Fransa daha sonra Fas'ı himayesine aldığını İlân etti. Böylece 1912 yılı Mart ayında bütün Mağrib ülkeleri resmen işgal edilmiş oldu.Avrupa ülkeleri, işgallerini sadece liman şehirleriyle sınırlı tutmayıp Mağrib'in tamamını ele geçirmeye koyuldular. Fransa 1830-1962 yılları arasında Cezayir'i. İspanya 1834-1975 arasında Batı Sahrâ'yı sömürgeleştirdi. İtalya 1911'de Libya'yı işgale başladığında Fransa da Moritanya'yı istilâ etti. M. Dünya Savaşı'na kadar İtalyan sömürgesi olan Libya bağımsızlığını kazandığı 195i yılma kadar İngiliz ve Fransız mandası altında kaldı. Moritanya 1960'ta bağımsızlığını elde etti. 1881'de Tunus'u, 1912'de Fas'ı himayesine aldığını ilân eden Fransa bu ülkelere ancak 1956 yılında bağımsızlık verdi. Sömürge döneminde Mağrib'in her tarafında işgalci Batılılar'a karşı direnişler ve ayaklanmalar meydana geldi. Cezayir'de Abdül-kâdir el-Cezai rî'nin. Fas'ta Abdülkerîm el-Hattâbî'nin, Libya'da Ömer el-Muhtâr'ın mücadelesi bu ülkelerin kurtuluşu yolunda önemli direniş hareketleridir. XX. yüzyılın ikinci yarısında bağımsızlık yolundaki direnişlere mahallî liderlerin, millî partilerin ve halk kitlelerinin siyasî mücadeleleri eklendi. Fransizlar'ın Fas Sultanı V. Muhammed'i 1953 yılında sürgüne göndermeleri Arap ülkeleri tarafından uluslararası bir sorun haline getirildi. İtalya'nın II. Dünya Savaşı'nda yenilgiye uğraması Libya'nın bağımsızlığını elde etmesini sağladı. Cezayir devrimi (1954) Mağrib ülkelerinin bağımsızlığını kazanma yolunda önemli bir adım oldu.Bağımsızlığın ardından Tunus ve Fas'ta sömürge öncesi hanedan yapısı korunurken Libya'da Osmanlı sonrası idari boşluk meydana geldi. Sömürge sürecinde Türk askerleriyle birlikte İtalyan işgaline karşı direnen Senûsî tarikatı şeyhi I. İdrîs adıyla kraî ilân edildi. 1957'de Tunus'ta, 1969'da Libya'da tek partili cumhuriyet yönetimleri kuruldu. Fas'ta ise Alevî hanedanı iktidarını sürdürdü. Cezayir'de Fransız sömürgesi sonrası Millî Bağımsızlık Partisi tek partili sistemle uzun müddet ülkeyi idare etti. Son yıllarda çoğulcu bir sisteme geçme denemeleri başarısızlıkla sonuçlandı. 1960 yılında bağımsızlığa kavuşan ve birçok askeri darbeye mâruz kalan Moritanya'da son yıllarda demokrasiye geçildi. 1980'li yıllarda siyasî, iktisadî ve içtimaî bakımdan birlik çabası gösteren Mağrib ülkeleri bugüne kadar bunu başaramadılar. Bölge ülkelerinin kendilerine mahsus tavırları, iç meseleleri, Fas'ın Batı Sahrâ'yı sınırlarına katması, Cezayir'deki iç kargaşa, Tunus ve Libya'da çoğulcu demokrasiye ge-çilememesi birliğin önündeki Önemli engeller olarak görülmektedir. Ülkeler arasında üst seviyede birlik sağlanamasa da kurumlar arası iş birliği giderek gelişmektedir.Tunus ve Fas'ta yabancı sermaye teşvik edilerek çeşitli sanayi alanlarında yatırım yapmaları sağlanmıştır. Ekonomik alanda liberal sisteme geçilmiş, ancak böfgenm kalkınmasını sağlayacak bir hamle henüz gerçekleşmemiştir. Gelir düzeyi artan Libya gelişmiş devletler arasında sayılmaktadır. Özellikle Cezayir, Libya ve Tunus'ta petrol üretimi sayesinde ekonomik ve sosyal bakımdan gelişme açıkça görülmektedir. Bölgede dünyanın en zengin fosfat madeni bulunmaktadır. Zengin demir madenine sahip olan Moritanya hariç Mağrib'in geri kalan kısımlarında verimli topraklar bulunmakta olup özellikle Fas son yıllarda Avrupa'ya sebze ve meyve ihraç eden bir ülke haline gelmiştir. Bunlara çeşitli deniz ürünleri ve turizm gelirleri ilâve edilince bölgenin kalkınması için sadece yeni kanunî düzenlemelerin yapılması kalmıştır.Mağrib'de Fransız sömürgesi döneminde halk kültürü ve sanatı üzerinde araştırmalar yapılarak bunların günümüze aktarılması sağlanmıştır. Bölgede hem Araplar hem de Berberîler'in benimsediği Endülüs ezgileri ve halk dansları yaygındır. Moritanya halk şiirinde hayatın keder ve gamları hâkimdir. Berberi şiirinin zarif, içli ve insan hayatını ve çevresini birer tablo gibi tasvir eden bir özelliği vardır. Plastik sanatlarda başarılar elde edilmektedir. Türkler'in mirası olan halıcılık ve kilimcilik gibi el sanatları gelişmiştir. Eğitim alanında da önemli gelişmeler görülmektedir. Klasik Arap müziğine ve halk müziğine önem veren Mağribliler üzerinde Endülüs mûsikisinin etkisi kendini hâlâ hissettirmektedir. Turizme katkı sağlamak amacıyla eski eserlerin sergilendiği müzeler henüz ihtiyacı karşılayacak düzeyde değildir.

Bibliyografya :

İbn Abdülhakem, Fütûlıu İfriktyye üe'l-Ende-lüs, Cezayir 1948, s. 34-144; Bekrî, el-Mesâlik (nşr. Mac-Guckin de Slane), Paris 1965, s. 90-98; Dercînî, Tabakâtü'l-meşâ'ih bî'l-Mağrib, Kosan-tîne 1974, !, 40-94; Abdülvâhid el-Merrâküşî, el-Mu'cib fi telhisi aljbâri't-Mağrib, Kahire 1368/ 1949; ibn İzârî, el-Beyânü'l-Muğrib, Beyrut 1950,1, 1-165; İbn Ebû Zer'. el-Enİsü'l-mutrib, Rabat 1973, s. 15-102, 172-261; Ebû Abdullah ez-Zerkeşî, Târihu.'d-deuleLeyni'1-Muvahhldİy-ye üe'l-Hafşiyye, Tunus 1386/1966; Lİsânüd-din İbnü'l-Hatîb, Afmâlü'l-

aclâm, DârüJbeyzâ 1964, II, 14-50, 171-179; İbn Haldun. el-'İber, Beyrut 1959, VI, 349-365; V|[, 148-309, 454; İb-nü'l-Kattân el-Merrâküşî, Nazmü'l-cümân (nşr Mahmûd Ali Mekkî). Beyrut 1410/1990; Ebü'l-Kâsım ez-Zeyyânî. et-Tercûmânü'1-kü.brâ, Rabat 1967, s. 79; Ch. A. Julien. Histoire de VA(rique dunord, Paris 1952,1, 135-154; II, 33-75; G. H. Bousquet, Les Berberes, Paris 1957, s. 25-26, 40; H. R. Idris, Berberle orientale sous les ziri-des, Paris 1962; 0. du Guigaudeau, Le passe magfırebin de la Matıritanie, Rabat 1962; Phi lip Refle - Alımed Sami Mustafa, Coğrâfiyye-tü'l-uatani'lMrabî,Kahire 1965, s. 105-183; İbn Ebû Dînâr. ei-Mü'nis fi ahbâri İfriktyye ue Tûnİs (nşr. MuhammedŞemmâm), Tunus 1387/ 1967, s. 130-179; Hasan Hüsnî Abdülvehhâb, Hulâşatü Târihi Tûnis, Tunus 1968, s. 16; D. Paulme, el-HadârâLü.'1-ifrîkıyye{ire. Nesîm Nasr), Beyrut 1974, s. 16-17, 19, 22; İbrahim Harekât, eî-Te1'şirü'!-'Oşmânî fi'l-Mağrib, Tunus 1974, s. 27; a.mlf., e!-Mağrib<abre't-tarîh, Dâ-rülbeyza 1993, I, 71-108, 233-374; 11, e'6-67, 99-192; Ahmed EbûAyyâşî, Harbü'r-Rîf et-Tah-rîriye, Tance 1974-75; Tâhâ Bakır, cUşûr mâ kable't-târîh fî Libya, Beyrut, ts. (Dârü'ş-Şark), s. 9,32-41;H.Gueneron, La Libye, Paris 1976, s. 9, 20-38, 52, 70; Abdurrahman b. Muhammed el-Cîlâlî, Târîhu'l-Cezâ'lrVl-'âm, Cezayir 1982,1, 141-258; 11, 16; Süleyman el-Bârûnî. el-Ezhârü'r-riyâztyye,Tunus 1986; eş-Şarku'l-evsat, Riyad 13.06.1997; Journal l'Opinion, Rabat 18.06.1997; G. Yver, "Mağrib", M, VII, 142-143; "Lîbyâ", MaM (Mülhak), İbrahim Harekât

Mimari.

Mağrib sanatının en önemü faaliyet sahası mimaridir. Mağrib mimarisinin en erken örnekleri ribâtlar olmasına rağmen dinî mimarinin temelini oluşturan ulucamiler gözde eserlerdir. Kay-revan Ulucamii ile Kurtuba Ulucamiİ plan şeması ve mimari elemanlarıyla Mağrib'-de inşa edilen bütün camiler üzerinde etkili olmuştur. Mağrib mimarisinin gelişimini beş dönem halinde incelemek mümkündür.

1. Yarı Bağımsız Emirlikler Dönemi

(777-926). Bu devirde sanat faaliyetleriyle ilgili göze çarpan en Önemli hanedan Ağ-lebîler olmuştur. Tunus'ta merkezlerini kuran Ağlebîler'in camileri, geniş iç avlu etrafında gelişen bir plana sahip çok katlı, köşeli minareleri ve ağır başlı mimari tez-yinatıyla dikkat çekmektedir. Kayrevan şehrinde yer alan ulucami Sîdî Ukbe Camii Mağrib'in ilk valisi Ukbe b. Nâfi" tarafından I. (Vll.) yüzyılın ikinci yansında yapılmış olmakla birlikte daha sonra Aglebîler zamanında son şeklini almıştır. Kayrevan Ulucamii'nde görülen plan ve mimari özellikler hemen hemen diğer Ağ-lebî camilerinde de uygulanmıştır.117 238 (849) yılına tarihle-nen Sefâkus (Sfaks) Ulucamii, Zîrî devrinde ve Tunus'taki Osmanlı idaresi zamanında önemli ölçüde tamir ve tadilâta mâruz kalarak büyük değişiklikler geçirmiştir. Bununla birlikte kıble duvarına dikey nef-leri, mihrap önü kubbesi ve aynı eksende avlu yönündeki ikinci kubbesiyle asıl cami hakkında bilgi sahibi olmak mümkündür. Örtü sistemi değiştirilmiş olmasına rağmen bu örtü sistemini taşıyan at nalı kemerleri ve özellikle mihrap ekseninde yer alan minaresi Kayrevan Ulucamii'ni hatırlatmaktadır. 850-851 yılına tarihle-nen Sûs Ulucamii de aynı Özellikleri göstermektedir. Büyük ölçüde tamirat görmüş olmakla birlikte iki kubbesi, dikey nefleri ve diğer mimari hususiyetleri ilk yapı hakkında bilgi vermektedir.118 Tunus şehrinde bulunan Zeytûne Camii Tunus Ulucamii, Ağlebîemirleri Muhammed b. Ahmed ve kardeşi İbrahim b. Ahmed tarafından 250'de (864) yaptırılmıştır. Orta nefin avluya açıldığı kısımdaki ikinci kubbe ve avlu etrafındaki revaklar 990-995 yılları arasında Zîrî devrinde tamamlanabilmiştir. Daha sonraki dönemlerde de tamir görmüş ve ilâveler yapılmıştır. Ana unsurlarıyla tam bir Ağlebî eseri olma niteliğini taşıyan caminin minaresi farklı bir biçimde, daha çok Fas minarelerini hatırlatan bir özelliktedir.119 Kayrevan şehrinde bulunan 252 (866) tarihli Üç Kapılı Cami, Tunus üzerindeki Endülüs tesirleri kadar bu devrin mimari tezyinat anlayışı hakkında da örnek teşkil eden bir yapıdır. Muhammed b. Hayrûn el-Meâfirî adlı bir Endülüslü tarafından inşa ettirilen caminin iç teşkilâtı XV. yüzyıldaki tamirat esnasında değiştirilmişse de binanın giriş cephesi tertip ve tezyinatıyla esas şeklini önemli ölçüde korumuştur. Ağlebî dönemi sivil mimari örnekleri çok harap durumdadır. Günümüze gelebilenler arasında en önemlileri Kayrevan şehri dışında bulunan Rakkâde ile Abbâsiyye harabeleridir. Her iki harabe de Ağlebî saraylarının kalıntılarını ihtiva etmektedir. Ağlebîler'in askerî mimari örnekleri içinde en çok dikkat çekenleri şüphesiz ribât-lardır. Ribâtların dinî gaye ile birlikte askerî bir konuma sahip olup kale şeklinde kullanıldıkları bilinmektedir. Tunus ve Lib-ya'daki İslâm mevcudiyetinin ilk zamanlarından itibaren değişik mahallerde çeşitli ribâtlar yapılmıştır. Tripoli, Sefâkus, Manastır, Bizerte ve Sûs'ta inşa edilen ribâtlar Ağlebîler tarafından kullanılmıştır. Bunların içinde en iyi durumda günümüze ulaşabilen Sûs'taki ribât, köşelerinde ve her duvar bölümünün ortasında bu-lunan yarım daire biçiminde kulelerle takviye edilmiş kare planlı bir bina olup dörtgen bir iç avlunun etrafında teşekkül eden iç bölümlerden meydana gelmiştir. Girişi güneydoğu istikametinde olan bina 821 tarihinde

117 bk. Sîdî Ukbe camii118 bk. Sûs ulucamii119 bk. Zeytûne Camii

tamamlanmıştır.120

2. Mahallî Devletler Dönemi

(909-1152). Âbidevî bir görünüm, sade, vakur bir ifade biçiminin mevcut olduğu bu dönem mimarisinin en güzel örneklerini Fâtımîler yaptırmıştır. Daha sonraları Mısır'da inşa edecekleri muhteşem mimari eserlerin habercisi olan Mehdiye Ulucamii 916'da tamamlanmış olup bölgenin en dikkat çekici eserlerinden biridir. Şiî İsmâ-ilî mezhebinden olan Fâtımîler'in, bir bakıma Sünnî Mâliki Kayrevan'da Ağlebî idaresi esnasında yaptırılan Kayrevan Uluca-mii'ne karşı kendi güçlerini ispat etmek için inşa ettirdikleri Mehdiye Ulucamii, Fatımî imamlarının Kayrevan'ı terkede-rek yeni başşehirleri Mehdiye'yi kurmalarından sonra yapılmıştır. Ana hatlarıyla Kayrevan Ulucamii'nîn plan özelliklerini sürdüren Mehdiye Ulucamii'nin en belirgin özelliği, dışarıya doğru çıkıntı yapan bir zafer takı görüntüsüne sahip cümle kapısı ve bu kapının bulunduğu dış cephenin iki köşesinde yer alan minareleridir. Ağlebî camileri ve diğer Mağrib camilerinin minarelerinden tamamen farklı bir hususiyet gösteren bu minareler, Mısır'da inşa edilen Fatımî eserlerinde görülmekle beraber Mağrib mimarisinde tekrarlanmamış ve sadece Fatımî mimarisine dahil bir özellik olarak kalmıştır. Mahallî devletler döneminde yapılan eserlerin önemli bir kısmı büyük saray, kale ve şehir harabeleri şeklinde günümüze ulaşmıştır. Hem dinî hem sivil hem de askerî mimari elemanların bir arada bulunduğu külliyeler halinde teşekkül eden eserlerin harabeleri Fâtımîler ve onların müttefiki olarak Kuzey Afrika'yı yöneten Zîrîler ve Zîrîler'in bir kolu olan Hammâdîler'in sanatı hakkında önemli fikirler vermektedir. Bu harabelerde yapılan arkeolojik çalışmalar sayesinde devrin mimarisi ve hayat tarzına dair değerli bilgiler elde edilmiştir. Fatımî, Zîrî ve Hammâdîyerleşmeleri arasında hiç şüphesiz en önemli olanlar, Tunus'ta Fâtımîler'den kalan Mehdiye ve Mansûriye şehirleriyle Libya'daki Ecdâbiye harabeleri, Zîrîler'in Asîr Sarayı ve Hammâdîler'in Kal'atü Benî Hammâd harabeleridir. Asîr sarayı, özellikle Mehdiye Ulucamii cümle kapısının teşkilâtını hatırlatan giriş kapısıyla olduğu kadar giriş ka-pısıyla aynı eksen üzerinde bulunan ve yatay uzun dikdörtgen bir kabul salonuyla irtibat kurulan, üç tarafı nişli ve üstü kubbeyle örtülü taht odasının teşkilâtıyla hemen dikkat çekmektedir. Dikdörtgen plana sahip olan saray (X. yüzyıl ikinci yarısı), iç avlu etrafında oluşmuş bir merkezî kısım ve bunun iki tarafında bulunan kanatlardan meydana gelmiştir. Kanatlar da kendi içlerinde küçük avlular etrafında şekillenmiştir. Kuzey tarafında bulunan taht odası ana saray bünyesinin dışına taşırılarak dışarıdan belli olacak şekilde inşa edilmiştir. Hammâdîler'in iskân merkezi Kal'atü Benî Hammâd bir kule, çeşitli saraylar, âbidevî bir mimariye sahip olan cami gibi kısımlardan oluşmuş ağır tahki-matlı küçük bir şehirdir. Bu şehir içinde yer alan Dârülbahr Sarayı revaklı avluları, idarî ve özel hayata ayrılmış kısımları, hamam ve sarmayla bir külliye teşkil etmektedir. Asîr Sarayı'ndan farklı olarak daha mahallî hususiyetler gösteren bu saray ve Kal'atü Benî Hammâd'ın diğer bölümleri içinde bilhassa camide Mağrib mimarisinin özellikleri hâkim durumdadır. Pianıyla tipik bir Mağrib camisi hususiyetini gösteren yapıda 25 m. yükseklikteki minare Fas'la çok yakın bir irtibatın varlığına işaret eder.

3. Murâbitlar ve Muvahhidler Dönemi

(1056-1269). Berberi asıllı bu iki devletin idaresi altında Mağrib sanatı en tipik eserlerini vermiştir. Bu devirde Endülüs'ün de Murâbıtlar'ın idaresine girmesiyle Mağrib hem sanat hem kültür bakımından Endülüs'le tam bir irtibat kurmuştur. Murâbıtlar devrinde (1056-1146) başlayan bu anlayış bazı ufak değişikliklere rağmen büyük ölçüde Muvahhidler (1130-1269) tarafından da kabul edilmiştir. Murâbıt ve Muvahhidler'in sade, vakur tezyinatla göz dolduran ve yalnız mimari unsurlarla sağlanan bir süslemeyle yetinen anlayışları bütün Mağrib mimarisinin temelini oluşturmuştur. Bu mimarinin merkezi de bu devirden itibaren Fas olmuştur. Kaburga kemerli kubbeler, at-nalı veya yuvarlak kemerler, mukarnaslı dirsekler ve çok dilimli kemer şekillendir-meleriyle birlikte bitkisel stuko tezyinat, kare planlı yüksek minareler ve heybetli kapılar bu devir mimarisi için belirleyici unsurlardır. Özellikle devâsâ ölçülerdeki minareler Mağrib mimarisi için karakteristik bir biçim almıştır. Endülüs mimarisi ve bilhassa Kurtuba Ulucamii'nden derin tesirler alan Murâbıt ve Muvahhid mimarisi Kayrevan Ulucamii'nde ortaya çıkan planla da irtibatını koparmamiştır. Murâbıt mimarisinin en önemli camile-rinden olan Tilimsân Ulucamii'nin inşasına şehrin kurucusu Yûsuf b. Tâşfîn tarafından 475"te (1082) başlanmış ve cami, Ali b. Yûsufurı 530 (1136) yılında yaptırdığı ilâvelerle ana görünümünü almıştır. XIII. yüzyılda avlu ve minare eklenmiştir. Plan itibariyle Kurtuba Ulucamii H. Hakem bölümünü hatırlatan cami, mihrap istikametine dik uzayan neflere sahip olup ortadaki nefin mihrap önünde ve avlu istikametinde iki kubbesi bulunmaktadır. Kaburga kemerli kubbeler çift kubbe şeklinde yapılmış ve dış kubbe pencereli olarak inşa edilmiştir. İç kubbe zengin bir stuko tezyinata sahip olup mihrap önündeki maksure kısmının etkisini arttırmaktadır. Kubbeler dışında kalan bölümlerde çatı geniş orta nefte at nalı ve yanlarda yuvarlak kemerler tarafından taşman oymalı dirsekler üzerinde yükselen kirişlere oturmaktadır. Minaresi XIII. yüzyıldan kalma olan caminin avlusu daha eski örneklere göre küçük olup üç dört nefli re-vaklarla çevrilidir. Bu tipin başka bir örneği olan Cezayir

120 bk. sûs ribâtı

Ulucamii 1096'da tamamlanmıştır. Mihrap istikametine dikoiarak uzayan nefli camide kubbe bulunmamaktadır. Diğer bir Murâbıt devri eseri olan Fas'taki Karaviyyîn Camii, Fas'ın olduğu kadar bütün Mağrib'in en güzide eserlerinden biri olup dinî ilimlerin tahsil edildiği bir medrese olması bakımından önemlidir.121 Bir çeşme olarak yapıldığı düşünülen Merakeş'teki Kubbetü'l-Berûdiyyîn'in, Ali b. Yûsuf tarafından 514'te (1120) inşa ettirilen Me-rakeş Cuma Camii ile irtibatı bulunan bir bina olması mümkündür. Dikdörtgen planlı ve kubbeli bu küçük yapı kubbesinin teşkilâtı, mimari unsurların kullanılışı ve tezyinata dönük hususiyetleriyle Murâbıt mimarisi için değerli bir örnek teşkil etmektedir. Cami bugün mevcut değildir. Murâbıt devri askerî mimarisi için XI. yüzyıla tarihlenen Fas civarındaki Amargu Kalesi ile Endülüs'te Mürsiye'-deki (Murcia) Monteagudo Şatosu'nu zikretmek mümkündür.Muvahhidler'in sadeliğe önem veren anlayışlarını en iyi biçimde aksettiren Tin-mâl Ulucamii 1153-1154'teAbdülmü'min el-Kûmî tarafından tamamlanmıştır. Kayrevan ve Mehdiye ulucamilerini hatırlatan özellikler gösteren yapı, mihrap duvarına paralel bir nefle buna dikey olarak uzayan dokuz neften oluşan bir plana sahiptir. Bunlardan ortadaki ve iki yan uçtaki nef-ler diğerlerinden daha geniş olup kıble yönünde yatay nefle kesişmektedir. Nef-lerin kesiştiği bu kısımlarda mukarnaslı tonozlar görülmektedir. Harap durumda olan caminin diğer kısımlarındaki örtü sistemi yıkılmıştır. Girişleri yanlarda olan caminin dörtgen planlı minaresi değişik bir konumda olup mihrabın tam üstünde bulunmaktadır. Endülüs özellikleri gösteren mihrap sekiz kenarlı ve kemeri at nalı biçimindedir. Avluda yalnızca iki yanda iki sıralı revaklaryer almaktadır. Muvahhid mimarisinin en meşhur eseri Merakeş'teki Kütübiyye Camii ve bu caminin minaresidir. Muvahhid Halifesi Abdül-mü'min el-Kûmî tarafından 852 (1157)ve 553 (1158) yıllarında yaptırılan iki bitişik camiden kuzeydeki ortadan kalkmış, güneydeki günümüze ulaşmıştır (bk. kütübiyye CAMİİ). 567-572 (1171-1176) yılları arasında Ebû Ya'küb Yûsuf b. Ab-dülmü'min tarafından yaptırılan İşbîliye Ulucamii ve daha sonra Ebû Yûsuf el-Mansûr devrinde tamamlanan minaresi Melviye (Giralda) Muvahhid sanatının en güzel örneklerinden olmakla beraber Endülüs sanatı içinde kalmaktadır. İslâm âleminin en büyük camilerinden biri olarak planlanan, fakat tamamlanamadan kalan Rabat'taki Hassan Camii Muvahhidler'in mimari anlayışı hakkında önemli fikir veren bir eserdir. Ebü Yûsuf el-Man-sûr'un 587(1191) yılında yapımını başlattığı cami 59S'te(1199) onun ölümüyle yarım kalmıştır. 139 x 183 m. ölçülerin-deki bir sahayı kaplayan camide mihrap duvarına paralel neflerin sayısı üçe çıkarılmış olup yirmi bir dikey nef bu bölüme doğru uzanmaktadır. Ortadaki nef diğerlerinden daha geniştir ve üç yatay nefi keserek mihrap önüne kadar devam etmektedir. Yapıda ibadet mekânının içinde mihraba dik yerleştirilmiş olan yan avlular Mağrib ve İslâm mimarisi için çok değişik bir durum göstermektedir. Dikdörtgen avlunun ucunda mihrapla aynı eksen üzerinde bulunan ve Burcu Hassan diye anılan minare 60 m. yüksekliğiyle tamam-lanamadan kalmış olmasına rağmen dikkati çekmektedir. Yine Ebû Yûsuf el-Man-sûr tarafından Merakeş'teki Kasba Camii 585-591 (1189-1195) yıllarında inşa ettirilmiştir. Caminin ibadet mekânı, mihraba dik on bir nefle bunları mihrap yönünde kesen yatay bir nefe sahiptir. Yatay nefte maksure kubbesiyle bunun solunda yer alan ikinci bir kubbe daha vardır. Avlunun ibadet mekânının karşısına gelen re~ vakında mihrapla aynı eksende yer alan bir birimin üzeri de kubbeyle örtülüdür. Muvahhidler devrinde Mağrib mimarisi için önem arzeden örneklerinin başında XII. yüzyılın sonlarına tarihlenen Rabat şehrinin surları ve kapıları gelmektedir. Bâbü'l-Udâye kabartma tezyinatı ve değişik görünümüyle göz alıcı bir eserdir. Rabat'taki Bâbü'r-Ruvâh ve Merakeş'teki Bâb Agnav iki kuleyle müdafaa edilen ve içinde karmaşık bir planı olan müstahkem kapılar olup özellikle kabartma ve mimari unsurlarla meydana getirilmiş tezyinatlanyla tanınmıştır.

4. Merînîler Dönemi

(1196-1465). Bu dönemde daha önceki devrin büyük ve sade binalarından farklı olarak küçük Ölçülerde eserler yapılmış olmasına rağmen çok zengin bir tezyinat benimsenmiştir. Tilimsân yakınlarında Mansûre'de Ebû Ya'kûb Yûsuf tarafından 702 (1303) yılında inşasına başlanan ve ancak otuz yıl sonra tamamlanabilen Mansûre Camii hiç şüphesiz en önemli Merînî camilerinden biridir. Harap durumda olan yapı, mihrap duvarına paralel üç yatay nef ve bu neflere dikey olarak uzanan on üç diknefli plana sahiptir. Mihrabın önünde üçer nefin kesiştiği alanda kare bir maksure vardır. Mihrab ekseni üzerinde 40 m. yükseklikteki minare altında yer alan cümle kapısı ile dikkat çekicidir. Minare üstünde Merînî mimarisi için alışılmış olan zengin çini tezyinatın İzlerini gösteren çini parçalan bulunmaktadır. Merînî cami mimarisi için dikkat çekici bir diğer örnek olan Tilimsân yakınlarındaki, Ebü'l-Hasan el-Merînî tarafından inşa edilen Sîdî Bû Medyen Camii (Ubbâd), Sîdî Bû Medyen Türbesi'yle irtibatı bulunan bir eserdir. 739 (1339) tarihli cami mukar-naslı kubbesi, zengin stuko ve çini tezyinatıyla göz doldurmaktadır. Merînî mimarisinin özelliği olan zengin tezyinatın en üst seviyeye çıktığı eserler medreselerdir. Fas'ta çok sayıdaki Merînî medreseleri arasında özellikle ikisi çok meşhurdur. 723-725 (1323-1325) yıllarında Ebû Saîd Osman'ın yaptırdığı Attârin Medresesi, içindeki mescidi ve revaklı avlusuyla Mağrib medreselerinin en güzel örneklerinden olup ihtişamlı tezyinatı, oyma ahşap çatısı ve bronz kapı kanatlarıyla eşsizdir. Merînî mimarisinin olduğu kadar Mağrib mimarisinin de baş eserlerinden olan Bû İnâniyye Medresesi de en güzel örneklerdendir. 751-756 (1350-1355) yıllarında Ebû İnan el-Merînî tarafından inşa 121 bk. Karaviyyîn Camii

ettirilen medrese geniş bir avlu etrafında teşekkül etmiş bir plana sahiptir. Kıble tarafında bulunan mescid beş kemerle kıble duvarına paralel iki nefe ayrılmıştır. Önünden geçen bir su kanalı ile mescid avlunun bütünlüğüne çok değişik bir biçimde katılmaktadır. Su kanalı ve havuzuyla tam bir Endülüs havası taşıyan mermer kaplamalı avlunun yanlarında oymalı paravanlar ve kapılarla gizlenmiş öğrenci odaları, yan kısımların ortasında sağ ve solda olmak üzere iki dershane mevcuttur. Bu dershanelerin üstü kaburga kemerli ahşap kubbelerle örtülüdür. Çini, stuko, mermer ve ahşap malzemeyle yapılan, mukarnaslı ve değişik kabartma desenlerin hâkim olduğu medrese aynı zamanda cuma camisi olarak da kullanılmak üzere inşa edilmiştir. Günümüze çok sayıda örneği gelen Merînî türbelerinden en önemli ve değişik olanı hükümdarların türbelerini ihtiva eden Şellâh Külliyesi"dir. Ebû Ya'küb Yûsuf un vefatının ardından 710'da (1310) yapımına başlanan külliye. Ebü'l-Hasan el-Mansûr-Bil-lâh tarafından 739 (1338-39) yılında tamamlanmıştır. İslâm mimarisi içinde bu tür türbe teşkilâtlarının en değişik örneklerinden biri olan eser bir zaviye, iki cami, minareler ve defin için ayrılmış değişik bölümlerden meydana gelmiş olup hariçten ağır bir askerî tahkimata sahip duvarlarla çevrelenmiştir. Külliyenin dışarıyla irtibatını sağlayan kapı da Mağrib askerî mimarisinin özelliklerini taşımaktadır ve heybetli iki yuvarlak kule arasında yer alan sivri kemerli bir giriş olarak yapılmıştır. Merînî askerî mimarisi için fikir verebilecek olan bu külliyeden başka en güzel örnek olarak Fas'taki Bâbü'1-Mah-zen'i zikretmek mümkündür.

5. XVI. Yüzyıl ve Sonrası.

XVI. yüzyıl başlarından itibaren Mağrib İslâm sanatı iki bölgeye ayrılmıştır. Bunlardan biri, 1511'den itibaren 1830 yıllarına kadar Osmanlı idaresi altında kalan Libya, Tunus ve Cezayir'deki mahallî anlayışla Osmanlı anlayışının teması neticesinde ortaya çıkan sanat çevresidir. Diğeri ise bu çevrenin dışında daha batıda kalan ve Endülüs etkileriyle kendi geleneksel anlayışını devam ettiren Fas'tır. Fas'ta yapılan bazı eserler bu devrin temsilcisi olarak gösterilebilir. Fas, XVI. yüzyıldan başlayarak önce Sa'dî şerifleri ve ardından Filâliyye (Ale-viyye) hanedanı tarafından yönetilmiştir. Sa'dî şerifleri devri mimari faaliyeti içinde en dikkat çekenlerden biri, Karaviyyîn Camii avlusuna eklenen ve Benî Ahmer devri Endülüs sanatının takipçisi olan iki köşk ve kanallarla bağlı havuz teşkilâtıdır. Bunun dışında, 972 (1564-65) yılında Mev-lây Abdullah'ın Merakeş'teki Bin Yûsuf Medresesİ'nde gerçekleştirdiği tadilât ve tamirat önemlidir. Bu esnada yapılan oyma stuko ve çini mozaik süslemeler Merînî anlayışı İle Endülüs sanat üslûbunu takip etmektedir. Aynı anlayışı gösteren tezyinatıyla göz dolduran Sa'dîler Türbesi (Darîhu's-Sa'diyyîn) Sa'dî şerifleri devrinin en önemli eserlerinden biri olup Mera-keş'te bulunmaktadır ve 986 (1578) tarihli Muhammed eş-Şeyh ile Ahmed el-Mansûr tarafından yaptırılan türbeden gelişen bir külliyedir. On iki sütunlu türbe mekânı ve ona bağlı mescidden meydana gelen ikinci bölüm 1012 (1603) yılında tamamlanmış olup zengin ahşap, çini ve stuko tezyinatıyla göz doldurmaktadır.Aleviyye hanedanı sanatı için fikir verebilecek mimari eserlerin başında Mevlây İsmail'in başşehri Miknâs'ta bulunan yapılar gelmektedir. Ağır bir askerî tahkimata sahip üç kat surla çevrili şehrin kapıları ve içinde bulunan saray önemlidir. Şehir dahilinde ayrıca bir cami ve Mevlây İsmail'in türbesi mevcut olup şehir depoları, ahırları, garnizon mahalleri, hapishaneleri ve geniş bahçeleriyle bir bütün teşkil etmektedir. Camide çini ve stuko tezyinat dikkat çekicidir. Şehir, XVII. yüzyılın sonundan XVIII. yüzyılın başlarına kadar devam eden bir sürede meydana gelmiştir.Osmanlı idaresi altında gelişen Mağrib eserleri arasında, 1613-1631 yıllarında Hammûde Paşa tarafından yaptırılan Kayrevan'daki Sîdî Sâhib Türbesi'yle Tunus'taki 1655 tarihli Hammûde Paşa Camii ve Türbesi dikkat çekicidir. Cami ha-rimi mihraba dik yedi nefli olup bunlar mihrap önünde yatay bir nefle kesilmiştir. Türbe kare planlı ve sivri çatılıdır.122 Tunus'ta Osmanlı devri eserleri arasında önemli bir yeri olan diğer bir yapı da 1086 (1675) tarihli Sîdî Mahrez Camii'dir.123 Cezayir'de bulunan Dalyan Camii mahallî anlayışla Osmanlı sanatının bir arada bulunduğu önemli eserlerdendir. Mihrap istikametine dikey uzanan üç bölümden meydana gelen caminin mihrap önündeki bölümden önceki orta kısmının üstünü Osmanlı tipi bir kubbe örtmektedir. Caminin minaresi tamamen mahallî görünüştedir.Mimari Tezyinat ve Küçük El Sanatları. Mağrib mimarisinin tezyinat anlayışı, mahallî anlayışın Tunus üzerinden Abbasî mimarisinin tezyinatıyla ve Endülüs mimarisinin kendi tezyinî anlayışından tesir aldığı bir çevrede meydana gelmiştir. Mağrib mimarisinin tercih ettiği tezyinî unsurlar için kullanılan malzeme genellikle stuko ve taş oymalardır. Bunların ardından ahşap malzemenin boyalı ve kakmalı oymalarla kullanıldığı görülmektedir. Diğer bir tezyinî malzeme olarak çiniler erken devirde daha sınırlı biçimde kullanılırken ikinci devirde büyük bir önem ve yaygınlık kazanmış, Mağrib mimarisinin stukoyla birlikte en çok kullanılan tezyinî malzemesi haline gelmiştir. Mağrib mimari geleneğini sürdüren çevrelerde bugün dahi çini önemini korumaktadır. Mimari tezyinatı iki devrede ele almak mümkündür: Merînî devrine kadar geçen süre (VIII-XIII. yüzyıllar), Merînîler devri ve onları takip eden dönem (XIII. yüzyıldan sonra). İlk devrin en önemli temsilcilerinden olan Ağlebî mimarisi genel olarak sade ve süssüz ihtişamlı dış cepheler, mihrap, minber ve maksure kısmında ağırlık taşıyan taş, stuko, çini, ahşap oyma ve kabartma tezyinatıyla dikkat çeken eserlerle

122 bk. Hammûde Paşa Camii Ve Türbesi123 bk. Sîdi Mahrez Camii

temsil edilmektedir. Ayrıca at nalı biçimi ve çok dilimli kemerlerin kullanımıyla mimari tezyinat zenginleştirilmiştir. Ağlebî mimarisinin de kabul ettiği sade dış cepheler ve bina içinde mihrabın önemini belirtmek için bu kesimde tezyinatın ağırlık taşıması bütün Mağrib mimarisinin tercih ettiği bir husus olmuştur. Bu durum Fatımî, Zîrî ve Hammâdî anlayışında da kendini göstermiş olup sade, vakur dış cephelerde dikine uzayan at nalı veya yuvarlak kemerli nişlerin kullanımıyla dikkat çeken yeni bir anlayış doğmuştur. Fâtımîler ve müttefiklerinin mimari anlayışına hâkim olan en dikkat çekici husus zafer takı biçiminde cümle kapılarında kendini göstermiştir. Mağrib mimari anlayışının sadeliğe önem veren tavrı Murâbıtlar ve Muvah-hidler devrinde en üst seviyesine çıkmıştır. Murâbıt mimarisi için daha zengin olan tezyinî hususiyetler, Muvahhidler'in "geniş tezyinat" (geniş stil) olarak adlandırılan geniş mimari elemanların kullanılmasıyla sağlanan süslemesiyle yer değiştirmiştir. Murâbıt mimarisinde lüks stuko tezyinat maksure kubbelerinde kaburga tonozlarla birlikte yer alırken Endülüs'ten alındığı belli olan mukarnaslı kubbeler de mimariye girmiştir. Bunun dışında, at nalı veya sivri uçlu kemerlerin yuvarlak kemerlerle birlikte kullanıldığı binaların dış cephelerinde aynı tip kemerlerin tezyinî olarak kullanımı yaygınlaşmış, bu tip kemerlere sahip pencereler ve nişler görülmeye başlanmıştır. Mimari elemanların tezyinî hususiyet kazanarak binaların bütün süslemesine temel teşkil etmesi özellikle Muvahhidler tarafından teşvik edilmiş ve dış cephelerde kapılar ve pencerelerin etrafında olduğu gibi devâsâ minarelerin cephelerinde de kendini göstermiştir.Mağrib mimarisinin tezyinî bakımdan ikinci dönemi Merînîler'le başlamıştır. Tamamen Endülüs'ün muhteşem tezyinî malzemeleri ve bu malzemelere biçim veren anlayışına açılan Merînî eserleri mukarnaslı ve kaburga tonozlu kubbelerden başka avlu cepheleri, oda içleri ve diğer mimari bölümlere yayılan stuko ve çini tezyinatıyla göz alıcı bir hususiyet kazanırken ahşap oyma örtü sistemlerindeki zengin boya, kakma ve madenî kaplama unsurlar da çoğalmıştır. Mukarna-sın tezyinî eleman olarak hâkim bir unsur olduğu bu dönemde oyma stukolar ve sırlı mozaik çiniler gösterişli mekân teşekkülüne sebep olmuştur. Bu zenginlik ve lüksün tezyinata hâkim olduğu anlayış Sa'dî şerifleri ve Aleviyye devirlerinde de mevcut olup halen varlığını devam ettirmektedir. Fas merkezli bu sanat muhitleri dışında kalan Osmanlı idaresindeki bölgelerde de çok renkli tezyinî unsurlara duyulan alâka kendini göstermiş olup özellikle renkli mermer ve çinilerin kullanıldığı eserlerle temsil edilen bir tezyinat hâkimiyetini sürdürmüştür.Mağrib'de el sanatları sahasında önemli bir faaliyet ve aynı zamanda önemli bir alâka mevcuttur. Fas'ta görüldüğü gibi şehirlerde yaşayanlarla bedevî hayat süren kabilelerin el sanatları kendine has nitelikler taşımaktadır. Bu durum bütün Mağrib el sanatları için geçerlidir. Tarih boyunca Mağrib el sanatları bu medenî ve bedevî cemaatlerin arz ve taleplerine cevap verecek bir temayüle sahip olmuştur. Mahallî Berberî ruhunun hâkim olduğu bedevî eserleriyle Endülüs sanatının derin etkilerini taşıyan şehirli sanatkârların yaptığı eserler bu farklı temayülleri çok güzel yansıtmaktadır. Özellikle Faşta çinicilik önemli bir faaliyet alanı bulmuştur. Endülüs'teki atölyelerde geliştirilen çinicilik daha sonra Fas'ı etkilemiştir. Yeşil rengin genel olarak hâkim olduğu çok renkli mozaik ve karo çinilerle süslü binalar bu çevrenin alışılmış geleneksel ruhunu aksettirir. Çiniciliğe bağlı olarak gelişen seramik ve çömlekçilik önemli ölçüde Endülüs'le irtibatlı olup Suriye. Irak, İran ve Mısır'da yapılmış olanlardan da etkiler almış bulunmaktadır. Fakat mahallî anlayış bütün tesirleri birleştiren en önemli âmil olarak mevcudiyetini göstermektedir. Beyaz, mavi, yeşil ve kahverengi gibi renklerin hâkim olduğu seramik eserlerin en tanınmışları beyaz üzerine mavi renkte yapılmış olup geometrik ve bitkisel desenlerle yazı, işaret ve şekillerin bulunduğu örneklerdir. Dokumalar, halılar ve kilimlerle birlikte tanınmış sa-nat kollarından biri de sepetçilik olmuştur. Madenî el sanatları içinde bilhassa kuyumculuk çok gelişmiştir. Ahşap oymacılık ve mobilyacılığın da önem taşıdığı Mağrib el sanatlarının en meşhurlarından biri de dericilik olup özellikle kunduracı-lığıyla Fas büyük bir Övgü kazanmıştır. Mağrib sanat ve kültür mirasının bugünkü sahipleri olan Fas, Cezayir, Tunus ve Libya, bağımsız devletler olarak sanat miraslarıyla irtibatlarını sürdürmelerine rağmen dış dünyaya açık canlı bir sanat faaliyetini desteklemektedir.

Bıblıyografya :

W. - G. Marçais, Les monumçnts arabes de Ttemcen, Paris 1902; J. de la Neziere, Monu-ments mauresqu.es du Maroc, Paris 1924; H. Terrasse, Art hispano-mauresqııe, Paris 1932; a.mlf.. "Le reviviscence de i'acanthe dans I'art hîspano-mauresque sous les almoravids", al-Andalus, sy. 26, Madrid 1961, s. 426-435; H. Basset - H. Terrasse, Sanctuaires et forteresses almohades, Paris 1932; L. T. Balbas. Arte Alm-odade, ArteNazri, Arte Mudejar, Madrid 1949, tür.yer.; a.mlf.. "Nuevas perspectivas sobre el arte bajo el dominio de Ios almoravides", al-Andaius, sy. 18, Madrid 1952, s. 411-424; G. Marçais. L'architecture mu.sulm.ane d'occi-dent: Tunisie, Algerie, Maroc, Espagne, Sicilie, Paris 1955; a.mlf.. Architecture de l'lfraçiye, Paris 1966; J. D. Hoag, Western Islamic Archi-teeture, New York 1963; M. Sijelmassi. Les arts tradilionnelles au Maroc, Paris 1974; D. T. Rice, Islamic Art, London 1975, tür.yer.; D. Hill, İsia-ınic Architecture in riortrt Africa, London 1976, s. 40-69, 91 -134; A. Hutt, Isiamİc Architecture: North Africa, London 1977; G. Mitchell. Architecture of the Islamic World, London 1984, tür.yer.; 0. Grabar. İslam Sanatının Oluşumu (trc. Nuran Yavuz], İstanbul 1968, tür.yer.; M. Muhammed Kahlâvî, Mesâcİdü'l-Mağrib ue'l-Endelüs fi 'aşri'l-Muvahhidîn, Kahire, ts.; M. 5. Dimand, "Studies in Islamic Ornament", Al, IV (1937), s. 293-337; E. Lambert, "L'art de l'Is-lam occidental", Annalesde

l'uniüersite de Paris, XXIII, Paris 1953, s. 383-393; J. M. Bloom, "The Origins of Fatimid Art", Muqarnas, III, Leiden 1985, s. 20-38. A. Engin Beksaç

MAĞRİBİ, AHMED KEHATTÛ

(Ö. 849/1445) Hindistanlı mutasavvıf.737'de (1336) Delhi'de varlıklı bir ailenin çocuğu olarak doğdu. Menkıbeye göre henüz dört yaşında iken aniden çıkan bir fırtına yüzünden yolunu kaybetmiş, tüccarlar tarafından bulunarak silsilesi Medyeniyye tarikatının kurucusu Ebû Medyen'e ulaşan Baba İshâk-ı Mağribî adlı bir şeyhin dergâhına getirilmiş, bu dergâhta eğitim görerek büyümüş, on iki yaşlarında Delhi'ye yaptığı bir ziyaret esnasında kardeşleri onu tanıyarak kendisini götürmek istemiş, ancak Ahmed bunu kabul etmemiştir.Mağribî yirmi beş yaşına gelince Baba İshak tarafından halife tayin edildi. 776'-da (1374-75) şeyhinin ölümü üzerine onun yerine geçti ve kırk gün inzivaya çekildikten sonra Delhi'deki Hân-ı Cihan Camii'ne yerleşti. On iki yıl boyunca zâhidâne bir hayat sürdü ve arkasından hacca gitti. Hac dönüşü Irak ve İran'a uğradı. 800 (1398) yılında Timur ordusu Delhi'ye saldırdığında müridleriyle birlikte bir eve hapsedildiyse de Timur tarafından ser-best bırakıldı. Mağribî Timur'dan büyük saygı gördü, daha sonra onunla birlikte Semerkanfa gitti. Gucerât'a dönmeden önce Horasan'ı ziyaret etti. Hindistan dönüşünde Serhîz şehrine yerleşti. Gucerât'-ta bağımsız bir devlet kuran Sultan Muzaffer Şah kendisine iltifatta bulunarak müridi oldu. Sultanın yaptığı bağışların çok büyük miktarlara ulaştığı, şeyhin bunların dağıtılması için özel bir kişiyi görevlendirdiği kaydedilmektedir. Muzaffer Şah'ın ölümü üzerine yerine geçen Ahmed Şah ve onun ardından Muhammed Şah da Mağribî'ye mürid oldu. Mağribî ileri bir yaşta Serhîz'de vefat etti. Kabri üzerinde Muhammed Şah'ın (1442- i 451) inşasına başladığı türbe ve cami Kutbüddin Ahmed Şah zamanında (1451-1458) tamamlanmış, ayrıca bir imarethane yap-tırılmıştır.Semâı seven ve semâ meclislerine katılan Mağribî'nin semâm şeriata aykırı olup olmadığı hususunda Horasanlı âlimlerle yaptığı bir tartışmada onları ikna ettiği, bizzat kendisinin semâ meclislerinde kavalla Hindular'ın "doha"larını icra ettiği, bununla beraber Hindular'a karşı bir husumeti bulunduğu nakledilmektedir. Mağribî'nin Farsça sözleri ve menkıbeleri bir müridi tarafından Melfûzât-ı Ah-med-i Mağribî adı altında bir eserde toplanmıştır.124 Aynı zamanda bir şair olan Mağribî'nin Melîû-zat'ta bazı şiirleri yer almaktadır. Ahmed Şah'a sunduğu bir risaleyi Ebû Hâmid b. İbrahim Şerft-i Risale adıyla şerhetmiş-tir.

Bibliyografya :

Ebü'1-Faz! el-Allâmî, Â'în-i Akbarî (trc. H. Blochmann), Delhi 1989, III, 413;Abdülkâdirel-Bedâûnî. Muntakh,a.bu't-tawâ.rikh (trc. C. S. A. Ranking), Delhi 1986,!, 357-358; Cihangir, The Tüzuk-i Jahângiri: Memotrs ofJhângir (trc. A. Rogers. ed H Beveridge), New Delhi 1978, I, 428; Storey. Persian Literatüre, 1/2, s. 952-953; T. W. Beale, An Orienlal Biograplûcat Dictionary, Millwood 1980, s. 41; A. Schimmel, islam in the Indian Subconünent, Leiden 1980, s. 66; S. Athar Abbas Rizvi, A Hislory ofSu/îsm in India, New Delhi 1986,1, 404-408; Zuhûrü'l-Hasan Şârib. Humhâne-i Taşauuuf, Lahor 1988, s. 275-279; 2. A. Desai. "The Majör Dargahs of Ahmadabad", Müslim Shrines in India (ed. C. W. Tro11).New Delhi 1989, s. 80-81; B, Lawran-ce, "Maghribi", £/2(Ing.|, V, 1209-1210; K. A. Nizami. Ahmad Khattü", Elr., I, 649-650. Rıza Kurtuluş

MAĞRİBİ, MOLLA MUHAMMED 125

MAĞRİBİLER

IV-V. (X-XI.) yüzyıllarda vezir, kâtip ve müdebbir olarak çeşitli İslâm hanedanlarının hizmetinde bulunan bir aile.Fars kökenli ve Şiî olan ailenin Mağribîler (Benü't-Mağribî) olarak adlandırılmasının sebebi, atalarından Ebü'l-Hasan Ali b. Muhammed b. Yûsuf'un, Abbasî Dev-leti'nin batı bölgelerinin haracının toplanmasından sorumlu Dîvânü'l-mağrib'de görev yapmış olmasıdır. Onun, Basra'dan Bağdat'a gelerek Dîvânü'l-mağrib'de vazife almasının dışında hayatı hakkında bilgi yoktur. Bu divan Abbasî Halifesi Müktefi-Billâh döneminde (902-908) ortaya çıktığından Ebü'l-Hasan'ın Müktefî-Billâh'ın veya ondan sonraki halifele-rin hizmetinde bulunduğu söylenebilir.126

Mağribîler'in Ebü'l-Hasan'dan sonraki tanınmış simaları şunlardır: Ebü'l-Kâsım Hüseyin b. Ali (ö. 354/965'ten sonra). Babası Ebü'l-Hasan Ali'nin görev yaptığı Bağdat'ta doğdu. Burada çeşitli idari görevde bulundu. Dönemin Abbasî sarayının en etkin şahsiyeti olan Muhammed b. Yâ-küt'un emrinde müdebbir olarak çalıştı.

124 Storey, 1/2, s. 953125 bk. Şirin Mağribî126 İb-nü'l-Adîm, BuğyeLü't-teleb, VI, 2532, 2535; Makrîzî, II, 157

Abbâsîler'in ilk emîrü'I-ümerası Ibn Râ-ik'în kâtibi Ebû Ali b. Hârûn b. Abdülazîz el-Evâricî'nin kız kardeşiyle evli olmasının da yükselmesinde etkili olduğu düşünülebilir. Nitekim İbn Râik 330 (942) yılında Bağdat'tan kaçmak zorunda kalınca Ebü'l-Kâsım Hüseyin de önce Suriye'ye gitti, burada İhşîdîler'in hizmetine girerek Mısır'a geçti. Bir müddet Mısır'da görev yaptıktan sonra İhşîdî idaresindeki değişikliklerden etkilenen aile Hamdânî-ler'in hâkimiyetinde bulunan Halep'e göç etti. Ebü'l-Kâsım burada Seyfüddevle'nin kâtibi olarak uzun yıllar görev yaptı. 354'-te (965) Bizansiılar'la yapılan anlaşma çerçevesinde müslüman esirlerin serbest bırakılması karşılığında Hamdânîler'in ödeyeceği fidyenin garantisi olarak Bizans topraklarında rehin kalması, onun Seyfüddevle nezdindeki itibarının ne kadar yüksek olduğunu göstermektedir. Ebü'l-Kâsım Hüseyin bu olayın ardından Halep'te öldü.Ebü'l-Hasan Ali b. Hüseyin (ö. 400/ 1010). Bağdat'ta doğdu. Babası Hüseyin b. Ali'den sonra Seyfüddevle el-Hamdâ-nî'nin kâtipliğini üstlendi. Bu görevini Sa'düddevle döneminde de sürdürdü. Ancak uzun yıllardan beri Sa'düddevle'yi uğraştıran eski Humus valisi Emîr Ebü'l-Fevâris Bekcûr'un Fâtımîfer'le anlaşarak 380 (990) yılında Rakka'da başlattığı isyana katıldı ve bu sırada Bekcûr'a yaptığı tavsiyelerle isyanı bizzat yönlendirdi. 381'-de (991) Halep üzerine yürüyen Bekcûr öldürülünce Ebü'l-Hasan Ali Mısır'a kaçarak Fâtımîler'e sığındı. Burada Halife Azîz Billâh'ın hizmetinde bulundu. 383 (993) yılında Azîz-Billâh tarafından Ha-lep'i Hamdânîler'den almakla görevlendirilen Mengü Tegin kumandasındaki orduyla birlikte müdebbirü'I-ceyş olarak Di-maşk'a gitti. Uzun süre Halep'i kuşatan Fatımî ordusu, Bizanslıların Hamdânî-ler'e yardımının yanı sıra Makrîzî'ye göre eski hamileri Hamdânîler'le para karşılığı anlaşan Ebü'l-Hasan'ın ihaneti sonucunda başarısız olarak Dımaşk'a geri dönmüştü.127 Bunun üzerine halife onu görevinden azlederek Mısır'a getirtti. Bu sırada Azîz-Billâh vefat edince (386/ 996) Ebü'l-Hasan yeni halife Hâkim Biemrillâh döneminde Fatımî divanlarında çeşitli görevler üstlendi. Ancak halifenin veziri Mansûr b. Abdûn ve diğer hiristi-yan kâtiplerle Mağribîler arasındaki nüfuz mücadelesinden Mağribîler yenilgiye uğradı ve Hâkim-Biemrillâh'ın emriyle Ebü'l-Hasan Ali ile birlikte kardeşi ve çocukları katledildi.128 Benî Mağrib'e yönelik bu katliamdan sadece Ebü'l-Hasan Ali'nin oğlu Ebü'l-Kâsım Hüseyin kurtulabilmiştir.Ebü'l-Kâsım Hüseyin b. Ali (ö. 418/1027). Vezîr el-Mağribî ve el-Kâmit zü'1-vizâre-teyn lakaplarıyla bilinen ve Mağribî ailesinin en meşhur siması olan Ebü'l-Kâsım Hüseyin, Zilhicce 37O'te (Haziran 981) babası Ebü'l-Hasan Ali'nin görev yaptığı Halep'te doğdu. Dil, edebiyat, cebir, hesap ve ilm-i nücûma kabiliyeti yanında iyi bir şair ve edip olan Ebü'l-Kâsım yazısının güzelliğiyle de dikkat çekiyordu. Nitekim Fatımî Devleti'ne bağlı divanlarda önemli bir göreve getirildi. Ailesi Fatımî Halifesi Hâkim - Biemrillâh tarafından öldürülünce Mısır'dan kaçarak Filistin'e gitti ve Cerrahî kabilesi reisinin oğlu Hassan b. Mü-ferric b. Dağfel et-Tâî'ye sığındı (400/ 1010) Hassân'ı ve daha sonra gittiği Mekke'de Şerîf Ebü'l-Fütûh el-Mûsevî'yi Fatımî halifesine karşı kışkırttı. Böylece Mekke'de ve Benî Cerrâh'ın hâkim olduğu bölgelerde hutbe Râşid-Billâh lakabını alan Mekke şerifi adına okundu Hâkim-Biemrillâh tarafından bunlar tekrar itaat altına alınınca Ebü'l-Kâsım Irak'a kaçmak zorunda kaldı. Vâsıfta Büveyhî Veziri Fahrülmülk'e sığınan Ebü'l-Kâsım, onun ölümünden sonra Musul'a geçerek Ukaylî Emîri Kırvâş b. Mu-kalled'in ve ardından Meyyâfârikîn'e geçerek Mervânî Emîri Nasrüddevle Ah-med'in hizmetinde kâtiplik ve vezirlik gibi görevlerde bulundu. 41S'te (1024) Bağdat'ta kısa bir süre Büveyhî Müşerri-füddevle'nin vezirliğini yaptı. Son yıllarını Mervânîler'in hüküm sürdüğü Meyyâfâ-rikin'de Nasrüddevle'nin hizmetinde geçiren Ebü'l-Kâsım Ramazan 418'de (Ekim 1027) vefat etti. Ebü'l-Kâsım, siyasetnâ-me tarzında küçük bir risale olan Kitûb fi's-siyâse 129 İbnü's-Sikkît'in Işlâhu'I-mantık adlı eserinin muhtasarı olan el-Münehhal: Muhtaşaru IşIâhi'I-mantık 130 Edebü'l-havâş fi'1-muhtârmin belâğa-ti kabfriîi'l-'Arab ve ahbârihâ ve en-sâbihâ ve eyyâmihâ 131el-înâs bi Hlmi'î-ensâb 132adlı eserleri yanında İbn Hişâm'ın es-Sîre-tü'n-Nebeviyye'siri kısa notlarla şerhet-miş. bu şerh Süheyl Zekkâr tarafından es-Sîrelü'n-Nebeviyye li-İbni Hişâm bi-şerhi'1-Vezîr el-Mağribî ismiyle neşredilmiştir (1-11, Beyrut 1992). Ebü'I-Kâ-sım'ın tek ciltlik bir Kur'an tefsirinden başka e/-Me'sûr fî milhi'l-hudûr adlı bir eserinin bulunduğu kaydedilir.

Bibliyografya :

Vezîr ei-Mağribî, Kiiâb fi's-siyâse (nşr. Sâmî ed-Dehhân), Dımaşk 1948, neşredenin girişi, s. 9-50; a.mlf.. el-Münehhal: Muhlaşaru Işlâhi'l-mantıkinşr. Cemal Talebe), Beyrut 1415/1994, neşredenin girişi, s. 3-40; İbnü'l-KalâniSÎ, Tâ-rîhu Dımaşk (Zekkâr), s. 61-64; Yâküt, Mu'ce-mü'l-üdebâ' (ed. D. S. Margoliouth). Kahire 1927, IV, 60-64; V, 424-427; İbnüpl-Esîr. el-Kâ-mîl, bk. İndeks; İbnü'1-Adîm. Buğyetü'Haleb (Zekkâr), V, 2239-2240; VI, 2532-2555; ayrıca bk. İndeks; a.mlf., Zübdelü'l-fyaleb, I, 146, 3 52; İbn HalMkân, Vefeyât.ll, 172-177; Makrîzî, el-Httat, II, 157-158; M. Canard, Histotre de la dynastîe des hamdanides de Jazira el de Syria, Alger 1951,1/2. s. 687, 695, 699-700, 823-825; Ahmed Ömer ez-Zeylaî, Mekke ue 'alâkıâtühe'l-hâriciyye:301-487h., 127 et-Hıtat, II, 157128 Zilkade 400 / Haziran 1010129 nşr. Sâmî ed-Dehhân, Dımaşk 1948; nşr. Fuad Abdüimün'im Ahmed, İskenderiye. v.s130 nşr. Cemal Talebe, Beyrut 1415/1994131 günümüze ulaşan kısmı Hamed el-Câsir tarafından yayımlanmıştır: 1, Riyad 1980132 nşr. Hamed el-Câsir, Rjyad 1980; İbrahim Ebyârî, Kahire 1980

Riyad 1401/1981, s. 50-58; T. Bianquis, Damas et La Syrie sous ta do-minaüon faümide: 359-468/969-1076,Damas 1986, [-][, bk. İndeks; M. Gü, "The Political His-tory of Jerusalem During Lhe Early Müslim Pe-riod", The Hislory ofJerusalem, the Early Müslim Period: 638-1099 (ed. J. Prawer- H. Ben-Shammai), New York 1996, s. î-37; P. Smoor, aI-Maghribi",£/2(Ing.).V, 1210-1212. Cengiz Tomar

MAHABBET 133

MAHALLÂTÎ 134

MAHALLE

Sözlükte "bir yere inmek, konmak, yerleşmek" anlamına gelen hali (halel ve hu-lûl) kökünden türetilmiş bir mekân ismi olan mahalle kelimesi devamlı veya geçici olarak ikamet etmek için kurulan küçük yerleşim birimlerini ifade eder. Mahalle küçük değişikliklerle diğer İslâm ülkelerinde de aynı anlamda kullanılmıştır.Tarih. İslâm tarihi kaynaklarında. Mekke'deki ilk yerleşmenin Hz. Peygamber'in dedelerinden Kusay b. Kilâb tarafından Kabe çevresinde gerçekleştirildiği ve şehirde Kureyşü'l-bitâh ve Kureyşü'z-zevâ-hir adlı iki mahallenin kurulduğu kaydedilir.135 İslâm'ın ilk yıllarında Mekke'de on iki kadar mahalle bulunduğu, müslümanların Ebû Tâlib mahallesinde (şi'bü Ebî Tâlib) kendilerine uygulanan boykot sebebiyle uzun süre sıkıntı içerisinde yaşadıkları, Resûl-i Ekrem Medine'ye hicret ettiği zaman Arap ve yahudi kabilelerinin birbirinden oldukça uzak mahallelerde oturdukları bilinmektedir. Mescid-i Nebevî'nin inşa edilmesinden sonra aynı uygulama sürdürülmekle birlikte şehirdeki yerleşme yeniden düzenlendi. Yerleşmenin şehrin içerisinde yoğunlaşmasını önlemek, şehrin güvenliğini sağlamak ve şehirden uzakta oturanların şehir merkeziyle bağ-lantısını sürekli hâle getirmek için kenar mahalleler bu plana dahil edildi. Orta-çağ'da yoğunlaşan dairevî şehir planıyla uygunluk arzeden ve İlkçağ'lardan beri bilinen dış mahallelerin şehrin bir bölümü olarak tasarlanması sonucunda Medine'deki mahalle sayısı arttı, bu arada bazı eski mahalleler de ortadan kalktı.136 Kenar mahallele-rin şehrin bir bölümü olarak görülmesi anlayışı sonraki dönemlerde devam etmiş, zaman zaman bu mahallelerde oturanlara başta vergi olmak üzere bazı muafiyetler getirilmiştir.137

İlk İslâm fetihlerinin ardından fethedilen yerlerde kurulan yeni şehirlerde bir kabileye veya kabileler topluluğuna tahsis edilen mahalleler için hıtta ve çoğulu olan hıtat kelimeleri kullanılmaya başlandı.138 Başlangıçta askerî amaçlarla kurulan, zaman içerisinde birer dinî, siyasî ve kültürel merkez haline gelen Basra, Küfe, Fustat ve Kayrevan gibi şehirlerde mahalleler bu şehirlerin ortak unsurları olan cami, dârülimâre ve çarşı ekseninde kabile esasına göre birbirinden ayrı birimler halinde düzenlendi. Meselâ Küfe'ye yerleştirilen her kabilenin ayrı bir mahallesi vardı. Özellikle Emevîler döneminden itibaren mescid ve mezarlık mahallenin diğer öğeleri olarak ortaya çıktı. Vâsıf ı Dicle nehrinin iki yakasında kurarak dört mahalleye ayıran Haccâc, şehrin batı yakasındaki mahallelere Arap olmayanların yerleşmesine izin vermedi. Doğu yakasındaki mahallelere ise Buhara ve Mâverâünnehir tarafından getirttiği unsurları yerleştirdi.139 Benzer bir uygulama Abbasîler devrinde Sâmerrâ"da yapılmış, Türkler ile Fergana-lılar birbirinden ayrı ve uzak mahallelere yerleştirilmiştir.140 Bazı şehirlerde kabilelere ayrılan bölümlerin arasında zamanla sokaklar teşekkül etti, bunlar hem geçit alanı hem de mahalleleri birbirinden ayıran öğeler haline geldi.141

İlk kurulan İslâm şehirlerinde kabilelerin şehrin farklı yerlerine yerleştirilmesi mahalleye fiziksel ve toplumsal bir birim niteliği kazandırmıştır. İbn Kesîr, bu dönemde mahallenin burada yaşayan insanlara bir yere bağlı olma hissini verdiğine ve bazan insanların mahalleye nisbet edildiğine işaret eder.142 Kabile esasına göre kurulan Basra'nın zamanla küçüldüğü ve iki mahallesinin Arap unsurlara, bir mahallesinin de Arap olmayan unsurlara ait olduğu görülmektedir. Siyasî ve ekonomik tercihler merkeze alınarak kurulan Bağdat'ta ise mahalle ve semtler etnik kökenler ve mesleklere göre teşkil edilmiştir. Şehirlerde bu şekilde gerçekleştirilen yerleşimler belirli bir kimliği olan şehir birimlerinin gelişmesini sağladı. Kabile ve etnik gruplara dayanan bu sistem mahallelerde İçtimaî, meslekî ve dinî grupların oluşturulmasıyla devam etti.Yeni kurulan şehirlerden daha çok eski şehirlerde yeni düzenlemelerin yapıldığı Endülüs'te müslümanların kenar mahallelere yerleştirildiği görülmektedir. IV. (X.) yüzyılda yedi kapıyla dışarıya açılan başşehir Kurtuba'nın

133 bk. Muhabbet134 bk. Ağa Han135 Belâzürî, Ensâb, I, 58; XI, 53-54136 İbn Şebbe, I, 260-268137 Taberî, IV, 70138 bk. Hıtat139 Halîfe b.Hayyât, s. 239140 Ya'kübî, s. 258141 Cezar, s. 89-90142 el-Bidâye, XI, 338

(Cordoba) içinde yirmi bir mahalle varken şehrin kenarında çoğunluğunu yerli müslümanlann (müvelledûn) oluşturduğu mahallelerin sayısı yirmi birdi. İbn Havkal, Sicilya'da Palermo şehrinde dört mahallenin bulunduğunu ve bunlardan Hâlisâ'nın etrafının surlarla çevrili olduğunu, daha çok Slav kölelerin (sakâübe) oturduğu mahallenin ise denizden geniş bir duvarla ayrıldığını kaydeder.143

Müslümanlann idaresi altına giren Ortadoğu'daki tarihî şehirler herhangi bir değişikliğe uğramadan eski düzenlerini ve belirli özelliklerini korurken yeni unsurlarla desteklenerek yeniden yapılandırıldı. Şehirler dinî ve etnik yapılarına göre bazan duvarlarla da ayrılan mahallelere bölündü. Meselâ Dımaşk'ın kuzeydoğusunda hıristiyan. güneydoğusunda yahudi ve batı yakasında müslüman mahalleleri yer alıyordu.İslâm fetihleri İran ve Türkistan şehirlerinde birtakım değişikliklere sebep oldu, bunun sonucunda İç Asya'da şehirler V. (XI.) yüzyılda belirli bir tipe kavuştu. Sur içine'alınan Türkistan şehirleri mahallelere bölünerek her meslek sahibi ayrı bir mahalleye yerleştirildi. Sosyal ve ekonomik şartlar da bu uygulamaya uygun düşmüş, meslek gruplarının ayrı mahallelerde toplanması XI-X1I. yüzyıl Türkistan şehirlerinin ayırt edici bir özelliği ha-line gelmiştir.144 XIV. yüzyıl seyyahlarından İbn Battûta'nın farklı etnik köken, din ve mesleklere mensup insanların surlarla çevrilmiş mahallerinde yaşadıklarını kaydetmesi 145 bu uygulamanın yerleştiğini göstermektedir. İslâm'ın ilk dönemlerinde ve Ortaçağ'da mahallelerin fizikî yapılarının tamamlayıcı unsuru olan kuyuların yerini 146 Osmanlılar'la birlikte mahalle çeşmeleri almıştır.XI. yüzyılın sonlarından itibaren Türk kavimlerinin Anadolu'ya yerleşmeye başlamasıyla birlikte şehir ve kasabalarda giderek yeni bir yerleşme modeli ortaya çıktı. İlk dönemlerde Bizans'tan intikal eden yerleşim şekli genellikle korunurken zamanla gelişmeye paralel olarak yeni bir yapılanma kendini gösterdi. Yeni nüfusun gelmesiyle birlikte Anadolu'da eski Bizans şehirleri gelişmeye, bu arada yeni şehirler oluşmaya başladı. Bu süreç Anadolu'nun Türkleşmesi ile sonuçlandı.Sosyal Yapı ve Yönetim. İslâm şehirlerinde mahallelerin oluşmasında dinin önemli bir etken olduğu görülmektedir. Bu bağlamda mahalle, "aynı mescidde ibadet eden cemaatin aileleriyle birlikte yerleştiği şehir kesimi" şeklinde tanımlanmıştır.147 Bazı Batılı araştırmacılar, çeşitli dinî ve etnik gruplara göre şehrin bölge ve semtlere ayrılmasının bir İslâm şehrinin en önemli özelliği olduğunu vurgulamışlardır. Tarihî şehirlerin yanı sıra yeni kurulan Kayrevan ve Vâsıt gibi şehirlerde de gayri müslimlere ait mahalleler vardı. Şehirlerin din unsuruna göre kısım veya mahallelere ayrılması insanların sosyal, ekonomik ve siyasî tercihlerini kendilerinin yaparak ayrı bir yaşama alanı belirlemelerine imkân sağlamıştır. Anadolu'da çeşitli etnik köken ve dinlere mensup in-sanlar şehirlerde kendi özel mahallelerinde oturuyorlardı. Meselâ Selçuklular döneminde Konya'nın sur içerisindeki alanı Türk ikamet mahalleleri iken gayri müs-lim mahalleleri sur dışında bulunuyordu. 148 Bununla birlikte müslümanların idaresinde kendi mahallelerinde yaşayan farklı din ve ırktan insanların bulundukları şehirlerde, özellikle de Anadolu'da bu durum hiçbir zaman bir ayırımcılığa dönüşmemiştir. Osmanlı devrinde farklı dinlere mensup İnsanlar çoğunluğu müslüman olan mahallelerde, meselâ Lübnan, İstanbul ve Bosna'da "komşu" olarak kendilerine yer bulabilmişlerdir. Osmanlı tahrir kayıtlan, bazı Anadolu ve Rumeli şehirlerinde müslüman ve gayri müslim unsurların aynı mahallede oturduklarını açıkça göstermektedir. Bunun dışında bazı meslek grupları kendi mesleklerinin adını taşıyan mahallelerde (Vezneciler, Çıkrıkçılar) oturmuşlardır.Bazı araştırmacılar tarafından plansız şehirleşme örneği olarak görülen çıkmaz sokaklar yabancıların girişini engellediği gibi mahallede yaşayanların mahremiyet ve güvenliklerinin sağlanmasını da kolaylaştırmaktadır. Toplumsal hayatın bütün ihtiyaçlarının karşılandığı her mahalle çıkmaz sokaklara açılan bir ana caddeyle bölünüyor ve bu cadde sağlam yapılarla kapatılabiliyordu. Mahallelerin duvarla ayrılması usulü müslüman Araplar tarafından İran'a da götürülmüştür.149

Şehirlerin savunmasını kolaylaştırmak maksadıyla yapılan surların yanında mahalle ile semtleri birbirinden ayıran kapılar vardı ve mahalleler bu kapılara göre adlandırılıyordu. Herhangi bir ayaklanma esnasında şehrin diğer mahalleleriyle bağlantısını kesmeyi amaçlayan ve mahalleleri şehir kapılarına göre gruplandır-maya dayanan. Dimaşk, Kahire ve Semer-kant ile erken Osmanlı döneminde Kay-seri'de Örnekleri görülen bu uygulamaya daha önceki dönemde Anadolu'da rastlanmamaktadır.150 Bu bakımdan Anadolu'da mahallenin XIII. yüzyıldan itibaren daha yaygın bir görünüm arzettiği söylenebilir.Klasik İslâm şehirlerinde ticaret ve ikamet alanları birbirinden ayrılmıştır. Bu durumun genellikle özel ve kamu alanlarının ayrılması ihtiyacından doğduğu ileri sürülmekteyse de aslında bu ayrışma devletin vatandaşlarının günlük hayatlarıyla yakından ilgilenmemesi sonucu ortaya çıkmış, böylece mahalleler muhtar bir hüviyet elde etmiştir. Zira devletin kontrol mekanizması çoğunlukla ticari alanlarda ve merkezde kendini gösterirken mahalleler kendi işlerini kendileri yerine getirmekte, bu da mahalle halkı arasındaki dayanışmayı arttırmaktaydı.143 Şûretü7-arz, s. 119144 Cezar, s. 376-375145 Tuhfetü 'n-nüzzâr, I, 394146 İbn Şebbe, I, 152, 159147 Ergene., Osm.Ar., IV 1984: s. 69148 Baykara.s. 46-48149 Barthold, s. 23150 Baykara, s. 49

Osmanlılar'da bazı grupların toplumun bütününden ayrı bir mahalleye kapanmasının onun Osmanlı öncesi İslâm şehirlerinde görüldüğü kadar katı olmadığı. Osmanlı klasik döneminde dinî ve etnik grupların şehirlerde birbirine kapalı cemaatler halinde yaşamadığı bilinmektedir. Öte yandan şehrin ticaret ve sanat kesiminde kendini gösteren mesleki gruplaşmaların mahallelere yansımadığı, bir mahallede boyacı, ekmekçi, berber. kalaycı gibi çeşitli mesleklerden insanların yaşadığı arşiv belgelerinden anlaşılmaktadır.Mahalleler, Emevîler ve Abbasîler döneminde "reis" ve "şeyh" adı verilen kimseler tarafından yönetilirdi. Reisler valiler tarafından görevlendiriliyordu, şeyhleri ise hükümet tayin etmiyorsa da onları tanıyordu. Yönetim, bu kişiler sayesinde mahallede bulunan kabileyi denetim altına alarak kontrol ediyor, kabileleri birbirine karşı dengede tutuyordu. Bölgenin meselelerinden haberdar oluyor, kıtlık ve felâket zamanlarında gerekli yardımlar yapılıyor ve şüpheli şahıslar belirlenebiliyordu. Ortaçağ'da Özellikle başşehirlerde-ki mahallelere bazı özel görevlilerin tahsis edildiği, aşevleri açıldığı vb. sosyal uygulamaların yapıldığı görülmektedir.151 380'de (990) Bağdat mahallelerinde artan hırsızlık olayları üzerine mahalle halkının bir kumandanın emrinde teşkilâtlanarak hırsızlarla mücadele etmeye başladığı kaydedilmektedir.152 Suriye ve Irak şehirlerinde IV-VI. (XXII.) yüzyıllarda görülen mahallî milis kuvvetleri ahdâs teşkilâtının yerini IX. (XV.) yüzyılın sonlarına doğru Memlûk Devleti'nin zayıflamasına paralel olarak "zuar" adı verilen teşkilât aldı. Özel kıyafetleri olan gençlerden meydana gelen bu teşkilât üyelerinin mahallenin idaresinde rol oynadıkları ve zaman zaman mahalle halkını merkezî idareye karşı ayaklandırdıkları görülmektedir.153

Osmanlı şehirlerinde mahallenin en önemli özelliği temel yönetim birimi olmasıdır. Vergi yükümlüsü reâyâ tahrir defterlerine ve diğer vergi kayıtlarına bulundukları mahallelere göre ismen yazılmış, oturdukları binaların hangi mahalle sınırları içinde bulunduğu belirlenmiştir. Mahalle halkı birbirine müteselsilen kefildir, yani mahallelerinde meydana gelen bir olayın aydınlığa kavuşturulmasında ve doğan bir zararın karşılanmasında ortaklaşa sorumludur.154 Mahallenin tanımı yapılırken bu sosyal durum göz önüne alınmış, genel hatlarıyla "üyelerinin ortak bir mâ-bedde ibadet ettikleri ve nüfusu yaklaşık 1000 kişiden oluşan yerleşim birimi" olarak belirtilmiştir.155 1871 tarihli Osmanlı vilâyet kanununda ma-hallelerdeki ev sayısı dikkate alınarak"en az elli haneden oluşan bir yerleşim birimi" şeklinde tarif edilmiştir.156 Ancak bu tanımlar genelleştirilebilecek bir özellik taşımamaktadır. Osmanlı tahrir kayıtlarının incelenmesi, mahalle biriminin belirli bir nüfus ölçüsü içerisine konabilecek derecede kategorileştirmeye izin vermemektedir. Osmanlılar'ın klasik dönemlerinden itibaren mahalle ve köy iktisadî, malî ve idarî yönden kendi içine kapalı en alt yönetim birimini oluşturmuştur. Geleneksel Osmanlı şehirlerindeki mahallenin henüz sınıf ve statü farklarının belirlenmediği fizikî bir mekân niteliğini taşıdığı, bir paşa konağının karşısında bir evkaf kâtibinin küçük bir evinin, bir ilmiye ricalinin konağının yanı başında mahalle suyolcusunun kulübesinin bulunduğu, bu insanların statü farklılıklarına rağmen birbirleriyle konuşup görüştükleri dikkati çekmektedir.Mahallenin idarî yapı ile bağlantısını sağlayan mahalle görevlilerinin en önemli yardımcıları. Emevîler döneminden itibaren yaygınlaşmaya başlayan mahalle mescidlerinde görev yapan imamlardı. Selçuklular devrinde mahallenin ayan ve ahîleriyle iyi geçinmek zorunda olan imamlar etkinliklerini sürdürüyorlardı. Osmanlılar'da XIX. yüzyılın ilk yansına kadar müslüman mahallelerinin sorumlu yöneticisi imam, gayri müslim mahallelerinin yöneticisi haham veya papazdı. İmam, padişah beratı ile tayin edilen ve beldenin mülkî ve beledî âmiri olan kadının temsilciliğini üstlenen bir memurdu. Haham veya papaz hahambaşı veya patrikhanenin temsilcisiydi. Mahallede meydana gelen doğum, ölüm, evlenme gibi olayları kaydetmek imamın göreviydi. Mahallede her şey onun iznine bağlıydı. Bir kimsenin mahalleye yerleşebilmesi İçin mahalle sakinlerinden birinin ve imamın kefaleti şarttı. İmamın en önemli görevi mahalle halkına vergilerin paylaştırılması ve toplanması işini yürütmekti. Bu görevleri imamların nüfuzunu arttınyordu. Ancak onların bu görevlerini hak-kıyla yerine getirdiklerini söylemenin zor olduğu kaydedilmektedir.157 1827'deDersaâdet ve Bilâd-ıSelâ-se ahalisinin erkek nüfusunun sayımı yapılmış, nüfusun artmasının, işsizlik ve serseriliğin önlenmesi için şehre giriş çıkışlar kontrol altına alındığında imamların denetimindeki mürur tezkirelerinde yolsuzluk yapıldığı anlaşılınca her mahalleye İki muhtar tayin edilmiştir. XIX. yüzyıl ıslahatlarıyla mahalle ve köylerde muhtarlık teşkilâtı kurulmaya başlanınca imama göre muhtar daha yetkili bir yönetici konumuna gelmiştir. Mahalle muhtarlıklarının kurulmasına ilk olarak İstanbul'da başlanmış, muhtarlıklar yaygınlaşınca vergilerin salınması ve toplanması, mahallelerin güvenlik işleri ve belediye hizmetleri muhtarlara bırakılmıştır. Muhtar bütün ma-hallenin kefili, imam da muhtarın kefiliydi. Tanzimat'a kadar mütesellimler tarafından denetlenen muhtarlar bu tarihten sonra muhtemelen muhassıllar ve zaptiye amirlerince denetlenmiştir. 1864 tarihli Vilâyet Nizamnâmesi'nde en az elli hâne bir mahalle olarak kabul edilmiş, ihtiyar meclisleri kurulmuş, şehirlerdeki

151 İbn Kesîr, XII, 136; XIII, 170152 İbn Kesîr, XI, 329153 Lapidus, s. 153-155154 Ergenç, Osm.Ar., IV 119841, s. 74155 Mantran. s. 71156 Karpat, IX/3 1978, s. 248157 Ortaylı, s. 106-107

mahalle muhtarlıkları zaptiye amirlerince, köy muhtarları kaymakamlarca denetlenmeye başlanmıştır.158 Mahalle sakinlerinin başvurusu ve kadının resmî yazısı ile mahalleye tayin edilen bekçiler imamların ve muhtarların emrinde mahallenin güvenlik işleriyle meşgul olurlardı.Cumhuriyetten sonra 1934 yılında çıkarılan 2295 sayılı kanunla belediye teşkilâtı olan yerlerde mahalle muhtarlıkları ve ihtiyar heyetleri kaldırılmış, muhtarın yürüttüğü görevler belediyeye, zabıtaya ve diğer dairelere verilmiş, aynı yıl hazırlanan bir yönetmelikle bu görevlerin kimler tarafından ne şekilde yürütüleceği belirlenmiştir. 15 Nisan 1944tarih ve 4541 sayılı. Şehir ve Kasabalarda Mahalle Muhtar ve İhtiyar Heyetleri Teşkiline Dair Kanun'la mahalle muhtarlıkları yeniden kurulmuştur.

Bibliyografya :

Halîfe b. Hayyât. et-Târıh (Zekkâr], s. 239; îbn Şebbe, Târîhu'l-Medîneti'l-müneuvere, I, 152, 159, 232-268; Belâzürî. Ensâö (Zekkâr), I, 58, 265-270; XI, 53-54;a.mlf.. Fütûh (Fayda), s. 586; Ya'kübî, Kitâbü'l-Büldân, s. 258-259; Taberî, rarî/ılEbül-Fazl), IV, 70;İbn Havkal. Şû-retü'l-arz, s. 118-119; İbn Battûta, Tuhfetü'n-nüzzâr, !, 99, 207, 243, 345, 394; II, 644; İbn Kesir. ei-Bidâye, X. 11; XI, 329, 338; XII, 136, 277;Xill, 170; XIV, 122; Osman Nuri Ergin, Türkiye'de Şehirciliğin Tarihi İnkişafı, istanbul 1936, s. 103, 120-121; Barttıold. İslâm Medeniyeti, s. 23; Von Grunebaum, "The Structure of the Müslim Town", islam: Essays İn the Nature and GroıoLh of a Cultural Tradition, London 1955, s. 141-158; Ekrem Hakkı Ayver-di, Fâtih Devri Sonlarında İstanbul Mahalleleri, Ankara 1958; R. Mantran, La uie quoüdıenne â Constanünople an temps du Soliman le mag-nifıque, Paris 1965, s. 71; The islamic City (ed. A. Hourani-S.M.Stern),Oxford 1970; Mustafa Cezar. Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ue Mimarlık, İstanbul 1977, s. 89-90, 376-378; Ab-del Aziz Duri. "Govermental Institutions", The islamic City (ed. R. B. Serjeant), Paris 1980, s. 52-65; i. M. Lapidus, Müslim Cities in the Later MiddleAges, Cambridge 1984, s. 85-95, 153-163, ayrıca bk. İndeks; Tuncer Baykara, Türkiye Selçukluları Deurinde Konya, Ankara 1985, s. 43-52; Zeynep Çelik, The Remaking of istanbul: Portrait of an Ottoman City in the Nineteenth Century, Seattle 1986; Kıjİma Yasuflmi, "Street Networks and Öpen Space in islamic Cities", The Proceedings of the International Confer-ence on Urbanism in İslam, Tokyo 1989,1, 313-335; Özer Ergenç. "Some Noles on the Admini-strative Unİts of the Ottoman Cities", a.e., I, 425-444; a.mlf.. "Osmanlı Şehirlerindeki Mahallenin İşlev ve Nitelikleri Üzerine", Osm. Ar., IV (1981), s. 69-78; E. Wirth, "The Concept of the Islamic City: Privacy in the Islamic East Versus Public Life in VVestern Culture", Applied Geography and Deuelopment: A Biannual Collection of Recent German Contributİons, Tübingen 1992, s. 22-38; Doğan Kuban. Türk ue İslâm Sanatı Üzerine Denemeler, İstanbul 1995, s. 96, 165-169, 176-187, 217; a.mlf., "Anadolu-Türk Şehri Tarihi Gelişmesi Sosyal ve Fiziki Özellikleri Üzerinde Bazı Gelişmeler", VD, VII (1968], s. 58-66; Bilal Eryilmaz, Yerel Yönetimlerin Yeniden Yapılanması, İstanbul 1997, s. 200, 201, 207, 212; Süreyya Fârûki, Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam (tre. Elif Kılıç). İstanbul 1998, s. 165-167; Feridun Eme-cen. "Osmanlılarda Yerleşik Hayat, Şehirliler ve Köylüler", Osman/ı, Ankara 1999, IV, 91-97; M. M. Cerosi, Osmanlı Kenti. Osmanlı İmparatorluğunda 18. ue 19. Yüzyıllarda Kent Uygarlığı ue Mimarisi (trc. Aslı Ataöv). İstanbul 1999, s. 70-72; İlber Ortaylı. Tanzimat Deurinde Osmanlı Mahalli İdareleri (1840-1880), Ankara 2000, s. 106-110; Kemal Beydilli. Osmanlı Döneminde İmamlar ue Bir İmamın Günlüğü, İstanbul 2001, s. 5-11; Musa Çadırcı, "Türkiye'de Muhtarlık Teşkilatının Kurulması Üzerine Bir İnceleme", TTK Belleten, XXXIV [1970], s. 407-420; D. F. Eickelman, "Is there an islamic Cİty? The Making of a Quarter İn a Moroc-canTown", IJMES, V/3 (1974), s. 274-294; Kemal Karpat. "Ottoman Population Records and the Census of 1881 /82-1893", a.e.,IX/3 (1978), s. 237-274; Janet Abu-Lughod, "The islamic City: Historic Myth, İslamic Essence and Con-temporary Relevance", a.e., XIX/2 (1987), s. 155-176; Halil inalcık, "İstanbul: An islamic City", Journal of İslamic Study, I, Oxford 1990, s. 13-19; Cem Behar. "Kasap İlyas Mahallesi: İstanbul'un Bir Mahallesinin Sosyal ve Demografik Portresi, 1546-1585", İstanbul Araştırmaları, sy. 4, İstanbul 1998, s. 7-110; Tahsin Özcan, "Osmanlı Mahallesi: Sosyal Kontrol ve Kefalet Sistemi", Marlfe, 1, Konya 2001, s. 129-151; Fatma Acun, "A Portrait of the Ottoman Cities", MW, XCII/3-4 (2002], s. 255-285; Ch. Pellat, "Mahalla", Qr(lng.), V, 1220-1221; M. E. Bonine, "Cities of the islamic Period", The Oxford Encyclopedia ofArchaelogy in the Near East, New York 1997, [1, 35-36. Ali Murat Yel İffll Mustafa. Sabki Küçükaşci

MAHALLE MEKTEBİ 159

MAHALLİ

Ebû Abdillâh Celâlüddîn Muhammed b. Ahmed b. Muhammed Gİ-Ensârî el-Mahaİlî (ö. 864/1459)Şafiî fakihi ve müfessir.1 Şevval 791 (23 Eylül 1389) tarihinde Kahire'de doğdu ve orada yaşadı. İbnü'l-İmâd"a göre Teftâzân

158 Ortaylı, a.g.e., s.' 109159 bk. Mektep

Araplan'ndandır.160 Aslen Nil nehrinin Dimyat kolunun batısındaki Mahalletülküb-râ'dan olan aile fertleri Mahallî nisbesiyle anılır. İlk eğitimini babasından ve dedesinden alan Mahallî büyük bir ilmî gelişmenin yaşandığı Kahire'de Şafiî, Hanefî ve Mâliki âlimlerinin ders ve sohbet halkalarına katıldı. Demîrî, Akfehsî, Muhammed b. Ebû Bekir İbn Cemâa, İbnü'l-lrâkî, Abdurrahman b. Ömer el-Bu!kinî, Muhammed b. Abdüddâim el-Birmâvî, İbn Hacer el-Askalânî, Bedreddin Mahmûd ei-Aksarâyî, Nâsırüddin b. Enes el-Mısrî gibi şahsiyetlerden tefsir, fıkıh ve usulü, kelâm, Arap dili ve edebiyatı, mantık dersleri aldı. Tefsir ve usûlü'd-dîn gibi konularda Bisâtî'nin yanında yetişti. Hafızasının zayıflığına rağmen sahip olduğu üstün zekâ ve muhakeme gücüyle sivri-lerek bu ilimlerde eser verecek düzeye erişti ve döneminin önde gelen âlimleri arasında yer aldı. Geçimini baba mesleği olan kumaş ticaretiyle sağlayan Mahallî dükkânını vekiline bırakarak kendini tedris ve telif faaliyetlerine verdi. 844 (1440) yılından itibaren Berkükıyye ve muhtemelen 852'den (1448) sonra İbn Hacer el-Askalânînin yerine Müeyyediyye Med-resesi'nde fıkıh okuttu. Devlet erkânından uzak duran âlim, el-Melikü'z-Zâhir Çakmak döneminde yapılan başkadılık teklifini kabul etmedi. Mahallî'ye Kahire dışından ders ve kitaplarının rivayeti için icazet almaya, fetva sormaya ve ziyarete gelenler olurdu. Talebeleri arasında Cerrâî, Burhâneddin İbn Ebû Şerif, Kalesâdî, Necmeddin İbn Kâdî Aclûn, Takıyyüddin İbn Kâdî Aclûn, Şemseddin es-Sehâvî ve Celâleddin es-Süyûtî gibi şahıslar bulunmaktadır. Eserleri güzel tertip edilmiş ve kısa. özlü, anlaşılır ve güvenilir olmaları bakımından büyük rağbet görmüştür. Yardım sever, emir bi'1-ma'rûf ve nehiy ani'l-münkere önem veren, gösterişten uzak bir âlim olan Mahallî 1 Muharrem 864 (28 Ekim 1459) tarihinde vefat etti ve Kahire'de Bâbünnasr dışındaki aile kabristanına defnedildi.

Eserleri.

1. Tefsîrü'I-Celâleyn. Celâ-leddin es-Süyûtî tarafından tamamlandığı için bu isimle anılan eserin ilki Delhi'de(12II/1796) olmak üzere birçok baskısı yapılmıştır, 2. el-Bedrü't-tölic fî halli CeiuH'l-cevâmf. Tâceddin es-Sübkî'nin usûl-i fıkha dair eserinin en güzel şerhlerinden biri olup metinle ve haşiyeler iyi e birlikte defalarca basılmış 161 eser üzerine birçok âlim tarafından haşiye yazılmıştır.162 3. Şerhu'l-Vara-kâtü'ilmi uşûlf'1-fıkh.163 İmârnü'l-Haremeyn el-Cüveynî'nin el-Va-rakâl adlı eserinin şerhi olup İbn Kasım el-Abbâdî 164 ve Ahmed b. Mhammed ei-Bennâ 165 gibi âlimler tarafından yapılmış haşiyeleri vardır. Hat-tâb'ın el-Varakât şerhi de Mahallfnin kendi hattıyla bir icazeti 166

4. Kenzü'r'Tâğıbîn tî şerhi Minhâci't-tâlibîn. Nevevî'nin Şâfıî fıkhına dair meşhur eserinin şerhi olup (Kahire 1283) Kal-yûb Şehâbeddin Ahmed Amire el-Burullusî 167 ve Nûreddin el-Halebî gibi âlimler tarafından haşiyeleri yapılmıştır.5. Şerhu'l-KavâHd li'bni Hişâm. İbn Hi-şâm en-Nahvî'nin el-İ'râb 'an kavâHdi'l-iVâb'ının tamamlanamamış bir şerhidir.6. el-Envârü'1-mudıyye îîmedhi Hay-ri'1-beriyye. Muhammed b. Saîd el-Bû-sîrfnin Kaşîdetü'l-bürde'simn şerhi olup Muhammed b. Ahmed ed-Desûki tarafından üzerine Haşiye catâ şerhi'l-Bürde adıyla bir haşiye yazılmıştır. 7. Şerhu'l-Bürde (Şerhu BânetSü'âd). Kâ'b b. Zü-heyr'in Kaşîdetü'l-bürde'smm şerhidir. 8. Kenzü'z-zehâ'ir. Takıyyüddin es-Sübkî'nin ef-Tâ'iyye'sinin şerhi olup eksik kalan eserin bir nüshası Beyazıt Devlet Kütüphanesinde kayıtlıdı.168

Kaynaklarda adı geçmeyen şu eserler de kütüphane kataloglarında Mahallî'ye nisbet edilmektedir: et-Tıbbü'n-nebevî 169 Şerhu Lâmiyyeti'l-!4cem Tuğrâî'nin Lâmiyyetü Acem'inin şerhidir; Haşiye ralâ Şerhi'l-Beyzâ-w 170

Risale fi'1-kıra''ât; Muhtaşarü'1-Hüda''n-Nebeviyye.171 Mahallî'nin bunlardan başka tamamlanmamış bazı eserleri de vardır.172

Bibliyografya :

160 Şezerât, VII, 303161 meselâ bk. Bulak 1285, 287; Kahire! 308162 bk. Cemu'l-Cevâmi163 Kahire I 329, 344, 1938, I 374/1955; Riyad 1417/1996164 Haşiye calâ Şerhi'[-Varaklat, Karâfî'nin Şerhu Tenzihi7-)"usûl /t'Mtşâ-ri'l-Mahşûl adh eserinin kenarında, Kahire 1307; eş-Şerhu'l-kebîrcale'i-Varakat, nşr. Seyyid Abdülazîz -Abdullah Rebî', l-ll, Ri-yad-Cidde 1416/1995165 Haşiye 'alâ Şerhi'l-Celâl el-Mahatlî Cale'l-Varakat, Kahire 1303, 1326, 1332, 1342166 Dublin Chesier Library, nr. 4797167 I-II, Kahire 1283; Kal-yûbî'ninkiyle birlikte, 1-IV, Kahire 1 306, 1318, 1327168 Beyazıt, nr. 1081169 ibn Kayyım el-Cevziyye'nİn aynı adlı eserinin muhtasarıdır170 Tamamlanamayan eserin Beyazıt Devlet Kütüphanesi'nde bir nüshası mevcuttur; Bayezid, nr. 7953171 ibn Kayyim el-Cevziyye'ye ait eserin muhtasarıdır172 Süyûtî, 1,444

Sehâvî. e&Darfü'l-lâmi'.l, 242; VII, 39-41; Süyûtî, Hüsnü'i-muhâ.4ara, I, 443-444; İbn İyâs, BedâTu'z-zühûr, [], 355-356; Dâvûdî, Ta-bakâtü'l-müfessirîrHLecne), II, 84-85; Keşfü'z-zunün, I, 124, 407, 445, 492, 573, 595, 613, 623; II, 1064. 1135, 1333, 1807, 1833, 1873, 2006; îbnü'l-fmâd, Şezerât, VII, 303-304; Şevkâ-nî, el-Bedrü't-tÂir, II, 115-116; Pertsch, Gotha, I, 186; |], 224-225; IV, 294; Ahlwardt, Verzeich-nis, VI, 613; VI!, 47, 48, 522; Serkîs. Mu'cem, II, 1623-1624; Brockelmann. CAL, 11, 18, 114; Suppi, I, 69,440:11,19, 116, 127,140; K. Yasir ez-Zeydî, "Menhecü'I-Celâleyn fîtefsîri'l-Kur'â-ni'1-Kerîm", Âdâbü'r-râfİdeyn,V, Musul 1974, s. 125-150; Vül (1977), s. 367-405;ŞükrüArslan. "Celâleyn Tefsiri'nin İsnadı ve el-Malıalli'nin Bakara Sûresinden Yaptığı Tefsiri", EAÖİFD, sy. 10 (1991), s. 155-172; Ch. Pellat "al-Mahalli", £/2(İng.).V, 1223. Şükrü Arslan

MAHANİ

Ebû Abdillâh Muhammed b. îsâ b. Ahmed el-Mâhânî (ö. 267/880) Matematik ve astronomi âlimi.İran'ın Kirman bölgesindeki Mâhân'da doğdu; hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. 246 (860) yılı civarında Bağdat'ta bulunduğu bilinmektedir. Ebü'l-Hasan İbn Yûnus'un ez-Zîcü'I-Hâkimî'deki kayıtlarından özellikle ilm-i kirânâtla ilgilendiği, 239-252 (853-866) yıllan arasında kıran (kavuşum, konjonksiyon), ay ve güneş tutulmaları üzerine rasatlar yaptığı öğrenilmektedir. İlk nesil İslâm matematikçi-astronomları içerisinde yer alan Mâhânî'nin zamanımıza ulaşan az sayıdaki eserinden güçlü ve özgün bir âlim olduğu anlaşılmaktadır. Makûle fî macrifeti's-semt îi-eyyi sâca eradte ve fîeyyi mevzi' eradte adlı çalışmasında uyguladığı yöntem, daha sonra Bettânî tarafından uygulanan ve küresel trigonometrideki kosinüs formülüne ulaşan yöntemle eşdeğerlidir. Döneminin matematiğinde mevcut temel meselelerle uğraşan Mâhânî, Ömer Hayyâm'a göre, "bir düzlemle bir küreyi hacimleri arasındaki oranı belli iki eşit parçaya bölme" şeklinde ifade edilen Archimedes'in Ki-tâb fi'i-küre ve'1-üstuvâne adlı eserinin ikinci kitabının dördüncü Öncülüne cebirsel çözüm bulmaya çalışan ilk İslâm matematikçisidir. Mâhânî bu sorunu x3 + a = cx2 şeklinde üçüncü dereceden bir denklem haline getirmiş, fakat çözememiştir ve bu denklem ölümünden sonra onun adıyla tanınmıştır. Ebû Ca'fer el-Hâzin ise koni kesitlerini kullanarak denklemi çözmeyi başarmış, böylece üçüncü dereceden denklemlerin geometrik çözümünün yolunu açmıştır.173 Mâhânî, Öklid'in Elementle r'in'ın beşinci kitabına yazdığı şerhte geometrik aritmetiği geliştirmiş. Özellikle kesirler üzerinde çalışarak oran -orantı teorisi (nisbet nazariyesi) üzerinde durmuştur. Aynı eserin onuncu kitabının şerhinde ise geometrik irrasyonel sayılar teorisini ele almış ve bu teoriyi cebrik hale getirip geometrik büyüklük (aded-i muttasıl) yerine rasyonel ve irrasyonel sayıları kullanmıştır. Mâhânî, matematiğe yaptığı bu önemli katkısıyla öklid'in Ele-mentler'inin Hârizmî'nin kurduğu ilmü'l-cebr ve'l-mukabeleyle okunabileceğini ve geometrik sayılar teorisiyle cebrin onun cebir diliyle yeniden yazılauüeceğini göstermiş, bu sonuç daha sonra özellikle Ke-recî'nin elinde cebrin ilerlemesine ilham kaynağı olmuştur.

Eserleri.

1. Risale fi'n-nisbe.174 Risale fi'ş-şekl min emri'n-nisbe 175 ve Risaleii'l-müşkil mine'n-nisbe 176 adlarıyla da bilinir; oran-orantı teorisi üzerinedir. 2. Ki-tâb fî sittetirı ve cişrîne şeklen mine'l-makâleti'1-ûlâ min Öklîdis elletî lâ yahtâcü min şey minhâ ile'1-hulf. İbnü'n-Nedîm'in zikrettiği eser, Öklid'in Elementler'inin birinci kitabındaki yirmi altı teoremin ispatında "olmayana ergi" (reductio ad absürdüm) yöntemine gerek duyulmadığı hakkındadır. 3. Tefsîrü'l-makâleti'l-câşire min Kitabi Öklîdis.177 Öklid'in Elementler inin irrasyonel sayıların hendesî tahlili olan onuncu kitabı üzerine kaleme alınmış bir şerhtir. 4. Şerhu'l-makâleti'l-hâmise min Kitabi Öklîdis. Öklid'in Elementler'inin hendesî sayılar teorisinden bahseden beşinci kitabının şerhi olup İbnü'n-Nedîm tarafından zikredilmiştir.5. Şerhu Kitâb İi'l-küre ve'l-üstuvâne. Ömer Hayyâm'ın bahsettiği bu çalışma, Archimedes'in Kitâb fi'l-kü-re ve'jf-üsiuvâne'sinin ikinci kitabının dördüncü öncülü üzerinedir; birkaç va-raklık bir bölümü Leiden Universitatsbib-liothek'te bulunan esere.178 Kûhîbir şerh yazmıştır.179

6. Makûle fî ma'rifeti's-semt li-eyyi sâ'a eradte ve fîeyyimevzic eradte.180 Azimutun (güneyaçısı)tesbi-tiyle alakalıdır. 7. Tahrîru Kitabi Mânâ-lâvus fî eşkâli'1-küre ve'l-üstuvâne. Menelaos'un küreler ve silindirler hakkındaki

173 Resâ3üü'l-Hay-yâm,s. 1-2,90-91174 Süley-maniyeKtp.,Cârullah Efendi, nr. 1502/5; Leningrad Or. Instİtut, nr. A 585; Paris Bibliotheque Nationale, nr. 2467/16175 Berlin Staatsbibliothek, nr. 6009176 Bibliotheque Nationale, nr. 2457/39;Tahran Sipehsâlâr Medresesi Ktp., nr 597177 Bibliotheque Nationale, nr. 2457/39178 Sezgin, V, 130179 Leiden Univer-sitâtsbibliothek, nr. 991180 TSMK, III. Ahmed, nr 3342/3

eserinin ikinci makalesinin onuncu şekline kadar yapılan bir tahrirdir. Aslı kayıp olan Mâhânî'nin tahririni Ebü'1-Fazl Ahmed b. Ebû Saîd el-Herevî gözden geçirmiş ve tamamlamıştır.181 Ancak Nasîrüddîn-i Tûsî, kendi tahririnde Mâhânî ile Herevî'nin katkılarını faydasız olarak nitelendirip İbn İrak'ın aynı eser üzerindeki çalışmasını kullanmıştır. 8. Risale fî 'urûdi'l-kevâ-kib. İbnü'n-Nedîm ve İbnü'l-Kıftî tarafından zikredilmiştir. Mâhânî ayrıca parabolün alanıyla ilgili bir çalışmasında, parabolün alanını uzun bir yol kullanarak Archimedes'den farklı bir şekilde hesaplayan Sabit b. Kurre'nin yöntemini dikkate alarak daha kısa bir çözüm vermektedir.

Bibliyografya :

İbnü'n-Nedîm, el-Fİhrist (Teceddüd), s. 325, 331; Ömer Hayyâm. Resâ'itü'l-Hayyâm el-ceb-riyye (nşr RüşdîRâşid-Ahmed Cebbar). Halep 1981, s. 1-2, 90-91; İbnü'l-Kıftî. İhbârü'l-Sıle-mâ5, s. 186-187; Keşfü'z-zunûn, I, 138; D. E. Smith. History ofMathematics, New York 1953, II, 680-684; Sezgin, GAS, V, 130, 260-262; VI, 155-156; VI], 404; Yvonne Dold-Samplonius. "al-Mâhâni", DSB, IX, 21 -22; a.mlf., "al-Mâhâ-ni", Encydopedia ofthe History of Science, Technoiogy and Medicine in Non-Western Culturesieö. H. Selin), Dordrecht 1997, s. 544-545; Ebü'l-Kâsım Kurbânı, Zİndegtnâme-i Ri-yâiîdânân-ı Deure-i İsiâmî, Tahran 1365 hş., s. 431-435; Encydopedia of Ihe History ofAra-bicScience(ed. Roshdi Rashed}, London 1996, il, 354, 355, 357, 426, 485-486; A. Anbouba. "L'algebre arabe aux lxe et Xg siecles. Aperçu general", MTÜA, tt/\ f 19781, s. 79; J. Sesiano, "Muhammad b. Clsâal-Mâhâni", El2 (İng.). VII, 405. İhsan FazuoĞlu

MAHBUBÜ'L-KULUB

Ali Şîr Nevâî'nin (ö. 906/1501) dinî, tasavvufi ve edebî mahiyetteki ahlâk kitabı.905 (1500) yılında Çağatay Türkçesi'yle yazılmıştır. Nevâî giriş bölümünde kendi ilmî, siyasî ve içtimaî tecrübelerinden kısaca bahsederek dostlarına, özellikle toplumdaki çeşitli iş ve meslek sahiplerine halka hizmet yolunda yararlanacakları ümidiyle bilgi ve tecrübe birikimini aktarmak istediğini, eserinin gönüllerde beğenileceğini umduğu için ona Mcıhbûbü'l-kulûb (gönüllerin sevgilisi) adını verdiğini belirtmektedir.Eser bir giriş, üç bölüm (kısım) ve hatime mahiyetinde kısa bir münâcâttan oluşmaktadır. "Yaratılmışların (İnsanlar) Halleri, Fiilleri ve Sözlerinin Keyfiyeti" başlıklı ilk bölüm kırk fasıl halinde düzenlenmiş olup müellifin âdil olan ve olmayan sultanlarla diğer devlet adamları, kolluk kuvvetleri; şeyhülislâm, kadılar, fakihler, müderrisler, tabipler, şairler, kâtipler, öğretmenler, imamlar, müezzinler, vaizler, hafızlar, kıssacılar, ehl-i nücûm, ticaret ehli, çiftçiler, yetimler vb. himayeye muhtaç kesimler, yüzsüz dilenciler, şeyhler, dervişler, ayyaşlar, şarkıcılar, dansçılar gibi çeşitli meslek ve zanaat erbabıyla toplumsal tabakalar, zümreler üzerindeki gözlemleri ve tesbitleri yanında ideal bir düzen için uygulanmasını gerekli gördüğü kuralları içermektedir."Güzel Fiiller ve Çirkin Huylar" başlığını taşıyan ikinci bölüm tövbe, zühd, tevekkül, kanaat, sabır, tevazu ve edep. zikir, teveccüh (mâsivâdan uzaklaşıp Allah'a yönelme), rızâ ve aşk konularının geleneksel Sünnî ahlâk ve tasavvuf telakkisi çerçevesinde işlendiği on babdan oluşmaktadır. Her konuda, faziletiyle tanınmış bir İslâm büyüğünün hayatından örnek hikâyeler aktarılmaktadır. Nevâî bu kısımda en geniş yeri ayırdığı aşkı avam aşkı, havas aşkı ve sıddıklar aşkı şeklinde üçe ayırır. Bunların en yüksek derecesi, enbiyâ-i mürselîn ve melâike-i mukarrebîn mertebesine yükselen sıddıkların aşkıdır."Güzel Fiillerin Neticesi ve Kötü Huyların Alçaklığı" başlıklı üçüncü bölüm "tenbih" adıyla kısa pasajlar halinde işlenmiş olup çok yeme, çok konuşma, bencillik ve kendini beğenme, itidalsizlik, ihsan, sehâ-vet ve himmet, kerem ve fütüvvet, mürüvvet, vefa ve haya. hilim, dostluk, siyaset âdabı, fâsık âlimlerin zararları, mal, dünya ve nefis, güzel söz ve konuşma âdabı, sultanlarla ilişkilerin âdabı, doğru yolda gitmenin faydası, içkinin zararları, gençlik ve yaşlılık, kâmil mürşidin önemi, seferin yararlan, beden ve ruh sağlığını korumanın yolları gibi pek çok konuda pratik bilgiler, öğütler ve kurallar içeren hikmetli sözlerden oluşmaktadır. Eserde genellikle seçili bir üslûp hâkimdir.Mahbûbü'l-kulûb'un altısı Türkiye kütüphanelerinde olmak üzere 182 yirmi altı nüshası tesbit edilmiştir. Bunların en eskisi 961 (1554) yılında istinsah edilen, Paris Bibliotheque Nationale'de kayıtlı nüshadır. 183 İstanbul (1289), Buhara (1907), Taşkent ve Moskova'da (1948) basılan eserin ilk ilmî neşri, Vozlyublenmyserdetz: 'AH-Şîr Nevâî' Mahbûbü'l-kulûb adıyla Andrey Nikola-yeviç Kononov tarafından gerçekleştirilmiştir.184 Agâh Sırrı Levend, Ali Şir Nevaî başlıklı dört ciltlik seri çalışmasının son cildinde çoğu birinci bölümden olmak üzere eserin bazı kısımlarını Latin harfleriyle yayımlamıştır.185 Zuhal Kargı Ölmez, Mahbûbü'l-kulûb (İnceleme- Metin-Sözlük) adlı doktora çalışmasında eserin edisyon kritiğini yapmıştır.186

181 Leiden,Or, nr. 399/2182 İÜ Ktp.,TY, nr. 4149, 5757; Süleymanİye Ktp., Lala İsmail, nr. 251, 252, Esad Efendi, nr. 1700; DTCF Ktp., Muzaffer Özak, nr. 1/226183 nr. 747, yazmalar hakkında ayrıntılı bilgi için bk. Mahbûbü'l-kulûb |nşr. Zuhal Kargı Ölmezi, s. 8-16184 Moskova-Leningrad 1948185 Divanlar İle Hamse Dışındaki Eserler, s. 227-276186 bk- bibi

Bibliyografya :

Ali Şîr Nevâî. Mahbûbü'l-kulûb: İnceleme-Metin-Sözlük (haz. Zuhal Kargı Ölmez, doktora tezi, 1993), Hacettepe üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; Ahmet Bican Ercilasun, "Ali Şir Nevaî'nin Mahbûbu'l-kulûb'unda Devlet Anlayışı", XVI. Milletlerarası Altaİstik Kongresi Bildirileri, Ankara 1979, s. 103-112; A. Zeki Velidi Togan, "Ali Şîr", İA, I, 355. Mustafa Çağrıcı

MAHCÛB, ABDULLAH B. İBRAHİM 187

MAHCÛR 188

MAHÇE 189

MAHDAR 190

MAHDÛM-i CİHÂNİYÂN 191

MAHDÛM el-MEHAİMÎ 192

MAHDUMKULU 193

MAHDÛMÜLMÜLK

(ö. 990/1582) Hindistan'da Sûrîler ve Bâbürlülcr döneminde şeyhülislâmlık yapan âlim.Asıl adı Abdullah olup soyunu ensar-dan Medineli bir aileye dayandıran bir sülâleye mensuptur. Dedesi, XVI. yüzyıl başlarında Sultan İskender-i Lûdî zamanında kurulan Sultanpûr'a yerleştiği için Sultanpûri nisbesiyle de anılır. Mahdû-mülmülk İslâmî ilimlerdeki eğitimini Sul-tanpûr'da tamamladı ve burada Arapça öğrendi. Telif ettiği 'İşmetü'l-enbiyâ ve Şerhu Semâ3ili'n-ne bî (Tirmizî'nın Şe-mâi/'ine şerh) gibi kitapları döneminin yaygın olarak okunan eserleri arasındaydı. 'İşmetü'l-enbiyâ'm BâbürŞah'ın oğlu Kâmrân Mirza'ya ithaf edilmiş olması onun Bâbürlü sarayı ile yakınlık kurduğunu göstermektedir. Esasen Mahdûmül-mülk unvanının da kendisine Hümâyun tarafından verildiği söylenir. Hümâyun'un Hindistan'dan çıkarılmasından (1540} sonra Sûrîler hanedanının kurucusu Şîr Şah Sûr'dan saygı görmüş ve oğlu İslâm Şah Sûr döneminde şeyhülislâmlığa tayin edilmiştir. Çağdaşı müelliflerden Şeyh Mübarek Nâgavrî ve oğlu Ebü'l-Fazl el-Allâmî, Mahdûmülmülk'ü münafıklıkla İtham ederken Abdülkâdir el-Bedâûnî onu tasavvuf düşmanı olarak suçlamıştır. Bedâûnî'nin verdiği bilgiler Mahdûmül-mülk'ün tavizsiz bir Sünnî olduğunu, özellikle bid'atlara karşı yoğun bir mücadele verdiğini, bu hususta bazı kişileri sorguya çektiğini ve bazı tarikat mensupları ile müellifleri şiddetle cezalandırdığını göstermektedir. Mahdûmülmülk'ün bu yetkiyi kendisine güvenen İslâm Şah'tan aldığı anlaşılmaktadır.Kurnaz ve hesabını bilen bir kişi olarak tanınan Mahdûmülmüik varlıklı olmasına rağmen dinî-malî sorumluluklarını yerine getirmemekle itham edilmiş, bu yüzden Hümâyun'un vefatından sonra Lahor Valisi Muhammed Han Sîstânî tarafından serveti elinden alınmışsa da daha sonra Ekber Şah zamanında yeniden şeyhülislâmlık makamına getirilmiştir. Mahdûmülmüik bu görevleri sırasında Hanefî fıkhı esaslarına göre verdiği fetvalarıyla tanınmıştır. Nitekim döneminde hac yolunun çok sıkıntılı olduğu gerekçesiyle hacca gitmenin zorunlu sayılmadığı yönündeki fetvası kaynaklarda zikredilmektedir. Bu fetvada, denizyoluyla hacca gidecek olanların pasaportlarına Portekizli-ler'in Meryem ve îsâ tasvirlerini mühür olarak vurdukları belirtilerek bunun putperestlik alâmeti sayılması dönemin zihniyetini ortaya koyması bakımından dikkat çekicidir.Ekber Şah'ın dinî görüşlerindeki değişiklik sebebiyle Mahdûmülmülk'ün Ekber ile arası açıldı. Ekber onu diğer bazı din âlimleriyle birlikte Hicaz'a sürdü (988/ 1580), ayrıca malları müsadere edildi. Ek-ber'in din anlayışından dolayı Doğu Hindistan'da bazı isyanlar ortaya çıkınca Mahdûmülmüik Hindistan'a dönmek üzere yola çıktı ve Ahmedâbâd'a ulaştığında vefat etti. Bedâûnî kendisini Ekber Şah'ın öldürttüğünü kaydetmektedir.Kaynaklarda, Mahdûmülmülk'ün yukarıda belirtilenlerden başka Minhâcü'd-dîn (siyerle ilgili) ve Hâşiye'alâ

187 bk. Mîrganı, Abdullah b. İbrahim188 bk. Hacir189 bk. Alem190 bk. Mahzar191 bk. Celaleddin Hüseyin el-Buhar192 bk. Mehâimî193 bk.'mahtumkulu

Şerhi Molla (Molla Câmî'nin İbnü'l-Hâcib'ine/-Kâfiye'sine yazdığı şerhe haşiye) adlı iki eserinden daha bahsedilmektedir. Onun iki talebesi Gâzî Sadreddin Lâhûrî ve Mev-lânâ İlâhâbâd Sultânpûrî de din âlimleri arasında yer alır.

Bibliyografya :

Ebü'l-Fazl el-Aliâmî, Ekbernâme, Kalküta 1873-87, II, 47; Abdülkâdir el-Bedâûnî. Mûnte-habü't-teuârîh, Kalküta 1865-69,1, 46; II, 198-199, 203-204, 210, 279; III, 70-73; a.mlf., Ne-câtü'r-reşîd{nşr.S. M. Hak], Lahor 1972, s. 82-83; Mecma'u'l-efkâr (nşr. I. H. Siddiqui], Patna 1993, s. 22-25; Abdülbâri, "'İşmetü'l-enbiyâ1", Katıda Bakhs Library Journal, sy. 2, Patna 1978; M. Hidayet Husain - [B. Lawrence]. ııMakhdümal-Mulk",E/2iİng.), VI, 131. Husain Sıddıquı

MA'HEDÜ İHYAİ'I-MAHTÛTAT 194

MA'HEDU'I-MAHTÛTATI'I-ARABİYYE

Arapça yazma eserlerle ilgili çalışmalar yapan enstitü.1946'da Kahire'de yapılan Arap Birliği toplantısında alınan bir kararla Arap Birliği Kültür Dairesi Başkanlığı'na bağlı olarak başlangıçta Ma'hedü ihyâi'l-mahtû-tât adıyla kuruldu. İlk müdürü Yûsuf b. Reşîd el-lş olup daha sonra bu görevi yapanlar arasında Selâhaddin el-Müneccİd, enstitünün faaliyetine katılanlar içinde Fuâd Seyyid, Muhammed b. Tâvît et~Tan-cî, Muhammed Reşâd Abdülmuttalib, Abdülfettâh Muhammed el-Hulv, Mah-mûd Muhammed et-Tanâhî gibi tanınmış ilim adamları bulunmaktadır.25 Temmuz 1970'te Arap Birliği'nin yeni kurulan kültür alt birimi Arap Birliği Eğitim Kültür ve Bilim Teşkilâtı'na (ALECSO) bağlandı. 1979'da Mısır'ın İsrail'le Camp David Antlaşması'nı imzalaması üzerine kuruluşundan itibaren Kahire'de bulunan Arap Birliği Genel Sekreterliği ve Eğitim. Kültür ve Bilim Teşkilâtı ile birlikte üyeliği dondurulan Mısır'dan Tunus'a, 1981 'de de Kuveyt'e nakledildi ve yeni bir çalışma programı hazırlandı. Mısır 1989'-da Arap Birliği'ne dönünce Kahire'deki enstitü Arap Birliği Eğitim Kültür ve Bilim Teşkilâtı'na bağlı olarak yeniden faaliyete başladı (1990), Irak'ın 1990'daki işgali sırasında bütün varlığı, Arap Birliği Eğitim Kültür ve Bilim Teşkilâtı'na bağlı el-Mevsû'atü'l-'Arabiyye'nm Bağdat'taki merkezine taşınan ve faaliyeti durdurulan Kuveyt'teki enstitü 1991 yılının sonlarında Kahire'dekiyle birleştirildi.Enstitünün kuruluş amacı, dünyanın çeşitli yerlerinde bulunan resmî ve özel kütüphanelerdeki Arapça yazmaların kataloglarını tek bir katalogda birleştirmek, katalogu henüz hazırlanmamış yazmaların kataloglarını hazırlamak, Arapça yazmaların mikrofilmini çekerek bunları araştırmacıların istifadesine sunmak, değerli yazmaların tahkikli basımını gerçekleştirmek, yazmalarla ve bunların neşir-leriyle ilgili dergi çıkarmak, bu konularda çeşitli kurum ve kuruluşlarla iş birliği yapmak, yazmalar hakkında tanıtma ve eğitme kursları düzenlemek şeklinde belirlenmiştir.Arap Birliği, Birleşmiş Milletler Eğitim ve Kültür Teşkilâtı ile (UNESCO), Arapça yazmaların mikrofilme alınmasıyla ilgili nakdî yardım konusunda 1962'de bir anlaşma yapmış, 1963'te Mısır'da Dârü'1-kü-tübi'l-Mısriyye ile ona bağlı el-Hizânetü't-Teymûriyye, Tal'at, Mustafa Fâzıl, Halîm, Küle, Şinkitî, Zekiyye ve diğer birçok kütüphanede bulunan yazmaların önemli bir kısmının mikrofilmi çekilerek arşivlen-miştir. Yazma eser veya mikrofilmlerin temini için Mısır, Suriye, Lübnan, Filistin, Fas. Tunus. Hindistan, İran. Türkiye, Yemen, Suudi Arabistan, Almanya, İspanya. Portekiz, İngiltere, Rusya, İtalya ve Yugoslavya gibi birçok ülkeye heyetler gönderilmiştir. Enstitünün mikrofilmini aldığı yazma eser sayısı 1971 yılı sonu itibariyle 30.000'e ulaşmıştı. Enstitünün Kuveyt'e nakledilmesinin ardından bu mikrofilmler Kahire'de kaldığından yeni bir arşiv oluşturulmuştur.Enstitü, daha sonra mikrofilm arşivinde bulunan yazmaların katalog çalışmalarına başlamıştır. Fuâd Seyyid'in hazırladığı, tarih ve riyâzî ilimlerle tabii ilimler dışındaki konulan kapsayan I. cilt (Kahire 1954) enstitünün 1950'ye kadar mikrofilme çektiği yazmaları ihtiva etmektedir. Katalogun tarihle ilgili yazmaları içine alan II. cildinin ilk kısmını LutfîAbdül-bedî(Kahire 1956], iki (Kahire 1957) ve üçüncü (Kahire 1959) kısımlarını Fuâd Seyyid hazırlamıştır. Dördüncü kısmı (Kahire 1970) hazırlayanın adı belirtilmemiştir. III. cildin astronomi, astroloji ve mî-kata dair yazmaları ihtiva eden ilk kısmını Paul Kunitzsch (Kahire 1958), tıp yazmalarını içeren ikinci kısmını İbrahim Şeb-bûh (Kahire 1959) düzenlemiştir. Tıp katalogunun ikinci kitabı 1978'de yayımlan-mıştır. Fuâd Seyyid'in hazırladığı üçüncü kısım (Kahire 1960), riyâziyyâta (hesap, cebir, hendese), dördüncü kısım (Kahire 1963) kimya ve tabîiyyâta dairdir. Yine Fuâd Seyyid'in düzenlediği katalogun IV. cildi (Kahire 1964) genel bilim-sanat konularındaki yazmaları kapsar. Enstitü daha sonra FuâdSeyyid'e ait 1. cilde (1954) zeyiller yayımlamıştır. I. cildin edebiyat yazmalarının ikinci kısmını (1979) hazırlayanın adı zikredilmemiş, üçüncü bölümü (Kahire 1400/1980), Münîr Muhammed el-Medenî, dördüncü (Kahire 1994), beşinci (Kahire 1995) ve altıncı (Kahire 1996) kısımlarla nahiv yazmalarının ikinci kısmı (Kahire 1997) İsâm Muhammed Şentî,

194 bk. ma'hedül-mahtûtâti'l-arabiyye

fıkıh yazmalarına yapılan zeylin ilk cüzü (Kuveyt 1986) Abdülhafîz Mansûr ve Abbas Abdullah Künne tarafından hazırlanmıştır. Şentî, Paul Kunitzsch'in daha önce düzenlediği katalogu da ilâvelerle yeniden neşretmiştir (Kahire 1999). Enstitünün Kuveyt Kütüphanesi'ndeki hadis mikrofilmleri katalogunu Abbas Abdul-lah Künne hazırlamıştır.195 Çeşitli ülkelerdeki yazma eser kütüphanelerinin kataloglarını yayımlayan enstitü basılı klasik Arapça kitaplarla ilgili bir katalog da neşretmiştir.196

Enstitünün 1955'te yayımlamaya başladığı, yılda iki sayı çıkan Mecelletü'l-Ma'hedi'l-Mahtûtâü'l-'Arctbiyye adlı dergi 1999'daXLIII. cilde ulaşmış olup yayımı devam etmektedir. Dergide çeşitli kütüphanelerdeki Arapça yazmaların meselelerine, bunların tanıtılmasına ve enstitünün etkinliklerine dair yazılar bulunmaktadır. Ahbârü't-türâşi'l-"Arabî adıyla on beş günde bir çıkarılan dergide ise Arapça yazmaların neşirleri hakkında bilgilere ve bazı yazmaların neşirlerine yer verilir. Enstitünün 50. kuruluş yıldönümü münasebetiyle 21-22 Nisan 1996 tarihinde Kahire'de bir kongre düzenlenmiş, sunulan tebliğ ve değerlendirmeler dergide yayımlanmıştır.197

Ayrıca her yılın sonunda o yıl neşredilen yazmalar, herhangi bir kütüphanede mevcut olup da kataloglara girmemiş, GAL, GAS vb. eserlerde yer almayan yazmalara dair bir indeks yayımlayan enstitü birçok Önemli yazmanın neşrini gerçekleştirmiştir. Otuza yakın yazma müstakil kitap halinde, seksen kadarı da dergide yayımlanmıştır.198 Zehebî'nin Siyem aclâmi'n-nü-belâ3 adlı eseri, İbn Manzûr'un Mufrfâ-rü'I-Eğânî'si, İbn Fâris'in Mücmelü'1-lu-ga'sı, Mekkî b. Ebû Tâlib'in et-Tebşıra'sı, Şemsüleimme es-Serahsî'nin Şerhu's-Si-yeri'l-kebîr'i, İbn Sîde'nin el-Muhkem'\, Belâzürî'nin Ensâbü'l-eşrâfı, Kerecî'nin İnbâtu'l-miyâhi'I-hafiyy e'si bunlar arasında zikredilebilir.

Bibliyografya :

es-Sicİllü'ş-şekâfi: sene 1952, Kahire 1954, tür.yer.; Salahuddin al-Munağğed. "L'institut des manuscrits arabes el ses activites", Akten des Vierundzıuanzigsten İnLernationaien orien-talisten-Kongresses München, 28Au.gu.st bis 4 September 1957{nşr. H. Franke), Wiesba-den 1959, s. 279-288; M. Şefik Gurbâl. el-Meusû'atü't-'ArabiyyeLü.'S-müyessere, Beyrut 1987, tür.yer.; İzzet Yâsîn Ebû Heybe, el-Mah-tûtâtü't-'Arabiyye, fehârisühâ ve fehresetiihâ vemeuâtınühâ., |baski yeri yok| 1989 (el-Hey'e-tü'l-âmme li'l-kitâb). tür.yer.; Abdullah eş-Şerîf. "Merâkizü't'türâş fi'1-vatani'MArabî", Mecel-tetü'l-ueşâ'ikt'l-mahtûtât, H/2, Trablus 1987, s. 275-281; MMMA (Kahire), XL/1 (1417/1996), tür.yer (enstitünün 50 kuruluş yıldönümü kongre tebliğleri). MUHAMMKD HARB

MAHFİL

İslâm mimarîsinin dinî yapılarında Özel kullanımları olan mekân birimlerine verilen ad.İslâm mâbedierinde halifelerin, hükümdarların veya bu iki niteliği şahsında birleştiren devlet başkanlarının maiyetleriy-le birlikte namaz kılmasına tahsis edüen birimler maksure veya mahfil olarak adlandırılmıştır. Aslında İslâm dininin özüne ters düşen ve gerek Asm saâdet'te gerekse ilk üç halifenin zamanında görülmeyen bu uygulamanın ikinci halife Hz. Ömer'in camide şehid edilmesi üzerine emîrü'l-mü'minînin hayatını güvenlik altına almak için başlatıldığı, ilk defa üçüncü halife Hz. Osman'ın Medine'deki Mescid-i Nebevi'de maksure olarak adlandırılan, zemini yükseltilmiş ve çevresi kuşatılmış bir mahalde namaz kılmayı âdet edindiği bilinmektedir. Dört halife döneminin sona ermesi ve Emevîler'in saltanat kurumunu ihdas ederek hilâfetle birleştirmeleriyie iyice güçlenen bu gelenek, Emevîler'in ardından İslâm dünyasında hâkimiyet kuran diğer hânedanlarca da devam ettirilmiştir.Anadolu Türk mimarisinde mahfil uygulamasının erken örneği Divriği Kale Ca-mii'nde görülmektedir (576/1180-81). Batı duvarının kuzey ucunda yer alan ve zeminden yüksek tutulmuş olan sivri kemerli kapı açıklığı yapının içinde bu yönde ahşap bir mahfilin varlığına işaret etmektedir. Niğde Alâeddin Camii'nde(620/ 1223) kuzey yönde minarenin hemen yanında yer alan kapının içeride ahşap ha-tıllı mahfile açıldığı anlaşılmaktadır. Anadolu'da bu geleneğe bağlanan ve özgün biçimiyle günümüze ulaşan en eski örnek Divriği Ulucamii'ndedir (626/1229). Fev-kanî ve ahşap olan bu mahfil bağımsız bir girişle donatılmış olup harimin güneydoğu köşesinde yer almaktadır. Anadolu'da Selçuklu Devleti'nin zayıflamasına paralel oiarak tarih sahnesine çıkan beyliklerin hükümdarları tarafından yaptırılan camilerde de mahfil geleneği devam eder. Beylikler döneminin en eski örneği, Eşrefoğullarfnın merkezi olan Beyşehir'deki Eşrefoğlu Camii'nin (698/1299) güneybatı köşesinde teşhis edilir. Söz konusu mahfil batı cephesinde bulunan bir kapıya sahiptir. Ancak bu kapıdan doğrudan mahfile geçilmemekte, harime girildikten sonra sağda duvara yaslanan ahşap merdivenle mahfile ulaşılmaktadır. Mahfil fevkanî olarak tasarlanmış, duvarlara ve çatıyı destekleyen ahşap dikmelere oturan döşemesi, caminin bezemesiyle uyum gösteren geometrik şebekeli ahşap korkuluklarla kuşatılmıştır. XIII.

195 1. cilt, Kahire 1997196 el-Mu'ce-mü.'ş-şâmüli't-Lü.râşi'l-'Arabiyyi'l-matbCf, I-V, haz. Muhammed îsâ Sâlihiyye, Kahire 1992-1995197 bk. bibi.198 bir listesi için bk. MMMA [Kahire], XL/1 1141 7/1996], s. 160-166

yüzyıla ait her iki örnek de cami içindeki konumları ve tasarımlarının ana hatlarıyla Osmanlı döneminin hünkâr mahfillerine Öncülük etmiştir.İlhanlı Devleti'nin çöküşü ve Anadolu'da bu devletin enkazı üzerinde Eretna-oğlu Devleti'nin kuruluşu sırasında yaptırılan Niğde Sungur Bey Camii'nde (736/ 1335-36) harimin kuzey duvarı, tonozları taşıyan kemerlerin üzengi hizasından itibaren inceltilerek geriye (kuzeye) çekilmiş, kemerlerin oturduğu payelerin arasında kalan üç adet dikdörtgen planlı alan mahfil birimleri olarak değerlendirilmiştir. Bunlardan kuzeydoğudaki birim bağımsız bir girişle donatılmış olan hükümdar mahfilidir. Kuzey cephesinin solunda (doğusunda) bu mahfile ait dik-dörtgen açıklıklı küçük giriş bulunur. Yüksekte kalan mahfil kapısı sonradan örülerek kapatılmış, duvara ankastre olan merdiven de tıraşlanmıştır.Beylikler dönemine ait başka camilerde de bu tür mahfillerin tasarlandığı, ancak sonradan beyliklerin Osmanlı Devleti'ne katılması üzerine İşlevlerini yitirip ortadan kalktıklarına ilişkin bazı izler teşhis edilmektedir. Meselâ Karamanoğlu Beyliği yapılarından olan ve yirmi beş adet dikdörtgen birimden meydana gelen Aksaray Ulucamii'nde (811/1408-1409) güneybatı köşesindeki birimde dikkati çeken bazı mimari ayrıntılar burasının zamanında hükümdar mahfili olarak tasarlanmış olabileceğine işaret eder. Söz konusu birimin batı duvarında cepheden bakıldığında diğer tepe pencerelerinden daha büyük, aslında kapı olduğu anlaşılan bir açıklık bulunmakta, içeride bu açıklığın eşik hizasında, bugün mevcut olmayan bir ahşap katın kirişlerinin oturacağı konsol dizisi yer almaktadır.Osmanlı mimarisi terminolojisinde "hünkâr mahfili" veya "mahfıl-i hümâyûn" olarak adlandırılan bu birimler padişahların cuma ve bayram namazlarını, ayrıca kandil gecelerinde yatsı namazlarını bulundukları şehirde selâtin camilerinden birinde eda etmeleri söz konusu olduğundan daha ziyade Osmanlı başşehirle-rindeki camilerde görülmekte, özellikle Edirne ve İstanbul'daki cami mimarisinin önemli bir parçasını oluşturmaktadır. Osmanlı camileri içinde hünkâr mahfiline sahip olduğu kesin olarak bilinen en eski tarihli yapı Bursa'da Çelebi Sultan Meh-med'in yaptırdığı Yeşilcami'dir (822/1419). Yoğun çini bezemesiyle dikkati çeken hünkâr mahfili yapının kuzeyinde üst katın ekseninde yer almakta, zemin kattaki giriş eyvanının üstüne oturan ve loca görünümü arzeden bu mekân bir Bursa kemeriyle harime açılmaktadır. Hünkâr mahfilini arkadan ve yanlardan kuşatan, hükümdarın maiyetiyle harem halkına mahsus olduğu anlaşılan toplam beş adet birim kendi türünün ilk örneği olan bir hünkâr kasrı meydana getirir. Yeşilca-mi'deki bu düzenlemeye, hünkâr kasırlarının giderek önem kazandığı ve büyüdüğü XIX. yüzyıldan itibaren İstanbul camilerinde tekrar dönülmüş olması dikkat çekicidir.İstanbul'da Fâtih Sultan Mehmed dönemine (1451-1481) ait hünkâr mahfilleri ortadan kalkmış bulunduğundan Osmanlı mimarisi tarihînde Bursa Ye-şilcami'dekinden sonra bilinen en eski hünkâr mahfili Edirne'deki Beyazıt Camii'nde (893/1488) yer almaktadır. Daha sonra İstanbul camilerinde teşhis edilecek örneklerin prototipini oluşturan bu mahfil harimin güneydoğu köşesinde yer almakta ve sütunların taşıdığı sivri kemerlere oturmaktadır. Doğu cephesinde bağımsız bir girişi olan mahfil minber korkuluklarının eşi olan, geometrik şebekeli mermer korkuluklarla donatılmıştır.İstanbul'daki selâtin camilerinde, özgün biçimiyle günümüze ulaşabilmiş ilk hünkâr mahfili Beyazıt (II.) Camii'ndedir (911/1505]. Harimin güneybatı köşesinde (mihrabın sağında) yer alan fevkani hünkâr mahfili sütunlara oturan lentolarla taşınmaktadır. İstanbul'da ve Edirne'de daha sonra inşa edilen selâtin camilerindeki hünkâr mahfillerinin çoğunda teşhis edilen özellikler şöylece sıralanabilir: İstisnasız hepsi fevkanî konumda olan hünkâr mahfilleri ekseriyetle harimin güneybatı ve güneydoğu köşesinde, yani mihrabın sağında veya solunda bulunmakta, sütunlara oturan lentolarla veya kemerlerle taşınmakta ve korkuluklarla kuşatılmaktadır. Sütun başlıklarının, kemerlerin ve korkulukların ayrıntıları ait oldukları dönemin mimari zevkine göre değişiklik arzeder. Klasik üslûpta olan camilerin mahfillerinde mukarnaslı başlıklar, sivri kemerler, korkuluklarda çoğunlukla geometrik taksimat, bazan da rûmîli geçmeler kullanılmış, Osmanlı barok üslûbunu yansıtan camilerin mahfillerinde ise bu üslûba özgü kıvrımlı hatlardan oluşan ayrıntılar tercih edilmiş, hemen daima hünkâr mahfilinin mimari öğeleri ve bezeme ayrıntıları camiyle bir üslûp bütünlüğü içinde ele alınmıştır. Ancak klasik üslûptaki bazı örneklerde, mermer şebekelerin üzerine sonradan barok üslûpta madenî şebekelerin veya ahşap kafeslerin oturtulmuş olduğu görülür. Bütün hünkâr mahfilleri cemaatin kullandığı girişlerden ayrı bağımsız bir girişle donatılmış, eğer camide bir hünkâr kasrı varsa bu bölümle aralarında doğrudan bağlantı kurulmuştur. Girişler harimin yan cephelerinden birinde yer almakta, genellikle duvar payelerinin arasına yerleştirilen bir revakla donatılmaktadır. Duvarlarda kalem işi veya çini bezemeye yer verilmiştir. İlki Sultan Ahmed Camii'nin hünkâr mahfilinde olmak üzere XVII ve XVIII. yüzyıllara ait olanların çoğunda küçük mih-raplar tasarlanmıştır. Bu arada Edirne Selimiye Camii ile Sultan Ahmed Camii'nin hünkâr mahfillerinde mihrap duvarı içine yerleştirilmiş olan ve tarikat yapılarındaki halvet haneleri andıran itikâf hücrelerinin varlığı banilerin tasavvufa duydukları yakınlıkla anlam kazanmaktadır.Bu özelliklerin gözlendiği hünkâr mahfillerini barındıran camileri inşa tarihlerine göre şu şekilde sıralayarak mahfillerin konumlarını ve taşıyıcı sistemlerini belirtmek mümkündür: Sultan Selim Camii'n-de (928/1522) mihrabın solunda ve lento-lu; Şehzade Camii (955/1548), Süleymani-ye Camii (964/1557) Edirne Selimiye Camii (982/1574-75), Sultan Ahmed Camii (1025/1616), Yenicami (1073/1663], Yeni Valide Camii (1122/1710), Nuruosmaniye Camii (1169/1755) ve Fâtih Camii'nde (1185/1771) mihrabın solunda ve kemerli; Eyüp Sultan Camii'nde (1800) mihrabın sağında ve kemerli. Bu arada özgün hünkâr mahfili içeren nâdir vezir

yapılarından olan Hekimoğlu Ali Paşa Camii'nde (1147/1734) bu birim, yarım kubbeyle örtülü mihrap girintisinin solundaki duvarda barok üslûbunda küçük bir ahşap çıkma şeklinde tasarlanmıştır.İlk olarak Sultan Ahmed Camii'nde ortaya çıkan ve hünkâr mahfilinin gerisinde yer alan hünkâr kasırlarının XVIII. yüzyılın ikinci yansından itibaren büyümeye başladığı ve giderek camilerin kuzey (giriş) cephelerini kapladığı, buna paralel olarak da hünkâr mahfillerinin harimin kuzey duvarına alındığı ve çok defa kavisli çıkmalarla localara dönüştüğü görülür. Ayazma (1174/1760-61), Beylerbeyi (1192/ 1778), Selimiye (1805), Küçük Mecidiye (1849), Hırka-i Şerif (1851), Ortaköy (Büyük Mecidiye) (1852), Dolmabahçe (1853), Aksaray Pertevniyal Valide Sultan (1874) ve Yıldız (Hamidiye) (1885) camilerinde bu türde hünkâr mahfilleri bulunmaktadır. Bu döneme ait iki istisnadan birisini oluşturan Nusretiye Camii'nde (1826) hünkâr mahfili harimin doğu duvarına alınmıştır. Diğer istisnaî örnek Ayasofya'da, Abdülmecid tarafından 1847-1849 yıllarında gerçekleştirilen büyük onarım sırasında Fossati tarafından tasarlanan ve apsisin soluna yerleştirilen neo- Bizans üslubûndaki çokgen planlı hünkâr mahfilidir.Diğer taraftan XIX. yüzyılda ve özellikle II. Mahmud döneminde birtakım eski tarihli camilere çoğunlukla ahşap olan hünkâr mahfilleri eklenmiştir. Mahmud Paşa Camii ile (867/1463) Atik Valide Sultan Camii'nde (990/1582) adı geçen padişah tarafından 1835 civarında yaptırılmış olan ve bu binaların üslubuyla uyum sağlamayan mahfiller örnek olarak zikredilebilir. Bu arada padişahların uğrağı olan önemli tarikat yapılarının da XIX. yüzyılda hünkâr mahfilleriyle donatıldığı görülür. II. Mahmud döneminden Yeni-kapı Mevlevîhânesi ile Üsküdar'daki Selimiye Tekkesi, Abdülmecid döneminden Galata Mevlevîhânesi ile Üsküdar'daki Aziz Mahmud Hüdâî Tekkesi, II. Abdülhamid döneminden Sütlüce'deki Hasîrîzâde Tekkesi ve Yıldız'daki Ertuğru! Tekkesi hünkâr mahfiline sahip tarikat yapılarından birkaçıdır.Camilerde ve tarikat yapılarında hükümdarlara mahsus bu mahfillerden başka kadınların ve müezzinlerin kullanımına mahsus mahfiller 199 ayrıca mevlevîhânelerde âyini icra edenlerin (âyinhanların ve sazendelerin) yer aldığı mutrip mahfilleri 200 gibi, aynı terimle anılan mekân birimleri bulunmaktadır. Anadolu Türk mimarisinde hükümdar mahfilinin yanı sıra diğer mahfillerin teşhis edildiği en erken örneklerden biri Beyşehir Eşrefoğlu Camii'dir. Mihrap eksenine yerleştirilmiş olan dikdörtgen planlı fevkani müezzin mahfili kirişlerle orta sahnı sınırlayan dört ahşap direğe oturtulmuştur. Kuzeydeki kapalı son cemaat yerinin üstü de kadınlar için bir fevkanî mahfil olarak değerlendirilmiş, bütün bu mahfiller şebekeli ahşap korkuluklarla çevrilmiştir. Ayrıca direklerin hizasına kadar gelen, harimle hemzemin, ahşap şebekelerle sınırlandırılmış mahfiller de vardır. Bunların devlet ricali ve ulemâ için tasarlandığı düşünülebilir.Osmanlı camilerindeki müezzin mahfillerinin hepsi fevkanî konumda ofup akustik açısından en uygun yer harimin merkezi olduğu halde mekânın görsel bütünlüğünü parçalamamak için büyük çoğunluğu mihrap taçkapı ekseninin sağına kaydırılmıştır. Edirne'deki Selimiye Camii bu konuda tek istisnayı oluşturur. Ancak gözü rahatsız etmemesi için mahfilin alçak tutulmuş olduğu dikkat çeker. Devâsâ harimin tam merkezine yerleştirilmiş olan kare planlı ahşap müezzin mahfilinin altındaki alanın ortasında sekizgen biçiminde küçük bir havuz bulunur.Bursa Yeşilcami'de zemin kotunda, giriş eyvanını yanlardan kuşatan ve üst kattaki hünkâr kasrının yan mekânlarının altına isabet eden, duvarları ve tavanları çiniyle kaplı. Bursa kemerli eyvan biçimindeki mahfillerin de ümerâ ve ulemâ sınıflarının ileri gelenleri için tasarlandığı tahmin edilmektedir. Harimi üç yönden (doğu, batı ve kuzey) saran kadınlara mahsus fevkanî mahfillerin Bizans dinî mimarisinden ve özellikle Ayasofya'dan mülhem olduğu anlaşılmaktadır. Tarikat yapılarında âyinleri izlemek isteyen kadınlara mahsus, büyük çoğunluğu fevkanî olan ve genellikle ahşap kafeslerle donatılan mahfillere rastlanır. Âyinlerin icra edildiği yapı bağımsız ise kadınların ulaşımı için erkeklerin kullandığı cümle kapısından ayrı bir giriş tasarlanmakta, âyin mekânının ikamet birimlerine bitişik olduğu örneklerde haremden bu mahfillere geçilmektedir.

Bibliyografya :

İstanbul Yeni Cami ve. Hünkâr Kasrı, Ankara, ts. (VakıflarGenel Müdürlüğü); Muzaffer Su-dalı, Hünkâr Mahfilleri, İstanbul 1958; Selçuk Batur. "On the Problem of the Late Prayer Hali and Sultan's Lodge in Nineteenth Centııry Im-perial Mosques", Anadolu Sanatı Araştırmala-n, İstanbul 1970, II, 105-112; Ayda Arel, Onse-kizinci Yüzyıl İstanbul Mimarisinde Batılılaşma Süreci, İstanbul 1975; Ayşıl Tükel-Yavuz. "Divriği Ulu Camisi Hünkâr Mahfili Tonozu", Divriği Ulu Camii ue Darüşşi fası (haz. Yılmaz Öngev.dgr). Ankara 1978, s. 137-154; a.mlf., "The Presence of the Sultan's Mahfil in Pre-Ottoman AnatoUan Mosques", Ars Turcica I. Akten des VI. Internationalen Kongresses for Türkische Kunst, München 1987, s. 351-361; Sedad Hakkı Eldem, Türk Eu i -Osmanlı Dönemi, İstanbul 1984, II, 212-230; Aptullah Kuran, toman împeriat Mosgues". ftfamıc Art IV: 1990- 1991, NewYork 1992, s. 231-300; Günkut Akın, "Mimarlık Tarihinde Pozitivizmi Aşma Sorunu ve Osmanlı Merkezi Mekan İkonolojisi Bağlamında Edirne Selimiye Camisi'ndeki Müezzin Mahfili", Türk Kültüründe Sanat ue Mimarinemeler, İstanbul 1993, s. 1-39; J. Zick-Nissen. "The Clıolce for Composdons of 199 bk. Cami Mimari200 bk. Tekke M-mari

71Iework-in View to the Patron as to the Function of the Room", Prof. Dr. Şerare Yetkin Anısına Çini Ya-zıtanfhaz. Yıldız Demiriz), İstanbul 1996, s. 201-209; M. Baha Tanman, "Hekİmoglu Ali Paşa Camii'ne İHşkİtı Bazı Gözlemler", Prof. Dr. Ok-lay Aslanapa Armağanı, İstanbul 1996, s. 253-280; a.mlf.. "Edirne Selimiye Camii'nİn Hünkâr Mahfllindeki Bazı Ayrıntılardan II. Selim'in ve Mimar Sinan'ın Dünyalarına", Arkeoloji ve Sanat Tarihi Araştırmaları-Yıldız Demiriz'e Armağan, İstanbul 2001, s. 151-161; a.mlf.. " Hünkâr Kasırları", DBİst.A, IV, 100-102; a.mlf., "Hünkâr Mahfilleri", a.e., İV, 104-105. M.Baha Tanman

MAHFİL

Dinî, ilmî, edebî dergi.Zilkade 1338 - Ramazan 1344 (Temmuz 1920 - Mart 1926) tarihleri arasında altmış sekiz sayı yayımlanmıştır. Tâhirülmevlevî, Ferid Bey ve Karahisarlı Ahmed Efendi tarafından kurulmuş olmasına rağmen hem para hem yazı yükü büyük oranda sahibi, müdürü ve muharriri görünen Tâhirülmevlevî'nin üzerinde kalmıştır. Derginin adı bazı kaynaklarda Mahfel olarak geçmekteyse de 201 onuncu sayısında yayımlanan "Manfel mi Mahfil mi" başlıklı yazıda derginin adının Mahfil olduğu belirtilerek konuya açıklık getirilmiştir. Başlık altında kendini "dinî, ilmî, edebî, içtimaî mecmûa-i İs-lâmiyye" olarak tanımlayan dergide bu konulardan başka tarih, intikâd, fen, felsefe, tasavvuf gibi bölüm başlıkları da bulunmaktadır. Yayın politikasını ifade eden, "Yazarın şahsiyeti değil yazının ehemmiyeti nazarıdikkate alınır" ifadesine başlık klişesi içinde yer verilmiştir.Tâhirülmevlevî'den (Tahir Olgun) başka belli başlı yazarları arasında Ferid (Kam). Aksekili Ahmed Hamdi, Suûdülmevlevî, İskilipli Mehmed Atıf, Mehmed İzzet, To-kadîzâde Şekib, Şeyh Abdülbâki (Baykara), Muhiddin Râif (Yengin), Hüseyin Vassâf, Erkân-ı Harbiyye Kaymakamı Miralay Abdurrahman, Bergamalı Cevdet, Reşid Mazhar, Ahmed Remzi CAkvürek), Ödemişti M. Muammgr. îfısan Mafivf ve Mazhar Osman (Usman) bulunmaktadır.Mevlevîmeşrep bir havanın kendini hissettirdiği Mahfilde Tâhirülmevlevî o ayın dinî aktüalitesinden hareket ederek levvel ve Mevid-i Şerir, "Şa'bânü mu-azzam, Leyle-i Berâe, Surre-i Hümâyun, Mahya, Yevm-i Şek", "Ramazân-ı Şerif ve Oruç", "Bayram Namazı", "Yeni Sene ve Hicrî Tarih", "Muharrem ve Matem". "Na't-ı Şerif" gibi başlıklar taşıyan şiirler ve dinî-kültürel hayata ilişkin yazılar yazmıştır. Ferit Kam'm, Dârülfünun'da verdiği "âsâr-ı edebiyye tedkikati" derslerine ait notlarından "Vezn-i Aruz ile Arap Acem Edebiyatına Dair Bir İki Söz", "Arap Romanları", "Câhiliye Asarından Birkaç Numune", "İran Edebiyatı" gibi bölümlerle "Edebiyyât Sûfiyye" ve "Mevlânâ Celâ-leddîn-i Rûmî" gibi yazılan yayımlanmıştır.Dinî inançları zedeleyici yazı ve gelişmelerin de konu edildiği dergide Tâhirül-rnevlevî, Dârülmuallimîn'de Doktor Cevdet Nasûhî tarafından verilen bir konferansa "Mâhud Hezeyan Konferansı" ve Abdullah Cevdet'in Bahaîlik lehindeki yazısına karşı "Benî Kurayza Meselesi" adlı makalelerle cevap vermiştir. Ayrıca Ted-kik-i Müellefât-ı Osmânî Heyeti ile "resm-i Osmânî" konusunda çıkan anlaşmazlığa dair yazdığı seri yazılarla tartışmalara girmiş, bunlardan ilki dolayısıyla hakkında dava açılmıştır. İskilipli Mehmed Atıf in Cenab Şahabeddin'inPeyâm-i Sabâh'ta yayımlanan "Yarınki Efkâr-ı İslâmiyye" yazısına verdiği cevaplar ve "Oruç Meselesi Hakkında Cevap" adlı makalesi de aynı bağlamdaki yazılardandır.Dergide dikkati çeken diğer yazıiar arasında Mehmed Ali Aynî'nin "Kur'ân-ı Ke-rim'in Tercümesi Meselesi", Aksekili Ah-med Hamdi'nin "Gazzâlî'nin Ruh Hakkındaki Telakkıyâtı", Mehmed İzzet'in "Hakî-kat-ı Mahza ve Aynştayn", "Ulûm-i Riyâ-ziyye ve Ulûm-ı Hey'et", "İlm-i Hey'et ve İnsanlar", "Feza ve Semâ", Bergamalı Cevdet'in bir seri oluşturan "Tefsirler ve Müfessİrler", Şerefeddin'in (Yaltkaya) "Felsefe-i Kadîmeden Birkaç Yaprak", Mu-hiddin Râif in "İngiliz Sünûhât-ı Edebiy-yesi Numunelerinden", Reşid Mazhar'ın "Anatole France'ın Vefatı Münasebetiyle", "Monsieur Lucien Bois Cenapları ile Mülakat", Mahfil imzasıyla "Yeni Telemak Tercümesi ve Fenelon", Erkân-ı Harbiy-ye Kaymakamı Miralay Abdurrahman'ın "Yeni Bir Mu'cize-i Kur'ân" ile bir seri oluşturan "Arzın Son Günü", Ödemişli Muammer'in "Edebiyatta Teceddüd". Sadî'nin "Âlem-i İslâm Salnamesi"; Mazhar Osman'ın "Keyif Veren Zehirler"! bulunmaktadır. Şahıslar ve eserleri üzerine ya-zıimış makalelerin de önemli bir yer tuttuğu Mahfil'üe Mehmed Esad Dede, Osman Nevres, Osman Şems, Avni Bey (Yenişehirli), Salih Zeki, Ali Emîrî Efendi, Karahisarlı Ahmed Dede, Müneccimbaşı Hüseyin Hilmi Efendi, Kamil Flamaryon bu tür yazılara konu olan isimlerden bazılarıdır.Mahfil için dönemin yerli ve yabancı basınında bazı yazılar kaleme alındığı, dergideki haber ve iktibaslardan anlaşılmaktadır. Peyâm-ı Sabâh'ta Ali Kemal ve Cenab Şahabeddin'e ait övücü İki yazı, Vakit gazetesinde ise aleyhte bir yazı çıkmıştır. Paris'te yayımlanan fîevue du monde musulman dergisi bir sayısında Mahfil sayılarını içeriğiyle tanıtmıştır. Mahlil'de zaman zaman bu dergiden çevrilen yazılara öa yer verilmiştir.Genel olarak on altı veya yirmi, bazı sayılan sekiz veya yirmi dört sayfa olarak hicri ay başlarında yayımlanan dergi, okuyucularına Hint Masalları ve Şeyh Ga-lib'in Hüsn ü Aşk'ını forma forma ek olarak vermiş, 11 ve 23. sayılan da ramazan sayısı olarak çıkmıştır. Sürekli bir tiraj problemi olan dergide zaman zaman sa tışların 150-200'ü aşmamasıyla ilgili şikâyetlere yer verilmiştir.

201 meselâ bk. Hasan Duman, Arap Harfli Süreli Yayınlar Toplu Katalogu, İstanbul 1986, s. 226

Mahfil, birleştirilerek çıkarılan 32 ve 33.sayılar 202 dışında 67. sayısına kadar düzenli yayımlanmıştır. Tâhirülmevlevî'nin Ankara İstiklâl Mahkemesi'nce tutuklu olarak yargılandığı üç ay boyunca neşredilmemiş, onun suçsuz bulunup serbest kaiınca çıkardığı 68. sayıdan sonra ise tamamen kapanmıştır. Dergi üzerine bazı lisans tezleri yanında Zekeriya Kantaş Mahfil Dergisi: İnceleme, Tahlilî Fihrist adlı bir yüksek lisans tezi hazırlamıştır.203

Bibliyografya :

Mahfil dergisi koleksiyonu, İSAM Ktp., nr. D. 00597; Tâhirülmevlevî, Matbuat Alemindeki Hayatım ue İstiklal Mahkemeleri (haz. Atilla Şentürk), İstanbul 1991, s. 70-194, 380-383; Atilla Şentürk, Tahirü'l-Mealeui: Hayatı ue Escr-/eri, İstanbul 1991, s. 31-38; T^nju Oral. "Mah-fel", TDEA,V\, 112. Alim Kahraman

MAHFÛZ

Sahih hadis anlamında terim.Sözlükte "ezberlemek, korumak" anlamına gelen hıfz kökünden türemiş olup "ezberlenmiş ve korunmuş" demektir. Terim olarak "rivayetleri birbirine zıt iki sika râviden daha güvenilir olanın rivayet ettiği hadis" mânasında kullanılır. Buna göre mahfuz hadis sahih hadisin bir çeşidi olup şâz hadisin karşısında bir konumda bulunmaktadır. Bu terim, hadis ıstılahlarının henüz yerleşmediği II. (VİN.) yüzyılda "iyi ezberlenmiş ve korunmuş hadis" anlamında kullanılırken III. (IX.)yüzyılda terim anlamını kazanmış ve makbul haberleri gösteren terimler arasına girmiştir. Her ne kadar bu yüzyılda delil olarak kullanılan makbul hadisler daha çok sahih ve hasen terimleriyle ifade edilmekteyse de bazı muhaddisler bir hadisin sahih ve hasen olduğunu ceyyid, müstakim, sabit, nebîl. sâlih gibi terimler yanında özellikle mahfuz kelimesiyle ifade etmişlerdir.Hadis terimlerini ilk tanımlayanlardan İmam Şafiî, mahfuz kelimesini tarif etmemekle beraber onun karşısında yer alan şâz hadisi "güvenilir bir râvinin daha güvenilir râvilerin rivayetine aykırı olarak naklettiği hadis" diye tanıtmakla mahfuz hadisi de bir bakıma tarif etmiş olmaktadır. Hadislerin sıhhat bakımından en geniş biçimde değerlendirildiği III. (IX.) yüzyılda mahfuz genelde karşıtı olan şâz ile birlikte ele alınmıştır. Fesevrnin bir hadisi değerlendirirken söylediği, "Ma'mer bu hadisin isnadında Hişâm'a muhalefet etmekle yanılmıştır, mahfuz olan Hi-şâm'ın hadisidir" sözü 204 kalıp halinde benimsenmiş ve daha sonraki dönemlerde mahfuz hadisten söz edilirken bu ifade veya buna benzer lafızlar kullanılmıştır. Yine III. (IX.) yüzyılda bazı muhaddisler ve özellikle Ebû Tsâ et-Tirmizî, sika veya zayıf râvilerin kendilerinden daha güvenilir râvilere muhalif olarak rivayet ettikleri hadisler hakkında "gayr-i mahfuz" tabirine yer vermiştir.205

Hadis usulü âlimleri mahfuz hadisi senedi mahfuz ve metni mahfuz olmak üzere iki kısımda eie almışlar, senedi mahfuz hadise örnek olarak Süfyân b. Uyeyne -Amr b. Dînâr-Avsece- İbn Abbas senediyle rivayet edilen, Hz. Peygamber devrinde azat ettiği köleden başka vâris bırakmayan bir adamın vefatından söz eden muttasıl hadisi 206 göstermişlerdir. Râvilerinİn tamamı sika olan bu senede İbn Cüreyc gibi sika râviler de mütâbaat etmiş, ancak herkesçe sika kabul edilen Hammâd b. Zeyd hadisi. Amr b. Dînâr vasıtasıyla Avsece1-den İbn Abbas'ı zikretmeden rnaktû olarak nakletmekle bir grup sika râviye muhalefet etmiştir. Ebû Hatim er-Râzî, sika olduğu halde birden fazla sika râviye muhalefet eden Hammâd'ın rivayetinin şâz, kendisine tâbi olanların çokluğu sebebiyle Süfyân b. Uyeyne'ye ait rivayetin mahfuz olduğunu belirtmektedir.207 Müslim tarafından tahrîc edilen, "Teşrik günleri yeme içme günleridir" mealindeki hadis ise 208 metni mahfuz hadisin örneği olarak zikredilmiştir. Bu hadis bütün rivayetlerinde bu metinle kaydedilmişken Mûsâ b. Uley babasından, o da Ukbe b. Âmir'den rivayetle metni yeme içme günlerine arefe gününü de ilâve etmek suretiyle nakletmiştir.209 Böylece birçok sika râviye muhalefet eden Mûsâ b. Uleyy'in naklettiği metin şâz, diğer râviler tarafından rivayet edilen metin ise mahfuz olmuştur.Mahfuz, değer bakımından sahih ve ha-senle aynı olmakla beraber 111 (IX) ve IV. (X.) yüzyıllarda sahih ve hasen terimlerinin hadis literatürüne iyice yerleşmesinden sonra yine bu anlamda kullanılan cey-yid, sabit ve sâlİh gibi terimlerle birlikte ihmal edilmiş, mahfuz daha çok şâz ile birlikte ele alınmıştır. Bu sebeple ilk hadis usulcülerinden Râmhürmüzî, Hâkim en-Nîsâbûrî ve Hatîb ei-Bâğdadî, terimi müstakil bir başlık altında ele almadıkları gibi bunlardan sonra gelen ve hadis terimlerini tasnif eden İbnü's-Salâh eş-Şeh-rezûrî ve Nevevî de

202 Cemâziyelâhir-Receb 1341203 l-il, 2001, Fatih Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü204 et-Ma'rife ue't-tâ-rth, li, 117205 Nûreddin Itr, s. 88206 ibn Mâce, "Ferâ'iz", ! 1; Ebû Dâvûd/'Ferâ'İz", 8;Tirmizî,"Ferâ'iz", 14207 İbn Hacer el-Askalânî, s. 69208 Müslim, "Şıyâm", 144209 Tirmizî, "Şavm", 59

çalışmalarında ona ayrıca yer vermemişlerdir. Fakat Süyûtî, İbnü's-Salâh ile Nevevî'yi bu tutumları sebebiyle eleştirmiş, eserlerinde mahfuz hadise yer vermemelerini büyük bir eksiklik kabul etmiştir.210 İbn Kesîr ve Zeynüddinel-lrâki de İbnü's-Salâh ve Nevevî'nin etkisinde kalarak eserlerinde bu terimi tek başına ele almamışlardır. Mahfuz hadisi en geniş biçimde tarif eden İbn Hacer el-Askalânî olmuştur. Onun, "Güvenilir bir râvinin rivayetine zapt fazlalığı, adet çokluğu veya diğer tercih sebeplerinden biri dolayısıyla daha üstün başka bir râvinin rivayetiy-le muhalefet edilirse daha üstün olduğu için tercih edilen râvinin hadisi mahfuzdur" şeklindeki tarifi 211 kabul görmüştür. Günümüzde hadis terimlerine dair eser yazanlar eski âlimlere nisbetle mahfuz hadis üzerinde daha çok durmuşlardır.

Bibliyografya :

Müsned, 1, 358; Müslim, "Şıyâm", 144; İbn Mâce, "FerâMz", 11; Ebü Dâvûd. "FerâMz", 8; Tirmizî, "Şavm", 59, "Ferâ'iz", 14; Fesevî, el-Ma'rife ve't-târih,\[, 117; Hâkim en-Nîsâbûrî, Ma'rifetü tulümi'l-hadîş (nşr. Seyyid Muazzam Hüseyin), Haydarâbâd 1935 -> Medine-Beyrut 1397/1977, s. 119; Hatîb el-Bağdâdî, el-Kİfâyc (nşr. Ahmed Ömer Hâşim). Beyrut 1405/1984, s. 171; İbnü's-Salâh, t£/(ûm(i7-hadîş(nşr. Nûred-din Itr). Dımaşk 1406/1986, s. 76-79; Nevevî. İrşâdü tullâbi'l-hakâ'İk(nşr Nûreddin Ur), Bey-rut 1411/1991, s. 94-95; Irâki. Fethu'l-muğiş, s. 85-87; İbn Hacer el-Askalânî, Nûzhetü'n-na-zarrıLauzlhiNuhbelUl-fıker{v\%r. NÛreddin [tr), Dımaşk 1413/1992, s. 68-69; Süyûtî. Tedrîbü'r-râüf(nşr.AbdülvehhâbAbdüilatîf). Beyrut 1399/ 1979,1, 178, 235, 241; Leknevî. Za/erü7-emânî (nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde), Beyrut 1416, s. 359; Tâhir ei-Cezâirî, Tevcihü'n-nazar, Beyrut, ts. (Dârü'l-ma'rife), s. 222; Mahmûd et-fahhân, Teysîru muştalahi'l-hadîş, İstanbul, ts. (Dersa-âdet), s. 119; Ahmed Muhammed Şâkir, el-Bâ'i-şü'l-haşîş. Kahire 1377/1958, s. 56-58; Tecrİd Tercemesi.l, 120-123, 249, 312; Ahmed Ömer Hâşim, Kaoâ'İdü uşûli'l-hadîs, Beyrut 1404/ 1984, s. 130-131; Nûreddin Itr, et-İmâmü't-Tir-mizî ue'l-muüâzene beyne Câmi'İhî ue beyne'ş-Şahîhayn, Beyrut 1408/1988, s. 188; Hasan M. Makbûlîel-Ehdel, Muştalahu'l-hadiş ue ricâ-tüh, San'a 1410/1990, s. 116-117, 136-137; Talât Koçyiğit. Hadis İstılahları, Ankara 1980, s. 206-207, 405-408; Mücteba Uğur. Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü, Ankara 1992, 5. 205; Ahmet Yücel. Hadis Istılahlarının Doğuşu ue Gelişimi, İstanbul 1996, s. 159-160, 162-163, 169-170. Mehmet Efendioölu

MAHFUZ B. ABDULLAH ET-TERMESÎ

Mahfuz b. Abdillâh b. Abdilmennân et-Termesî el-Mekkî (1868-1920) Endonezyalı hadis ve fıkıh âlimi.12 Cemâziyelevvel 1285 (31 Ağustos 1868) tarihinde Doğu Cava'nm Pacitan bölgesindeki Tremas şehrinde doğdu. Fertlerinin çoğu, Cava'da geleneksel dinî eğitim kurumu olan "pesantren"lerde hizmet veren bir aileye mensuptur. Dedesi Abdülmennân Dipomenggolo 1830'da halen varlığını sürdüren Tremas Pesantre-ni'ni kurmuş, Cava'nın meşhur pesant-renlerinden Tegalsari Pesantreni'nde öğrenim gördükten sonra Mekke'de Seyyid Muhammed eş-Şattâ ve Ezher şeyhi İbrahim el-Bâcûrî'den ders almıştır. Onun 1862'de ölümünden sonra oğlu Abdullah, Tremas Pesantreni'nİn hocası ve yöneticisi olarak yerine geçmiş, 1894'te Mekke'de vefat ederek orada defnedilmiştir. 1894'ten 1934 yılına kadar Mah-fûz'un küçük kardeşi Kiai Dimyâtî bu pe-santrenin yöneticiliğini yapmıştır.Kiai Hacı Mahfuz ilk dinî eğitimini babasından aldı. Henüz altı yaşında iken babasıyla birlikte Mekke'ye giderek eğitimini sürdürdü. 1870'li yılların sonlarında ülkesine döndü ve Cava'nın Semarang şehrinde Kiai Salih Darat'ın yönetimindeki pesantrende öğrenim gördü. 1880'li yılların başında tekrar Mekke'ye giden Mahfuz bir daha geri dönmeyerek tahsiline orada, Medine'de ve Kahire"de devam etti. Mekke'de Seyyid Bekri (Ebû Bekir) b. Muhammed eş-Şattâ ed-Dimyâtî, Mekke'nin Şafiî müftüsü Muhammed Saîd Bâ-Basîl el-Hadramîve burada yaşayan Nevevî Muhammed b. Ömer el-Câvî el-Bentenî, Abdülganîel-Bimâvîve Muhammed Zeynüddin es-Sûmbâvî gibi Endonezyalı âlimlerden ders aldı. Mahfûz'un hocaları arasında ayrıca Muhammed el-Minşâvî, Ömerb. Berekât eş-Şâmî, Mustafa b. Muhammed el-Afîfî, Seyyid Hüseyin b. Muhammed el-Habşî, Seyyid Ah-med ez-Zevâvî. Muhammed eş-Şirbînî ed-Dimyâtî gibi âlimler de vardır.Şafiî mezhebini benimseyen Mahfuz eğitimini tamamlayarak hadis, fıkıh, fıkıh usulü, tasavvuf, Kur'an ilimleri gibi alanlarda icazetname aldıktan sonra Mekke'deki medreselerde ve Mescid-i Harâm'da ders vermeye başladı; Endonezya ve Malezya'dan gelen öğrencilerle ilgilendi. Tahsil amacıyla Mekke'ye giden Endonezyalılar genellikle onun eğitiminden geçmiş ve talebelerinin çoğu ülkelerine döndüklerinde pesantrenler kurdukları için Mahfûz'un şöhreti Cava"daki pesantrenlerde yayılmıştır. Talebeleri, Cava'da geleneksel dinî eğitimin ve düşüncenin gelişmesinde ve yaygınlaşmasında, daha entelektüel bir görünüm kazanmasında önemli rol oynamışlardır. Cava'da XX. yüzyılın en tanınmış pesantren liderleri ve "kiai" adı verilen hocalar ondan en çok etkilenen kimselerdir. Birçok öğrencisi arasında Doğu Cava'dan Combanglı K. H. Hâşim Eş'a-rî ve K. H. Vâhid Hasbullah, Panci Sidarco Pesantreni'nİn kurucusu K. Abdülmuhît, Orta Cava'dan Yogyakartalı Muhammed

210 Tedrîbü'r-râm, I, 241211 Nüzhetü'n-nazar, s. 68

Bekir b. Nûr, Lasemli Muammer b. Kiai Beyzâvî. Lasem Pesantreni'nİn kurucusu Ma'sûm b. Muhammed ve Güney Bor-neo'nun Bancermasin bölgesinden gelip uzun yıllar Mekke'de ikamet eden Ali Bancarî bulunmaktadır. Bunlardan Hâşim Eş'ari, Vâhid Hasbullah ve Bisri Şam-surîgibi âlimler, 1926 yılında Endonez-ya'nın en büyük geleneksel dinî teşkilâtı olan Nehdatü'l-ulemâ'yı kurmuşlardır. Hâşim Eş'arî, memleketi Doğu Cava'ya döndükten sonra Combang yakınlarındaki Tebuiren Pesantreni'ni tesis etmiş ve hocasının etkisiyle pesantrenlerde Buhâ-ri'nin eş-Şahîh'inin okunmasını başlatan İlk kiai olarak tanınmıştır. Mahfûz'un ders verdiği talebelerin sayısı hakkında kesin bilgi yoksa da bunların 4000'in üzerinde olduğu tahmin edilmektedir. Mahfuz 1Receb 1338 (21 Mart 1920) tarihinde Mekke'de vefat etti.

Eserleri.

1. Mevhibetü zi'1-iazi calâ Şerhi İbn Hacercalâ Mukaddimeti Bâ-FazL En önemli eseri olup Şafiî fıkhına dair Abdullah Bâ-Fazl el-Hadramînin ei-Mukaddimetü'l-Hadramiyye adlı eseri üzerine İbn Hacer el-Heytemî'nİn yazdığı eî-M.inhâcü'1-kavîm'in hâşiyesidir. Endonezya'da fıkıhla ilgili en kapsamlı çalışma olan ve çeşitli baskıları bulunan eser 212 pesantrenlerde nadiren okutulmasına rağmen Cavalı âlimler tarafından fetva vermede en çok başvurulan bir kaynak durumundadır. 2. Menhecü zevi'n-nazar bî-şerhi Man-zûmeti cilmi'l-eşer. Süyûtî'nin hadis usulüne dair eserinin geniş bir şerhi olup Endonezya'da pesantrenlerde hâlâ okutulmaktadır (Kahire 1332). 3. Neylü'l-me'-mûl bi-hâşiyeti Gâyeti'l-vüşûL Tâ-ceddin es-Sübkî'nin fıkıh usulüne dair Cem\ı'l-cevâmic adlı eserinin Zekeriyyâ el-Ensârî tarafından Lübbü'1-uşûl ismiyle yapılan ihtisarının yine kendisine ait şerhi Ğâyetü'l-vüşûî üzerine yazılmış bir haşiyedir. 4. İstâiü'l-mutâW bi-şerhi'l-Bedri'1-lâmf. Cemcu'l-cevâmicn Nû-reddin el-Üşmûnî tarafından manzum hale getirilmiş şekli olan el-Bedrü'1-îâ-micin şerhidir. 5. el-FevâHdü't-Terme-siyye iî esânîdi'l-kırâ^ati'l-'aşeriyye (Mekke 1330). 6. el-Bedrü'I-münîr iî kı-râhü'I-İmâm İbn Keşu. 7. Tenvîrü'ş-şadr iî kirâhü'I-İmâm Ebî 'Amr. 8. în-şirâhu'l-tu'âd iî kırâ'ati'I-İmâm Hamzo. 9. Temîmü'l-menâif iî kırâ'ati'l-İmâm Nâfi. 10. Ünyetü't-talebe bi-şerhi Nazmi't-Tayyibe. 11. Kifâyetü'l-müstefîd limâ aclâ H't-Termesîmine'İ-esdnid(Kahire 1332). Tefsir, hadis, fıkıh, usul, alet ilimleri, tasavvuf alanında okuduğu klasik metinlerin müelliflerinden kendi hocalarına kadar uzanan rivayet zincirlerini ihtiva eder. 12. es-Sikâye-tü'1-merzıyye iî esmâ^i kütübi aşhâbi-no eş-ŞâiiHyye. Mahfûz'un ayrıca kelâm, tasavvuf, siyer ve ahlâka dair küçük risalelerinin bulunduğu ve eserlerinin sayısının yirmiye ulaştığı belirtilmektedir. Çalışmalarından bazıları Kahire, Beyrut ve Endonezya'da basılmışsa da çoğu henüz yayımlanmamıştır.

Bibliyografya :

Serkîs. Muccem, 1, 634; Brockelmann, GAL SuppL, II, 528, 816;AbdülhayGİ-Kettânî, Fitırİ-sü'l-fehâris, I, 503-504; M. Yâsîn b. Muhammed e!-Fadânî, Buğyetü.'1-mü.rîd min 'ilmi'l-esânîd, Mekke, ts., s. 14-16; Ömer Abdülcebbâr, Siyer ue terâcirnü. baczı 'utemâ'İnâ fi'l-karni'r-râbi' 'aşer li'l-hicre, Cidde 1403/1982, s. 286-287; 2. Dhofier, Tradisİ Pesantren: Studi Tentang Pandangan Hidup Kyai, Jakarta 1985, s. 90-91; Muhammad S. H., Mengenal Pondok Tremas dan Perkembangannya, Tremas 1986, s. 31-32; M. van Bruinessen, "Mahfuz b- Abd Allah al-Tarmasi", Dictionnaire btographique des sauanLs et grandes figures du monde musul-man peripheriçtıe du XIX" siecle â nos jours (nşr. M. Gaborieau v.dğr.), Paris 1992, s. 30-31; Abdurrahman Mas'ud, "Mahfuz al-'finnisî An Intellectual BİOgraphy", Studia Islamika, V/2, Jakarta 1998, s. 27-48. İsmail Hakkı Göksoy

MAHİYET

Bir mevcudun veya ma'dûmun kiiilî kavramı, bir varlığın Özü, onun kendisiyle o olduğu şey anlamında felsefe terimi.Arapça'da "mâ nüve" (Bu nedir?) sorusundan oluşturulmuş yapma (ca'lî) bir isimdir. Tehânevî bu terimin "mâ hiye"-den gelmiş olduğu görüşünü zayıf bulur. "Mâ" edatına, nisbet ifade eden "yâ" ile isim yapmak İçin kullanılan "tâ" harfinin eklenmesiyle oluşan mâiyyet de mâhiy-yet ile eş anlamlı olarak kullanılmaktadır. İsâmüddin İbn Arabşah keyfiyyet, kem-miyyet ve şahsiyyet terimlerinin keyfe, kem ve şahs kelimelerinden türetildiği gibi mâhiyetin de mâ edatından türetildiği görüşünü savunmaktadır. Ancak mâhiyetin "mâ hüve"den geldiği görüşü yaygın kabul olarak benimsenmiştir.213

212 I-IV, Kahire 1327213 efrîfât, "mâhiyyetü'ş-şey3" md; İsâmüddin el-isferâyînî, s. 35-36;Ebü'l-Bekâ, s. 863; AhmedNegİrî, s. 789

Bir felsefe terimi olarak mâhiyet somut bir varlığı (mevcut) ne ise o yapan özü ifade etmek için kullanılır. Meselâ somut bir varlık olarak ağacın ne olduğuyla ilgili soru ağaçlar arasında müşterek olan, onları ağaç olmayanlardan farklı kılan bir öze atıfla cevaplandırılır ve buna "ağacın mâhiyeti" anlamında "ağaçlık" denilir. Bu anlamda Eflâtun, somut varlıkların yanında iyilik ve güzellik gibi değerlerin özünü değişmez ve sabit formlardan ibaret, kendi başlarına müstakil varlıklar olan idelerin teşkil ettiğini düşünmüş, somut varlıkların ne iseler o olarak var olmalarını bu ideleri temsil etmelerine bağlamıştı. Ancak Aristo, hocasının sabit ve değişmez form fikrine bağlı kalmakla birlikte idelerin müstakil varlık oldukları görüşünü reddederek mevcudu ontolojik yönden form ve maddeden oluşan birvahdetşeklinde kavramış, bunu dört illet nazariye-siyle birleştirip somut varlıkları ne iseler o yapanın bu varlıkların kendi içlerinde taşıdıkları formlar olduğu tezini ortaya koymuştur. Bunun yanında yeterince sistematik olmamakla birlikte Aristo, mantığın tanım teorisi içinde bir şeyin ne oldu-ğuyla ilgili sorunun onun ait olduğu cins ve hassa zikredilerek cevaplandırılacağını, böylece elde edilen tanımın o şeyin mâhiyetini ifade edeceğini söylemektedir. Aristo'nun nüve olarak mâhiyet meselesini ontolojik ve mantıkî cihetlerden söz konusu ettiği söylenebilir. Ancak o, mâhiyet anlamında birden çok terim kullandığı gibi vücutla mâhiyeti birbirinden sistematik bir şekilde ayırmamaktadır.214

Fârâbî, mâhiyeti vücuttan tefrik edip varlıkları bu ayırıma bağlı olarak inceleyen ilk filozoftur. Fârâbî somut nesnelerin bir mâhiyeti, bir de vücudu olduğunu, mâhiyetin vücuda kurucu bir unsur olarak dahil olmadığı gibi vücudun aynı da olmadığını söylemiş, vücudun mâhiyete dışarıdan arız olması gerektiğini savunmuştur. Ona göre bir şeyin vücudunun bizzat kendi mâhiyeti olması hariç vücut hiçbir zaman bir mâhiyetin lâzımı olamaz. Bu demektir ki somut nesnelerin mâhiyetleri onları zorunlu olarak var kılmaz; onların mevcut olabilmesi için mâhiyetlerine dışarıdan varlık verilmesi gerekir. Böyle olunca da mâhiyetleri vücutlarından tefrik edilebilen somut nesnelerin, varlıklarını kendisinden aldıkları ve vücudu mahiyetiyle aynı olan bir varlığı tanımadan bu somut varlıkların nasıl mevcut olduğunu açıklamak mümkün değildir. Fârâbî. somut nesneler üzerinden yaptığı kavramsal tahlille varlıkları mâhiyeti vücudundan tefrik edilebilen ve edilemeyen olmak üzere iki kısma ayırmakta, birincisine mümkin varlıklar, ikincisine zorunlu varlık demektedir.215 Fârâbî'nin Aristo'da bulun-mayan bu tefrikinin teolojik bir hüviyet kazanarak yaratılış ve yaratanla yaratılan arasındaki ilişki meselesi haline gelmesi, Grek düşünürleriyle müslüman düşünürlerin ontolojik sorunlara yönelişlerindeki kaygı farklılığı ile alâkalıdır.İbn Sînâ mâhiyet-vücut ayırımını ontolojisinin temeli haline getirmiştir. Fârâbî gibi İbn Sînâ da metafiziğin birinci ve nihaî nesnesi saydığı somut varlıkları kavramsal bir tahlile tâbi tutar ve bunlarda kurucu iki unsur tesbit eder: Mâhiyet ve vücut. İbn Sînâ mâhiyetin vücuttan farkını en esaslı ontolojik ayırım olarak ortaya koyarken bu ayırımdan kaynaklanan birçok meseleyi de ayrıntılı biçimde incelemiştir. Bu ayırımın ona sağladığı en önemli imkân, yaratıcıyı yaratılandan ayırmaya ve bunlar arasındaki ilişkiyi açıklamaya zemin teşki! etmesidir. Ona göre mâhiyeti vücudundan tefrik edilebilen ve edilemeyen olmak üzere iki varlık kategorisi vardır. Birinci kısma mümkin varlıklar, ikincisine zorunlu varlık denilmektedir. Mümkin olanlar çok olmakla birlikte zorunlu varlık her cihetten bir olmak durumundadır. Zorunlu varlık, bizatihi varlık olduğu ve varlığı ile mâhiyeti aynı olduğu için mümkin varlıklara varlık vererek onları mevcut kılar (vâhibü'l-vücûd); mevcut kılma ise onların mâhiyetlerine vücut sıfatının verilmesiyle gerçekleşir. Bu tefrik kavramsal bir ayırım olmakla birlikte yine de mâhiyetin varlığıyla ilgili bir soru ortaya çıkarır. Bu sorunun cevabı, mâhiyetler için de benzer bir tefriki veya bir şeyin kendi varlığını öncelemesi gibi bir düşünceyi akla getirdiği için İbn Sînâ mâhiyetin varlıktan bağımsız olarak kendi başına ele alınabileceğini söylemektedir. Bu yönden mâhiyet ne birdir ne çok, ne küllîdir ne cüzi ne mevcuttur ne ma'dûm. İbn Sînâ böylece, mâhiyetlerin ne olduğuyla ilgili soruyu vücut ve ademe karşı nötr olduğunu söylediği tabii küllî kavramı içerisinde ele alarak mâhiyetin vücut ve ademin fevkinde olduğunu belirlemiş olur.216

İbn Sina'nın mâhiyet konusunda tefrik ettiği, kendisinden sonra daha da siste-matize edilerek geliştirilen "üç itibar te-orisi"nde mâhiyet meselesinin sadece mantıkî yönden ele alınması yeterli bulunmayıp birinci olarak somut nesnelerin somut nesneler olarak ele alınabileceği, ikinci olarak onların varlığı dikkate alınmadan da haklarında konuşmanın mümkün olduğu belirtilmektedir. Üçüncü cihet ise bir nesnenin sadece zihinde varlığı dikkate alınınca ortaya çıkmaktadır.217

Mâhiyet hakkında konuşurken klasik hale gelmiş olan tavır böylece üç ayrı itibar cihetini tefrik eder. Bunlardan birincisi "lâ bi-şartı şey'in" tabiriyle ifade edilir ve bununla meselâ bir canlının mâhiyetinden bahsederken onun ne somut bir nesne olarak dış dünyada varlığı ne de zihindeki varlığı dikkate alınır. Buna "mutlak mâhiyet" adı verilir. Bu anlamda meselâ canlılık sadece canlılıktır. İkincisi "bi-şartı Iâ-şey" tabiriyle anlatılır. Bununla da bir şey hakkında konuşurken onun sadece zihinde varlığı dikkate alınır. Buna "mücerred mâhiyet" denilir. Üçüncü olarak "bi şartı şey'in" mâhiyetlerden söz edilir. Bu durumda mâhiyet dış dünyadaki somut nesneleri ifade eder, Buna "mahlut mâhiyet" adı verilir. Mutlak mâhiyet aynî ve zihnî varlık kaydından âzâ-de olduğu gibi mücerred

214 Eisler, s. 742;Flach. IV, 1687-1688; Izutsu, s. I 32-1 35; Atay, s. 73-77215 Izutsu, s. 136-141; Atay, s. 77-81216 At-tas, s. 10-18; Izutsu.s. 141-144217 eş-Şifâ el-Mantık,s. I5;lzutsu,s. 144

mâhiyet sadece zihinde, mahlut mâhiyet ise hem zihinde hem dış dünyada mevcuttur.218

Bunların yanında dil bilimi ve fıkıh usulünde "Bu nedir?" sorusuna verilen cevap, mâhiyet teriminin tabii ve şer'î dili dikkate alan farklı bir kullanım şeklini ifade etmektedir. Dil bilimcileri mâ ile sorulan sorulara verilecek cevaplan günlük dilin felsefesi açısından incelemeye yönelmiş, bu çerçevede "mâ" sorusunun cevabını, soruya konu olan şeyin mâhiyeti hakkında bir tasavvur olarak kabul etmişlerdir. Sekkâkî, Arapça'daki mâ sorusunun ce-vabının dildeki cinse tekabül ettiğini belirtmiştir. Teftâzânî, mevcut olmayan şeyler hakkında da konuşma imkânı bulunduğuna işaret ederek hakikati olmayan şeylerin mefhumu bulunabileceğini, bunların dildeki anlamlan (cinsler) dikkate alınarak mâhiyetleri hakkında konuşulabileceğini söylemektedir. Cürcânî de dildeki mâhiyet anlayışı ile mantıktaki anlayışın farklı olduğunu belirterek benzer görüşleri ifade etmiştir.219 Dil bilimi açısından mâhiyetin ele alınış şekli felsefeden ve müteahhirîn kelâmcılann-dan farklı olmakta, ayrıca fıkıh ve fıkıh usulünde isimlerin açıklanması sadedinde "Bu nedir?" sorusunun cevabı verilirken mantık ve felsefeden çok, tabii dildeki ve dil bilimindeki kullanım şekli esas alınmaktadır. Mâtürîdî ve Ebü'l-Muîn en-Nesefî örneklerinde görüldüğü gibi bu durum mütekaddimîn kelâmı için de geçerlidir.220

Mâhiyet teriminin, "Bir şeyin kendisiyle o şey olduğudur" şeklindeki tanımında geçen "ile" (bi) bağlacının sebep bildirmesi durumunda fail illetin mahiyetiyle aynı olduğu ve bir şeyin mâhiyeti denildiğinde onun fail illetinin kastedildiği intibaı ortaya çıkmaktadır. Çünkü vücudu mümkün olan bir şey mevcut olabilmesi için onu icat edecek bir mucide muhtaçtır. O şeyi ademden vücuda getirene "fail illet" denilmekte, böylece fail illetin tanımı ile mâhiyetin tanımı örtüşmektedir. Nitekim İşrâki tavır, tanımdaki "bi" bağlacının sebebiyet bildirdiği tezinden hareketle mâhiyetin fail illetle aynı şeyi ifade ettiğini, dolayısıyla vücudun mâhiyeti öncelediğini savunmuştur.221

Mâhiyet, biraz daha geniş anlamıyla bir şeyin ait olduğu mantıkî veya lisanî cinsi ifade etmek için kullanılmaktadır.222 Ebü'1-Bekâ, ruh sahibi olmayan mevcudat hakkında sorulan "mâ hü-ve" (Bu nedir?) sorusunun cins ifade ederken ruh sahibi olanlar hakkında sorulan "men hüve" (Bu kimdir?) sorusunun mümâselet ifade ettiğini söyler. "Bu nedir?" sorusu, "Bunun cinsi nedir?" sorusunun başka bir şekilde ifadesi olmaktadır. Verilen cevap tabii dildeki cins ile mantıktaki cins tanımına bağlı olarak değişmektedir. Allah'ın mâhiyetinden bahsedileme-yeceği tezini temellendirirken filozofların ve müteahhirîn kelâmcılarının O'nun cinsi olmadığını söylemeleri, mâhiyet teriminin mantıktaki cins kavramına tekabül eden kullanımını esas almaktadır. Mantıkta cinsin en önemli özelliklerinden biri fasla ihtiyaç duymasıdır. Halbuki Allah hakkında ihtiyaç ima eden bir ifadenin kullanılması uygun görülmemiştir. Fakat dildeki cins terimi söz konusu olduğunda bu kaygı geçerli değildir. Çünkü dilde cins kavramı faslı veya herhangi bir alt unsuru gerektirmez. Bu yönden mütekaddimîn dönemi kelâmcıları ve Şer-hu'l-'Ako'id'e haşiye yazan Osmanlı ulemâsı, Allah'ın mâhiyetinden dildeki anlamıyla sadece kendisinden ibaret bir cins olarak bahsedilmesinde sakınca görmezken felâsife ve müteahhirîn kelâmcıları, Allah'ın mâhiyetinden bahsetmenin O'nun hakkında vücut-mâhiyet terkibini akla getireceğini söyleyerek bunu reddetmişlerdir.223

Batı Ortaçağı'nda İbn Sînâ ve diğer müslüman filozofların eserleri Latince'ye tercüme edilirken mâhiyet essentia ve ensin yanında çoğunlukla quidditas terimiyle karşılanarak varlık felsefesinin önemli terimlerinden biri haline gelmiştir. Bilhassa küllîlerin varlığı ve bu çerçevede vücut-mâhiyet ayırımı, bunların hangisinin diğerini öncelediği meselesi Önemli tartışmalara konu olmuştur. XX. yüzyıl Batı düşüncesinde Martin Heideg-ger ve Jean Paul Sartre gibi düşünürler, meseleyi insan üzerinde yoğunlaştırarak insanın vücûdunun mâhiyetini önceledi-ği ve insanın mâhiyetini bilfiil oluşturduğu tezini İnsanın özgürlüğünü ispat etmenin bir gerekçesi olarak kabul etmişlerdir.224

Bibliyografya:

et-Ta'rlfât, "mâhiye 'mâhiyyetüIş-şey=" md.leri; a.mlf.. Şerlyu'l-Meuâkıf [nşr. Mahmûd Ömer ed-Dimyâtî), Beyrut 1998, ][], 27-32; Te-hânevî. Keşşaf, II, 1313; Aristoteles [Aristo]. Metaphysik (trc. Frîedrich Bassange), Berlin 1990, vr. 1028°; Mâtürîdî. Kitâbü't-Tevhtd (nşr. Bekir Topaloğlu - Muhammed Aruçi], Ankara 1423/2003, s. 166-167; Fârâbî, Kitâbü'l-Hurûf{nşr. Muhsin Mehdî), Beyrut 1990, s. 165-181; İbnSînâ, eş-Şifâ* el-Manlık (l),s. 15;Gaz-zâlî, Mi'yârü'l-Hlm (nşr. Ahmed Şemseddin], Beyrut 1990, s. 259; Nesefî. Tebşıratü'l-edilte (Salame), 1, 161-165; Fahreddin er-Râzî. et-Me-bâhişü't-meşrıkıyye (nşr. Muhammed el-Mu'-tasım-Billâhel-Bağdâdî), Beyrut 1410/1990,1, 112-170; Bâbertî, Şertıu't-Tellıîş (nşr. M. Mustafa Ramazan), Trablus 1983, s. 352-353; Tef-tâzânî, el-Mutauuet, İstanbul 1310, s. 232-233; a.mlf., Muhtaşarü'l-me'ânî,Kum, ts.

218 Seyyid Şerif el-Cürcânî, Şerhu't-Mevâkıf, III, 27-32; Ahmed Negirî, s. 790; al-Attas, s. 6-7219 Bâbertî, s. 352-353; Teftâzânî, el-Mutauvel, s. 232-233; a.mlf., Muhtaşarü'l-meıânî, I, 209-211220 Kitâbü't-Teohîd, s. 166-167; Tab-şıraLü'l-edille,\, 161-165221 Hayalî, s. 22-24; Bihiştî Ramazan Efendi, s. 23-24; Ebü'1-Bekâ, s. 863; Ahmed Negirî, s. 789; Abdülhakîm Siyâlkûtî-Abdullah el-Eyyûbî, i, 76-90; Kalın,s. 138-144222 Ebü'l-Bekâ, s. 752223 Mâtürîdî, s. 166-167; Nesefi, I, 161-165; Hayalî, s. 56224 Eisler, s. 742; Aquin, tür.yer.; Allers, s. 70 vd

(Dârü'l-Hikme), I, 209-211; Hayalî, tlâşiye'atâ Şerhi'l-'Akâ'id, İstanbul 1308, s. 22-24, 56; Bihiştî Ramazan Efendi, tjaşiyetü'l-Bİhİştİ 'ale'l-Hayâlî (a.e. içinde), s. 23-24; İsâmüddin el-İsferâyînî, tjaşiye'ale'l-tlayâll İstanbul 1249, s. 35-36; Ebü'l-Bekâ, et-Külliy yat {nşr. Adnan Dervîş-Mu-hammed el-Mısrî). Beyrut 1413/1993, s. 752, 863; Ahmed Negirî, Düstûru'l-'ulemâ'', Beyrut 1997, s. 789-790; Abdülhakim Siyâlkûtî - Abdullah el-Eyyûbî, tfauâşiyü'L-'Akâ'id, İstanbul, ts., I, 76-90, 277-279; R. Eisler, HandiDörterbııch der Philosophİe (ed. Rİchard Müller-Freienfels], Berlin 1922, s. 742-743; Thomas von Aquin, Ûber das Sein und das Wesen (trc. Rudolf Allers), Frankfurt 1959, tür.yer.; R. Allers, "Nachwort", a.e., s. 69-157; Phüosopfıİsches Wörterbuch (ed. C. Schischkoff), Stuttgart 1960, s. 648-649; K. Flach. "Wesen", Handbuch phüosophischer Grundbegriffe (ed. H. Krings v.dğr.), München 1974, VI, 1687-1693; S. M. Naquib al-Attas, On Ouiddity and Essence, Kuala Lumpur 1990, tür.yer.; T. Izutsu, islâm'da Varlık Düşüncesi (trc. İbrahim Kalın], İstanbul 1995; Hüseyin Atay, İbn Sına 'da Varlık Nazariyesi, Ankara 2001, s. 73-81; İbrahim Kalın, Multa Sadra 's Theory ofKnoıvledge and the ünifıcation of the Inteltect and the Intelligible (itühâd at-âkii wa'l-ma'qûl) (doktora tezi, 2003). Washington Universîty, s. 138-144; Hüseyin Avni, "Dârü'l-Hikmeti'l-İslâıniyye Neşriyatı (İIm-i Kelâm!", Cerîde-illmiyye, sy. 72, İstanbul 1340, s. 2323-2326; R. Arnaldez, "Mahiy-ya",E/2(İng.],V, 1261-1263. Tahsin Görgün

MAHK

MAHKEME

Mahv kavramının daha ileri şeklini ifade eden bir tasavvuf terimi.225

Arapça'da hükm kökünden mekân ismi olan mahkeme (çoğulu mehâkim) kelimesi sözlükte "hüküm verilen yer, yargılama yeri" anlamındadır. Fıkıh terimi olarak kadıların içinde davalara baktıkları daire ve makamı, daha teknik bir ifade ile kamu hizmeti niteliğindeki yargılama yetkisinin kullanılması için kurulmuş resmî makam ve kurumu ifade eder.Terimleşme Süreci. Kur'an ve Sünnette hüküm kelimesi ve türevleri çok sayıda geçmekle birlikte mahkeme kelimesi yer almamakta, yargılama / muhakeme hukukuyla ilgili olarak daha ziyade kazaî tasarrufta bulunacak kişilerin nitelik ve şartlarına ve bunların yargılama esnasında uymaları gereken kurallara temas edilmektedir. İslâm'ın ilk devirlerinde de mahkeme terimi kullanılmayıp yargı kurumunu temsil eden kadı ve "yargı kararı" mânasındaki kaza / hüküm kelimeleri esas alınarak mahkemeyi karşılayan kavramların üretildiği görülür. Meselâ "bâ-bü'1-kâdî/ebvâbü'l-kudât, meclisü'1-kâdî/ kadâ, bâbü meclisi'I-kâdî/kadâ, mecli-sü'1-hükm" mahkemeleri, "dîvânü'l-kâdî, dîvânü'l-hükm" mahkeme sicil defterlerini, "kâtibü'l-kâdî" mahkeme kâtibini, "ve-lâyetü'l-kâdî kadâ" yargı gücünü, mahkemelerin görev ve yetkisini, "nasbü'l-kâdr mahkemelerin kuruluşunu, "man-sıbü'1-kâdî" yargı makamını ifade etmek üzere ortaya çıkmış tabirlerdir. Bunlar arasında meclisü'1-kadâ terkibinin hem "yargılama mekânı" hem de "mahkeme kurumu ve makamı" anlamına gelecek şekilde daha sık bir kullanımı vardır. Mahkeme kelimesinin terim anlamıyla Kâsânî ve Kâdîhân gibi VI. (XII.) yüzyıl fıkıh âlimlerinin eserlerinde görülmeye başlandığı 226 ve daha sonraki dönemlerde bu kullanımın giderek arttığı, özellikle XIX. yüzyıldan itibaren mahkeme/mehâkim, mahkeme kâtibi, mahkeme sicil defteri gibi tabirlerin geçtiği görülür. Böylece kadı kadâ merkezli olarak oluşturulan terimler yerini tarihî bir süreç içinde hâkim hüküm merkezli terimlere bırakmıştır.Tarihî Gelişimi. Eski İslâm devletlerinde hukuk ve adalet işlerine bakan adliye teşkilâtı kâdılkudâtlık, mezâlim mahkemeleri, kadı mahkemeleri ve bunlara bağlı kuruluşlardan oluşmakta olup zaman içinde bu teşkilât yapılanmasında bazı farklılıklar ortaya çıkmıştır. İslâm'ın ilk döneminden itibaren mahkemeler genelde tek hâkim usulüyle ve tek dereceli olarak kazâî faaliyette bulunmuş, bu gelenek çağdaşı diğer komşu devletler gibi İslâm devletlerinde de asırlarca varlığını korumuştur. Bununla birlikte tarihî kaynaklar az da olsa bazı mahkemelerin çok hakimli mahkeme esasına göre çalıştığını kaydetmektedir. İslâm toplumlarının adliye teşkilâtına dair ilk kaynaklardan birinin müellifi olan VekT (ö. 306/918), 137 (754-55) yılında Basra kadılığına tayin edilen Ömer b. Âmir es-Sülemî ile Sevvâr b. Abdullah'ın birlikte davalara baktıklarını, Ömer b. Âmir'in mahkeme başkanı olarak taraflarla konuştuğunu, Sevvâr'ın duruşmayı sessizce takip ettiğini kaydetmektedir.227

Hatîb el-Bağdâdî (ö. 463/1071) kendi dönemine kadar mahkemelerin tek hakimli olduğunu, sadece Abbasî Halifesi Mansûr devrinde (754-775) beraber görev yapmak üzere Basra kadılıklarına tayin edilen Ubeydul-lah b. Hasan el-Enbârî ile Ömer b. Âmir'in davalara birlikte baktıklarını söyler.228 Kaynaklarda ayrıca dört mezhep kâdılkudâtlarının bulunduğu devletlerde karmaşık davalara bu kâdılkudâtlardan meydana gelen bir heyet tarafından bakıldığı kaydedilmektedir.229

Hz. Peygamber Medine'de bizzat kendisi davalara bakıyor, bazan da sahâbîleri-ni görevlendiriyor, Medine

225 bk. Mahv ve İsbat226 BedâY, VII, 10;ei-Fe£âuâ, 111,423227 Ahbârü'l-kudât, İl, 55228 Târî-hu Bağdâd, X, 307; aynca bk. İbnü'l-Cevzî, s. 51, 55229 Mahmûd b. Muhammed Urnûs, s. 92

dışındaki davalara ise yargı göreviyle gönderdiği kimseler bakıyordu. Davayı kaybeden kişiler kadıların verdiği kararlara bir itirazları olduğunda bunu Resûl-i Ekrem'e arzede-biliyor ve o da bu vesileyle verilen karan inceliyordu. Nitekim Hz. Ali'nin Yemen'de kadı olarak görev yaptığı esnada verdiği bir karan davayı kaybedenler incelenmek üzere Hz. Peygamber'e getirmiş, Resû-lullah da kararı inceledikten sonra isabetli bulup tasdik etmiştir.230 Hz. Peygamber'den sonra halifeler de kadıların verdikleri kararlara itiraz vukuunda onları inceliyorlardı. Hz. Ömer'in hilâfeti döneminde Medine'de kadı olarak görev yapan Hz. Ali ve Zeyd b. Sâbit'in verdikleri bir karara davayı kaybeden kişi halife nezdinde itiraz ettiğinde Hz. Ömer kararı incelemiş ve, "Ben senin davana kadı olarak baksaydım senin lehine hüküm verirdim" demiştir. Bu kişi, "Senin benim lehimde hüküm vermeni engelleyecek ne var? Üstelik yetki sende" deyince Hz. Ömer, "Eğer bu kanaate Kur'an ve Resûlullah'ın sünnetinde bulunan açık naslarla ulaşmış olsaydım o kararı bozar ve senin lehine hüküm verirdim; ancak ben bu kanaate re'yimle ulaştım, re'y ise müşterektir" cevabını vermiş, Hz. Ali ve Zeyd'in re'y içtihadına dayanarak verdikleri hükmü bozmamıştır.231

İslâm tarihinde sistematik olarak oluşturulmuş bir temyiz veya istînaf kurumundan söz etmek mümkün olmamakla birlikte kaynaklar, Hz. Ömer ve Osman'ın hilâfetlerinde her yıl hac mevsiminde Mekke'de bu tür bir mahkemenin kurulduğunu kaydetmektedir. Abbâsîler'den başlamak üzere kâdilkudâtlann mahkeme kararlarını inceleme yetkisine sahip oldukları ve Dîvân-ı Mezâlim'in temyiz mahkemesi görevi de ifa ettiği bilinmektedir. Endülüs'te kâdılcemâa makamının ve "hıttatu'r-red" adıyla bilinen bir kurumun bir bakıma temyiz mahkemesi gibi görev yaptığı ifade edilmektedir.232

İlk dönemlerde kadı genel olarak her çeşit davaya bakma yetkisine sahipti. Ancak bazı kaynaklar, Hz. Ömer'in maddî kıymeti az olan basit davaları Yezîd b. Uh-tünnemir'e. karmaşık davaları ise Hz. Ali'ye havale ettiğini, orduya ayrıca kadı tayin ettiğini 233 Emevîler devrinde mescidlerde 20 dinarı geçmeyen davalara bakmak üzere kâdfl-mescîd unvanıyla kadıların görevlendirildiğini, istisnaî olarak da bazı kadılara belli davalara bakma görevi verildiğini kaydetmektedir.234

İslâm'ın klasik dönemine ait literatürde mahkemelerin kuruluş ve işleyişi, mahkeme çalışanları, yargılama yeri ve usulüne dair şekil şartları gibi konularda farklı açılardan zengin bilgiler mevcuttur. Ancak bunların yazıldığı dönemin bilgi ve tecrübelerini yansıtan kaynaklar olarak görülmesi, İslâm toplumlarında adliye teşkilâtının I. (VII.) yüzyıldan günümüze kadar geniş bir coğrafyada dönem ve bölgelere, devlet ve mezheplere göre yer yer önemli farklılıklara sahip olduğunun da dikkate alınması gerekir.Teori. Hz. Peygamber devrinden itibaren ülke topraklarının genişleyip devletin teşkilâtlanmasına paralel olarak İslâm toplumunda adliye teşkilâtının giderek belirginleştiği, mezheplerin oluşumu ile birlikte İslâm hukukçuları tarafından yargının işleyişi ve mahkemelere ilişkin teorik ve doktriner tartışmaların yapılmaya başlandığı görülür. Bu konudaki klasik teorinin oluşumunda, naslarda mevcut ilke ve özel hükümlerin yanı sıra o dönem fakihlerinin içinde bulundukları şartların, devraldıkları geleneğin ve tecrübe birikiminin de önemii payı vardır. Onların mahkemelerin kuruluşu, görev ve yetkileri, dereceleri, tek ve toplu mahkeme usulleri gibi konularda yaptıkları tesbitler ve dile getirdikleri görüş ve öneriler böyledir.Hanefî fıkıh âlimleri, önceleri sadece şehirlerde mahkeme kurulabileceğini ifade ederken daha sonra kasaba ve köylerde de küçük çaptaki davalara bakan mahkemelerin bulunabileceğini kabul etmişlerdir.235 Şafiîfakihleri ise bir günlük mesafedeki, yani davacı, davalı ve şahitlerin sabah erkenden yola çıkıp akşamleyin evlerine dönebilecekleri her yerleşim biriminde İhtiyaca cevap verecek sayıda mahkeme kurulmasının gerektiği görüşündedir.236 Hanbelîler "iklim" adını verdikleri Şam, Mısır, Bâbil, Hicaz gibi bölgelerde en azından birer mahkemenin bulunması gerektiğini ifade etmişlerdir.237 Bir şehirde yargı bölgeleri veya dava türleri ayrılarak muayyen davalara, meselâ sadece hukuk davalarına veya ceza davalarına ya da maddî kıymeti belirli bir miktarı geçmeyen davalara bakmak üzere birden fazla mahkemenin kurulması da mümkündür 238Kaynaklarda, davaya bakacak mahkemeyi belirlerken tarafların ikametgâhlarının veya dava konusunun bulunduğu yerin esas alınacağı gibi açıklamalar, özellikle büyük şehirlere birden fazla kadı tayin edilmesi halinde görevli ve yetkili mahkemeyi tayin etmeye ve kargaşayı önlemeye yarayacak bir ölçüt geliştirme anlamı taşır.Klasik dönem İslâm hukukçuları, yargının işleyişine dair görüş ve önerilerini tek hakimli mahkeme sistemini esas alarak geliştirmişlerdir. Mâlikîler ve bazı Şafiî fakihlerinin çok hakimli mahkeme sistemine sıcak bakmayışı, hâkimlerin özellikle içtihada dayalı olarak çözümlenmesi gereken davaları karara bağlarken her

230 Müsned, 1.77,152231 fbn Kayyim el-Cevziyye, I, 65; Osman b. Ali ez-Zeylaî, IV, 188232 Mu-hammed ez-Zühay!î, s. 332233 Vekf, !, 105; Mahmûdb. Muham-med Urnûs, s. 256234 Mâ-verdî, s. 61235 Serahsî, XVI, 98; Sadrüşşehîd, 111, 332236 Hatîb eş-Şirbînî, IV, 373; Şemseddin er-Rernlî, VIII, 224237 İbn EbûTağlib, II, 263238 Mâ-verdî, s. 60-61: İbn Kudâme, IX, 107; Mecel-/e,md. 1801

zaman ittifak edemeyeceği ve bu sebeple bazı davaların sürüncemede kalacağı endişesinden kaynaklanır.239

Hanefî ve Hanbelî-ler'le bazı Şafiî fakihleri ise kadıların halifenin birer vekili olduğunu, vekâlet akdi hükümlerine göre birden fazla kişinin vekil olarak tayin edilebileceğini belirtip içtihada dayalı olarak çözümlenmesi gereken davalarda mahkemenin çalışma şartlarıyla ilgili önceden tesbit edilecek kuralların uygulanması ile davaların çözümünde bir sıkıntı yaşanmayacağını ifade ederek bu sistemin lehinde bir görüş ileri sürmüşlerdir.Mahkemenin tek dereceli olması ve verilen kararın taraflar için kazıyye-i muhkeme sayılması kural ise de hâkimin ya-nılabileceği veya kasıtlı davranabileceği hesaba katılarak ilgili tarafın verilen karara belirli esaslar çerçevesinde itiraz edebilmesi ilkesi benimsenmiştir. Fıkıh kitaplarında yer alan bilgilere göre davayı kaybeden kişi üst derecede bulunan bir kadıdan mahkeme kararının incelenmesini isteyebilir. Kadı inceleme sonucunda verilen kararı şer*î delillere ve genel kurallara uygun bulursa onaylar, değilse kararı bozar ve o davaya yeni baştan bakılır. İctihadlar eşit değerde olduğu ve içtihadın ictihadla naklolunmayacağı genel bir ilke olarak kabul edildiğinden inceleme yapan kadının içtihadının farklı olması alt mahkemede içtihada dayalı olarak verilen bir kararı bozma sebebi olamaz. İlk içtihada öncelik verilmesinin amacı, hukukî çekişmenin onunla sonuçlandırılarak davaların uzayıp gitmesinin önüne geçilmesi ve adaletin en kısa zamanda tecelli etmesidir.240

Mahkeme Çalışanları. Mahkemenin birinci derecede ve en vazgeçilmez insan unsuru kadıdır. Mahkeme kurumunu kadı temsil ettiği için fıkıh âlimleri eserlerinde mahkemeden ziyade kadıdan bahsetmişler, kadı kelimesini mahkemeyi de kapsayacak bir genişlikte kullanmışlardır. Kadının asıl görevi ihtilâflara bakmak ve onları karara bağlayıp icra ve infaz etmektir. Kadılara onları tayin eden makam, yaptıkları görev, dereceleri, görev yaptıkları yerleşim birimleri dikkate alınarak çeşitli unvanlar verilmiştir. Halife tarafından tayin edilen kadıya "kâdı'I-ha-lîfe". kadı tarafından tayin edilene "halife, nâib, vekil", mescidlerde belirli bir miktar parayı geçmeyen davalara bakmak üzere tayin edilen kadıya "kâdı'l-mescid", ordu mensupları arasında çıkan ihtilâflara bakan kadıya "kâdı'1-cünd. kâdı'l-asker", evlenme ve boşanmayla ilgili davalara bakan kadıya "kâdfl-menâkih, kâdı'l-enki-ha", kadıların tayin ve azilleriyle yetkili kadıya "kâdfl-kudât, kâdfl-cemâa", temyiz mahkemesi kadısına "kâdı'r-red", yüksek dereceli kadıya "el-kâdî el-a'lâ", alt derecedeki kadıya "el-kâdî el-esfel", şehirlerde görev yapan kadılara "kadı'l-mısr, kâdı"l-medîne", kasabalarda görev yapanlara "kâdı'r-rusdâk", köylerde görev yapanlara "kâdı'I-karye" gibi unvanlar verilmiştir.İlk dönemlerde kadılar İctihad derecesine ulaşan âlimler arasından tayin ediliyordu. Emevîler'den itibaren genel olarak meslekî tecrübe de dikkate alınıp kadılık mesleğinin ilk basamağı olarak mahkeme zabıt kâtipliği esas alınmış, kadı kâtipliğinden nâibliğe, oradan da kadılığa yükselmeyi sağlayan bir yol izlenmiştir. Yargılama yapmak ve karar vermekle görevlendirilen kadılarla nâibler arasında tayin esnasında aranan nitelik ve şartlar bakımından bir fark bulunmamaktadır. Ancak sadece sorgulama yapmak üzere görevlendirilen naibin İctihad derecesinde bir âlim olması gerekmeyip sorgulama yaptığı konularda bilgiye sahip bulunması yeterli kabul edilmektedir.241

İslâm'ın ilk devirlerinde yargılama usulü basit ve sade idi, hatta tahkim usulüne çok yakındı. Davacı ve davalı birlikte kadının huzuruna geliyor, iddia ve savunmalarını ona arzediyor, kadı tarafların serdettikleri delillere bağlı kalarak davaları hükme bağlıyordu. İlk dönemlerde had ve kısası gerektiren ağır ceza davalarına halife ve valiler bakmışsa da Emevîler'den itibaren kadılara hukuk davaları yanında ceza davalarına bakma görevi de verilmeye başlanmıştır. Bununla birlikte bazı yerlerde ve dönemlerde kadıların yargı görevlerinden bir kısmının Dî-vân-ı Mezâlim'e, hisbe ve şurta kurumlarına devredildiği bilinmektedir. Zamanla şehirlerin nüfusu artıp dava sayısı ve türünün çoğalması, toplumsal hayatın ve ilişkilerin daha karmaşık hale gelmesi kadıların tek başlarına yargı görevlerini ifa etmelerini zorlaştırmış, kâtip, muhzır ve müzekkî gibi memurların tayinine ihtiyaç duyulmuştur.Kâtip. Mahkemede zabıt kâtibi kadının en önemli yardımcısıdır. Görevi taraflardan dava dilekçelerini alıp kadıya arzet-mek, yargılama esnasında tarafların ve şahitlerin ifadelerini yazıya geçirmek, dava dosyalarını ve tutanakları muhafaza etmektir. Hz. Peygamber ve dört halife devrinde davalar az olduğu için mahkeme kararlan yazılmamışsa da şifahî gelenek içinde nesilden nesile aktarılarak daha sonraki dönemlerde yazılan kitaplara kadar gelmiştir. Bununla birlikte Hz. Ömer ve Ali dönemlerinde kadı kâtipleri bulunduğuna dair kaynaklarda bazı bilgilere rastlanmaktadır.242 Kindî. Mısır'da mahkeme kararlarının tescilinin Muâviye'-nin ilk kadısı Süleym b. Itr et-Tücîbî ile (ö. 75/694-95) başladığını söyler.243 Bu tarihten itibaren Mısır'da mahkeme teşkilâtında kâtipler yer almış ve bu kâtiplerden pek çoğu sonradan kadı olarak tayin edilmiştir. Sadrüşşehîd de 120-122 (738-740) yılları arasında Kû-fe'de kadılık yapan İbn Şübrüme'nin, "İlk defa tarafların ve şahitlerin ifadelerini zaptedip yazan benim ki benden sonra da bu uygulamayı hiç kimse terketmedi" sözünü nakledip bundan böyle

239 Şîrâzî, I, 352; İbn Kudâme, IX, 107-108240 Kâsânî, VII, 14: ayrıca bk. Kaza241 İbn Ebü'd-Dem,1,311242 Muhammed ez-Zu-haylî, s- 160; Atar, s. 139243 El-Vülât ue'l-fcudâl, s. 309

bölgede mahkeme kararlarının yazılmaya başlandığını ifade etmiştir.244 Fıkıh âlimleri kâtibin kadının yardımcısı ve mahkemede cereyan eden işlerin şahidi olduğunu, dolayısıyla onun güvenilir, dürüst, kavrayış sahibi ve resmî yazıları yazmayı, resmî belgeleri tanzim etmeyi bilen bir kişi olması gerektiğini ifade ederek kâtipliğin bilgi, sanat ve yüksek bir karakter işi olduğunu belirtmişlerdir.Sâhibü'l-meclis (mübaşir). Mahkemede sırası gelen tarafları ve şahitleri yargılama salonuna almak, yargılama esnasında asayiş ve güvenliği sağlamak üzere mübaşirler bulundurulur. Klasik fıkıh kitaplarında "sâhibü'l-meclis, cilvâz, nakîb, bevvâb, hâcîb, arif" gibi terimler mübaşir karşılığı olarak kullanılmıştır.Muhzır. Mahkemelerde davacı, davalı ve şahitlere ikametgâhlarında tebligatta bulunmak, gerektiğinde onları mahkemeye celbetmek üzere muhzır bulundurulur. Klasik fıkıh kitaplarında "a'vân, muhzır, müşhıs, ecriya" gibi terimler "adlî zabıta ve tebligat memuru" anlamında geçmektedir. Hanefî fıkıh bilgini Kâsânî muhzırların tabiîn döneminden sonra mahkeme teşkilâtında yer almaya başladığını söyler.245

MüzekUî. İlk devirlerde kadılar şahitlerin güvenilir (âdil) kimse olup olmadığını alenî olarak soruşturuyor ve bu soruşturmadan olumlu sonuç alırsa onunla yetinerek şahitliklerini kabul ediyorlardı. Ancak alenî soruşturmalarda kendilerine şahidin durumu sorulan kişilerin baskı altında kalarak kanaat belirtebilecekleri endişesini taşıyan bazı kadılar şahit hakkında ayrıca komşuları ve çalışma arkadaşları nezdinde de gizlice araştırma yapmaya yöneldiler. Kaynaklar, şahitlerle ilgili ilk gizli soruşturmayı başlatan kadılar arasında Kûfe'de Şüreyh ile (ö. 78/697) İbn Şübrüme (ö. 144/761) ve Mısır'da Gavs b. Süleyman'ı (ö. 168/785) zikreder. Davaların ve şahitlerin sayısındaki artış dolayısıyla kadılar şahitlerin tamamının durumunun araştırılması konusunda güçlük çekince bunu araştırmak üzere "müzekkT (sâhibü'l-mesâi I) adıyla memurlar tayin etmeye başladılar. Kindî'nin verdiği bilgiye göre Mısır'da 168 (784-85) yılında sâhi-bü'1-mesâili ilk defa tayin eden Kadı Mu-faddal b. Fedâle'di.246

Kâsânî, önceki kadıların şahitlerin durumunu bizzat kendilerinin soruşturduklarını, kendi zamanında İse böyle bir soruşturma ile müzekkîleri görevlendirdiklerini ifade etmektedir.247

Tercüman. Ülke topraklarının farklı dilleri konuşan yeni toplulukları da içine alarak genişlemesi mahkemelerde tercüman bulundurma ihtiyacını doğurmuştur. Zamanla mahkeme teşkilâtı içinde bu unvanla bir memur yer almaya başlamıştır. Kadının, dilsiz ve sağırlarla anlaşamadığı takdirde onların işaretlerini anlayan bir kişinin (müsemmi', müsmi') yardımını alması da böyledir.248

Kasım. Hisse-i şayiayı mirasçılar ve ortaklar arasında kanunî paylarına göre taksim eden memura "kasım" (çoğulu kassam) denir. Kasımın emin olması, fıkıh ve matematik bilgisine sahip bulunması gerekir. İlk devirlerden itibaren kadıların belli davaların karara bağlanmasında kasımın yardımına başvurduğu bilinmektedir. Kaynaklar, Hz. Ali zamanında Abdullah b. Yahya'nın mahkemede kasım olarak görev yaptığını kaydetmektedir.249

Seccân. Kaynaklarda, şehirlerde ağır hapis cezasına mahkûm olan suçluların valilerin hapishanelerine, hafif hapis cezasına mahkûm olanların ise kadıların hapishanelerine kapatıldığı kaydedilmektedir. Kadı kendi yönetiminde bulunan hapishanenin idari işlerini görmek ve mahkûmların durumları hakkında bilgi vermek üzere "seccân" (sâhibü's-sicn) adıyla memur tayin ediyordu. Kadılar mahkeme personelinin idarî bakımdan âmiri olduklarından denetimleri de onlara aitti.Mahkeme Yeri ve Faaliyeti, Duruşmanın yapılacağı yer hakkında kesin ve bağlayıcı bir şer'î hüküm mevcut olmayıp konu geleneğe ve devletin teşkilâtlanma aşamalarına göre belli bir gelişim seyri izlemiştir. İlk devirlerden itibaren kadılar camilerde, camilere bitişik yerlerde (batî-ha, rahbetü'l-mescid, sahnü'l-mescid) veya evlerde davalara bakıyorlardı. Kaynaklar, ilk defa Hz. Osman zamanında bir evin adlî duruşmaların yapılmasına tahsis edildiğini kaydetmektedir.250 Sonraki dönemlerde zaman zaman cami ve evlerde davalara bakılması idareciler tarafından yasaklanmışsa da uzunca bir süre bu mekânlar yargılama yeri olarak kullanılmaya devam etmiştir. Kadıların tayin kararnameleri de (ahd, menşur] camilerde düzenlenen törenlerde okunmakta, böylece kadının görev alanına giren konular ve yargı çevresi halka duyurulmaktaydı. Doktrinde de klasik dönem fakihlerinin çoğunluğu camilerin aynı zamanda mahkeme salonu olarak kullanılmasına karşı çıkmaz. Ancak bazı Mâliki fakihleri cami dışındaki bir mekânın yargılama yeri olarak kullanılmasının maksada daha uygun olduğunu ifade etmişler, Şafiî fakihleri ise dava sebebiyle gelenlerin ibadet amacıyla yaptırılan camilerin âdabı ve temizliğiyle bağdaşmayacak davranışlarda bulunacaklarını ileri sürerek camilerin yargılama yeri olarak kullanılmasını doğru bulmamış, yargı makamının işlev ve ihtişamına uygun ayrı binaların seçilmesini önermişlerdir. İslâm tarihinde ilk devirlerden itibaren kadı mahkemelerinden ayrı olarak idarî ve adlî yargı ve denetim görevlerini yürüten mezâlim mahkemeleri kurulmuştur. Bu tür davalara cami, medrese ve saray gibi umumî ve resmî yerlerde bakılmış olduğu gibi dönemlere ve devletlere göre değişen "dîvân-ı mezâlim, dârü'l-

244 Şerhu Edebi'l-kMl, IV, 72245 BedâT, VII, 12246 el-Vülût ue'l-kudât, s. 385247 BedaT, VII, 10248 İbn Ebü'd-Dem.I, 332249 Se-rahsî, XVI, 102; ayrıca bk. Kassam250 Abdülhayel-Ket-tânî, I, 271

mezâlim, dârü'l-âmme, dârü'1-adl" gibi adlar taşıyan özel mekânlar da tahsis edilmiştir.251

İslâm'ın ilk dönemlerinde duruşmalar için belirlenmiş bir gün veya saat söz konusu değildi; mahkemeler haftanın her gününde ve her saatinde davalara bakıyordu. Daha sonra davalar çoğalınca kadılar, haftanın belirli gün ve saatlerini davalara ayırıp özel ihtiyaçlarını karşılamak ve ilmî araştırma yapmak için haftanın bir gününü mahkemenin tatil günü olarak kabul etmişlerdir. Sadrüşşehîd, II. (VIII.) yüzyılda kadıların müderrisler gibi cumartesi günü, III. (IX.) yüzyılda pazartesi veya salı günü, VI. (XII.) yüzyılda resmî görevliler gibi salı günü tatil yaptıklarını ifade etmektedir.252 Emile Tyan, bazı kadıların ramazan ayında davalara bakmadığını dikkate alıp bu uygulamayı adlî tatil olarak değerlendirmiştir.253 Fakihler, yargılamanın gündüz saatlerinde yapılmasının isabet ve verimliliği arttıracağını belirterek bir zaruret bulunmadıkça geceleri yargılama yapılmamasını önermiş, ayrıca ibadet vakitlerinde, kurban ve ramazan gibi dinî bayramlarda, toplum için özel bir anlamı olan günlerde, aşırı sıcak ve aşın soğuk günlerde mahkemelerin tatil edilmesinin uygun olacağını ifade etmişlerdir.Geçmiş İslâm devletlerinde mahkemelerde riayet edilen muhakeme usulü, Kur'an ve Sünnet'te bu yönde getirilen bazı açıklamalara, aynı zamanda müslü-man toplumların kendi bilgi ve tecrübelerine göre şekillenmiştir. Kadı, yargılama esnasında taraflara eşit muamele edebilmek için onları önünde oturtur, mübaşir kadının yanı başında taraflardan biraz uzak bir mesafede ayakta dururdu. İstişare için çağrılan ilim ehli kadının yanında otururdu. Kadı mahkeme sicil defterini sağ tarafına koyar, kâtip de ifadeleri zaptedip yazarken görebileceği yere otururdu. Abbasîler döneminde Kâdılkudât Ebû Yûsuf kadılar için özel elbise ihdas etmişti. Fıkıh literatüründe yargılama salonunun yargının ihtişamına lâyık bir şekilde tefriş edilmesi ve kadının yargılama esnasında Diraz yüksek bir yerde oturması gereğinden söz edilir.İslâm tarihinde yargılamanın alenîliği genel bir ilke olarak benimsendiğinden camilerin yargılama yeri olarak seçilmesiyle bu amaç kolayca gerçekleşiyor, duruşmaları evinde yapan kadılar ise evlerinin kapılarını herkese açık bulundurmaya özen gösteriyordu. Duruşmaları taraflar ve şahitler dışında dinleyiciler de izleyebiliyordu. Kadı genel ahlâk ve âdaba uygun olmayan durumlarda kapalı oturumlar düzenliyor, bu durumda sadece ilgililer duruşma salonuna alınıyordu. Duruşma oturumunun yönetimi kadının yetki-sindeydi. Kadı, mahkemenin âdabına ve saygınlığına uygun olmayan davranışlarda bulunanları uyarır, bundan bir sonuç alamazsa onları mübaşir aracılığı ile salondan çıkarır ve gerektiğinde ta'zîr cezası verirdi. Duruşmaları alenî yürüten kadı ilim erbabıyla gizli olaraK istişare edip hükmünü tek başına verir ve hükmü ilgililere açıkça tefhim ederdi.

Bibliyografya :

Müsned, I, 77, 152; Şafiî. et-Üm, VI, 209, 216, 221;Ve«î\ Ahbârü'l-kudât,l, 105; II, 55; Kindî. el-Vülât oe'l-kudât, s. 309, 340, 343, 355, 385, 394, 395, 397, 399; Mâverdî. el-Ahkâmü's-sul-tûniyye, Beyrut 1405/1985, s. 60-61; Hatîb, Târihu Bağdad, X, 307; Şîrâzî, el-Mühezzeb, I, 352;"serahsî, el-Mebsül, XVI, 77-86, 90,93,94, 98, 102; Sadrüşşehîd. Şerhu Edebi'L-kâdî{nşr. Muhyî Hilâl es-Serhân), Bağdad 1397-98/1977-78,1, 243-244, 250-251, 295-317; II, 79-83; III, 332; IV, 72; Kâsânî, Bedâ1/', VII,10-14; Kâdîhan, et-Fetâuâ,\\l, 423; \bnü'l-Cevzl KİLâbü't-Ezkiyâ, Kahire 1304, s. 51, 55; İbn Kudâme, el-Muğnî, IX, 46, 52-54, 58, 95, 107-108, 109, 134; İbn Ebü'd-Dem. Edebıı'l-kazâ*(nşr. MuhyîHilâl es-Serhân), Bağdad 1404/1984, I, 3] 1, 312, 319, 326, 327, 332; Karâfî, ez-Zahire (nşr. Muhanv med Bû Hubze), Beyrut 1994, X, 35, 60, 74, 75, 77; İbn Kayyim el-Cevziyye. İ'-lâmü't-muuak-kı'în, I, 65; Osman b. Ali ez-Zeylaî, Tebyîniı't-hakâ'İk, Bulak 1314, IV, 188; Burhâneddin İbn Ferhûn, Tebşıratü'l-hükkâm (nşr. Tâhâ Abdür-raÛfSa'd). Kahire 1406/1986,1,27,35-38,40, 42; Molla Hüsrev, Dürerü'l-hükkâm, İstanbul 1310, il, 404; İbn Nüceym, el-Bahrü'r-râ'ik.V, 81; VII, 18, 145; Hatîb eş-Şirbînî, Muğni'l-muh-tac, Beyrut 1933, IV, 373, 379-380, 387, 388, 389, 391, 396; Şemseddin er-Remlî, Nİhayetü'l-muhtaç, Mısır 1898, VIII, 224, 23); et-Fetâoa't-Hİndiyye, V, 320-325; Hayreddin b. Ahmed er-Remlî. ei-Fetâoa'l-hayriyye li-nefci'l-beriyye. Bulak 1300, III, 213, 324; IV, 156-158; Ahmed b. Muhammed el-Hamevî, ûamzü 'uyûni'l-be-şâ'ir, Beyrut 1405/1985, II, 214, 402; Muhammed b. Abdullah ei-Haraşî, Şerhu Muhtasarı iia-l'ıl, Bulak 1318, VII, 143,144, 349, 163; İbn Ebû Tağlİb. Neylü'l-me'ârib, Kahire 1325, II, 263, 265; Muhammed b. Ahmed ed-Desûki, hiâşiye cale'ş-Şerhi't-kebİr, Kahire 1328, II, 258; III, 345; İbn Âbidîn. Reddü'l-muhtâr, III, 780; IV, 322; V, 362; a.mlf., el-'üküdü'd-dürriyye fi tenkihi't-Felâua'l-Hâmidiyye, Bulak 1300, II, 36, 198; Mece//e,md. 1791, 1801, 1814, 1825, 1827, 1833, 1834, 1836; Abdülhay el-Kettânî, et-Te-râübü'l-idâriyye, I, 271; E. Tyan. L'histoire de l'organisation judiciaire en pays d'lslam, Paris 1938,1, 418-419; Ahmed Muhammed Müleycî, en-Nizâmü'l-kazâ'iyyü'l-klâmt, Mısır 1984, s. 148-149; Abdülkerîm Zeydân, Nizâmü'l-kazâ' ft'ş-şen'ati'L-İslâmiyye, Bağdad 1984, s. 52-54, 55-61; Zâfir el-Kâsımî. Nizâmü'l-hükm fı'ş-şe-rfa ve't-târîhi'l-İslâmİ, Beyrut 1407/1987, II, 235-237, 395-427; Abdurrahman b. İbrahim. el-Kazâ' ue nizâmühû fİ'l-Kİtâb ue's-Sünne, Mekke 1989, s. 282; Mahmûd b. Muhammed Urnüs, Tânha'l-kaza1 fî'l-İslam, Kahire, ts., tür.yer.; Muhammed ez-Zühaylî, Târihu'I-kaza p'l-İslam, Dımaşk-Beyrut 1415/1995, s. 160, 246, 267, 332, 344, 346; Fahrettin Atar. İslâm Adliye Teşkilâtı, Ankara 1991, s. 139,142-165; J. Scnacht, "Mahkama", £F(ing), VI, 1-3.M Fahrettin Atar251 bk. Mezâlim252 Şerhu Edebi'l-kâdl, I, 250253 L'histoire de l'organisation judiciaire en pays d'lslam, 1,418-419

Osmanlı Devletî'nde Mahkeme.

Osmanlı Devletİ'nde mahkemeler, İslâmiyet sonrasında oluşan Türk- İslâm adlî yapı geleneğinin devrine nisbetle gelişmiş bir örneğini teşkil eder. Osmanlı hukuk tarihinin Batılılaşma modernleşme dönemine kadar devam eden sürecinde klasik yapı büyük ölçüde korunmuştur. Daha çok "meclis-i şer", mahfil-i şer'" olarak adlandırılan klasik Osmanlı mahkemesi bu devirde tek hakimli ve esas itibariyle tek derecelidir. Çok hakimli mahkeme yapısı İslâm hukuk teorisine uygun olmakla birlikte 254 bir İki istisna dıve özellikle Osmanlı dönemi uygulamasına yabancıdır. O kadar ki çok üyeli bir yapısı olan Dîvân-ı Hümâyun bir yüksek mahkeme olarak işlev gördüğünde yargılama sadece Rumeli kazaskeri tarafından yapılmakta, yanında oturan Anadolu kazaskeri yalnız izleyici konumunda bulunmaktaydı. Davaların yoğun olması durumunda sadrazamın isteği üzerine Anadolu kazaskeri de yargılamaya yardım eder ve divanda tek başına yargılama yapardı. Böyle bir geleneğin oluşmasında, hüküm vermede önemli bir yer işgal eden içtihadın hem mahiyeti hem tarihî uygulaması itibariyle münferit bir faaliyet şeklinde görülmesinin önemli rolü olmalıdır. Öte yandan Dîvân-ı Hümâ-yun'un bir yüksek mahkeme olarak varlığı ve gerektiğinde mahallî mahkemelerin kararlarına yapılan itirazları gözden geçirmesi, Osmanlı mahkeme yapısının esas itibariyle tek dereceli olma özelliğine aykırılık teşkil etmez. Mahallî mahkeme kararları, bir kısım ceza davaları hariç verildiği andan itibaren bir üst mahkemenin tasdikine gerek olmaksızın işlerlik kazanırdı.Osmanlı mahkemesi, daha önceki ve çağdaşı İslâm devletlerinde görülen örneklere nisbetle gelişmiş bir yapı arzeder. Her şeyden önce Osmanlı mahkemesinin görev ve yetki alanı genişlemiştir; hem şerî hem örfî davalarda tek yetkili mahkeme konumundadır. Gayri müslimlerle ve bilhassa gayri müslim din adamlarıyla ilgili bazı davalar ve hazineye intikal etmiş mirasçısız terekeye yönelik bir kısım istihkak davaları bir tarafa bırakılacak olursa Osmanlı mahkemesinin görev ve yetki alanına girmeyen herhangi bir hukukî ihtilâf yok gibidir. Diğer İslâm devletlerinde görev yapan mezâlim divanları Osmanlı Devleti'nde yerini kısmen mahallî mahkemelere, kısmen Dîvân-ı Hümâ-yun'a bırakmıştır. Ancak yine de meclis-i şer' dışında Osmanlı Devleti'nde yetkili başka hiçbir yargı kurumunun bulunmadığını düşünmemek gerekir. Dîvân-ı Hü-mâyun'un yanı sıra sadrazamın başkan-lığında Rumeli ve Anadolu kazaskerlerinin katılımıyla toplanan cuma divanı, İstanbul ve bilâd-ı selâse (Üsküdar, Galata, Eyüp) kadılarının iştirakiyle toplanan çarşamba divanı Dîvân-ı Hümâyun'un yargı yükünü hafifleten yüksek mahkemeler görünümündedir. Mısır divanı buradaki mahkemelerce verilen kararların itiraz makamı olması açısından merkezdeki Dîvân-ı Hümâyun'un İşlevini üstlenmektedir. Öte yandan Rumeli kazaskerlik mah-kemesinin imparatorluk dahilinde yaşayanların davalarına bakmakla yetkili kılınan, ancak yine de sınırlı bir faaliyet alanı bulunan bir mahkeme olduğu anlaşılmaktadır. Beylerbeyilerin başkanlığında toplanan eyalet meclislerinin zaman zaman bölge kadısının iştirakiyle bir yargı kurumu gibi çalışması, sefere çıkan bir vezirin geçtiği bölgelerde yine o bölge kadısının (toprak kadısı) katıldığı bir toplantı akdedip idarî şikâyetler yanında adlî şikâyetleri de dinlemesi diğer yargılama örneklerindendir. Bu mahkeme listesine, gayri müslimlerin ahvâM şahsiyyeleriyle ilgili ihtilâflarına isteğe bağlı olarak bakan ve kilise ile sinagoglar bünyesinde kurulan cemaat mahkemelerini de eklemek gerekir. Ancak gayri müslimler ceza, borçlar, ticaret hukuku gibi hukukun diğer alanlarında ve cemaat mahkemesine gitme konusunda aralarında anlaşmazlık çıktığı takdirde ahvâl-i şahsiyye sahasında da Osmanlı mahkemesine başvurmak durumundadır. Ayrıca Osmanlı Devleti'nde geçici bir statü ile bulunan yabancıların (müste'men) kendi aralarındaki ihtilâflara kapitülasyonlar gereği olarak bakan ve onlara kendi hukuklarını uygulayan konsolosluk mahkemeleri de bu arada sayılmalıdır. Öte yandan tarikat, esnaf teşkilâtı, yeniçeri ortası, kabile, boy, Hz. Peygamber soyundan gelen seyyid şerifler gibi bir kısım teşkilât ve toplulukların hukukî ihtilâfları, mahkemeye başvurulmadan yürürlükteki hukukî kural ve mahallî teamüller ışığında şeyh. kâhya, ağa, kethüda, nakîbüleşraf olarak anılan başkanlarının veya İleri gelenlerinin kararıyla çözüldüğü de sıkça rastlanan uygulamalardandır. Ancak bütün bu mahkemeler sınırlı görev alanı ve yetkileri olan kurumlardır; Osmanlı Devleti genelinde yetkili yargı kurumu, klasik Osmanlı mahkemesidir.Bu mahkemelerin hem şer'î hem örfî hukuku uygulayan bir yargı kurumu olması bazı İslâm devletlerinde var olan mezâlim, ihtisab, şurta gibi farklı yargı kurumlarının sebep olabileceği karmaşayı önlemiştir. Hâkimü'ş-şer' de denilen kadılar önlerine gelen şer'î davalara fıkıh kitaplarında, örfî davalara da kanunnâmelerde yer alan kuralları uygulamışlardır. Medreselerde okutulan Hanefî fıkıh kitapları ve bunlar arasında özellikle Fâtih Sultan Mehmed döneminden itibaren Molla Hüsrev'in Dürerü'l-hükkâm, Kanunî Sultan Süleyman devrinden itibaren İbrahim el-Halebînin Mülteka'l-ebhur adlı eserleri mahkemelerin kullandığı bilgi kaynakları olarak dikkati çekmektedir.Resmî ve özel kanunnâme derlemeleri, başşehirden gönderilen münferit fermanlar da kadılara örfî hukuk uygulamalarında yardımcı olan kaynakların başında gelmektedir. Sert ve örfî hukukun aynı mahkeme tarafından uygulanması bu iki hukuk sisteminin uyumlu beraberliğini sağladığı gibi adlî hayata da güven ve is tikrar getirmiş, bütün adlî ve belirli ölçüde idarî yapının merkezine kadıyı yerleştirmiştir. Bu bakımdan Osmanlı yönetiminin şerl ve örfî kuralları yan yana ahenkli bîr biçimde uygulama hususunda diğer İslâm devletlerinden daha başarılı olduğunu söylemek mümkündür. Yine bu uygulama, yetkili adlî merci belirsizliğinin doğuracağı keyfî uygulamalara imkân vermediğinden yönetici kesimin (ehl-i örf) reayaya yönelik keyfî uygulamalarını da 254 Mecelle, md. 1802

en aza indirmiştir. Öte yandan hangi hukuk alanına (şer'î-örfî) ait olursa olsun bir hukuk uygulamasının kadının izni olmadan yapılması da yasaklanmıştır. Sadece hukukuygulamalarının değil vergi toplanması, tahrir yapılması gibi idarî tasarrufların da hâkimin bilgisi (kadı marifeti) olmadan gerçekleştirilmemesi kanunnâmelerde ve adaletnâmelerde sıkça vurgulanmıştır.255 Bu da bir yandan merkezî otoritenin kamu görevlilerinin keyfî uygulamalarına karşı ne kadar hassas olduğunu, diğer yandan ehl-i örfün fırsat buldukça bu tür uygulamalara yatkın bulunduğunu ortaya koyması bakımından dikkat çekicidir.Osmanlı mahkemeleri esas İtibariyle Anadolu ve Rumeli olmak üzere İki bölgeye ayrılmış, Anadolu'daki kadılar Anadolu kazaskerliği, Rumeli'de, Kırım ve Kuzey Afrika'daki kadılar da Rumeli kazaskerliği bünyesinde mevleviyet, sancak ve kaza kadılıkları olarak teşkilâtlanmıştır.256 Bu iki bölgeden birinde kadılık görevine başlayan hâkimlerin yer değiştirmesi, terfi etmesi yine kendi grubu içinde mümkün olurdu. Kazaskerler, XVI. yüzyılın ortalarına kadar kendi bölgelerindeki, günlük 150 akçeye kadar geliri olan kadılıkları divan günlerinde bizzat padişaha arzedip tayinlerini yaparken 150 akçeden fazla geliri olan kadıları sadrazam kanalı ve onayıyla padişaha sunarlardı. Fakat XVI. yüzyılın ortalarından itibaren mevleviyet denilen büyük kadılıklara tayinler kazasker tarafından değil şeyhülislâm tarafından sadrazam kanalıyla padişaha sunularak yapılmıştır. Daha az geliri olan kadı tayinlerini kazaskerler yapmaya devam etmiş, ancak bunlar da şeyhülislâm kanalıyla padişaha arzedilmiştir.Kadılar ilk kuruluş yıllarında süresiz olarak göreve getirilirken taliplerin çoğalması ve herkese yetecek sayıda kadılığın bulunmaması sebebiyle zamanla bu usulden vazgeçilmiş, kadıların görev süreleri XVI. yüzyılın sonlarında üç yıla, XVII. yüzyıl içinde iki yıla indirilmiş, ardından bu süre biraz daha kısaltılarak büyük ka -dılıklara bir yıl, diğerlerine yirmi ay süre ile tayinler yapılmıştır. Ancak kadıların fiilî görev süreleri bitip yeni bir göreve tayinlerine kadar İstanbul'a dönerek bağlı bulundukları kazaskerlikte sıra beklemeleri 257 ve bu sırada herhangi bir maaş almamaları bunları mahrumiyet içinde bırakmış, dolayısıyla görev yaptıkları dönemde bazılarının meslek ahlâkına olumsuz etki yapmıştır. Kadıların gelirlerini arttırmak için zaman zaman bölgelerinde teftişe (devre) çıktıkları, meselâ kendilerince uygun yapılmayan miras taksimlerine itiraz ettikleri ve -kanunnâmelerde aksi emredilmesine rağmen-zorla tereke taksimine yönelerek harç aldıkları zaman zaman şikâyete konu olan suistimallerdendir. Kadılıkların sürekli hale getirilmesi Tanzimat sonrasında gerçekleşmiş ve 1876 Kânûn-i Esâsîsiyle de hâkimlerin azledilmezliği anayasal bir statüye kavuşmuştur.258

Osmanlı Devleti'nde mahkemeler için özel bir binanın hangi tarihten itibaren ayrılmaya başlandığı kesin olarak bilinmemektedir. Osman Nuri Ergin, Yeniçeri Ocağı'nın kaldırılması üzerine bunların mekânı olan Ağakapısf nın şeyhülislâmlığa devredilmesinden sonra 1836'da Anadolu ve Rumeli kazaskerliklerime İstanbul kadılığının buraya nakledildiğini, böylece resmî bir binaya kavuşulmuş olduğunu söylemekteyse de 259 bu uygulamanın gerek İstanbul'da gerekse diğer şehirlerde daha önce başladığını düşünmek gerekir. Zira bir kısım mahkemelerde sayısı yüzleri bulan sicil defterlerinin kadıların özel konaklarında muhafaza edildiğini ve herhangi bir kurumsal yapı olmadan yeni gelen kadıya devredilerek günümüze kadar umumiyetle zayi olmadan geldiğini düşünmek çok mâkul olmasa gerektir. Şeyhülislâmlığın ve mahkemelerin Ağakapısı'nda toplanmasının kazaskerliğin ve İstanbul mahkemelerinin kurumsallaşmasında ileri bir aşamayı temsil etmiş olması muhtemeldir; mahkemelerin resmî bir yapıya kavuşması ise bundan çok daha önce gerçekleşmiş olmalıdır.Başlangıç yıllarında kadıların düzenli ve yeterli gelirlerinin olmaması ve bunun çeşitli problemler doğurması üzerine Yıldırım Bayezid devrinde Veziriazam Çandar-lızâde Ali Paşa'nın teklifi üzerine mahkemede görülen davalar, yapılan miras taksimleri ve hazırlanan hüccetler İçin belli oranda harç alınmaya, böylece kadı ve yardımcıları için sürekli bir gelir sağlanmaya başlanmıştır. Harç miktarları da kanunnâmelerle belirlenmiş ve değişen şartlar altında zaman zaman yeniden düzenlenmiştir.260

Kadılar yargı işlevini tek başlarına yapmakla birlikte mahkemede sayıları değişen yardımcıları da vardı. Bunların başında bizzat kadı tarafından tayin edilen nâibler gelir. İşin mahiyetine veya tayinin şekline göre kadı naibi, mevâlî naibi, bab naibi, arpalık naibi gibi farklı İsimler alan bu yardımcılar kendilerini görevlendiren kadı adına yargılamada bulunur ve onun işini önemli ölçüde kolaylaştırırlardı. XVII. yüzyılda Eyüp kadılığında yirmi yedi. Galata kadılığında kırk dört naibin görev yaptığı bilinmektedir. Bu sayı Kahire'-deon birdir.261 Zamanla bu usul bazı mahkemeler için sürekli bir uygulamaya dönüşmüş ve mahkemelere tayin edilen bir kısım kadılar görev yerine gitmeyip yargı görevini tayin ettiği nâiblerle yürütür olmuştur. Ancak bu uygulamanın Osmanlı hukuku açısından bazı sakıncalar doğurduğu da bir gerçektir.262 Bunun yanı sıra yargılamanın alenî olarak yapıldığını

255 meselâ bk. kadı marifetiyle narh verilmesi, Akgündüz, 11, 74; muhte-sibin kadı marifetiyle usulsüz iş yapan esnafı cezalandırması,a.g.e., W, 289; kadı marifeti olmadan haraçtoplanmaması, a.g.e., II, 348; kadı marifetiyle cizye toplanması, a.g.e., III, 329-330256 bk. kadı257 bazan bu süre çok uzun olabiliyordu, bk. EP [İng.], IV. 375258 md. 81259 Mecellen ümûr-ı Be-lediyye,\, 273260 çeşitli dönemlerdeki harç miktarları için bk. Uzunçarşılı,//mıye7eş-kilâü, s, 84-85; Akgündüz, 1, 330, 586; il, 60, 183,258; IV, 330, 384,679261 Gibb-Bowen, II, 124262 bk. bab mahkemesi; nâib

gözlemleyen ve mahkeme defterine isimleri yazılan şühûdü'l-hâl kadıların önemli yardımcılarındandir. Mah-kemeye gelen tarafların yakınlarından, sosyal veya meslekî çevresinden oluşan, bu sebeple görülen davaya bağlı olarak İsimleri sürekli değişebilen şühûdü'l-hâ-lin sadece yargılamanın aleniliği bakımından değil birçok durumda yargılamanın âdil yapılması açısından da etkin olduğu söylenebilir. Mirasla ilgili problemleri çözen ve tereke taksimleriyle ilgilenen kassâmlar, mahkeme kayıtlarını zaman içinde geleneği oluşmuş yazım usulleri çerçevesinde tutan, hüccet ve nâmları kaleme alan kâtipler, defterdarlıkla halk arasındaki malî anlaşmazlıklara bakan mîrî kâtipleri, sanıkların mahkemeye celbinde hizmetleri olan muhzırlar mahkemede kadının diğer önemli yardımcılanndandır. Yargılamanın tarafların anlaşmasıyla sona ermesinde isimleri hemen hiç zikredilmeyen, ancak yaygın olarak devreye girdikleri ve olumlu rol oynadıkları görülen ara bulucular da (muslihûn) bu arada sayılmalıdır. Çarşı ve pazarların denetlenmesinde, gerek narhların gerekse kullanılan ölçülerin standartlara uygunluğunun sağlanmasında rol alan muhtesibler, sanıkların mahkemeye celbinde, verilen cezanın uygulanmasında görevleri olan subaşı, sancak beyi, beylerbeyi gibi ehl-i örfün de Osmanlı hukuk uygulanmasında önemli roller üstlendiği belirtilmelidir.Osmanlı mahkemelerinin işleyişinde diğer İslâm devletlerinde olduğu gibi fetva kurumunun ve müftülerin önemli bir yeri vardır. Kendilerine sorulan dinî- hukukî sorulara somut olayla ilgilenmeden sadece teorik temelde cevap veren müftüler, bir taraftan bazı ihtilâfların mahkemelere intikal etmeden barış yoluyla çö-zülmesini sağlarken diğer taraftan mahkemelerin uygulamalarını dolaylı yoldan etkilemiş ve onlara belirli ölçüde yön vermiştir. Her ne kadar fetvalar kadıyı bağla-mamaktaysa da mahkemeye intikal eden ihtilâfla sunulan fetva vakıa olarak birbiriyle uyuşuyorsa kadının fetvaya aykırı karar vermesi yanlış karar vermiş olduğuna kuvvetli bir karine teşkil eder ve bozulmasına sebep olurdu. Bundan dolayı kadıların genelde mahkemeye sunulan fetvalara uygun karar verdikleri görülmektedir.Taraflar mahkemede ya bizzat hazır bulunur veya bir vekille temsil edilirdi. Vekâlet kurumunun varlığına ve İslâm hukuk tarihinde köklü bir geçmişi olmasına karşılık profesyonel vekâlet kurumu avukatlık Osmanlı adlî hayatında mevcut değildir.Eyalet, sancak ve kazalardaki mahkemelerde ancak bu İdari birimlerde ikamet edenler yargılanır, bunun dışına çıkıldığında verilen hüküm geçersiz olurdu. Fakat padişahın izin vermesi durumunda mahkemelerin yargı sınırının genişlemesi mümkün olabilirdi. Dîvân-ı Hümâyun, cuma divanı ve Rumeli Kazaskerlik Mahkemesi buna örnek gösterilebilir; bu mahkemeler bütün Osmanlı tebaasının başvurabildiği genel mahkemeler görünümündedir.Mahkeme kararları sicil defterine yazılır, taraflara bununla ilgili bir belge verilirdi. Sicil defterine sadece hukukî ihtilâflar ve kararlar değil mahkemede düzenlenen çeşitli belgelerin, merkezden gelen emir ve fermanların birer sureti de kaydedilirdi.263 Mahkeme kararları, içtihadın içtihadı nakzetmeyeceği prensibi gereği Anglo-Sakson hukukunda olduğu gibi sonraki davalar için emsal oluşturmasa da bu kayıtlar o mahkemede görev yapan kadılar için önemli bir bilgi ve yürürlük kaynağı olmuştur. Dolayısıyla kadılar görev yaptıkları dönemin sicil kayıtlarını yanlarında götürmez, mahallinde bırakırlardı.Anadolu ve Rumeli'de bulunan mahkemelerde esas itibariyle Hanefî mezhebi ictihadları uygulanmış, bu uygulama XVI. yüzyılın ortalarından itibaren daha katı bir tarzda takip edilmiştir. Tarafların başka bir mezhebe mensup bulunması veya diğer bir mezhep görüşünün uygulanmasını talep etmeleri Anadolu ve Rumeli mahkemeleri söz konusu olduğunda dikkate alınmazdı. Diğer mezhep mensuplarının yoğun biçimde yaşadığı Ortadoğu ve Kuzey Afrika bölgelerinde ise Hanefî baş-kadısının başkanlığında diğer üç Sünnî mezhepten de nâibler tayin edilerek mensupları için bu mezhep görüşlerinin uygulanmasına imkân tanınmıştır. Ancak 1805'te Mısır'da Mehmed Ali Paşa, diğer mezheplerden kadı tayinini ve bu mezhep görüşlerinin uygulanmasını yasakla-dığından Anadolu ve Rumeli'deki uygulama Mısır'ı da kapsamına almıştır. Bu uygulama XX. yüzyılın başlarında yumuşamış ve Hukük-ı Aile Kararnamesi diğer Sünnî mezhep görüşleri de dikkate alınarak hazırlanmıştır.Osmanlı hukuk tarihinde mahkeme yapısındaki en köklü değişiklik Tanzimat sonrasında meydana gelmiştir. Bu dönemde tek hakimli klasik Osmanlı mahkemesi yerini giderek toplu hakimli mahkemelere bırakmaya başlamıştır. Bu husustaki ilk değişiklik ticaret hukuku alanında görülmüştür. 1840'ta Ticaret Nezâ-reti'ne bağlı olarak İstanbul'da kurulan ticaret meclisi 1847 ve 1848 yıllarında yayımlanan iki nizâmnâmeyle ticaret mah-kemesine dönüşmüş, 1850 tarihli Kânun-nâme-i Ticaret'e 1860'ta yapılan bir ze-yiile bütün imparatorluk bünyesinde bir başkan, iki daimî ve iki geçici üyeden oluşan karma ticaret mahkemeleri kurulmaya başlanmıştır; bu mahkemeler daha sonra nizamiye mahkemeleri bünyesine alınmıştır. Klasik mahkemelerin yanı sıra toplu hakimli ilk ceza mahkemesinin ortaya çıkışı da İstanbul'da Tanzimat sonrasında bir meclis-i tahkikatın kurulmasıyla başlar. Bunu 1847'de, yabancılarla Osmanlı vatandaşlarının dahii olduğu ceza davalarına bakan karma bir mahkemenin kurulması izler. Bu alandaki en köklü değişiklik, 1864 Vilâyât Nizamnâmesi'yle bütün imparatorluk dahilinde ceza ve hukuk mahkemelerinin kurulmasıyla gerçekleşmiştir. Yine sancak ve vilâyetlerde kurulan ve bir başkanla altı ile yedi üyeden oluşan meclis-i deâvî, meclis-i temyiz ve dîvân-ı temyizler, hem ilk derece hem istînaf mahkemesi olarak hukuk ve ceza yargılaması alanında görev yapmıştır. 1879 yılında çıkarılan Mehâkim-i Ni-zâmiyyenin Teşkilât Kanunu ile bu mahkemelere yeni bir yapı kazandırılmış, üye sayıları

263 bk. İ'lâm

azaltılmış ve ilk defa bu kanunla savcılık kurumu Osmanlı ceza yargılamasına dahil olmuştur. Bu mahkemelerin kurulmasıyla klasik Osmanlı mahkemeleri, görev alanı daha çok ahvâl-i şahsiyye ile sınırlı hale gelen şer'iyye mahkemelerine dönüşmüştür. Aynı dönemde kurulan nizamiye mahkemeleri Adliye Nezâ-reti'ne bağlanmış, şer'iyye mahkemeleri ise şeyhülislâmlığa bağlı kalmayı sürdürmüştür. 1917'de İttihat ve Terakkî hükümeti, gerçekleştirdiği bir dizi reform çerçevesinde bu mahkemeleri şeyhülislâmlıktan alıp Adliye Nezâreti'ne bağlamışsa da 1919 yılında şer'iyye mahkemeleri şeyhülislâmlık bünyesine iade edilmiştir. Tanzimat döneminde Dîvân-ı Hümâ-yun'un artık işlevsel olmaktan bütünüyle çıkmasının doğurduğu boşluğu dolduracak üst mahkemelerin birbiri peşi sıra kurulduğu görülmektedir. Önce 1838 yılında Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliyye, ardından 1868'de oluşturulan Dîvân-ı Ahkâm-ı Adliyye ve Şûrâ-yı Devlet, bir süredir şeyhülislâmlıkta yapılan huzur murafaalarının yerini alan Meclis-i Tetkîkât-ı Şer'iyye bu döneme damgasını vurmuş yüksek yargı kurumlarıdır. Meclis-i Vâlâ aslında Dîvân-ı Hümâyun örneğinde görüldüğü gibi çok fonksiyonlu bir kurumdur. Devletin muhtaç olduğu ıslahat projelerini ve kanun tasarılarını hazırlamasının yanı sıra özellikle mahallî mahkemelerce verilmiş ağır cezaî kararların tekrar gözden geçirildiği bir yüksek mahkeme olarak da Dîvân-ı Ahkâm-ı Adliyye'nin kuruluşuna kadar görev yapmıştır. 1868'de Meclis-i Ahkâm-ı Adliyye ikiye ayrılarak bir kısmı kanun tasarılarını hazırlamak ve idarî yargı organı olarak görev yapmak üzere Şûrâ-yı Devlet'e, diğer kısmı, ceza ve hukuk mahkemelerinin temyiz mahkemesi olarak teşkilâtlanmış bulunan Dîvân-ı Ahkâm-ı Adliyye'ye dönüşmüştür. Huzur murafaalarının şeyhülislâmlığa nakledilmesinden sonra bu uygulama şeyhülislâmın başkanlığında bir süre devam etmiş ve meclis-i şer'lerden gelen dosyaları incelemeyi sürdürmüştür. Ancak gelen dosyaların çoğalıp şeyhülislâmlık bünyesinde ayrı bir kurum oluşturulmasına ihtiyaç duyulması üzerine 1862 yılında şer'iyye mahkemelerinden gelen dosyaları bir üst mahkeme olarak istînaf veya temyizen incelemek üzere Meclis-i Tedkîkât-ı Şer'iyye kurulmuştur. Burada 1873'te yeni bir düzenleme yapılmıştır. 1917yılında şer'iyye mahkemelerinin Adliye Nezâreti'ne bağlanması üzerine bu kurum devreden çıkmış ve yerini Adliye Nezâreti'ne bağlı olarak çalışan Mahke-me-i Temyîz Şer'iyye Dairesi almıştır. Fakat daha sonra şer'iyye mahkemelerinin tekrar şeyhülislâmlığa bağlanmasıyla Meclis-i Tedkîkât-ı Şer'iyye yine işlevsel hale getirilmiş ve bu durum Osmanlı Dev-leti'nin sonuna kadar devam etmiştir.

Bibliyografya :

D'Ohsson, Tableau general, II, 271; Mecelle, md. 1802; Mecelle-i Umûr-ı Belediyye, I, 273-274; H. A. R. Gibb - H. Bowen. Islamİc Socİety andthe West, Oxford 1950, II. 114-138; E. Tyan, L'histoire de l'organisaüonjudiciaire en pays d''islam, Paris 1960, s. 212-213; Uzunçar-şılı. İlmiye Teşkilâtı, s. 83-143; a.mlf.. Merkez-Bahriye, s. 228-241; Ahmet Mumcu, Osmanlı Devletinde Rüşvet (Özettikle Adli Rüşvet), Ankara 1969, tür.yer.; Mustafa Akdağ, Türk Halkının Dirlik ue Düzenlik Kavgası: Celâli isyan-/an (Ankara 1975), İstanbul 1995, s. 86-93; Ah-met Akgündüz, Osmanlı Kanunnameleri üe Hukukî Tahlilleri, İstanbul 1990-92, I, 330, 586; II, 60, 74, 183, 258, 289, 348; 111, 329-330; IV, 330, 384, 679; M. Akif Aydın, "Osmanlı'da Hukuk", Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi [nşr. Feridun Emecen v.dğr.), İstanbul 1994, 1, 375-438; a.mlf.. "Dîvân-ı Ahkâm-ı Adliyye", DİA, IX, 387-388; İlber Ortaylı, Hukuk ue İdare Adamı Olarak Osmanlı Devletinde Kadı, Ankara 1994, s. 49-69; R. C. Jennings, Studies on Ottoman Social History in the Sixteenth and Seventeenth Centuries, İstanbul 1999, s. 247-276, 295-326; Ekrem Buğra Ekinci, Ateş İstidası: İslam-Osmank Hukukunda Mahkeme Kararlarının Kontrolü, İstanbul 2001, s. 83-160, 223-233; Halil İnalcık, "Adalemameler", TTK Belgeler, 11/3-4 (1967), s. 49-145; a.mlf., "Mah-kama", E!2{\n%), VI, 3; a.mlf., "Mahkeme", M, VII, 149-151; a.mlf., "Kanunnâme", DİA, XXIV, 333-337; Pakalın, II, 101, 382, 383, 430-431, 544; Gy. K. Nagy, "Kâdi", £F(İng.), IV, 375; Fethi Gedikli. "Kaza", DİA, XXV, 117-119. M.Akif Aydın

MAHLAS

Divan şairlerinin şiirlerinde kullandıkları takma ad.264

MAHLED B. KEYDAD 265

MAHLUF, HASENEYN MUHAMMED

Haseneyn Muhammed b. Muhammed Haseneyn b. Muhammed Mahlûf el-Adevî (1890-1990) Mısırlı âlim ve hukukçu. 14 Şevval 1307 (3 Haziran 1890) tarihinde Kahire'de doğdu. Çok sayıda âlim yetiştiren bir aileye mensup olup Mâliki âlimi ve Ezher yöneticilerinden Muhammed Haseneyn ehAdevî'nin oğludur. On bir yaşında Ezher'e girdi; aralarında babasının ve Abdullah Dirâz'ın da bulunduğu âlimlerden ders aldı. Ezher'deki öğrenimini tamamladıktan sonra MedresetiH-ka-zâi'ş-şerTnin yüksek kısmına kaydoldu. Buradaki

264 bk. Divan Edebiyatı265 bk. Ebû Yezîd en-Nükkârî

öğreniminin ardından 1914'te âlimiyye payesi aldı. 1916 yılından itibaren Kına, Deyrût, Feşn, Kahire ve Tanta şerl mahkemelerinde kadı olarak görev yaptı, 1941'de İskenderiye Şer'î Mahkemesi başkanı oldu. 1942'de Adalet Bakanlığı ŞerT Mahkemeler müfettişliğine getirildi. Aralarında şer'î mahkemeler, vesayet altındaki kimselerin şahsî ve malî haklarının denetimiyle görevli adlî kurumlara ait kanunların da bulunduğu bazı Önemli reform projelerine katıldı. Üç yıl kadar Medresetü'l-kazâi'ş-şerTnin ihtisas bölümünde İslâm hukuku dersleri okuttu. 1944'te Yüksek Şeriat Mahkemesi nâibliğine seçildi. 1945-1950 ve 1932-1954 yıllarında Mısır müftülüğü yaptı. Emekli olduktan sonra el-Meşhe-dü'1-Hüseynî'de fıkıh, tefsir ve hadis dersleri verdi.Uzun süre Ezher Fetva Kurulu başkanlığı yapan Haseneyn Mahlûf Mecmau'l-buhûsi'l-İslâmiyye, Cemâatü kibâri'l-ule-mâ ve Râbıtatü'l-âlemi'I-İslâmî üyeliklerinde bulundu. Ayrıca Medine el-Câmia-tü'l-İslâmiyye ve Suudi Arabistan Yüksek Yargı Meclisİ'nin kurucu üyelerindendi. CerrTiyyetü'n-nühûd bi'd-da'veti'l-islâ-miyye ve Cem'iyyetü'l-buhûsi'l-İslâmiyye başkanlığı da yapan Mahlûf çeşitli dönemlerde bazı nişan ve ödüller aldı. Tanta Mahkemesi başkanı iken ikinci dereceden, Mısır müftüsü iken birinci dereceden "ilmî taltif kisvesi", 1983'te Kral Faysal Milletlerarası İslâm'a hizmet ödülü, 1986'da sanat ve edebiyat nişanı, 1989'-da şeref madalyası, Ezher'in 1000. yılı kutlamalarında birinci dereceden ilim ve sanat nişanı ile ödüllendirildi. Haseneyn Mahlûf 16 Nisan 1990 tarihinde vefat etti.

Eserleri.

1. Kelimâtü'l-Kur'ân. Kur'an sözlüğü niteliğinde olan ve sûrelerin mus-haftaki tertibi dikkate alınarak hazırlanan eser 266 Ramazan Işık tarafından Kelime Kelime Kur'ân-ı Kerîm Lügati ve Açıklaması adıyla Türkçe'ye çevrilmiştir (İstanbul 1991). 2. Şafvetü'l-beyân ii-metâni'l-Km'ân.267 Kur'ân-ı Kerîm'in kısa açıklamalar şeklinde tefsiridir. 3. Fetâvâ şer-ciyye ve buhûs İslâmiyye.268 Man-lûf'un Mısır müftülüğü ve Ezher Fetva Kurulu başkanlığı görevlerinde iken çeşitli konularda verdiği fetvaların bir araya getirilmesiyle oluşmuştur. Naim Erdoğan eseri İslâmî Araştırmalar - Serî Fetvalar adıyla Türkçe'ye çevirmiştir (İstanbul 1978). 4. el-Mevâriş fi'ş-şerfati'1-İs-lâmiyye (Kahire 1952, 1954). Ali Hastaoğ-Iu ve H. Tahsin Feyizli tarafından İslâm'da Miras Hukuku adıyla Türkçe'ye tercüme edilmiştir. 269

5. Esmâ'ullâhi'l-hüsnâ ve'l-âyâ-tü'1-kerîmetü'l-vâride fîhâ (Kahire 1994). 6. Hükmü'ş-şerfati'l-İslâmiyye fî meltemi leyleli'l-erba'în . 270

7. er-Rıfk bi'1-hayevân fi'ş-şerfa-ti'1-İslâmiyye(Kahire l9l4).8. Müzek-kirât dâhiye.271 Mahlûf un risale tarzındaki eserlerinden bazıları da şunlardır: et-Tefsîr ve'1-müfessirûn, el-Ahîâku'l-İslâmiyye, Taclîmü'ş-şî'Lati'l-İsmâcîliy-ye, Fazlu tilâveti'l-Kurâni'I'Cazîmr Tefsîru sureti'1-Kadr, Haseneyn Mahlûf ayrıca İbn Teymiyye'-nin Şerhu'l'CAkideti'l-îşfahâniyye 272 İbn Hacer el-Heytemî'nin ed-Dürrü'1-mendûd fi'ş-şaîât ve's-selâm calâ şâhibi'l-makâmi'l-mahmûd(Kahire 1961), Osman b.Ahmed en-Necdî'nin Hidâyetü'r-râğıb li-şerhi Umdeii't-tâlib 273 adlı eserlerini neşretmiş. İbnü'1-Ce-zerî'nin eddetü'l-Hısni'l-hasîn min kelâmi seyyidi'l-mürselîn isimli eserini şerhetmiştir (Kahire 1961).

Bibliyografya :

Haseneyn Muhammed Mahlûf, Müzekkirât dâ'İye, Kahire, ts. (Şirketü'1-emel li't-tıbâ'a ve'n-neşr), s. 11-29,143-146; en-Neşretü'l-Mışriyye U'l-matbû'ât: 1961-1962, Kahire 1963, s. 20, 34, 39; Ahmed M. Mansûr v.dğr., DelUiı'l-mat-bû'aii'i-Mışnyye: 1940-1956, Kahire 1975, s. 22, 28, 31; J. J. G. Jansen, The Interpretation of the Koran in Modern Egypt, Leiden 1980, s. 61; Zeyneb Abbâs Fevânîsî v.dğr., Delîlü'l-kitâ-bi'l-Mışrî: 1983, Kahire 1983, s. 121; Nâdiye Seyyid İbrahim v.dğr., DelUü'l-kİtâbi'l-Mtşrî; 1988, Kahire 1988, s. 76; en-Neşretü'l-'Ara-b'ıyye li'l-matbû'ât: 1994, Tunus 1996, s. 56; M. Hayr Ramazan Yûsuf, Tetimmetü'l-AHâm, Beyrut 1998, 1, 140-142; Ahmed el-Alâ-vine. Zeylû'l-A'lâm. Cidde 1418/1998, s. 71; Nizâr Abaza - M. Riyâz el-Mâlih, İtmâmü'l-A'lâm, Beyrut 1999, s. 79; "Mahlûf, Haseneyn Muhammed", el-Meüsû.'atüVArabİyyetü'l-câle-miyye, Riyad 1999, XXII, 460-461. Mâcide Mahlûf

266 Kahire 1965, 1979, 1994; Beyrut 1404/1984267 Kahire 1956;Kuveyt 1407/1987268 II, Kahire 1951; Kahire, ts. Dârü'l-i'tisâml269 Ankara, ts. Nur Yayın-larıl270 Kahire 1968, 3. bs271 Kahire, ts. Şirketü'1-emel li't-tıbâ'ave'n-neşrj272 Ka-hire 1966, 1983; Riyad 1995273 Kahire 1960; Beyrut 1995, 3. bs

MAHLÛF, MUHAMMED HASENEYN 274

MAHLÛF, MUHAMMED B. MUHAMMED 275

MAHLÛK 276

MAHMESÂNÎ

Subhîb. Muhammed Receb el-Mahmesânî (1906-1986) Lübnanlı hukukçu.Beyrut'ta doğdu. İlk öğrenimi 1. Dünya Savaşı'nın olağan üstü şartları içinde geçti. 1919 yılında Fransız işgali altındaki Beyrut'ta Amerikan Üniversitesi'ne bağlı okullarda başladığı orta ve lise tahsilini 1924'te tamamladı. Ardından Fransa'ya giderek Lyon Üniversitesi'nde hukuk Öğrenimi gördü; özel hukuk ve iktisat alanında iki diploma aldı. Bu üniversitede Les idees economiques d'lbn Khal-doun adlı teziyle (Lyon 1932; Beyrut 1933) doktorasını tamamladıktan sonra Londra Üniversitesi'nde hukuk dalında lisans diploması aldı (1935). Subhî el-Mahmesânî, Paris'te öğrenimini sürdürürken 1929 yılından itibaren Lübnan'da Sûr şehri mahkeme kadılığı, Şûf'ta sulh hâkimliği, Beyrut'ta karma istinaf mahkemesi müsteşarlığı, temyiz ve istînaf mahkemesinde kadılık ve başkanlık (1938-1946) ve yüksek sert mahkeme savcılığı görevlerinde bulundu. 1947'-de hâkimlikten ayrılarak avukatlık yapmaya başladı. 1938-1974 yılları arasında Lübnan ve Saint Joseph üniversiteleriyle Ma'hedü'd-dirâsâti'l-Arabiyye'de hocalık yaptı. 1945'te Kahire'de Arap Birliği ve aynı yıl San Francisco'da Birleşmiş Milletler sözleşmesinin hazırlanmasında Lübnan heyetine hukuk danışmanı olarak katıldı. Milletlerarası Tahkim Mahkemesi'n-de millî şube üyeliği, çeşitli milletlerarası tahkim komisyonlarında üyelik ve başkanlık yaptı. 1964-1968 yıllarında Beyrut milletvekilliği, 1966'da İktisat bakanlığı görevlerinde bulundu. Ancak siyasetten hoşlanmadığı için bakanlıktan ayrıldıktan sonra öğretim üyeliği göreviyle telif çalışmalarını sürdürdü. Dımaşk, Kahire ve Bağdat Arap Dili akademilerine üye olan Mahmesânî tedavi için gittiği Paris'te 10 Eylül 1986 tarihinde vefat etti. Gerek Ba-tı'da hukuk öğrenimi görmesi gerekse müslümanlarla gayri müslimlerin bir arada yaşadığı bir ortamda yetişmesi Mah-mesânfyi İslâm hukukunu Batı hukukuyla karşılaştırdığı, İslâm hukukunu çağdaş hukuk teknik ve teorileri açısından ele aldığı çalışmalara yöneltmiştir.

Eserleri.

1. Felsefetü't-teşrîc ü'l-İs-îâm. İslâm hukukuna giriş mahiyetinde özlü bir eser olup yabancılara ve yabancı kültürle yetişenlere İslâm hukukunu tanıtmak, İslâm hukukunu bilenlere de Batı hukukunun üslûbunu öğretmek, her iki hukuk sistemi arasındaki benzerlik ve ayrılıklara dikkat çekmek amacıyla telif edilmiştir.277 Eser Urduca (Lahor 1955), İngilizce 278 ve Farsça'ya (Tahran 1968) çevrilmiştir. 2. en-Naza-riyyetü'î-câmme li'1-mûcebât ve'l-hıküd ü'ş-şerfati'1-İslâmiyye. Müellifin önemli eserlerinden biri olup İslâm hukukunda akid ve borç teorisine dairdir. Meseleci bir metotla tedvin edilen klasik fıkıh literatürünün, yapısı gereği çağdaş hukuk biliminde olduğu gibi bütün borç nevilerini kapsayan genel bir teoriye sahip bu-lunmadığını, ancak bunun için gerekli birikim ve temelin mevcut olduğunu belirten müellif daha önce bu yönde yapılan çalışmaların yetersiz kaldığını, kendisinin İslâm borçlar hukukunun genel hükümlerini ortaya koymaya çalıştığını ifade eder. Çeşitli baskıları yapılan eser Farsça'ya çevrilmiştir (Tahran 1961). 3. ed-Düstûr ve'd-dîmûkrâ-tiyye (Beyrut 1952). 4. el-Mebâdi'ü'ş-şerHyye ve'î-kânûniyye fi'1-hacrve'n-nafakat ve'1-mevarîs ve'l-vaşıyye. Saint Joseph Üniversitesİ'ndeki Fransız Hukuk Enstitüsü'nde üçüncü ve dördüncü sınıf öğrencilerine verdiği konferanslardan oluşan kitap Hanefî fıkhını ve Lübnan'daki uygulamayı esas almıştır. 279

5. el-Evzâhı't-teşrfiyyefi'd-dö.veli'l-'A.rabiyye mâzîhâ ve hâzıruhâ. Günümüzdeki Arap ülkelerinde dünü ve bugünüyle yasama konusuna, bunun tarihî ve içtimaî sebeplerinin tahliline dairdİr (Beyrut 1957, 1962, 1965, 1972, 1981). 6. Mukaddime fî ihyâ'i uîûmi'ş-şerfa. Mahmesânf nin Tunus'ta verdiği, ictihad, fukahanın ihtilâfı, fıkhın tedvini, devlet ve devletlerarası ilişkiler, hukuk ve temel özgürlükler, aile düzeni gibi konulara dair on iki konferansı ihtiva etmektedir (Beyrut 1962). 7. The Principles of International Lawin the Light of Islamic Doc-trine. Müellifin Lahey'de Academy of In-ternational Lavv'da 1966 yazında öğrencilere verdiği konferanslardan oluşmaktadır (Leiden 1966). 8. el-Kânûn ve'l-alâkâtü'd-devliyye fi'I-İslöm. Bir önceki eserin gözden geçirilip bazı çıkarma ve ilâvelerle

274 bk. Adevi, Muhammed Haseneyn275 bk. Muhammed Mahluf276 bk. Yaratma277 Beyrut 1946, 1952, 1981,5. bs.).278 çev. Farhatl-Ziadeh, Leiden 1961279 Beyrut 1954, 7. bs. 1981

yeniden telif edilmiş şeklidir. 9. ed-De^imü'1-hu-lukıyye li'I-kavânîni'ş-şer'iyye (Beyrut 1973. 1979). 10. eî-Evzâcîve te'âlîmü-hü'1-insâniyye ve'î-kânûniyye (Beyrut 1978). 11. eî-Mücâhidûn ü'l-hak. Hicret, İmam Mâlik, Evzâî, Ebû Yûsuf, Mâverdî. İbn Kayyim el-Cevziyye, İbn Haldun, Ab-dürrezzâkAhmed es-Senhûrîve Muham-med İkbal hakkında kaleme alınmış makaleleri ve anma toplantılarında yapılmış konuşmalardan seçmeleri içerir (Beyrut 1979, 1985). 12. Erkânu hukuki'1-insön (Beyrut 1979). 13. el-Müctehidûn fi'l-ka-zqj. Fıkhın tedvini ve mezheplerin teşekkülünden önce kadılık mesleğinde ün yapmış üç selef âlimi olarak Kâdî Şüreyh, İbn Şübrüme ve İbn Ebû Leylinin biyografi-leriyle yargılama hukuku başta olmak üzere çeşitli konularla ilgili ictihadlannı ihtiva etmektedir (Beyrut 1980,1985). 14. Fî düiûbi'l-cadâle: Dirâsât fi'ş-şerfa ve'l-kânûn ve'l-calâkâti'd-devHyye. Daha önce yayımlanmış bazı makale ve konferanslarından oluşmaktadır (Beyrut 1982). 15. Türâşü'l-hulefâ'i'r-râşidînfi'l-iıkhve'1-kazâ3 (Beyrut 1984).

Bibliyografya:

Ahmed el-Alâvİne, Zeylü'l-A'lâm, Cidde 1418/ 1998, s. 104; Nizâr Abaza - M. Riyâz el-Mâlih, İtmâmü'l-A'lâm, Beyrut 1999, s. 130; M. Behçet el-Baytâr, "et-Ta^îf ve'n-nakd: Mukaddime fî ihyâ'i tılûmi'ş-şerFa", MMLADm., XXXVIl/3, Dımaşk 1382/1962, s. 476-479; Şükrî Faysal, "ed-De'â'itnü'I-hulkıyye li'l-kavânîni'ş-şerty-ye", a.e.,XLV]ll/4 (1393/1973), s. 917-922; Adnan el-Hatîb, "ed-DüktûrŞublıî el-Mahmeşânî", a.e., LXlII/4 (1988], s. 712-732. Ahmet Özel

MAHMİL

Mekke -Medine'ye surre adıyla gönderilen para ve hediyelerin konulduğu, develere yüklenen bir çeşit vasıta.280

MAHMUD I

(ö. 873/1469) Hindistan'da Halacîler'in Mâlvâ kolunun kurucusu (1436-1469).Hindistan'a Orta Asya'dan gelen Halaç (Kalaç) Türk aşiretindendir. Melik Mugls'in oğlu olup annesi, Timur'un Hindistan'ı işgalinden sonra Delhi Sultanlığı'ndan bağımsız hale gelen Mâlvâ Gürî hanedanının kurucusu Dilâver Han'ın kız kardeşidir. Mahmud küçük yaşta dikkat çekince Dilâver Han'dan sonra tahta çıkan oğlu Hûşeng Şah tarafından on altı yaşında iken kendisine han unvanı verildi. Hû-şeng'in ardından Muhammed Şah Gûrî unvanıyla yerine geçen oğlu Gaznî Han, 1436'da kayınpederi Mahmud'un ihtiraslarından endişe edip onu ortadan kaldırmak istediğinde Mahmud kızı vasıtasıyla damadını zehirletti rerek Mâlvâ tahtına hâkim oldu. Saltanatı teklif ettiği babası Melik Mugîs'in bunu kabul etmemesi üzerine yönetime kendisi geçti.281 İlk zamanlar Muhammed Gürî'nin kumandanlarının direnişiyle karşılaştıysa da yavaş yavaş hâkimiyetini güçlendirdi, kumandanların bir kısmını babasının önerisiyle affederek uzak vilâyetlere tayin etti. Ancak bu siyaset beklenen sonucu vermedi; rakipleri İslâmâbâd, Hûşengâbâd ve Çanderi'de büyük bir İsyan başlattılar. Melik Mugîs bu isyanı güçlükle bastırabildi.Mâlvâ'daki bu karışıklıktan faydalanmayı düşünen Gucerât Sultanı Ahmed, Gürî hanedanından Şehzade Mes'ûd Han'ı desteklemek gerekçesiyle 1438'de Mâlvâ topraklarına girdi. Diğer taraftan Mes-'ûd'un amcası Ömer Han Çanderi'de isyan etti. Ömer Han'a yardım için kalabalık bir Gucerât ordusu Çanderi'ye hareket edince Mahmud'un durumu iyice zorlaştı. Ancak bu sırada Gucerât ordusunda çıkan bir salgın hastalık yüzünden geri çekilen ordunun desteksiz bıraktığı Ömer Han Mahmud tarafından öldürüldü. Çanderi'ye tekrar hâkim olan Mahmud, burada iken Gevâliyâr racasının saldırısına uğrayan Şehr-i Nau Valisi Bahar Han'ın talebi üzerine racayı durdurdu. Bunun üzerine Bahar Han Mahmud'un hâkimiyetini tanıyarak Mâlvâ'ya tâbi oldu. Mahmud Han daha sonra bölgesinde kendisine karşı direnen Hindu racalarını itaat altına almak için harekâta başladı ve 1441 -1442'de Kandva, Hora, Hirki, Herla, Sarguca, Ratanpûr ve Raipûr racalarına üstünlüğünü kabul ettirdi. Ardından Delhi ulemâsı ve eşrafından aldığı davet üzerine Sultan Muhammed Şah Seyyid'e karşı bir sefer düzenlediyse de başarılı olamadı (1442).Mahmud Han'ın diğer müslüman hanedanlarla ilişkileri dostça değildi. 8S4'te (1450) Gucerât topraklarına saldırdı ve uzun süren mücadelelerin ardından Gucerât Sultanlığı i!e kalıcı bir barış sağlandı. Aynı şekilde Jaunpûr Şarkî Sultanlığı ile de Mâlvâ'ya bağlı Kalpi üzerinde başlayan kavga savaşlara sebep oldu. Mahmud, Şarkî Sultanlığfndan Kalpi'yi kurtardığı gibi Mohoba, Rath ve Erç vilâyetlerini de almayı başardı. 861'de (1457) Dekken'e doğru genişlemek için Behmenî Sultanlığı topraklarına hücum etti. Ancak güçlü bir savunmayla karşılaşınca başarılı olamayacağını anlayıp geri çekildi. Sekiz yıl sonra tekrar DekKen'e girip Behmenî ordusunu mağlûp etmesine rağmen bu defa Gucerât Sultanı Mahmud Begerhâ'nın müdahale etmesi üzerine geri dönmek 280 bk. Surre281 29 Şevval 839/16 Mayıs 1436

zorunda kaldı. 865'te (1461) yeniden Dekken topraklarına hücum ederek Devletâbâd şehrine hâkim olduysa da yardıma gelen güçlü Gucerât ordusu Mahmud'u yine geri çekilmeye zorladı. Şeyh Ziyâeddin Beyâbânî'nin ara buluculuğu ile iki sultanlık arasında barış imzalandı.Mâlvâ'mn iç işlerine karışmakla itham ettiği Mevar Racalığı'na da saldıran Mahmud 1442'de Mevar topraklarını işgal etti ve Maçinderpûr Kalesi'ni ele geçirdi, ancak asıl hedefi olan Çitor'u uzun bir kuşatmaya rağmen zaptedemedi. 1444 ve 1446'da tekrar Mevar topraklarına yönelen Mahmud sadece Gagraun ve Harau-ti'yi fethedebildi. Ertesi yıl Gevâliyâr'a hücum ettiyse de başarılı olamadı. 859'da (1455) müslüman halkın talebi üzerine Ecmir'i işgal etti. Hemen ardından Me-var'a yönelerek eskiden beri ele geçirmek istediği Mandalgarh şehrini on ay süren bir kuşatmadan sonra aldı. Fakat yıllarca süren çabasına rağmen Çitor'a hâkim olamadı. 870'te (1466) Kahire'deki Abbasî halifesinden kendisinin bağımsız bir sultan olduğuna dair hil'at ve menşur aldı. Bu dönemde Orta Asya hanlıklarıyla iyi ilişkiler kurularak karşılıklı elçiler gönderildi.Otuz üç yıllık saltanatının büyük kısmını savaş meydanlarında geçiren Mahmud, 19 Zilkade 873'te (31 Mayıs 1469) Raca Kiçivara'ya karşı düzenlediği bir seferde öldürüldü. Zamanında basılan sikkelerde "es-sultanü'l-a'zam ale'd-dünyâ ve'd-dîn Halcî Ebü'[-Muzaffer Mahmud Şah halle-dellâhu hilâfetehû" ve "İskenderü's-sânî yemînü'l-hilâfe nâsıru emîri'l-mü'minîn" gibi unvanlar yer almaktadır. Me3â$ir-i Mahmud Şâhî'de onunla ilgili, "Saltanatta Cemşîd, adalette Enûşirvân ve cömertlikte Hatim gibiydi" kaydı vardır.Uzak görüşlü bir hükümdar olduğu belirtilen Mahmud, Hindu racalanyla olan çatışmaları sırasında işgal ettiği bazı yerlerde birkaç Hindu mabedini camiye çevirmesi sebebiyle din anlayışında baskıcı olmakla itham edilmiştir. Ancak kaynaklar, onun genelde gayri müslimlerin inançlarına müdahale etmediğini ve yönetimin yüksek kademelerinde Hindu memurlara da görev verdiğini bildirmektedir. Ayrıca Jain dinine ait bir kutsal met-ni istinsah ettirdiği de bilinmektedir. Fi-rişte, Mahmud'un saltanatı döneminde Hindu-müslüman ilişkilerinin gergin olmadığını yazmaktadır. Mahmud Han şi-fâhâneler, hastahanelerve medreseler inşa ettirmiş, ulemâ ve tüccarları daima gözetmiştir. Seferleri sırasında ekin tarlalarının korunması konusunda özellikle titiz davrandığı rivayet edilmektedir. Bu arada mimariye de Önem vermiş, Musta-fâbâd şehrini kurdurmuş. Mâlvâ'mn pek çok yerinde yaptırdığı kalelerin yanı sıra Mandû'da da bir saray ve bir cami İnşa ettirmiştir.

Bibliyografya:

Abdullah Muhammed b. Ömer el-Âsafî Uluğ-hânî, Zaferü't-uâlih bi-Mu?affer ue âlih (nşr. D. Ross),London 1910,1, 50-60; Yusuf Hikmet Ba-yur, Hindistan Tarihİ.Ankara 1947, s.387-391; U. N. Day, Medieuat Malıua: A Polİtical and Culturai History.- 1401-1562, Delhi 1965, bk. İndeks; Ali b. Mahmud el-Kİrmânî, Me'âşir-i Mahmûd ŞâhUnşr. Nûrül-Hasan), Delhi 1968; Ahmad Alawi, Şâhân-ı Mâlvâ, Lucknow, ts.; H. N. VVright, "The Coinage of the Sultans of Mal-va", Numismaüc Cronictes, XI, London 1931, s. 291-312; XXII (1932), s. 13-16; A. Halim, "So-me Minör Dynasües of Northern India During 15ıh Cenluiy", Journal of Indian History, XXVI, Trivandrum 1948, s. 223-248; A. H. Nizami, "Muhammadabad Kalpi and its Hislorical Back-ground", /C, XXVII (1953), s. 149-155; Mohib-bul Hasan, "Mahmud", £Y3{İng.|, VI, 52-54. Naımurrahman Faroooj

MAHMUD I

Ebü'1-Feth Nâsırüddîn Mahmûd Şâh Begerhâ (ö. 917/1511) Gucerât sultanı (1459-1511).Gucerât Sultanı II. Giyâseddin Muham-med'in ikinci oğludur. II. Gıyâseddin'in büyük oğlu II. Kutbüddin Ahmed Şah'tan sonra tahta geçen amcası Dâvud Şah ulemâ ve eşrafın güvenini kazanamayınca birkaç gün içinde tahttan indirilmiş, yerine on üç yaşındaki küçük oğlu Ebü'l-Feth Nâsırüddin Mahmud Şah unvanı ile tahta geçirilmiştir.282 Mahmud Şah. Girnâr ve Çam-pânîr kalelerini (gerh) fethettiği için Sultan Mahmud Begerhâ (Begarâ) olarak da bilinir.Tahta geçtiği ilk zamanlardan itibaren etrafındaki güçlü rakipleriyle mücadeleye başlayan Sultan Mahmud, 866'da (1462) Dekkenli Nizam Şah Behmenî'ye Mâlvâ Sultanı I. Mahmud Halacî'ye karşı mücadelesinde yardımcı oldu. Bir yıl sonra Gucerât bölgesi deniz ticaretinde büyük sıkıntılar çıkaran Dun racasını yenerek saf dışı bıraktı. 870'te (1466) Yadava ve Girnâr üzerine yürüdü. Girnâr hâkimi Rao Mandlik dört yıl süren kuşatmalardan sonra mağlûp edilebildi. Ardından Rao Mandlik müslüman olunca sultan tarafından kendisine Hân-ı Cihan unvanı verilerek Girnâr yakınlarında Hz Peygamber'in adına izafeten Mustafâbâd 283 adı verilen şehrin kurulması ile görevlendirildi.876 yılı ortalarında (1472 başlan) Sultan Mahmud Şah Sumra, Soda ve Kahla gibi müslüman kabileleri itaat altına almak için Sind üzerine yürüdü. Cehaletleri yüzünden dinî kurallara riayet etmedikleri söylenen bu kabileler İslâm'ı öğrenme ve onu uygulama şartını kabul ettiler. Kendi bölgesinde Mahmud Şah'ın en güçlü rakibi Çampânîr Racası Rai Jai Chad idi. 887'de (1482) yapılan savaşta mağlûp olan Rai Jai muhkem Pavagadh Kalesi'ne siğındiysa da uzun süren kuşatma sonunda yenildi ve Gucerâf taki son Racpût direnişi de ortadan

282 I Şaban 863 / 3 Haziran 1459283 bugün Cûnâ-gerh Junagarh

kalkmış oldu. Bu zaferin adına burada birçok İslâmî eserle süslenmiş olan Muhammedâbâd şehri kuruldu. Gücünün zirvesinde bulunan Mahmud Şah'ın adı hem Hindistan'da hem komşu ülkelerde saygıyla anılır hale geldi. 913te (1507) Mısır Memluk Sultanı Kan-su Gavri ile hac yolunu ve Gucerât kıyılarını Portekiz!iler"e karşı korumak için iş birliği yapma yollarını aradı. Bir yıl sonra Cidde Valisi Emîr Hüseyin kumandasında hazırlanan Memlûk donanması Diu ve Mustafâbâd Valisi Melik Ayaz'la birlikte Portekiz donanmasını mağlûp etti ve do-nanma kumandanı Laurenço Almeida öldürüldü. Laurenço'nun babası olan Ko-çin'in Portekiz genel valisi Francesco Almeida yeni bir saldırı ile müttefik müsiü-man güçlerini yenilgiye uğratınca Mahmud Şah Portekizliler ile anlaşma yapmak zorunda kaldı. Anlaşmaya göre Gucerât limanları ve gemilerine rahatsızlık verilmeyecek, buna karşılık Portekiz esirleri serbest bırakılacak ve gemileri de Gucerât kıyılarına serbestçe uğrayabilecekti.Hindistan'daki diğer hanedanlar da Mahmud Şah ile anlaşma vesileleri aradılar. Handeş'in Fârûki hanedanı Gucerât'a tâbi olurken Dekken ve Mâlvâ sultanları dostluk kurdular. 1508'de Delhi Sultanı İskender Lûdî, Gucerât Sultanlığı'nı tanıyarak zengin hediyelerle bir elçilik heyeti yolladı. İran'da Safevî Sultanı Şah İsmail Gucerât'a bir elçi gönderdiyse de Mahmud Şah bu elçi ile görüşemeden vefat etti.284

Âdil yönetimi sayesinde halkın sevgisini kazanan Mahmud Şah döneminde Gucerât Sultanlığı en iyi zamanlarını yaşadı. Ülke içinde sosyal, ekonomik ve kültürel alanda büyük gelişmeler görülürken Memlûk ve Portekizli ler'le yapılan anlaşmalarla Gucerât gemilerine milletlerarası ticaret imkânları sağlandı. Aynı zamanda mimari alandaki yatırımlarla şehircilikte hızlı ve planlı gelişmeler gerçekleştirildi; cami, türbe ve sarayların inşa edildiği Ahmedâbâd, Mahmudâbâd ve Muhammedâbâd şehirleri kuruldu. Ahmedâbâd yakınlarındaki Bâğ-ı Firdevs ve Bâğ-ı Şa'bân da Mahmud Şah zamanında yapıldı. Ülke içinde ticaretin güvenliğini sağlamak üzere yollar ve kervansaraylar inşa edildi. İlme ve ilim adamlarına gösterilen ilgi sayesinde dinî ilimlerde pek çok öğrenci yetişti. Ayrıca o dönemde İbn Hallikân'ın Vefeyâtü'l-acyân'ı Manzarü 'J-İslâm adıyla Farsça'ya çevrildi.

Bibliyografya :

Nizâmeddİn Atımed. Tabakât-ı E/cben(nşr. B. De),Kalküta 1935,111, 133-138, 148-154; Abdullah Muhammed b. Ömer el-Âsafî Uluğhânî, Zaferü'l-uâlih bi-Muzaffer ue âlih (nşr D. Ross), London 1910, 1. 22-31, 54-57, 88; İskender b. Muhammad Mancû. Mir'ât-ı iskenderı (nşr. S. C. Misra-M. L. Rahman), Baroda 1961, s. 95-99, 115-121, 134-137; Firişte. Gülşen-i İbrâht-mî, Bombay 1831, li, 381-384, 387-391; Şem-seddin. Zamîme-i Me'âşir-i Mahmud Şâhî, Common Wealth Relations Office (London), nr. 3841, vr. 7"-13b, 28b-29b, 37ab; R. S. White-away, The Rise ofPorlıtguese Potuer in India 1497-1550, London 1916, s. 115-118; Yusuf Hikmet Bayur, Hindistan Tarihi, Ankara 1947, s. 394-397; M. Yakup Mughul, Kanunî Deuri Osmanlıların Hint Okyanusu Politikası ue Osman/ı Hint Müslümanları Münasebetleri (1517-1538), Ankara 1987, s. 27-44; Mohibbul Hasan. "Mahmud", E\? (İng.). VI, 50-51; K. A. Nizami, "Gucerât", DİA, XIV, 172. Husaın Sıddıquı

MAHMUD I

(ö. 1168/1754) Osmanlı padişahı (1730-1754).3 Muharrem 1108'de (2 Ağustos 1696) Edirne'de doğdu. II. Mustafa'nın büyük oğlu olup annesi Sâliha Sultan'dir. Çocukluk yılları Edirne'de geçti, ilk eğitimini burada almaya başladı. Hocalığını Şeyhülislâm Seyyid Feyzullah Efendi'nin oğlu İbrahim Efendi yaptı.285 Babasının tahttan indirilme-siyle sonuçlanan (1115/1703) Edirne Vak-'ası'nin ardından kardeşleriyle birlikte İstanbul'a getirildi. 1117(1705) yılında kardeşleriyle beraber sünnet edildi.286 Genellikle kuyumculukla uğraştığı yirmi yedi yıl süren kafes hayatının ardından Patrona Halil İsyanı neticesinde III. Ahmed'in tahttan feragati üzerine 19 Rebîülevvel 1143'te (2 Ekim 1730) padişah oldu. Kendisine ilk biat eden amcası III. Ahmed'in devlet idaresini bizzat eline alması ve kimseye güvenmemesi hususunda ona öğüt verdiği belirtilir.287

I. Mahmud, hükümdarlığının ilk haftalarında âsi reislerinin taleplerini yerine getirmeye özen gösterdi. Sadece yüklü nakitlerle yetinip herhangi bir memuriyet istemeyen Patrona Halil ve yandaşları şeyhülislâmlık ve kazaskerlik görevlerine, başta yeniçeri ağalığı olmak üzere önemli ocak ağalıklarına kendi adamlarını, sadrazamlığa da Silâhdar Mehmed Paşa'yı getirttiler. Ayrıca Nevşehirli Damad İbrahim Paşa zamanında konulan bazı vergileri kaldırttılar. Âsilerin Lâle Devri'nde zevk âlemlerine mekân olan Kâğıthane ve Sâdâbâd'daki köşk-leri yıkma istekleri de İ. Mahmud tarafından kabul edildi.288 Devlet âdeta Patrona Halil'in vesayeti altına girdi ve Etmeydanf ndaki kırk dokuzuncu cemaatin bulunduğu odadan yönetilir oldu. Bu sebeple padişah öncelikle Patrona Halil ve yandaşlarından kurtulmak istiyordu. Güvenilir adamları vasıtasıyla asker ileri gelenlerini kendi

284 2 Ramazan 917/23 Kasım 1511285 Anonim Osmanlı Tarihi, s. 14ö286 Si-Iâhdar, 11, 220287 Destâri Salih Târihi, s. 16288 Subhî, s. 38

safına çekmeyi. Patrona Halil'in nüfuzunu kırmayı, ardından da onu sarayda yapılan toplantıya çağırıp or tadan kaldırarak vaziyete hâkim olmayı başardı. Bu arada Patrona Halil yanlısı binlerce Arnavut'un muhtemel ayaklanmasına karşı tedbir alındı. Birkaç ay sonra yeniçeri ve cebecilerin katılımıyla başlatılan isyan hareketi şehir halkının desteği sayesinde başarısız kaldı. Olaylara karışan yeniçerilerle Boşnaklar ve Arnavutlar İs-tanbul'dan uzaklaştırıldı. 29 Safer 1144'-teki (2 Eylül 1731) bir başka ayaklanma girişimi de engellendi. İstanbul'da sıkı bir disiplin uygulayan padişah asayişe yönelik tedbirler aldı; kadınların kıyafeti, fuhuş, esnafın denetlenmesi, narh meseleleri gibi toplumsal olaylarla yakından ilgilendi. Bu ilk faaliyetlerini yaparken de cülu-sunu bildirmek için Avusturya'ya, Lehistan'a ve Rusya'ya elçiler göndermişti.Âsi gruplarını ortadan kaldırıp devlet idaresine tam anlamıyla hâkim olan I. Mahmud dış meselelerle ilgilenmeye başladı. Özellikle Osmanlı-İran mücadelesi giderek tırmanma eğilimi gösteriyordu. Şark seraskerliğine getirdiği Bağdat Valisi Ahmed Paşa 13 Rebîülevvel 1144'-te (15 Eylül 1731) İranlılar'ı yenmiş, Hekimoğlu Ali Paşa da Urmiye ve Tebriz'i almıştı. 12 Receb 1144'te (10 Ocak 1732) Ahmed Paşa ile Muhammed Rızâ Kulı arasında imzalanan barış antlaşmasına göre Tebriz, Erdelân, Kirmanşah. Hemedan, Huveyze ve Lûristan İran'ın; Gence, Tiflis, Revan, Şirvan, Şemâhî ve Dağıstan dolaylan Osmanlılar'm olacaktı. Ancak I. Mahmud Tebriz'in İran'a bırakılmasına karşı çıktı. Barış taraftarı Sadrazam Topal Osman Paşa'yı ve Şeyhülislâm Paşmakçızâ-de Abdullah Efendi'yi görevlerinden aldı. Beşir Ağa'nın da telkiniyle sadârete Heki-moğlu Ali Paşa getirildi ve 26 Rebîülâhir 1146'da (6 Ekim 1733) İran'a savaş ilân edildi. O sırada Kandehar'dan dönen Nâdir Ali de bu anlaşmayı kabul etmemiş ve İran'a hâkim olduktan sonra Kerkük'e saldırmış, Bağdat'ı kuşatmıştı. Sekiz av kadar süren kuşatma Erzurum Valisi Osman Paşa'nın yardımıyla kaldırılmıştı. Ardından Tebriz'in geri alınmasıyla I. Mah-mud'a "Gazi" unvanı verildi. Ancak Tebriz elde tutulamadı. Bağdat da kuşatma altına alındı. İran seraskerliğine getirilen Abdullah Paşa'nm 1148 Muharreminde (Haziran 1735) Revan civarında Arpaçayı savaşında yenilmesi üzerine Hekimoğlu Ali Paşa"yı sadâretten alan I. Mahmud onun yerine Bağdat Valisi Gürcü İsmail Paşa'yı, İran seraskerliğine de Rakka Valisi Ahmed Paşa'yı getirdi. Bu arada Kırım hanına hemen Kafkaslar yoluyla İran üzerine gitmesini emretti. Fakat bu gelişme, Osmanlı Devleti'nin Rusya ile arasının açılması sonucunu doğurunca İran'la anlaşma yolları aranmaya başlandı. 1049 (1639) Kasrışîrin Antlaşması şartlarına göre bir anlaşma zemini oluştu. Safevî hanedanından Abbas Mirza'yı tahttan indirip kendi şahlığını ilân eden Nâdir Ali Şah, Ca'ferî mezhebinin tanınarak her yıl İran tarafından Mekke'ye bir emîr-i hac gönderilmesi, esirlerin mübadelesi ve iki tarafın birer daimî elçi bulundurması teklifleriyle Abdülbâki Han'ı İstanbul'a gönderdi. İran elçisinin girişimlerinden bir sonuç çıkmayınca meselenin İran'da halli uygun görülerek Mustafa Ağa bu ülkeye gönderildi. Sonunda Ca'ferîliğin beşinci mezhep olarak kabulü teklifinin reddi, fakat Nâdir'in şahlığının tanınması ve İran'da Sünnîliğin resmen ilânı şartıyla 1149 (1736) yılında anlaşma sağlandı.Lehistan veraset savaşlarını müttefiki Avusturya ile kendi lehine sonuçlandıran Rusya, Osmanlılar'la bir süre önce yaptığı antlaşmalara aykırı olarak Ukrayna ve Podolya sınırlarında yeni kaleler inşa ettirirken Azak Kalesi'ne yakın yerlere de kuvvet göndermeye başlamıştı. I. Mahmud'un, Kırım kuvvetlerinin İran sınırındaki Osmanlı kuvvetlerine destek için Kafkasya'daki Kabartay bölgesinden geçmesi emrini buraların kendisine ait olduğu gerekçesiyle protesto eden Ruslar, emrin geri alınmasına rağmen bunu bahane ederek 1148 Zilkadesinde (Mart 1736) Azak Kalesi'ne saldırdılar ve ardından Kırım istikametine, Orkapfya yürüdüler. Rus saldırıları karşısında Osmanlı hükümeti, 20 Zilhicce 1148'de (2 Mayıs 1736) toplanan divanda Fransız elçisi Marquis de Viüeuneve'ün de tahrikiyle Rusya'ya karşı savaş kararı almak zorunda kaldı. Sadrazam Seyyid Mehmed Paşa ordu seraskeri tayin edildi. Kaptanıderyâ Canım Hoca Mehmed Paşa donanma ile Kırım sahillerine gönderildi. Trabzon Valisi Yahya Paşa Özi muhafızlığına getirildi. İran sınırındaki kuvvetlerin bir kısmı Ke-fe'ye sevkedildi, daha önce Bosna'dan toplanması kararlaştırılmış olan kuvvetlerin de Babadağı'ndaki orduya katılmasına karar verildi. Fransa elçisi Vİlleuneve, Avusturya'nın Rusya'nın yanında savaşa katılmaması için diplomatik çaba sarfe-diyordu. Buna karşılık Çariçe Anna ile anlaşan VI. Kari, giriştiği hazırlıkları tamamlamak için Osmanlı nezdindeki elçisi Tal-man aracılığıyla Babıâli'yi oyalamaya çalışıyordu. Ruslar'ın 13 Temmuz 1736'da Azak Kalesi, GÖzleve, Orkapı ve Kılburun'u zaptetmelerine, Bahçesaray ve Akmes-cid'de tahribatta bulunmalarına rağmen Osmanlı hükümeti barış ümidini koruyordu. Hatta Avusturya'nın savaşa hazırlanmakta olduğu yolundaki Özi, Bender ve Vidin muhafızlarının haberlerine bile önem verilmemişti. 6Safer I149'da İstanbul'dan hareket eden Osmanlı ordusu Babadağf na ulaşıp beklemeye başladı. I. Mahmud tarafından kabul edilen Talman Osmanlı hükümetini oyalamayı sürdürdü. Görüşmelerin Ne-mirov'da yapılması kararlaştırılmışken Avusturya'nın da üç koldan Osmanlı topraklarına saldırmasıyla savaş başladı.289

11 Temmuz i 737'de Ruslar Özi'yi işgal ederken Avusturyalılar da Niş, Banyaluka ve İzvornik'e saldırdılar; Eflak'a girip Bükreş'i ele geçirdiler. Bu kayıplardan dolayı çok üzülen I. Mahmud sadrazamlığa Muhsinzâde Abdullah Paşa'yı getirdi. Ri-kâb kaymakamı Köprülüzâde Hafız Ah-med Paşa da Rumeli beylerbeyi olarak Niş'i geri almakla görevlendirildi. Sadrazam Abdullah Paşa Banyaluka'da, Heki-moğlu Ali Paşa Bosna'da, İvaz Mehmed Paşa Vidin civarında Avusturyalılar'ı geri çekilmeye zorlarken Hafız Ahmed Paşa Niş'e girdi. Ordunun İstanbul'a dönmesinden sonra sadrazamlığa Yeğen Mehmed Paşa'yı getiren I. Mahmud. savaş sorumluluğunun Avusturya'ya ait olması şartıyla Fransa'nın barış aracılığını kabul ettiyse de sınır boylarında tahkimatı sürdürdü,

289 Sa-fer 1150/Haziran 1737

bütün hazırlıkları Belgrad'ın geri alınması planına göre yaptırdı. Bu arada, bir süredir Tekirdağ'da ikamet etmekte olan II. Rakoczi Ferenc 1738yılı başında Erdel Krallığı tacı giydirilerek bu ülkeye gönderilmişti. 1150 (1738) ilkbaharında sefere çıkan ordu Adakale ve Belgrad'a hareket ederken Avusturyalılar Tımışvar tarafından saldırıya geçtiler; Orsova, Me-hâdiye ve Semendire dolaylarında şiddetli çarpışmalar oldu. Osmanlılar, Mehâdiye'yi alarak Orsova ve Adakale'yi kuşatıp Tuna'yı geçtiler, Tımışvar'a akınlar yaptılar. Bu sırada Şebeş ve Lugoş kaleleri tahrip edildi, 17 Ağustos 1738'de Adakale alındı. Ardından Niş'e gelen Yeğen Mehmed Paşa buradan Belgrad'a akınlarda bulundu.Rus cephelerinde Bender seraskeri Nûman Paşa. Özi'yi geri alabilmek için Aksu ve Dinyestr boylarında çarpışıyordu. Din-yestr'i geçmek isteyen Ruslar 1738 yılı başlarında püskürtüldü; Azak'tan Karadeniz'e çıkan Rus donanması, Kaptanıderyâ Süleyman Paşa kumandasındaki Osmanlı filosu tarafından yakıldı. Bu sırada Fransa'nın Pasarofça Antlaşması esasları dahilinde barış için yaptığı girişimler mağlûp müttefikler tarafından kabul edilmedi. I. Mahmud, Yeğen Mehmed Paşa'nın yerine sadrazamlığa İvaz Mehmed Paşa'yı getirdi. 11B2 Muharreminde (Nisan 1739) İstanbul'dan yola çıkan orduya kumanda eden İvaz Mehmed Paşa'nın hedefi Bel-grad idi. Belgrad-Hisarcık arasında yapılan şiddetli muharebelerde Osmanlı kuvvetleri Avusturyalı I ar'ı yenerek Belgrad'ı geri aldı. Bunun üzerine Avusturya hükümeti Osmanlı Devleti'nden barış talebinde bulundu. 24 Cemâziyelâhir 1152 (28 Eylül 1739) tarihinde yirmi yedi yıllığına yapılan anlaşma ile savaşlara son verildi ve Avusturyalılar Tuna'nin kuzeyine çekildi. Öte yandan Besarabya üzerinden Memleketeyn'e girmek isteyen Ruslar'ı İsveç-Fransa anlaşması, Fransa'nın Bal-tık'a donanma göndermesi ve Osmanlı-Prusya yakınlaşması telâşa düşürdü. 8 Ramazan 1149'da (10 Ocak 1737) Osmanlı hükümetinin İsveç'le bir ticaret antlaşması yapması Ruslar'ı daha da tedirgin etti. Avrupa'daki gelişmeler karşısında, Hotin'i almalarına rağmen müttefikinin savaştan çekilmesinin de rolüyle Rusya Osmanlı Devleti ile barış yapmak zorunda kaldı (11 Ramazan 1152/ 12 Aralık 1739). Buna göre Azak Kalesi Ruslar'da kalacak, fakat tahkim edilmeyecek, Kabartay bölgesi tarafsız olacaktı. Bu anlaşmaların yapılmasında önemli rot oynayan Fransa elçisi Vİlleuneve 1740'ta kapitülasyonları genişleterek yeniletmeyi başardı. 4 Şevval 1152'de (4 Ocak 1740) İsveç'le bir savunma antlaşması yapıldı, yine Fransa el-çisinin girişimi sonucu İspanya ile de ticaret antlaşması imzalandı. Böylece Osmanlı Devleti ile Avrupa devletleri arasında bir denge kuruldu ve 1182'ye (1768) kadar sürecek olan uzun barış devri başladı.Savaş ortamının sona ermesinin ardından ağır kış şartları 1740 yılında küçük çaplı bir isyana yol açtıysa da kolaylıkla bastırıldı, İstanbul'da bulunan işsiz güçsüz kimseler memleketlerine gönderildi. Bu sırada doğuda Nâdir Şah'ın faaliyetleri yeni problemlere yol açtı. Onun Kafkasya'ya yönelik girişimleri tepkiyle karşılandı. Çok geçmeden Nâdir Şah'ın Ahmed Paşa'dan Bağdat'ın teslimini istemesi, ardından da burayı ve Kerkük'ü kuşatması ve 1156 Cemâziyelevvelinde (Temmuz 1743) Kerkük'ü alması yeni bir mücadelenin başlamasına yol açtı. I. Mahmud, Hekimoğlu Ali Paşa'yı sadâretten alıp yerine getirdiği Seyyid Hasan Paşa'yı İran seferine gönderdi. Bu arada Safevî hanedanından olup bir süredir Rodos'ta bulunan Safî Mirza İran tahtına aday gösterildi. Fakat Kars önlerinde yapılan savaştan kesin sonuç alınamadı. Mücadeleler 4 Zilkade 1157 (9 Aralık 1744) tarihine kadar sürdü. Şark Seraskeri Ahmed Paşa'nın yerine getirilen Yeğen Mehmed Paşa, geri çekilmekte olan İran ordusunu takip ederek Revan'da yakalamışsa da yapılan çarpışmalar sırasında hayatını kaybetmesi askerin dağılmasına ve Kars'ın düşmesine sebep oldu. Fakat Diyarbekir Valisi Abdullah Paşa'nın Hemedan'a yönelik akınlarının kendisini zor durumda bırakması üzerine Nâdir Şah, Serasker Ahmed Paşa ile Bağdat Valisi Ahmed Paşa'ya ha-ber göndererek Caferiliğin beşinci mezhep olarak kabul edilmesi fikrinden vazgeçtiğini bildirdi, ancak Musul ve Basra'nın kendisine verilmesini istedi. İstanbul'a gelen Feth Ali Han'ın şahın barış talebinde samimi olduğunu bildirmesi üzerine anlaşma yapılmasına karar verildi ve Nazif Mustafa Efendi, Osmanlı tekliflerini Kazvin'de Nâdir Şah'a bildirdi. Bağdat Valisi Ahmed Paşa nezdinde Kasrışîrin Antlaşması esasları dahilinde anlaşma sağlandı 290 İran-hlar'ın sahabeye hürmetkar olmaları, hacıların ve yolcuların güvenliğiyle esirlerin iadesi meseleleri hükme bağlandı. İran şahmın dostluk nişanesi olarak gönderdiği ünlü taht-ı Tâvûs ve diğer hediyeler, onun bir suikast sonucu öldürülmesinin ardından çıkan karışıklıklar yüzünden uzun süre Bağdat'ta kalmış, ancak III. Mustafa zamanında İstanbul'a getirilebilmiştir.291

Fransa'nın tahriklerine rağmen, VI. Karl'ın 1740'ta ölümünden sonra çıkan veraset savaşlarından yararlanmaya çalışmayarak barışçı siyasetten ayrılmayan, hatta Nâdir Şah'ın öldürülmesi üzerine İran'da çıkan karışıklıklar sırasında aynı tavrını sürdüren 1. Mahmud hükümdarlığı boyunca, içeride Dârüssaâde Ağası Morali Beşir Ağa zamanında çıkan saray ağalan vak'ası, başta Aydm'da yarı bağımsız hale gelen Sarıbeyoğlu olmak üzere Anadolu'daki levent eşkıyasının tenkili, Şam'da Seyyid Fethi'nin cezalandırılması, 1161 Recebinde (Temmuz 1748) İstanbul'da çıkan isyan ve Necid'deki Vehhâbî meselesi gibi olaylarla uğraşmak zorunda kaldı. Orduyu güçlendirmeye ve modernleştirmeye çalıştı, Yeniçeri Ocağı'na dokunmamakla birlikte onları kontrol altına almaya dikkat etti. maaşlarının düzenli olarak ödenmesini sağladı. İbrahim Mü-teferrika'yı huzuruna çağırarak ondan savaşlarda mağlûbiyetin sebeplerini ve alınacak tedbirleri sormuş, böylece Usû-lü'I-hikem"\n yazılmasına vesile olmuştu. Onun tavsiyeleri doğrultusunda, III. Ah-med zamanında iltica talebinde bulunan, ancak bu isteği 1. Mahmud döneminde gerçekleşen ve Humbaracı Ocağı'nı ıslah etmekle görevlendirilen Fransız mühte-disi

290 17 Şaban I159/4Eylül 1746291 Şem'dânîzâde, II/A, s. 31-32

Humbaracı Ahmed Paşa bir yandan maaşlı bîr Humbaracı Ocağı kurarken 292 diğer yandan 1146 (1734) yılında Üsküdar'da Hendesehâne (Humbarahâne) adıyla bir kışla ve okul açmış, böylece III. Mustafa ve III. Selim devirlerinde kurulacak olan mühendishânelerin ilk örneğini meydana getirmiştir. Bu arada Topçu Ocağı düzene sokularak yeni toplar döktürülmüş, 1732'de timarlı sipahiler için daha sonraki kanunlara temel olacak yeni bir kanun hazırlanmıştır. İbrahim Mü-teferrika'nin 1160'ta (1747) ölümünden sonra kapanan matbaanın yeniden faaliyete geçirilmesi, bu iş için Lehistan'dan ustalar getirtilmesi, Yalova'da kâğıt imalâthanesinin açılması 293

kâğıt ithali ve ilk defa yangınlara karşı hortumlu tulumbacılar kullanılması da bu dönemde gerçekleştirilmiştir.294

Taşrada merkezî hükümetin gücünü yerleştirmeye çalışan, ancak ayan denilen zümrelerin bir güç odağı haline gelmesini önleyemeyen I. Mahmud. 1153te (1740) bir adâlet-nâme neşrederek halkı gerek bunların gerekse taşradaki idarecilerin zulüm ve baskılarından korumak istemiştir. Döneminde önemli bir malî buhran yaşanmamıştır. O zamana kadar hicrî takvime göre yapılan malî ödemelerin şemsî takvime göre yapılması uygulaması başlatılarak devletin uğradığı zararlar önlenmek istenmiştir. Saltanatı boyunca altın, gümüş ve bakır paralar kestiren padişah Anadolu ve Rumeli'de para kesimini yasaklamış, sadece merkeze uzak Mısır'da, Kuzey Afrika eyaletlerinde, Bağdat ve Tiflis'te buna izin vermiştir.Osmanlı Devleti'ne son parlak dönemini yaşatan ve haleflerine uzun bir barış devri bırakan 1. Mahmud, 27 Safer 1168'de (13 Aralık 1754) cuma namazından dönerken Topkapı Sarayı'nın Demirkapı girişinde vefat etti. Nuruosmaniye Camii'nin yanında hazırlattığı türbesine defnedilme-yip halefi III. Osman'ın iradesiyle Yenica-mi yanındaki Valide Turhan Sultan Tür-besi'nde babası II. Mustafa'nın yanına gömüldü. I. Mahmud dış ve iç meselelerde denge politikası izlemiş, dahildeki huzursuzlukları sık sadrazam değiştirmekle önlemeye çalışırken dış politikada başarılı anlaşmalara imza atmıştır. Onun ülke meseleleriyle yakından ilgilendiği, Dîvân-ı Hümâyun toplantılarına katılarak halkın dertlerini dinlediği, cirit, at yarışı, yüzme sporlarından ve özellikle mehtap seyrinden hoşlandığı belirtilir. Kaynaklarda dindar, zeki, bilgili, yumuşak huylu, hamiyetli, barış sever, âdil ve vakur bir padişah olarak vasıflandırılan I. Mahmud, "Seb-katî" mahlasıyla şiirler yazmış, mûsikiyle uğraşmış ve bir kısmı günümüze ulaşan besteler yapmış muhtemelen tanburî bir sazendedir. Başta lâle olmak üzere çiçekleri çok sevdiği ve satranç meraklısı olduğu nakledilir.295

İstanbul-Edirne arasındaki mîrîye ait bütün kasırları tamir ettiren 296 özellikle de İstanbul'un imarı İçin çalışan ve çağdaş tarihçiler tarafından "muammir-i bilâd" olarak nitelenen I. Mahmud, Lâle Devri'nde başlayan imar faaliyetlerini daha bilinçli şekilde sürdürmüştür. Nuruosmaniye Külliyesi'nin inşasını başlatmış, fakat burası halefi III. Osman zamanında bittiği için onun adıyla anılmıştır. Orta Kapısı'm onarttığı Yeni Saray'ın sahilinde inşa ettirdiği Topkapı Sahilsarayfnın adı zamanla bütün saraya teşmil edilmiştir. Ayrıca Topkapı Sara-yı'ndaki Hazine Dairesi'nden başka Elçi Hazinesi'ni yaptırmış, Beşiktaş Sahilsarayı ile Yalı Köşkü'nü ilâve köşkler ve bahçelerle genişletmiştir. Bunların dışında Yıldız Dede, Tulumbacılar Odası ve Defterdar Kapısı mescidleriyle Rumelihisarı'n-da Hacı Kemâleddin (İskele), Beşiktaş'ta Arap İskelesi, Üsküdar'da Sultan Mahmud ve Kandilli camileri gibi birçok mabedin banisi olan I. Mahmud, Beyazıt Camii'nin kubbesiyle Beylerbeyi'ndeki camiyi tamir ettirmiş, günümüzde Yeraltı Camii olarak anılan Kurşunlu Mahzen'i mâbed haline getirip 297 buradaki sahabe mezarlarını caminin içine aldırmıştır. I. Mahmud'un tuğralı kitabesi caminin kapısı üstünde bulunmaktadır. İstanbul'un Özellikle Galata ve Beyoğlu yakasının su meselesine el atmış, yaptırdığı bentlerde toplanan suları Tophane'de tamamlattığı meydan çeşmesiyle 298 Azapkapf daki Sâliha Sultan Çeşme-si'ne, Kasımpaşa, Tepebaşı, Galata ve Beşiktaş semtlerindeki 10O'den fazla çeşmeye dağıtmıştır. İnşa ettirdiği su mak-seminden dolayı ünlü "Taksim" adı onun zamanından beri kullanılmaktadır. Tophane sahillerinin doldurularak meydanın genişletilmesi, Tersane deposu ve yanındaki çöp mahzeninin yenilenmesi de bu padişah zamanında olmuştur.I. Mahmud Ayasofya, Fâtih ve Süley-maniye camileriyle Galata Sarayı'nda kütüphaneler yaptırarak giderleri İçin vldin ve Semendire'de köyler vakfetmiş, taşradan toplattığı değerli yazmalarla sarayda âtıl vaziyette duran eserleri buralara koydurmuştur. Galata Sarayı Mektebi'ni âdeta yeniden kurarak ve dershane açtırarak sık sık ziyaret etmiştir. Fâtih Camii yanında açtığı dershanede özellikle Şa-hîh-i Buhâri okutulmasına özen göstermiştir. İstanbul dışında Belgrad ve Vidin'-de kütüphaneler yaptırıp buralara değerli kitaplar göndermiştir. Topkapı Sarayı'nda III. Ahmed'in kurduğu kütüphane içinde Revan Köşkü bölümünü açtırmış, buraya kitaplar vakfetmiştir. Onun bu kültürel faaliyetlerine devrin devlet ricali de katılmış, böylece İstanbul âdeta kütüphanelerle süslenmiştir. Bunlardan Âşir Efendi ve Reîsülküttâb Mustafa Efendi'nin kütüphaneleri Süleymaniye Kütüphanesi içerisinde, Atıf Efendi'ninki müstakil binasında faaliyetini sürdürmektedir 299 Bu arada Ayasofya Külliyesi'nde sıbyan mektebini ve Beşiktaş'ta Bayıldım Kasrı'nı inşa ettirmiştir. Yûşâ tepesindeki 292 a.g.e., M/A, s. 35293 Ahmet Refik, s. 159-160,164-165294 Şem'dânîzâde, I, 175295 a.g.e.,], 178296 Ahmet Refik, s. i 37297 Vâsıf, I, 12-13298 İzzî, s. 213299 Erünsal, s. 83 vd

Tokat Köşkü'nü Hümâyunâbâd adıyla yeniden yaptıran Sultan Mahmud Kanlıca'daki Mih-râbâd Kasn'nın da bânisidir. Ayasofya Kü-tüphanesi'ne gelir sağlamak amacıyla günümüzde de faaliyetini sürdüren Cağa-loğiu Hamamı'nı inşa ettiren, civarına vakıf evler yaptırarak iskâna açan ve bir mahalle haline getiren, Sultanahmet'te Ça-talçeşme'deki defterdarlık binasını onartan da odur. Topkapı Sarayı'nda Mukaddes Emanetler Dairesi'nde bulunan ka-dem-i şerifi Eyüp Sultan Türbesi'nin kıble tarafında mermerden yaptırdığı yirmi gözlü bir kemer içine koydurarak halkın ziyaretine açmıştır.300 Çok sevdiği Kandilli'yi de imar edip Nevâ-bâd adını veren ve iskâna açan, Kahire'-de bir külliye yaptıran I. Mahmud'un İstanbul dışında daha birçok hayır eseri bulunmaktadır. 1736'da Rus tahribatına uğrayan Bahçesaray'daki Han Sarayı, camisi ve kütüphanesinin tamiri için gerekli malzeme onun tarafından gönderilmiştir.

Bibliyografya :

BA, MD, nr. 138-157; BA.AIİ Emîrî, nr. 267, 8705, 14440, 14469, 15120; BA.Cevdet-Maarif, nr. 2482; BA. Cevdet-Hariciye, nr. 7844, 7897; BA. Cevdet-Dahiliye, nr. 5071;BA, Cevdet-Sa-ray, nr. 5934; TSMA, nr. D. 2274; Osman/r İmparatorluğu ile Lehistan (Polonya) Arasındaki Münasebetlerle ilgili Tarihi Belgeler (der. Nigâr Anafarta), İstanbul, ts., s. 23, 24, 25, 26-27, 31; Anonim Osmanlı Tarihi {nşr. AbdülkadirÖzcan], Ankara 2000, s. 146, 183, 207; Silâhdar, Nus-retnâme, II, 220; Râşid, Târih, I!, 369, 529-530; DestârîSâlih Târihi(nşr. Bekir Sıtkı Baykal), Ankara 1962, s. 18-19, ayrıca bk. tür.yer.; 1730 Patrona İhtilâli Hakkında Bir Eser: Abdi Tarihi (nşr. Faik Reşit Unat|, Ankara 1943, s. 49, 54-58; Şeyhî, Vekâyiu'l-fuzalâ, 1!, 214, 312; Ömer Efendi, Ahuâi-i Gazauâl der Diyâr-t Bosna, İstanbul 1293, tür.yer.; De Crouzenac, Hİstoire de la derniere reuolution arriuee dans t'Empi-re ottoman, Paris 1740, tür.yer.; Mustafa Hattî Efendi, Viyana Sefârelnâmesi (nşr. Ali ibrahim Savaş), Ankara 1999, tür.yer.; Mehmed Emnî Beyefendi, RusyaSefaretnamesUnşr. MünirAk-tepe], Ankara 1974, tür.yer.; Ebû Sehl Numan Efendi, Tedbîrât-ı Pesendtde{nşr. Ali İbrahim Savaş], Ankara 1999, tür.yer.; Koca Râgıb Mehmed Paşa, Tahkik ue Teufîk {haz. Ahmet Zeki izgöer), İstanbul 2003, tür.yer.; a.mlf., Fethiyye-i Bel-grad, İÜ Ktp., TY, nr. 2021, tür.yer.; Subhî, 7a-rih, tür.yer.; İzzî, Târih, İstanbul 1199, tür.yer.; Hâkim, Târih, İstanbul Arkeoloji Müzesi Ktp., nr. 483, tür.yer.; M. L. Shay, The Ottoman Empire from I720 to 1734 as Reuealed in Despalches of the Venetian Baili, urbana 1944, tür.yer.; Ayvansarâyî. Hadîkatü'l-cevâmi', I, 12, 204; II, 33,61, 152, 166;a.mlf., Vefeyât-ı Selâtîn,s. 7; Şem'dânîzâde. Müri't-tevânh (Aktepe), !, 26, 175, 178; !I/A, s. 5-6, 31-32, 35; Vâsıf. Târih, Bulak 1243, 1, 9 vd., 12-13, 21, 22, 32, 33-35; Hammer, Büyük Osmanlı Tarihi (trc. Vecdi Bürünl, İstanbul 1991, V][, 37-6 vd.; VII], 7-172; Tayyarzâde Atâ Bey, Târih, İstanbul 1293, IV, 67 vd.; A. Vandal. üneambas-sade française en orient sous Louis XV, Paris 1887, tür.yer.; Ahmed Refik [Altınay], Hicri On İkinci Asırda İstanbul Hayatı (İstanbul 1930), İstanbul 1988, s. 77, 110-112, 137, 142-148, 154-155, 157,159-160,164-165,168-169,172, 175, 178, 181; Danişmend, Kronoloji2, IV, 20-35; Uzunçarşılı, Osman/ı Tarihi, İV/1, s. 210-234, 250-313, 318-319, 320-321, 323-337; İV/ 2, s. 19,67, 153-154; Münir Aktepe. Patrona İsyanı, İstanbul 1958, tür.yer.; a.mlf.. "Nâdir Şah'ın Osmanlı Padişahı t. Mahmud'a Gönderdiği Taht-ı T^vus Hakkında", TD, sy. 28-29 (1975), s. 113-122; a.mlf., "Mahmud I", İA, VII, 158-165; a.mlf.. "Mahmud 1". £^[Fr.), VI, 53-56; Faik Reşit Unat, Osmancı Sefirleri ue Sefa-retnâmeleri (nşr. Bekir Sıtkı Baykal), Ankara 1968, s. 65-97; Artuk. islâm'ı Sikkeler Katalogu, II, 632-643; Çağatay Uluçay, Harem II, Ankara 1971, s. 20, 125-126; a.mlf.. Padişahların Kadınları ue Kızları, Ankara 1980, s. 95-96; Ali Djafar Pour, Nâdir Şah Deurmde Osmanlı-İran Münasebetleri (doktora tezi, 1977), İÜ Ed. Fak., s. 74 vd.; Erünsal. Türk Kütüphaneleri Tarihi II, s. 83-100;AbdülkadİrBalgalmış, "Atıf Efendi", DİA, IV, 60. Abdülkadir Özcan

MAHMUD II 301

MAHMUD II

(ö. 1255/1839) Osmanlı padişahı (1808-1839).13 Ramazan 1199'da (20 Temmuz 1785) doğdu. I. Abdülhamid'in oğludur. Annesi Nakşidil Sultan'ın Fransız asıllı olduğu iddiası doğru değildir. Adlî mahlası doğumuyla birlikte verilmiştir. Ayrıca "büyük" sıfatıyla da anılır. Amcası III. Selim'İn tahttan indirilmesi (29 Mayıs 1807), ağabeyi IV. Mustafa'nın cülusu ve bunun da Alemdar Mustafa Paşa tarafından hal'i üzerine 4 Cemâziyelâhir 1223'te (28 Temmuz 1808) padişah oldu. III. Selim'in katli sırasında ölümden dönmüş olarak darbeler ve karşı darbelerle başlayan saltanatı aynı yoğunlukta devam etti. Yeniçeri isyanları, merkezî idareyi zaafa uğratan zorba idareciler ve ayanların te'dibi, Sırp ve Yunan milliyetçi ayaklanmaları, İran ve Rus savaşları ve özellikle Mısır Valisi Meh-med Ali Paşa'nın isyanı devrini tamamen işgal eden önemli gelişmeler arasındadır. Bütün bunların içinde devletin yeniden yapılanmasıyla ilgili hayatî Önem ve zaruret arzeden köklü ıslahatların sürdürülmesi saltanat döneminin belirgin özelliğini oluşturur.Saltanatının Yeniçeri Ocağı'nın kaldırılmasına kadar (1826) geçen ilk devresi bu ocağın adını öne çıkartmış

300 Şem'dânîzâde, 1,26301 bk. Mahmud Nâsırüddin

olarak bütünleşen, menfaatini geleneksel düzenin korunmasında gören, ağırlıklı olarak askerî ve ilmiye sınıfı tarafından temsil edilen, Anadolu ve Rumeli'deki ayanlar tarafından desteklenen ıslahat karşıtı cephenin tahakkümü altında geçti. Alemdar Mustafa Paşa'nın dört ay kadar süren sadâretinde meydana getirilen sened-i ittifak âyanlık kurumunu meşrulaştırmayı amaçlamakla beraber bu girişim, merkezî hükümet karşısında ayanların yekpare bir cephe teşkil etmeleri aşamasına gelememiş olduğundan sonuçsuz kaldı. Bunlara karşı girişilen uzun soluklu mücadele, giderek Tepedelenli Ali Paşa gibi güçlü ayanların da ortadan kaldırılması aşamasına ulaştı ve 1832 yılına gelindiğinde devletin Avrupa ve Anadolu yakası bunlardan büyük ölçüde temizlendi.İç ve Dış Gelişmeler. II. Mahmud tahta çıktığında Avrupa'da Fransa'ya karşı verilen mücadele devam etmekteydi ve Osmanlı Devleti. Fransa yanlısı siyasete dönülmek zorunda kalınmış olmasından ötürü Rusya ve İngiltere ile savaş halindeydi (1806). İngiltere ile savaş Kal'a-i Sultâniy-ye Antlaşması'yla (9 Ocak 1809) sona ermiş olmakla birlikte Rus savaşı Bükreş Antlaşmasi'na kadar devam etti (28 Mayıs 1812). Bu barışla Besarabya'nın kaybı söz konusu olmuş, Ruslar'a önemli bazı haklar tanınmış, Memleketeyn tahliye edilmiş, Kafkaslar'daki Rus ilerlemesi tanınmış ve özellikle Sırplar'a özerklik verilmesi kaçınılmaz olmuştu. Bununla beraber Napolyon'un Moskova seferine çıkması (18]2),Avrupa'daki nihaî hesaplaşma ve Viyana Kongresi'yle başlayan yeniden yapılanmanın getirdiği meşguliyet, bu antlaşmanın Sırplar'Ia ilgili maddelerinin bir süre için uygulanmasının askıya alınmasına imkân verdi. Ancak Rusya'nın daha sonra bu meseleyi tekrar gündeme getirmesi Sırplar'a fiilen Özerklik veril -mesini zaruri kıldı (1817).1821'de başlayan Rum isyanı kısa zamanda bastınlamamış olmasından ötürü devletler arası bir mesele haline geldi. İsyan Avrupa'da Türk aleyhtarlığını aşırı derecede körükledi. Kavalali Mehmed Ali Paşa'nın kuvvetlerinin başarılı harekâtı ve isyanın bastırılması aşamasına gelinmesi dış müdahaleyi hızlandırdı. Navarin'de demir atmış olan Osmanlı-Mısır donanması âni bir baskınla yakıldı (20 Ekim 1827), Fransızlar Mora'ya asker çıkardı. Akkirman Antlaşması'yla (7 Ekim 1826) iki devlet arasında sürüncemede kalan meseleleri kendi isteği doğrultusunda çözmüş ve Önemli haklar elde etmiş olmasına rağmen Rusya, Rum meselesini bahane ederek savaş açtı. Rus kuvvetleri Edirne'ye kadar geldi ve burada yapılan barış neticesinde (14 Ağustos 1829) Mora'yı ve bazı adaları içine alan Atina merkezli küçük bir Yunan devletinin kurulmasının yolu açıldı. Bu krizde II. Mahmud sert ve kararlı bir tutum sergilemiş, büyük devletlerin, Mora'daki bütün müslümanları katlederek soy kırımına uğratmış olan Rumlar lehinde yapmış oldukları müdahaleleri son ana kadar kabul etmeye yanaşmamıştır.Sırbistan'ın özerkliğe kavuşmasından sonra bağımsız bir Yunan Devleti'nin kurulması, Balkanlardaki diğer hıristiyan halklar üzerinde Örnek alınacak bir etki oluşturdu ve yükselmekte olan milliyetçilik akımlarına hız kazandırdı. Ayaklanma metbû devletle çatışmalara girişme, Avrupa'nın hıristiyan dayanışmasını tahrik ederek müslüman -Türkler'e karşı duyulan ön yargılan devreye sokma ve büyük devletlerin müdahalesiyle bağımsızlığa erişme, ileriki yıllarda takip edilecek başarı vaad eden bir yol olarak ortaya çıktı. 1830'da Cezayir'in Fransızlar tarafından işgali ise dağılma ve parçalanmanın sömürgeci-emperyalist cepheden gelen tehlikesini gözler önüne serdi.II. Mahmud'un Mısır Valisi Mehmed Ali Paşa ile giriştiği mücadele, parçalanma tehdidinin doğudan ve bir müslüman güç tarafından gelmesi açısından ayrı bir önem arzeder ve yalnızca saltanatını sarsmakla kalmaz, bir hanedan değişikliği tehlikesini de ciddi olarak gündeme getirir. Mücadelenin Avrupa devletlerinin müdahalesine yol açması Mısır meselesiyle birlikte Boğazlar meselesinin de ortaya çıkmasına sebep oldu. Mısır kuvvetlerinin muzaffer bir şekilde Konya'ya kadar ilerlemesi, burada yapılan savaşta Sadrazam Reşid Mehmed Paşa kumanda-sındaki Osmanlı ordusunu yenmesi (21 Aralık 1832) ve sadrazamı esir almış olarak Kütahya'ya kadar gelmesi (2 Şubat 1833) II. Mahmud'un karşılaştığı en büyük tehlikelerden birini teşkil etti. Osmanlı Devleti'nin Mehmed Ali'nin eline geçebileceği ve devletin Mısır'daki reformlar doğrultusunda yeniden yapılanarak kuvvetlenebileceği ihtimalinden hareketle, zayıf bir komşunun varlığını muhafaza etmeyi kendi çıkarları açısından daha hayırlı gören Rusya'nın yardıma koşması için özel bir davette bulunulmasına pek fazla gerek kalmadı; Rus kara ve deniz kuvvetleri Beykoz'a geldi (Şubat 1833). Neticede Kütahya'da varılan uzlaşmayla II. Mahmud. 15l6ve 15l7fetihle-riyle elde edilmiş topraklan Mehmed Ali idaresine bırakmak zorunda kaldı. Rusya ile de Hünkâr İskelesi'nde bir ittifak antlaşması akdederek (8 Temmuz 1833) bu devlete Boğazlar üzerinde önemli haklar ve diğer Avrupa devletleri karşısında üstünlük tanıdı. Rusya'nın işe karışmasıyla bir Avrupa meselesi haline gelen Mısır krizinin birinci safhası böylece kapanırken Boğazlar'daki Rus üstünlüğü Avrupa'da infiale yol açtı. Münchengrâtz'de bir araya gelen (Eylül 1833) Avusturya ve Rus hükümdarlarının, ileride meydana gelecek yeni bir mücadelede Mehmed Ali'nin tekrar muzaffer olması ihtimalinden hareketle onun Anadolu'yu da elde ederek Osmanlı tahtına geçmesi, ancak hâkimiyetini Avrupa'daki topraklara teşmil etmesine izin verilmemesi ve burada müstakil hıristiyan devletler kurulması hususunda mutabık kalmış olmaları, gelişmelerin II. Mahmud için arzettiği tehlike boyutunu gözler önüne serer. Her iki tarafın giriştiği uzun hazırlıklardan sonra 24 Haziran 1839'da Nizip'te meydana gelen son hesaplaşma Osmanlı kuvvetlerinin tekrar yenilmesiyle sonuçlandı ve Anadolu kapıları Mısır kuvvetlerine yeniden açıldı. Mısır ve buna bağlı olarak Boğazlar meselesi, bu defa baştan beri her yönüyle Fransa taraf ından desteklenmekte olan Mehmed Ali'ye karşı Osmanlı Devletiyle dayanışma içine girecek olan İngiltere'nin silâhlı müdahalesi sayesinde halledildi. Mehmed Ali sıkı şartlara bağlandı ve

verasetle Mısır valiliğini elde etmiş olmakla yetinmek zorunda bırakıldı (1840). Boğazlar meselesi devletlerarası bir konuma sokulmuş olarak çözüme kavuşturuldu (1841).Islahatlar. İç ve dış tehditler girişilen ıslahatlar için önemli bir tahrik unsuru olmuştur. Dönemin çağdaş devletleri için kaçınılmaz bir zaruret olan merkezî idarenin üstün otoritesinin sağlanması hususu, memleket içindeki çeşitli isimlerle anılan zorba idarecilerin ortadan kaldırılması mücadelesini gerekli kıldı. Mehmed Ali örneği bu girişimin başarısız kalan tek istisnası olmakla beraber II. Mahmud. kendinden önceki dönemlerde olmayacak derecelerde Osmanlı toprakları üzerinde merkezî otoritenin ağırlığını hissettirmeyi başardı. Avrupaî anlamda çağdaş bir devlet yapısını meydana getirmekle ilgili olarak girişilen ıslahatların dönüm noktasını, geleneksel yapının taraftarlığının ve yenilenmenin karşısında olmanın genel simgesi haline gelmiş olan yeniçerilik zihniye-tinin ve bunun müşahhas varlığını teşkil eden Yeniçeri Ocağı'nın ortadan kaldırılması oluşturdu. Tahta çıktığı andan itibaren düşündüğü bu konuyu II. Mahmud, ince hesapların yapılmasını ve dengelerin gözetilmesini gerektiren hassas bir mesele olarak ele aldı. III. Selim dönemi gelişmelerinden gerekli dersleri çıkarmış, Özellikle asker ve ulemâ ittifakının bertaraf edilmesini hedefleyen tedbirleri almış olarak faaliyete geçti. Önde gelen ulemâ ıslahatın gerekliliğine inandırıldı. Başta şeyhülislâmlık makamı olmak üzere bu inanış içinde olanları çevresinde topladı, daha alt düzeydeki ulemânın taltifine ve hoş tutulmasına çalıştı, böylece bu önemli kesim kontrol altına alınmış oldu. Matbaada basılan kitapların sözlüklerden, Arapça dil bilgisinden, dinî eserlerden, dönemin önemli ve İslâmî safiyete dönüş ve her türlü kötü uygulamanın karşısında olarak âdil bir sistem söyleminde bulunan ve teceddüt istikametinin etkili bir akımı olan Nakşibendî tarikatıyla ilgili eserlere kadar çeşitlilik arzetmesi II. Mah-mud'un amacı açısından dikkat çekicidir.302 Ordunun önde gelen makamlarına yaptığı tayinlerde de bu anlamda özen gösterdi ve önlemlerini almış olarak son darbeyi vurmak üzere uygun fırsatın çıkmasını bekledi.Yunan ayaklanmasının ve bununla bağlantılı olarak dış tehditlerin had safhada olduğu bir sırada Yeniçeri Ocağı'nın imhasına kalkışılmış olması zamansız ve İzaha muhtaç bir girişim olarak görünmekle beraber bu karar, II. Mahmud'un gelişmeleri ne kadar iyi takip ettiğinin ve en uygun zamanı ne kadar isabetle seçmiş bulunduğunun bir göstergesidir. Çağdaş usullere göre eğitilmiş nizamlı Mısır kuvvetlerinin her türlü disiplin ve eğitimden yoksun Osmanlı güçlerinin yıllardır bas-tıramadığı isyanı kısa bir zaman içinde kontrol altına alması, özellikle İstanbul'daki kamuoyu üzerinde önemli bir psikolojik etki yaratmıştı. Eğitimli Mısır kuvvetlerinin başarısı, III. Selim'in itibarını iade ve reformlar konusundaki haklılığını teslim eden bir gelişme olarak algılandı ve tedbirlerini almış olarak bekleyen II. Mahmud böylece senelerdir kolladığı fırsatı yakalamış oldu. Onun, vaktiyle Alemdar Mustafa Paşa zamanında denenen ve yeniçerilerin hışmına uğrayan Sekbân-ı Cedîd uygulaması örneğinde olduğu gibi, yine aynı tepkinin gösterileceğini bile bile Eşkinci Ocağı adı altında çağdaş usullerle eğitilecek yeni bir askerî teşkilât kurma denemesi (29 Mayıs 1826) tasarladığı tuzağın sadece bir parçasını teşkil etti. Hatta bazı tertiplerle, bu arada meselâ eşkinci askerlerinin 11 Haziran'da Avrupa tarzında üniformalar giymiş olarak tâlimlere başlayacaklarının ilanıyla bunları âdeta açıkça ayaklanmaya yöneltti.303

İmhalarına yol açacak olan son yeniçeri isyanının (15 Haziran 1826) tesadüfi bir ayaklanma olmadığı ve artık vaktin geldiğine inanan II. Mahmud'un bir eseri olduğuna şüphe yoktur.Yeniçeri Ocağı'nın ilgası, II. Mahmud devrinin on üç yıl süren son dönemine damgasını vuran reformların önünü açtı. Eskiyi ve yeniyi yan yana yaşatmak zorunda kalan Nizâm-ı Cedîd devri reformlarının aksine bu yeni dönemde eski düzene ve kurumlarına herhangi bir hayat hakkı tanınmadı. Çağdaş bir ordunun teşkili öncelikli bir mesele olarak ele alındı. Ordunun finansmanı özellikle vakıf zenginliklerinin rasyonel bir tarzda kullanımı ile gerçekleştirilmeye çalışıldı ve bu amaçla Evkâf-ı Hümâyun Nezâreti kuruldu (1826), bütün vakıf zenginlikleri bu nezâretin İdaresinde toplandı. Böylece mevcut kötü uygulama ve İstismara bir son verilmek istendi. İL Mahmud uygulamayı oldukça katı bir şekilde sürdürdü. Birçok caminin el konulmuş olan mevcut vakıf gelirlerine rağmen tamirleri geciktirildi ve hizmetlileri yetersiz maaşlara bağlandı. Yeniçerilik zihniyetini temsil etmelerinden ötürü Bektaşî tarikatının kovuşturulması, özellikle İstanbul'da kadîm olmayan tekkelerinin yıkılması ve önde gelen tarikat mensuplarının idamı veya sürgüne gönderilmesi, mevcut tekkelerin rejimin yanında yer alan Nakşibendî tarikatına devredilmesi gibi sert uygulamalar yanında yeni düzeni desteklemeleri beklentisiyle bazı tarikat şeyhlerine para yardımında bulunuldu.304 Bu anlamda II. Mahmud, kamuoyunu yanına çekmeyi önemseyen bir siyaset takip eden ve bu amaçla basından istifade eden ilk padişah olmuştur. 1831'de İstanbul'da çıkmaya başlayan ve imparatorlukta geçerli diğer başlıca dillerde de nüshalar yayımlayan Takvîm-i Vekâyi' gazetesinde reformlarla ilgili haberlere yer verilerek kamu oyunun kazanılmasına çalışıldı. Padişahın kendisini halkla kaynaştıran seyahatlerinin, huzur ve güvenin sağlanmasını temin etmek üzere alınan inzibatî tedbirlerin, yiyecek fiyatlarının sabit tutulması ve belirlenmesiyle ilgili fiyat listelerinin neşrinin veya meselâ cami imamlarına yapılan maaş zammının gazetede duyurulması yanında Yeniçeri Ocağı'nın kaldı-rılmasındaki haklılığı ve zarureti dile getiren, başta Üss-i Zafer olmak üzere Ne-tîcetü'l-veküyi', Gülzâr-ı Fütuhat gibi eserlerin kaleme alınmış olması II. Mahmud'un bu anlamda propaganda amacı taşıyan yaklaşimlarındandır,

302 Beydilli, Türk Bilim ue Matbaacılık Tarihinde Mühendishane, s. 256, 258303 Ros-en. I, 11304 Beydilli, Osmanlı Döneminde İmamlar, s. 39 vd

örnek alınan Avrupa'nın dışında kalan başka bir medeniyet ve kültür dünyasına mensup olan milletler gibi meselâ Büyük Petro devri Rusya'sında olduğu üzere-reformların ilk izlenimde geniş halk kitleleri üzerinde psikolojik etki sağlayan şeklî tedbirlere II. Mahmud da başvurdu. Kendisinin kılık kıyafetle ilgili düzenlemeleri bu anlamdadır. Etek ve sakal boyutlarını belirleyen ve şehirlerin giriş kapılarına, talep edilen ölçüleri gösteren suretler asmış olarak uygulamayı kapılarda beklemekte olan makasçılara havale eden Petro örneğinde olmasa bile, bıyıkların uzunluğunun kaş genişliğini aşmaması ve sakalların çeneden aşağıya ancak iki parmak kadar sarkması gerektiği tesbit edildi. Din âlimi ve din görevlileri özel kıyafetlerini muhafaza etmekle beraber devlet hizmetinde yer alacak mülkî idare elemanları için Avrupaî bir kıyafet olarak ceket ve pantolon öngörüldü ve fes giyilmesi kabul edilerek geleneksel kıyafetlerden vazgeçildi. Askerler için benimsenen ve 111. Selim zamanından beri bilinen üniformanın kabulünün ise müslüman Mısır'daki uygulamanın da gösterdiği gibi askerî anlamda görülen çağdaş hizmet ve alınan silâhlı eğitimle ilgili teknik bir zorunluluk olduğu açıktır. Çağdaş eğitimin ve savaşların eski geleneksel kıyafetler içinde yapılması söz konusu olamayacağı gibi, yeni orduların haberleşme ve savaş taktik ve hilelerinin uyarma vasıtası olan trampet ve borazanın da yerleşmesi kaçınılmaz olduğundan 305 eski dönemi hatırlatması sakıncası yanında mehterhaneye bu bağlamda da artık yer kalmamıştı. Böylece bu müessese ortadan kaldırıldı. Babıâli mehterhanları odacı, mehterbaşı başodacı yapılarak bunların mağdur olmaları önlendi. Avrupaî kıyafeti içinde Rus çarından, Avusturya imparatoru veya Prusya kralından görünüş itibariyle başındaki fes istisna edilirse artık hiçbir farkı kalmayan, resimlerini devlet daire lerine, yurt dışındaki elçiliklerine astıran ve mehter müziği yerine acemice çalınan opera parçalarının bozuk tonlarıyla cuma selâmlıklarında dehşet saçan II. Mah-mud'a Petro'ya "deli" diyen halkı gibi "gâvur padişah" denilmiş olması, milletlerin mukadderatını değiştiren büyük müced-ditlerin ortak kaderi olsa gerektir.II. Mahmud'un eski Türk süvariliğini zayıflattığı, bu bağlamda Türk eyerlerini ortadan kaldırarak yerlerine İngiliz tarzında düz Avrupa eyerlerini aldığı ve Türk süvarilerinin bunların üstünde eski maharetlerini gösteremedikleriyle ilgili tenkitler ise anlamsızdır. Avrupa süvari birliklerinin örnek alınması, bunların eğitimleri ve uzun çizmeli donanımlarına uygun sarkık üzengileri ve düz eyerlerinin, dolayısıyla eğri Türk kılıçları yerine düz ve uzun Avrupa kılıçlarının kabulü söz konusu olduğundan bu yönde yapılan eleştiriler 306 işin teknik za-ruretini kavramaktan uzak yüzeysel gözlemlerin ve duygusal yaklaşımların bir sonucudur.II. Mahmud, saray ve hükümet teşkilât ve teşrifat usullerinde de önemli dğişiklikler yapmıştır. Uzun zamandır sürekli oturulmayan Topkapı Sarayı'ndaki vazifeliler dağıtıldı. Eski teşrifat büyük ölçüde terkedildi. Padişah ağırlıklı olarak Beşiktaş'taki ahşap sahilsarayda kaldı. Gözlemcilerin tesbitleri doğrultusunda buradaki teşrifat ve gündelik hayatı sade ve gösterişten uzaktı. Burada huzura alınan Moltke veya Beylerbeyi sahilsaraym-da huzura çıkan Mülbach gibi Prusya zabitlerinin ifadesiyle Hamburglu zengin bir tacirin malikânesi buralardan daha gös-terişli bir şekilde döşenmişti. Bu ise Rus-lar'ın Edirne'ye kadar ilerleyecekleri 1828-1829 savaşı esnasında, bir yıldan fazla bir zaman için sade bir albay rütbesini almış olarak askerî üniformasıyla Rami Kışla-sı'nda yatıp kalkan II. Mahmud'un sağlam ve sert karakterine uygun bir yaşam biçimiydi.Hükümet işlerinin yeniden düzenlenmesi ve merkezîleşmenin ihtiyaçları için yeni idarî organlar ihdas edildi. Divan işlevini kaybetmiş olduğundan bağımsız iş görebilecek nazırlıkların kurulması ve birtakım meclislerin oluşturulması gereği ortaya çıktı. II. Mahmud, Avrupa kabine usulüne yaklaşacak bir sistemi denedi. Hariciye, Dahiliye, Maliye, Evkaf nezâretleri ve nazırlıkları gibi yeni isimleriyle mülkî idareyi çağdaş bir işleve büründür-dü. Nazırlardan birinin başvekil unvanıyla hükümet işlerini organize etmesiyle sadrazamlık makamı devrinin sonunda bir süre için tarihe karıştı (1838). Dağılan divan ve mutlak salâhiyeti haiz sadrazamlık makamının giderek ikinci plana atılması II. Mahmud'un reformları bizzat takip etmek istemesindeki azmini ifade eder. Bu anlamda reformların icrasını genelde Nizâm-ı Cedîd ricaline havale etmiş olan amcasının hatasını tekrarlamamış olduğu açıktır. Üyeleri mülkî ve askerî rical ve ulemânın Önde gelenlerinden oluşan çeşitli meclisler 307 matbuat, takvimhâne, karantina, posta gibi nazırlıklar (müdürlükler), örneklemesi Avrupa'da olan ve gittikçe yoğunlaşan devlet işlerinin üstesinden gelinmesinin çağdaş bir çaresinden başka bir şey olmayan, ancak II. Mahmud devri uygulamalarına has kurumlardır.Eğitim, bilhassa çağdaş devlete hizmet verebilecek düzeyde eğitilmiş insan kaynağındaki zafiyet, II. Mahmud'un eksikliğini en fazla duyduğu ve acilen gidermeye çalıştığı bir konu olmuştur. 1821 Rum isyanında idam edilen veya görevlerine son verilen Dîvân-ı Hümâyun ve donanmadaki Rum tercümanların yerine müs-lümanlardan lisan bilenlerin tedarikinde yaşanan zorluk, XIX. yüzyılın ilk çeyreği sonunda üç kıtada hâlâ geniş topraklan bulunan bir imparatorluk için fevkalâde acı bir tecrübe olmuş olmalıdır. II. Mahmud dönemin hâkim dili olan Fransızca'nın öğrenilmesini Mustafa Reşid Paşa örneğinde olduğu gibi bizzat teşvik etti ve bunun için Babıâli'de bir tercüme odası açtırdı. Yurt dışına ilk defa olmak üzere öğrenci gönderdi ve bunların içinde yabancı dili ilerletenleri takip ederek ödüllendirdi. Kendisi yabancı dil bilmemekle beraber bu eksikliğin çocuklarında devam etmesini istemediği kesindir. Mühendis-hâne, Harbiye ve yeni açılan Tıphâne gibi kurumlarda Fransızca eğitim dili olarak ağırlık kazandı. 1820'lerden itibaren ihmal edilmiş olarak gayri müslim kâtipler elinde muattal kalan

305 Beydilli, İlmî Araştırmalar, sy. 8 11999], s. 36306 Slade, II, 210-211307 Dâr-ı Şûrâ-yi Bâbıâlî, Dâr-ı Şûrâ-yı Askerî, Meclis-i Vâlâ-yı Ah-kâm-ı Adliyye, Meclis-i Has, Meclis-i Vükelâ, Meclis-i Umûr-ı Sıhhiyye

yurt dışındaki elçilikler yeniden işlerlik kazandı ve müslüman elçiler tayiniyle dil öğrenmek üzere gençlerin yetişmesine vesile olundu. Yabancı dil bilenlere karşı duyduğu hayranlığına, huzurunda imparatorun itimatnamesini takdim ederek (15 Ekim 1822) güzel bir Türkçe ile nutkunu irat eden Avusturya elçisi Baron von Ottenfels'ten bunu özellikle rica etmiş olması ve protokol dışına çıkarak onunla Türkçe konuşması bir delildir.308

1838'-de rüşdiye mekteplerinin açılması plan-Iandıysa da hayata geçirilemedi. Mekteb-i Maârif-i Adliyye ve Mekteb-i Ulûm-i Ede-biyye adlarıyla açılan iki okul genelde memur ihtiyacını karşılayacak eğitim kurumları olarak düşünüldü, ancak geleneksel ders programlarıyla fazla başarı kaydetmeleri mümkün olmadı.II. Mahmud mülkî idarede hizmet vermekte olan memurların yeni bir düzene sokulmasını, hiyerarşikyapılarının. haiz oldukları rütbe ve kademelerinin belirlenmesini sağladı; kötü bir uygulama olarak eskiden beri şikâyet konusu olan müsadere usulünü kaldırdı. Müsâderât ve Mah-lûlât kalemlerinin kapatılması, sürülmüş veya idam edilmiş kimselerin mallarına el konulması uygulamasından vazgeçildiğinin ilânı, hazinenin aleyhine olmakla be-raber devlet hizmetlerinin hayat ve mal güvenliği içinde görülebilme ümidini vermesi bakımından faydalı bir girişim olmuştur. Uzun zamandan beri çökmüş olan timar sisteminin kaldırılması (1831) ve ilgililerin maaşa bağlanması, giderek sistemin değişmesine yol açacak olan önemli ve yeni kurulan askerî düzen içinde gerekli bir düzenlemedir.II. Mahmud, müslüman ve gayri müs-lim farkı gözetmeden bütün halkın kucaklanması ve devlete [sındırılmasını özellikle Ruslar'ın Edirne'ye, Mısır kuvvetlerinin Kütahya'ya kadar geldikleri son savaşların ortaya çıkardığı gerçekler karşısında hayatî bir zorunluluk olarak görmüştür. Balkanlar'ı geçen Ruslar'ın Bulgar halkı ve işgal ettikleri Doğu Anadolu'daki Ermeniler üzerindeki etkileri, bu savaşta ayrıca İstanbul halkının gayretsizliğini bizzat gözlemleyen ve şikâyetini dile getiren padişah için önemli bir uyarı oldu. Ancak kendisini endişeye düşüren ve yaralayan daha önemli bir gelişme, Mısır kuvvetlerinin Anadolu'daki ilerleyişine müslüman halkın gösterdiği sıcak yaklaşım olmuştur. İdarenin süratle iyileştirilmesi, halkın hoşnutsuzluğunun giderilmesinin çarelerine bakılması ve özellikle gayri müslimlerin devlete ısın-dırılması üzerinde hassasiyetle durmak zorunda kaldı. Aksaklıkların "ehl-i ırzın kendi kazanlarını kapılarının önüne koymaları" halinde giderileceği, dolayısıyla halkı da inisiyatif almaya davet eden sözleri, müslüman ve gayri müslim halk arasında bir hükümdar olarak fark gözetmediğini ifade etmesi bu anlamdadır. II. Mahmud, daha önceki devirlerde görülmeyen bir yoğunlukta sayıları binlerle ifade edilecek derecede kilisenin tamir edilmesine izin verdi. Ortaya çıkan Katolik Ermeniler'in müstakil bir cemaat olarak resmen tanınmasını (1830) ve bunlar için yeni kiliseler inşa edilmesini sağladı. Son savaşta Ruslar'la iş birliği içine giren Ermeni ve Bulgarlara karşı bağışlayıcı bir tutum sergiledi. Malî imkânlar ölçüsünde cami ve tekkelerin tamirine el attı. Uzun yıllardan beri ihmal edilmiş devlet binalarının onarımına, Rusya'ya ödenen ve devletin bir yıllık toplam gelirlerinin çok üstünde olan (400 milyon kuruş) ağır savaş tazminatının ve karşılanmasında zorluk çekilen devlet giderlerinin el verdiği derecede özen gösterdi. Ancak malî sahadaki zafiyet II. Mahmud devrinin en zayıf tarafıdır. Ağır bir hayat pahalılığı ve paranın değerindeki sürekli düşüş döneminin belirgin özelliğini teşkil etmiştir. Bilhassa ödeme birimi olan kuruşun gümüş içeriğinin on defa yapılan devalüasyon sonucunda % 80 oranlarında azalmış olması 309 küçük maaşlarla yetinmek zorunda kalan kesimleri büyük bir sıkıntı içine düşürmüştür.Kişiliği, Hastalığı ve Ölümü. II. Mahmud'un klasik eğitimi dışında devlet bilgisini ve reform zaruretini, rahat bir şehzadelik dönemi geçirmesini de sağlayan amcası III. Selim'den aldığı kabul edilir. Mûsiki ve hat sanatıyla ilgilenmiştir. Kendi eliyle yazdığı bir levha babası 1. Abdül-hamid'in türbesinde asılıdır. Onu görenler sağlam yapılı ve ilk dikkati çeken tarafının karşısındakini dikkatle inceleyen, uzun kirpiklerin çevrelediği iri siyah göz-leriyle küçük ve zarif elleri olduğunu belirtirler.Torunu II. Abdülhamid'de de gözlenen mevrus bir hususiyet olarak en küçük ayrıntıya kadar devlet işlerini bizzat takip eder. Siyasî belgeler ve yazışma evrakının anlaşılır dili ve yalın ifadesi üzerinde özellikle durur. Babıâli'ye verilen notaların yapılan tercümelerini anlatım ve satır aralarında gizlenen mânalar yönünden incelemeye tâbi tutar, diplomatik ifade yeteneğini geliştirmeye çalışır ve yabancı devletlere verilecek bazı önemli resmî belgeleri bizzat kaleme alır.310 Güzel ifade ve yazma (selîka) konusundaki hassasiyetinin, kendisine takdim edilmek üzere hazırlanan evrakı kaleme alan genç Mustafa Reşid'i keşfetmesinde önemli bir rol oynadığı bilinmektedir. Kendisi ve yaptıkları hakkında yabancı basında çıkanları takip eder, bunlardan istifade etmeye çalışır; özellikle Mehmed Ali Paşa'nın bol para sarfederk basın yoluyla oluşturduğu karşı propagandasına aynı silâhı kullanıp cevap vermeye çalışır. Bu anlamda yabancı basını takip edecek bir kalem oluşturan babasının yolunu izler; ancak basını ve kamuoyunu siyasî bir unsur olarak görmesi ve Önemsemesi açısından kendinden önceki hükümdarların çok üstünde bilinçli bir yer işgal eder. II. Abdülhamid'in de bu konuda büyüköl-çüde dedesini örnek aldığı açıktır.Dirayetli, azimli ve çalışkandır; henüz daha ölümden yeni dönmüş olarak Alemdar Mustafa Paşa'ya ilk emirlerini verdiği andaki davranışından da anlaşılacağı üzere gayet soğukkanlıdır. Şahsî kızgınlıklarını affedecek kadar âlicenap olmakla beraber devlete karşı işlenen suçları asla bağışlamaz. İleride fırsat çıktığında ortadan kaldırmak

308 Krauter, s. 88-89309 Pamuk, s. 210 vd310 Münch, s. 220

üzere bu gibiler için ilk günden itibaren bir liste tutmuş olması ve bunu zamanı gelince çıkarıp kullan ması 311

bunun bir göstergesidir. Hafızası, birkaç ay önce okuduğu tel-hislerdeki olayı ve bununla ilgili adı geçen şahısları daha sonra hatırlayacak kadar kuvvetliydi.312

Saltanatı boyunca devletin ayakta kalması mücadelesi veren ve son on üç yıllık dönemini ağır iç ve dış meselelere rağmen yoğun reformlarla geçiren II. Mahmud. devleti ihya etmek üzere yüzyılda bir gelen bir "müceddit" olarak (ashâb-ı mie) tebcil edilmiş 313 ve halk arasında velayetine dair söylentiler çıkmıştır.314 "Gâilei saltanattan usandım" diyecek kadar yoğun bir mücadeleyle geçen ömrü ve bunun neticesi olarak son yıllarda aşın derecede kullanmaya başladığı içki kendisini kısa zamanda ölümcül sağlık sorunlarıyla karşı karşıya bırakmış-tır.315 Duyulmaması için saklanan ve yerli doktorların tedavisine bırakılan hastalığına baştan İtibaren isabetli bir teşhis konulamadığı ve Avrupa'dan getirtilen doktorların müdahalesinin geç kaldığı anlaşılır. Durumunun ağırlaşması üzerine hava değişimi için Çamlıca'dakİ sayfiyeye nakledilmiş, kamuoyu ise sıhhatinin iyi olduğu haberleriyle oyalanmıştır. 26 Haziran'da. yanında bulunan oğlu Abdülmecid ve o sırada otuz dört yaşında olan eşi Bezmiâlem Sultan, damadı Halil Paşa ve Meclis-i Ah-kâm-ı Adliyye reisi Hüsrev Paşa ile vedalaştıktan ve oğluna devlet işleri ve reformların takibiyle ilgili vasiyette bulunduktan sonra ağırlaşmış ve 28 Haziran'da vefat etmiştir.316 Ölümü yeniçerilik zihniyetinin harekete geçebileceği, huzursuzluk ve hatta ayaklanmalara yol açabileceği endişesiyle şehirde askerî ve inzibatî tedbirler alınması için 30 Haziran'a kadar gizlenmiştir. 1 Tem-muz'da cenazesi Topkapı Sarayı'na getirilmiştir. İkindi vakti yapılan cenaze merasimi endişelerin ne kadar yersiz olduğunu gözler önüne sermiştir. Resmî merasim, müslüman ve gayri müslim geniş halk kitlelerinin katıldığı bir cenaze alayına dönüşmüştür.317 Vasiyeti üzerine bugün Türbe diye bilinen ve önünden geçen yola hâtırasını taciz edecek bir duyarsızlıkla Yeniçeriler caddesi adı verilmiş olan mahalde medfun-dur. II. Mahmud'un bilinen zevcelerinin sayısı on yedidir. Otuz altı çocuğu olmuşsa da bunların büyük kısmını küçük yaşlarda kaybetmiştir. Öldüğünde geride ikisi erkek 318 olmak üzere altı çocuk bırakmıştır.

Bibliyografya :

Vâsıf. Târih (İlgürel).s. 279-280; Şirvanlı Fâtih Efendi. Gü/zâr-ı Fütuhat (haz. Mehmet Ali Beyhan), İstanbul 2001;Sahaflar Şeyhizâde Esad Efendi. Târih (haz. Ziya Yılmazer]', İstanbul 2000, tür.yer.; Hızır İîyas, Letaif-i Enderun: Enderun Tarihi, 1812-1830{baı. Cahit Kayra], İstanbul 1987, tür.yer.; Câbî Ömer Efendi, Târih (haz. Mehmet Ali Beyhan], Ankara 2003, I, tür.yer.; Slade, Record ofTrauels in Turkey ... in the Years 1829, 1830and JS3î,London 1832, II, 210-211; E. Münch, Mahmud II. Padischah der Osmanen. Sein Leben, seine Regierung und seine Reformen, nebst Bl'tcken aufdie nâchste Gegenwart und dieZu.ku.nft des türkischen Reiches, Stuttgart 1839, tür.yer.; H. von Molt-ke, Türkiye Mektupları (trc. Hayrullah Örs), istanbul 1969, s. 277-285; G. Rosen. Geschichte der Türkei. Von dem Seige der Reform İm Jahre 1826 bis zum Pariser Tractat uom Jahre 1856, Leipzig 1866,1, tür.yer.; J. M. Bastelberger, Dİe militarischen Reformen unterMahmud II, dem Retter des osmantschen Reiches, Gotha 1874, tür.yer.; Cevdet, Târih, Vlll-XII, tür.yer.; Lutfî, Târih (haz. Ahmet Hezarfen), İstanbul 1999,1-VHl, tür.yer.; Ed. Engelhardt, Türkiye ve Tanzimat (ire. Ali Reşâd), İstanbul 1328, tür.yer.; E. Molden, Die Orlentpolitik Metternichs (1829-1833), Wien-Leipzig 1913, tür.yer.; J. Krauter, Franz Freiherr von Ottenfels. Beitrâge zur Politik Metternichs im griechischen Freiheitskâmpfe 7822-7832, Salzburg 1913, s. 88-89; Cemal Tu-kin, Osmanlı İmparatorluğu Deurinde Boğazlar Meselesi, İstanbul 1947, tür.yer.; Ercüment Kuran, Cezayir'in Fransızlar Tarafından İşgali Karşısında Osmanlı Siyaseti (1827-1847), İstanbul 1957, tür.yer.; Cevat Eren, //. Mahmud Zamanında Bosna-Hersek, İstanbul 1965, tür.yer.; Niyazi Berkes. Türkiye'de Çağdaşlaşma, İstanbul 1978, tür.yer.; C. V. Fİndley, Bu-reaucratic Reform in the Ottoman Empire. The Sublime Porte, 1789-1922, Princeton 1980, s. 112 vd.; M. Ursinus, Regionale Reformen im Osmanischen Reich am Vorabend der Tanzimat, Berlin 1982, tür.yer.; R. Wagner, Moltke und Mülbach zusammen unter dem Halbmond (1827-1839), Berlin 1893, tür.yer.; Yavuz Cezar, Osmanlı Maliyesinde Bunalım ue Değişim Dönemi, İstanbul 1986, tür.yer.; B. Lewis, Modern Türkiye'nin Doğuşu (trc. Metin Kıratlı), Ankara 1988, tür.yer.; Kemal Beydilli. 1828-1829 Os-manlt-Rus Savaşında Doğu Anadolu'dan Rusya'ya Göçürülen Ermeniler, Ankara 1988, tür.yer.; a.mlf., //. Mahmud Devrinde Katolik Ermeni Cemaati ue Kilisesinin Tanınması (1830), Harvard 1995, tür.yer.; a.mlf., Türk Bilim ve Matbaacılık Tarihinde Mühendisha-ne, Mühendishane Matbaası ve Kütüphanesi (1776-1826), İstanbul 1995, tür.yer.; a.mlf., Osmanlı Döneminde imamlar ve Bir İmamın Günlüğü, İstanbul 2001, s. 39 vd.; a.mlf., "Küçük Kaynarca'danTanzimat'a Islahat Düşünceleri", İlmî Araştırmalar, sy. 8, İstanbul 1999, s. 25-64;

311 Rosen, 1, 19312 Beyd illi,//. Mahmud Deo-rinde Katolik Ermeni Cemaati, s. 6313 Şirvanlı Fâtih Efendi, s. XLI314 Câbîömer Efendi, 1, 604-605315 Akyıldız, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi.sy. 4 2001 s. 52 vd.316 Münch, s. 215317 Akyıldız, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, sy. 4 (2001), s. 69-70318 Sultan Abdülmecid, Sultan Abdülaziz dördü kız Sâliha, Atıyye, Hatice, Âdile

Uğur Derman. "II. Mahmud'un Hattatlığı", Sultan II. Mahmud ue Reformları Semineri Bildirileri, İstanbul 1990, s. 37-48; Mehmet İp-şirli, "II. Mahmud Döneminde Vakıfların İdaresi", a.e., s. 49-57; Selim Deringil. "II. Mah-mud'un Dış Siyaseti ve Osmanlı Diplomasisi", a.e., s. 59-80; Mahir Aydın. "Sultan II. Mahmud Döneminde Yapılan Nüfûs Tahrirleri", a.e., s. 81-106; Uriel Heyd, "The Ottoman Ulema and VVesternization in the Time of Selim III and Mahmud U", The Modern Middle East: A Read-er, London 1993, s. 29-59; UfukGürsoy, 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşında Rumeli'den Rusya'ya Göçürülen Reâyâ, İstanbul 1993, tür.yer.; Sami! Mutlu, Yeniçeri Ocağının Kaldırılışı ve II. Mahmud'un Edirne Seyahati. Mehmed Dânİş Bey ue Eserleri, İstanbul 1994; Mehmet İlkin Erkutun. Meuridü'l-uhüd. 1812 Bükreş Antlaşması ile İlgili Galib Paşa Evrakı (yüksek lisans tezi, 1997), İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, tür.yer.; Muhammed Hanefi Kutluoğlu, The Egyptian QuesÜon (1831-1841). The Expansİonist Policy of Mehmed Ali Paşa in Syria and Asİa Minör and the Reaction of the Sublime Porte, İstanbul 1998, tür.yer.; a.mlf., "Mehmed Ali Paşa'nın Suriye Seferi Öncesi Bu Bölgeye Yönelik Poli tikası ve Seferin Geri Plânını Oluşturan Unsurlar", TED, XV (1997). s. 457-475; a.mlf., "1833 Kütahya Antlaşmasfnın Yeni Bir Değerlendirmesi", Osm.Ar., XVII (1997). s. 265-287; Şevket Pamuk. Osmanlı İmparatorluğunda Paranın Tarihi, İstanbul 1999, s. 210 vd.; Fikret Sarıcaoğlu, Kendi Kaleminden Bir Padişahın Portresi: I. Abdülhamid (1774-1789), İstanbul 2001, s. 12 vd.; Musa Çadırcı, "II. Mahmud Döneminde Mütesellimlik Kurumu", DTCFD, HI-IV/28 (1970], s. 287-296; A. Levy, "The Ottoman Ulema and the Military Reforms of Sultan Mahmud II", Asian and African Studies, VII, Jerusalem 1971, s. 13-39; a.mlf.. "Mahmud II", £72(İng.), VI, 58-61; Mübahat Kü-tükoğlu, "II. Mahmud Devri Yedek Ordusu: Re-dif-i Asâkir-iMansure", TED,sy. 12(1982), s. 127-158; Özcan Mert, "II. Mahmud Devrinde Anadolu ve Rumeli'nin Sosyal ve Ekonomik Durumu (1808-1839]", TDA, 111/18(1982), s. 33-73; Abdülkadir Özcan, "Hassa Ordusunun Temeli Mu'aüemBostanciyân-ı Hâssa Ocağı", TD, sy. 34 (1984), s. 347-396; a.mlf., "II. Mahmud ve Reformları Hakkında Bazı Gözlemler", TİD, X (1995), s. 13-39; Butrus Abu Manneh, "Gül-hane Hatt-ı Hümayununun İslâmî Kaynaklan" (trc. Ş. Bıyıklı), Dergâh, sy. 73, İstanbul 1996, s. 16-19; sy. 74 (I99Ğ), s. 19-21; sy. 75 (1996), s. 17-18; Ali Akyıldız, "Sened-i İttifak'ın İlk Tam Metni", İslâm Araştırmaları Dergisi, sy. 2, İstanbul 1998, s. 209-222; a.mlf., "II. Mahmud'un Hastalığı ve Ölümü", Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, sy. 4, İstanbul 2001, s. 49-84; Feridun M. Emecen, "Osmanlı Hanedanına Alternatif Arayışları Üzerine Bazı Örnekler ve Mülahazalar", İslâm Araştırmaları Dergisi, sy. 6, İstanbul 2001, s. 63-76; Enver Ziya Karal, "Mahmud II", İA, VII, 165-170.

MAHMUD II TÜRBESİ, SEBİLİ, ÇEŞMESİ VE HAZÎRESİ

Divanyolu üzerinde XIX. yüzyıla ait mezar külliyesi.28 Haziran 1839'da vefat eden II. Mahmud, 1 Temmuz'da Divanyolu'nda Esma Sultan Sarayfnın bahçesine defnedilmiş ve üzerine bir çadır örtülmüştür. Sultan Abdülmecid döneminde Ebniye-i Hâssa müdürü olan Abdülhalim Efendi türbenin inşasıyla görevlendirilmiş, inşaatı kısa sürede tamamlayabilmesi için de eb-niye müdürlüğü görevinden alınmış, yerine Seyyid Abdülhalim Efendi tayin edilmiştir.319 22 Re-bîülâhir 1255 (5 Temmuz 1839) tarihinden sonra inşasına başlanan yapı 15 Şaban 1256'da (12 Ekim 1840) tamamlanmıştır. Abdülhalim Efendi bu başarısından dolayı tekrar Ebniye-i Hâssa müdürlüğüne getirilmiştir. Yapıda çalışan Ebniye-i Hümâyun kalfalarından Ohannes ve Bogos kalfalarla birlikte Evkâf-ı Hümâyun Nâzın Mahir Efendi Ue türbenin yazılarını yazan hattat Mehmed Hâşim Efendi de Ödüllendirilmiştir.320 Caddeden avluya geçit veren kapının üstündeki kitabe Yesârîzâde Mustafa İzzet tarafından yazılmıştır. Türbe sebil, odalar, çeşme ve hazîreden oluşan bir yapı manzumesi içinde düzenlenmiştir. Divanyolu üzerinde yuvarlak kemerli ve şebekeli pencerelere sahip bir avlu içinde yer alan külliyenin cephesinde iki yuvarlak kemerli kapı mevcuttur.Külliyenin batı köşesinde bulunan II. Mahmud Türbesi XIX. yüzyıl Osmanlı hanedan türbeleri geleneğini sürdürür. Em-pire üslûbunda inşa edilen yapıda cepheler mermerle kaplanmış, sekizgen planlı türbe sekizgen kasnaklı büyük bir kubbe ile örtülmüştür. Kuzey cephede kapı, diğer cephelerde geniş ve yüksek tutulmuş yuvarlak kemerli pencereler bulunmaktadır. Pencerelerin iki yanında korint tarzında stilize edilmiş başlıklara sahip birer pilastr ile cepheler hareketlen diril m iştir. Pencerelerin kemer hizasında antik pal-metlerle cepheler yatay olarak bölümlen-miş, üstte pilastrların bitiminde yer alan kornişlerle çevrelenmiştir. En üstte iki yanda birer arma (çifter kılıçlı birer kalkan), ortada İse kabarık bitkisel sistemli bir kompozisyonla dekore edilmiş kuşakla bunun üzerinde dışa taşan konsollu korniş yer almaktadır. Kubbenin üstündeki alem ışınsal düzeniyle güneşi hatırlatan bir formda ele alınmıştır. Kuzeyde yapıya bitişik tek katlı bir bölüm vardır. Ortadaki koridorla türbeye bağlantı sağlanmakta olup iki yanda birer oda bulunmaktadır. Bunlardan sağdakine daha sonra defin yapılmıştır. Türbeye geçişi sağlayan kapı mermer söveli ve lentoludur. Üstte gir-landlı bir düzenleme içinde besmele yazılmıştır. İçeride duvar yüzeyleri ve kubbede alçı kabartmalarla yapılmış süsleme dikkat çekicidir. Duvarlarda madalyon etrafında bitkisel kompozisyonlar, pilastr ve başlıklar, üstte bir yazı kuşağı, daha yukarıda konsollu bir korniş vardır. Kasnakta yarım daire alınlıklar, aralarda Allah, Muhammed. dört halifenin adları,

319 BA, İrâde-Dahiliye, nr. 3320 BA, irâde-Dahiliye, nr. 1183; Takoîm-i Vekâyi', nr. 210; 27 Şaban 1256

Hasan ve Hüseyin isimleri yazılmıştır. Kubbenin içi oval forma uygun biçimde kasetlere böiümlenmiş olup arma, çelenk ve çiçek sepeti kabartmalarıyla süslenmiştir. Kubbe, ortasından sarkan büyük kristal avize ve sandukaların üzerindeki sırma örtüler empire dekorasyonla geleneksel süsleme arasında bir sentez yönelişini yansıtmaktadır.Türbede toplam on sekiz sanduka mevcuttur. Burada gömülü olan bazı kişiler şunlardır: Sultan II. Mahmud, Sultan Ab-dülaziz, Sultan II. Abdülhamid, Bezmiâ-lem Valide Sultan (II. Mahmud'un eşi, Ab-dülmecid'in annesi), Esma Sultan, Atiye Sultan (II. Mahmud'un kızı), Hatice Sultan (il. Mahmud'un kızı),Sâliha Naciye Hanım Sultan (II Abdülhamid'in eşi), Dürrünev Kadın Sultan (Abdülaziz'in eşi), Yûsuf İz-zeddin Efendi (Abdülaziz'in oğlu), Rebîa Eyüb Hanım (II. Abdülhamid'in torunu). Türbeye bitişik hazîrede bazı önemli şah-siyetler gömülüdür. Burada Abdülhak Molla, Arif Hikmet Koyunoğlu'nun tasarımı olan Ziya Gökalp'in mezarı. İttihat ve Terakki kurucusu İshak Sükûtî, hattat Abdülfettah Efendi, Çapanzâde Agâh Efendi, Viyana sefiri Sâdullah Paşa, tarihçi Atâ Bey'in de kabirlerinin bulunduğu 140 kadar mezar yer almaktadır.II. Mahmud Türbesi yapı grubunda bulunan sebil yine dönemin anlayışını yansıtır. Dışa taşkın daire formlu sebil dört Toskan sütunla böiümlenmiş olup dikdörtgen açıklıklı beş pencerelidir. Üstte süslemesiz bir arşitrav kuşağına sahip yapı, tasarımı itibariyle Avrupa'da benzerleri çokça bulunabilecek bir düzende olup bu tipte İstanbul'da ele alınan ilk ve tek örnektir. Cephelerdeki metal şebekeler altında dörder su verme açıklığı vardır. Üzeri kubbe ile örtülü yapının hazîre yönündeki girişi önünde üçlü bir mekân grubu yer alır. Külliyenin cephesinde köşede bulunan çeşme kare kaide üzerinde kare prizma bir gövde ve en üstte bir küreden meydana gelmiştir. Küre motifi, XIX. yüzyılın ilk yarısındaki kültürel gelişmeleri yansıtması açısından ilginç bir denemedir. Yaklaşık2,5 m. yüksekliğindeki çeşmenin üzerinde bulunan küre bundan birkaç yıl önce parçalanmış ve daha sonra yapıştırılarak tamir edilmişti. 2003 yılı başlarında bu defa küre yerinden koparılarak yok edilmiştir.

Bibliyografya :

BA, İrâde-Dahiliye, nr. 3, 1183; Takvtm-i Vekâyi', nr. 181, 18 Rebîülâhir 1255; a.e., nr. 210, 27 Şaban 1256; İzzet Kumbaracılar. İstanbul Sebilleri, İstanbul 1938, s. 53; G. Goodwin. A Hİstory ofOUoman Archltecture, London 1971, s. 397, 420; Pars Tuğlacı, Osmanlı Mimarlığında Batılılaşma Dönemi ve Balyan Ailesi, İstanbul 1981, s. 159-161; Oktay Asla-napa, Osmanlı Deori Mimarisi, İstanbul 1986, s. 511-512, 543; Tahsin Öz, İstanbul Camileri, Ankara 1987,], 129; Hakkı Önka!, Osmanlı Hanedan Türbeleri, Ankara 1992, s. 257-261; Günkut Akın, "Tanzimat ve Bir Aydınlanma Simgesi", Osman Hamdi Bey ue Dönemi Sempozyumu, 17-18 Aralık 1992, İstanbul 1993, s. 123-133; a.mlf., "Divanyolu Küresi", 7T;xil/72 (1989), s. 21-23;a.mlf., "Mahmud îl Türbesi ve Sebili", DBİst.A, V, 263-265; M. Orhan Bayrak, Türkiye Tarihi Yerler Kılavuzu, İstanbul 1994, s. 333; Ömer Faruk Şerifoğlu. Su Güzeli: İstanbul Sebilleri, İstanbul 1995, s. 82; Halûk Şehsuvaroğlu, Asırlar Boyunca İstanbul, İstanbul, ts., s. 221-223; Selman Can, Osmancı Mimarlık Teşkilatının XIX. Yüzyıldaki Değişim Süreci oe Eserleri ile Mimar Seyyid Abdül-halim Efendi (doktora tezi. 2003), İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 48-50. H. Burcu Özgüven

MAHMUD CELÂLEDDÎN EFENDİ

(ö. 1829) Osmanlı hattatı.Kafkasya'nın Dağıstan bölgesinde dünyaya geldi. Doğum tarihi belli olmamakla birlikte 1188'de (1774) yazılmış mükemmel bir murakkaası görüldüğünden 1163 (1750) yılı civarında doğduğu tahmin edilebilir. Babası Nakşibendî şeyhlerinden Mehmed Efendi ile beraber İstanbul'a göç eden Mahmud Celâleddin'in XVIII. yüzyılın üstatlarından Akmolla Ömer, Ab-düllatif, Yamakzâde Salih ve Ebûbekir Râ-şid efendilerden yazı meşketmek istemesine rağmen dikbaşlı davranışları sebebiyle hocaları tarafından talebeliğe kabul edilmediği söylenir. Bunun üzerine Şeyh Hamdullah'ın ve Hafız Osman'ın eserlerine bakarak kendi gayretiyle sanatını geliştirmiş ve üstat seviyesine çıkmıştır. Önceleri bazan Mahmûdü'l-Mevdûd imzasıyla yazdığı, eserlerinden anlaşılmaktadır. 321Sonradan Mahmud Celâleddin ismini tercih etmiştir. Mushaf, en"âm-ı şerif, evrâd-ı şerife, dua kitapları, kıta, murakkaa, hilye ve levha şeklinde mükemmel yazıları çok olup bunlar müze ve koleksiyonlarda yer almaktadır. Eski hattatların eserlerine taklit olarak yazdığı kıta ve murakkaaları da dikkate değerdir. Ancak celî sülüs hattı sert ve durgun ifadesinden, ayrıca harekelerinin zayıflığından dolayı Mustafa Râkım'ın hareketli ve gergin görünüşlü mükemmel tavrına karşı pek tutunamamıştır. Fakat Sultan Abdülmecid'in, hüsn-i hattı Mahmud Celâleddin'in önde gelen talebesi Mehmed Tâhir Efendimden meşketmesi sebebiyle devrin bir kısım hattatları bir müddet daha bu yolda devam etmişlerse de Sultan Abdülmecid'in vefatı üzerine bunların çoğu Mustafa Rakım yoluna dönmüştür. Eyüp'teki Mihrişah Valide Sultan Türbe-si'nin 1207(1793) tarihli mermer üzerine celî sülüs yazıları Mahmud Celâleddin'e aittir. Kendisinin Dîvân-ı Hümâyûn'da vazife aldığına dair bir kayıt yoksa da dîvânî ile yazıp imzaladığı bir kıtası, onun bu hatta da çok başarılı olduğunu göstermektedir.

321 TSMK, Emanet Hazinesi, nr. 273; Güzel Yazılar, nr. 322-329

Mahmud Celâleddin Efendi, hayatını Boğaz'ın İstavroz semtinde sürdürürken 1245 (1829) yılında vefat edince Eyüpsultan civarındaki Şeyh Murad Dergâhı hazîresine gömüldü. Mezarının yeri belli olmamakla beraber kabir taşı halen dergâhta muhafaza edilmektedir. Mahmud Celâleddin Efendi'nin zevcesi Esma İbret de hat sanatında isim bırakan hanımlardandır.

Bibliyografya :

Habîb. Hat ve Hattâtân, İstanbul 1305, s. 166; Cl. Huart, Les cattigraphes el les miniaturistes de l'orient musulman, Paris 1908, s. 191-192; A. Süheyl Ünver, Hattat Mahmud Celâleddin Efendi ve İstanbul Fethini Müjdeleyen Hadis, istanbul 1953; İbnülemin, Son Hattatlar, s. 183-188; M. Uğur Derman. Türk Hat Sanatının Şaheserleri, İstanbul 1982, İv. 21; a.mlf., islâm Küttür Mirasında Hat San'atı, İstanbul 1992, s. 205; a.mlf., Osmanlı Hat Sanatı, Berlin 2001, s. 108-lll;ŞevketRado, Türk Hattatları, İstanbul, ts. (Yayın Matbaacılık), s. 199-201; Ali Alparslan, Önlü Türk Hattattan, Ankara 1992, s. 102-109. M. Uğur Derman

MAHMUD CELÂLEDDİN PAŞA

(1838-1899) Osmanlı devlet adamı, tarihçi, hukukçu, hattat, şair ve bestekâr.İstanbul'un Vefa semtinde doğdu. Sadrazam Çorlulu Ali Paşa'nın beşinci kuşaK torunlarından olduğu için Çorluluzâde lakabıyla da anılır. Babası Maliye Nezâreti muhasebecisi Mehmed Aziz Efendi'dir. 1849'da rüşdiyeden, 1852'de Dârülmaa-rif'ten mezun olmasının ardından özel hocalardan ders gördü, Arapça ve Fran-sızca öğrendi. Memuriyet hayatına on beş yaşında İken maaşsız olarak Meclis-i Vâlâ Mazbata Odası'nda kâtip muavinliğiyle başladı. İki yıl sonra Meclis-i Vâlâ Mühim-me Dairesi'nde başkâtip oldu. Bu arada Mehmed Emin Âlî Paşa'nın dikkatini çekerek teveccühünü kazandı. 1867'de Âlî Paşa'nın maiyetinde Girit'e gitti ve paşa ile beraber beş ay kadar orada bulundu. 1868'de kurulan Şûrâ-yı Devletin üyeliğine getirildi ve başkâtipliğini yaptı. 1870'-te Dahiliye müsteşarlığına ve âmedciliğe tayin edildi. Âlî Paşa'nın 1871'de vefatı üzerine onun çevresine güvenmeyen Mahmud Nedim Paşa tarafından görevden alındı. 1873'te Adliye Nezâreti Mu-hâkemat Dairesi üyeliğine, 1875te tekrar âmedciliğe getirildi. II. Abdülhamid'in tahta çıkışının ardından azledildiyse de iki ay sonra ikinci defa Şûrâ-yı Devlet üyeliğine, 1880'de Şûrâ-yı Devlet Tanzimat Dairesi ikinci reisliğine tayin edildi. Abdü-laziz'in tahttan indirilmesi ve şüpheli ölümüyle ilgili soruşturmalardaki faaliyeti ve verdiği raporlarla (jurnaller) ön plana çıktı ve kendisine 1881 'de vezirlik rütbesi verildi. 1885'te Umûr-ı Nâfia Komisyonu üyeliğine seçildi. 1887'de fevkalâde memuriyetle Girit'e gönderildi. Burada kaldığı kırk günlük süre içinde ve dönüşte uğradığı Sisam'da genel asayişi düzene koymadaki başarısından dolayı padişah tarafından Murassa Osmânî nişanı ile taltif edildi. Aynı yıl içerisinde Muvâzene-i Umûmiyye Komisyonu reisi oldu. 26Aralık 1887'de Maliye nazırlığına getirildi. Sadrazam Yûsuf Kâmil Paşa'nın talebi üzerine 9 Ağustos 1888'de azledildi. Haziran 1889'da karışıklıkları önleme göreviyle yeniden Girit'e gönderildi. Burada bulunduğu sırada saldırıya uğrayarak başından kurşun yarası alınca İstanbul'a döndü ve ikinci defa Şûrâ-yı Devlet Tanzimat Dairesi reisliğine tayin edildiyse de kendi isteğiyle ayrıldı. Bir ara Hudâvendigâr valiliği yaptı, arkasından 30 Ağustos 1891'-de Ticaret ve Nâfia nâzın oldu. On bir gün sonra karışıklıkların yoğunlaştığı Girit'e vali vekili olarak gitti. döndü. Kasım 1895'te ikinci defa Ticaret ve Nâfia nâzın oldu ve vefatına kadar bu görevde kaldı. 18 Ocak i 899 tarihinde İstanbul'da öldü ve Beşiktaş Yahya Efendi Mezarlığında toprağa verildi. İki defa evlenen Mahmud Celâleddin Paşa'nın ilk eşinden daha sonra Paris büyükelçisi olan Salih Münir Paşa dünyaya geldi. Tanınmış bestekârlardan Şemseddin Ziya Bey ve Sivas eski mebuslarından Atıf (Esenbel) ikinci eşinden oğulları, eski büyükelçilerden Melih Esenbel torunudur.Meslek hayatında bazısı yabancı devletler tarafından olmak üzere pek çok nişanla taltif edilen Mahmud Celâleddin Paşa bulunduğu görevlerde gösterdiği başarı ile temayüz etmiştir. Keçecizâde Fuad. Mütercim Rüşdü, Mahmud Nedim ve Midhat paşalar gibi ünlü devlet adamları ile çalışmış. Sultan Abdülaziz ve II. Abdüihamid dönemlerinin siyasî olaylarına ve devlet işlerine yakından şahit olmuştur. II. Abdülhamid'e pek çok konuda ve özellikle ıslahatlarla ilgili lâyihalar hazırlamıştır. Devlet adamlığının yanı sıra bir hukuk ve tarih âlimi olan paşa, diğer taraftan yazdığı mazbata ve tezkireleri Babıâli kalemlerinde örnek kabul edilen döneminin en tanınmış münşilerindendi. Hat sanatının özellikle rik'a tarzında eserler verdiği gibi mûsiki alanında da bazıları çok beğenilmiş otuz kadar bestesi günümüze ulaşmıştır. Hudâvendigâr valiliği sırasında (1891) Bursa'da bir darülaceze yaptırdığı bilinmektedir.

Eserleri.

1. Mir'ât-ı Hakikat. Tanzimat ve I. Meşrutiyet devirleri siyasî tarihinin iç ve dış olayları hakkında temel kaynak-lardan biri olarak kabul edilir. Kendi ifadesine göre eserini bizzat şahidi olduğu hadiseler kaydederek, diğer olayları da şahitlerinden ve sözüne güvenilir kişilerden bilgi edinmek suretiyle ve ilgili belgeleri inceleyerek kaleme almıştır. Bununla birlikte zaman zaman dönemin olaylarında ve çekişmelerinde kaçınılmaz olarak taraf bulunduğundan kitapta bunun etkileri yer yer görülür. İstanbul'da üç cilt halinde basılan eserin (1326-1327) her

cildi dört bölümden oluşmaktadır. Baş tarafta Osmanlı - Rus ilişkilerinin son 150 yılını anlatan bir özetin ardından Sultan Abdülmecid'in cülûsuyla asıl konuya girilir. Eser İsmet Miroglu, M. Derin, M. Hacıoğlu, Ö. Akdaş tarafından sadeleştirilerek yayımlanmıştır (İstanbul 1979-1980). Ancak bu neşir eksik olduğundan İsmet Miroglu kitabın tamamını yine sadeleşti-rerek tek cilt halinde tekrar neşretmiştir (İstanbul 1983). 2. Ravzatü'l-kâmilîn (İstanbul 1289). 1703yılında II. Mustafa'nın tahttan indirilmesi ve yerine III. Ahmed'in cülusu ile sonuçlanan Edirne Vak'ası'n-dan bahseden Mehmed Şefik Efendi'nin Şefiknâme adlı eserinin şerhidir. Mahmud Celâleddin Paşa'nın yayımlanmış diğer eserleri de şunlardır: Âsâr-ı Manzume (İstanbul 1311); Münşeât-ı Mahmud Celâieddin Paşa (İstanbul 1312); Miftâhu'l-esrâr 322 Ahlâk (istanbul 1327). Müellifin 1282-1285 (1865-1868) Girit olaylarını ele alan Girid İhtilâli Tarihi adlı eseriyle 323 Mecmûa-i Eş'âr 324 henüzyayım-lanmamıştır.

Bibliyografya :

BA, Y.EE, 114/52, 09/N/1310; 114/53,21/ M/1297; 114/69, 02/Ra/1309; 114/76, İl/B/ 1299; 115/7, 30/Z/1297; 80/6, 27/L/1313; 128/125, 04/N/1299; 84/135, 29/Z/1305; 14/ 68, 13/Za/1306; BA, Yıldız- Perakende, Arzuhal ve Jurnaller, 16/51 (25/C/13Û7); 16/113(09/N/ 1307): BA, Yıldız-Perâkende, Tahrîrât-ı Ecnebİy-ye ve Mâbeyn Mütercimliği, 4/35, 03/B/1313; 32/30, 04/S/1312;BA,Yıldız-Perâkende, Ticaret ve Nâfia Nezâreti Maruzatı, 4/46, 15/Z/1313; BA. Yıldız-Perakende, Serkurenâlık, 2/61, 02/ Z/1306; ibnülemin, Son Asır Türk Şairleri, s. 206-210; a.mlf., Son Hattatlar, İstanbul 1970, s. 725-728; İsmail Hakkj Uzunçarşılı, "Mahmut Celâlettin Paşa'ya Dair", Resimli Tarih Mecmuası, sy. 49, İstanbul 1954, s. 2840-2845; sy. 50 [1955), s. 2906-2911; Emin Nedret İşli, "İstanbul Mezartaşlarının Yaşamöyküleri Açısından Önemi", Kitaplık, sy. 36, İstanbul 1999, s. 217-219; TA, XXIII, 172-173. Azmi Özcan

Mûsiki.

XIX. yüzyılda şarkılarıyla tanınmış bestekârlar arasında önemli bir yeri bulunan Mahmud Celâleddin Paşa, daha ilk mektep sıralarında iken annesinden almaya başladığı mûsiki bilgilerini daha sonra Dellâlzâde İsmail Efendi ile geliştirdi. Bu arada dönemin diğer musikişinaslarından ders alarak kendini yetiştirdi. Şiirle de uğraşan ve manzumelerinde "Celâl" mahlasını kullanan paşa şarkılarının pek çoğunun güftesini kendisi yazmış, ayrıca güfteleri birçok musikişinas tarafından bestelenmiştir. 200'ün üzerinde eser bestelemesine rağmen bunlardan ancak otuz kadarı günümüze ulaşabilmiştir.325 Eserlerinin ara nağmelerini Kemen-çeci Vasilaki'ye yaptırdığı söylenen Mahmud Celâleddin Paşa, Hacı Arif Bey ve Şevki Bey'in etkilerinin sezildiği lirik ve akıcı bir üslûpla bestelediği eserlerinde prozodinin güzel örneklerini ortaya koymuştur.Eserleri içinde, "Nâr-ı firkat şûle-pâş oldukça sînem dağlıyor" mısraiyla başlayan bayatî, "Sevdiğim cemâlin çünki göre-mem" mısraıyla başlayan hüseynî, "Dil-i bîçâre seninçün yanıyor" mısraiyla başlayan ısfahan, "Sen beni bir buseye ettin feda" mısraıyla başlayan kürdîli-hicazkâr, "Fitneler gizlemiş mahmur gözüne" mısraıyla başlayan rast şarkıları günümüzde de zevkle çalınıp okunan eserler arasındadır.Parlak sesinin yanı sıra tavır sahibi bir hanende olan Mahmud Celâleddin Paşa'nın özelliklerinden biri de dönemin önemli musikişinaslarını teşvik ve himaye ederek onlara yeni imkânlar sunmuş olmasıdır. Yazın Büyükada ve Çubuklu'daki evi, kışın önceleri Aksaray'da, son zamanlarında Nişantaşı'ndaki konağı, İstanbul'un seçkin musikişinaslarının haftanın belirli günlerinde toplanması ile mûsiki icra ve sohbetlerinin yapıldığı birer sanat mahfili haline gelmiştir. Tanbûrî Cemil Bey, Kemençeci Vasilaki ve Lemi Atlı gibi pek çok ünlü sanatkârın yetişmesinde Mahmud Celâleddin Paşa'nın büyük rolü olmuştur. Çocuklarından Şemseddin Ziya Bey de Türk mûsikisinin şarkı bestekâr-larındandir.

Bibliyografya :

Mesud Cemil, Tanburî Cemil'in Hayatı, Ankara 1947, s. 56, 74, 85, 107-109; İbnülemin. HoşSadâ, s. 218-219; Vural Sözer. Müzik oe Müzisyenler Ansiklopedisi, İstanbul 1964, s. 259; Mustafa Rona, Yirminci Yüzyıl Türk Musikisi, İstanbul 1970, s. 15-16; Sadün Aksüt, Türk Musikisinin 100 Bestekârı, İstanbul 1993, s. 220-222; Özalp, Türk Mûsikisi Tarihi, 1, 616-618; Öztuna, BTMA, II, 7-9; Mehmet Güntekin. "Mahmud Celâleddin Paşa". DBİsLA, V, 267. Nuri Özcan

322 Bekâ-yı Ruh; Celb-i Ervah, İstanbul 1 326323 kendi hattıyla yazma olarak İÜ Ktp.,TY, nr. 4150324 Ktp.,TY, nr. 9654325 bu eserlerin listesi İçin bk. BTMA, II, 9

MAHMUD EFENDİ, AÇIKBAŞ 326

MAHMUD EFENDİ, İMÂM-I ŞEHRİYÂRÎ

(ö. 1130/1718) Osmanlı şeyhülislâmı.İstanbul'da doğdu. Tophane sakinlerinden Ahmed Ağa'nın oğludur. Medrese eğitimini tamamladıktan sonra sesinin güzelliği sayesinde bir süre Şeyhülislâm Ankaravî Mehmed Emin Efendi'nin, ardından Sadrazam Merzifonlu Kara Mustafa Paşa'nın imamlığını yaptı. 1093 Re-bîülevvelinde (Mart 1682) padişahın izniyle müstakil olarak Şeyhülislâm Ali Efen-di'den mülâzim oldu.1094'te (1683) II. Viyana Seferi'ne katıldı. Aynı yıl içinde halîfe-i mukâbe-le-i süvârî dersiyesi verilerek öğretim hayatına başladı. 1100 Ramazanında (Temmuz 1689) ibtidâ-i hâriç derecesi itibariyle müderris oldu. 1106 Muharreminde (Eylül 1694) Damad Efendi Med-resesi'ne tayin edildi, ertesi yıl bulunduğu medresede dâhil derecesine yükseldi ve ardından II. Mustafa'nın ikinci imamlığına getirildi. Bundan dolayı kaynaklarda İmâm-ı Şehriyârî (İmâm-i Sultanî) diye anılır. 1108 Cemâziyelâhirinde (Ocak 1697) Hoca Hayreddin Medresesi müderrisliğine tayin edildi. 1109 Şevvalinde (Nisan 1698) Kürkçübaşı Medresesi, 1110 Muharreminde (Temmuz 1698) hatt-ı hümâyun ile ve mûsıle-İ Süleymâniyye derecesiyle Sultan Ahmed Medresesi mü-derrisliğine getirildi. Dört ay sonra havâ-mis~i Süleymâniyye derecesini aldı. Ardından kadılığa geçen Mahmud Efendi'ye 1111 Recebinde (Ocak 1700) Edirne pâ-yesiyle Yenişehir kadılığı verildi, 1112 Re-bîülevvelinde (Ağustos 1700) İstanbul pâyesiyle ödüllendirildi. Ertesi yılın ocak ayında Yeni Zagra ve Lapseki kazaları arpalık verilerek azledildi. 1114 Şabanında (Ocak 1703) arpalıklarına Bafra ve Menemen Güzelhisarı da eklendi.Edirne Vak'ası dolayısıyla II. Mustafa ile birlikte Edirne'den Hafsa'ya gitti; 7 Re-bîülâhir 1115'te (20 Ağustos 1703) burada İken Rumeli kazaskerliğine yükselti İdiyse de ertesi gün azledilip dört ayrı yerdeki arpalıkları başkalarına verildi. II. Mustafa'nın tahttan indirilmesi ve ardından meydana gelen olaylar sırasındaki durumu hakkında bilgi yoktur. Ancak bu olaydan bir yıl sonra yeniden kendisine arpalıkların tahsisi onun saraydaki tanıdıkları vasıtasıyla durumunu güçlendirdiğine işaret eder. Nitekim 1116 Cemâziyelev-velinde (Eylül 1704) kendisine Karaburun, Kepsut ve Eceabad kazaları arpalık olarak verilmiş, 1116 sonlarında (1705 başları) Eceabad dışındaki diğer arpalıkları Gelibolu kazası ile değiştirilmiştir.Çorlulu AH Paşa sadrazam olunca II. Mustafa zamanındaki eski dostlukları sebebiyle 26 Rebîülevvel 1118'de (8 Temmuz 1706) Mahmud Efendi'ye Anadolu kazaskerliği verildiyse de (Râşid, ili, 203) 1119 Recebinde (Ekim 1707) görevden ayrıldı. Bir ay sonra Rumeli kazaskerliğine getirildi. 1120 Zilkadesinde (Ocak 1709) emekli olup kendisine Tire, Güzelhisar ve Kir-masti arpalıkları tahsis edildi. Beş yıl kadar süren emekliliğinin ardından 24 Re-bîülâhir 1125'te (20 Mayıs 1713) ilmiye tayinlerinde ihmal ve kusuru sebebiyle görevden alınan Atâullah Mehmed Efendi'-nin yerine şeyhülislâm oldu.327 Tayin tarihi Vekâyiu'l-fuzalâ'daki biyografisinde farklı verilmektedir. Bir yıl yedi ay kadar bu makamda kaldıktan sonra 8 Zilhicce 1126'da (15 Aralık 1714) azledildi ve Kanlıca'daki yalısında oturmaya başladı. Azline sebep olarak müderrislere ait mahreç mansıblarını emekli ilmiye mensuplarına vermesi, kendisinden önceki iki şeyhülislâm Ebezâde Abdullah ile Atâullah Mehmed efendilerin sürgün edilmesi ve Ebezâde'nin yolda ölümü vebalinin ona yüklenmesi gösterilir. 328

Cemâziyelâhir 1130'da (3 Mayıs 1718) vefat eden Mahmud Efendi, Fâtih Camii civarındaki evi yakınında def-nedilmiş, "Adn ola Mahmud Efendi'ye makâmü'l-Fâtiha" mısraı.ölümüne tarih düşürülmüştür.

Bibliyografya :

Şeyhî. Vekâyiu'l-fuzalâ, II, 409-410; Râşid, Târih, ]][, 203, 233-234; [V, 6-7, 27-28; Deuha-tü'l-meşâyih, s. 82; Sİcül-i Osmânî, IV, 324-325; ilmiyyeSalnamesi,s. 502; Uzunçarşılı, Osman/ı Tarihi, İV/2, s. 461; Danişmend. Kronoloji, V,136. Mehmet Ipşirli

MAHMÛD-I FAĞNEVÎ 329

MAHMÛD-I GAVAN

Hâce-i Cihan îmâdüddîn Mahmud b. Muhammed Gîlânî (ö. 886/1481) Behmenî veziri.814'te (1411) Hazar denizi kıyısındaki Gîlân bölgesinde yer alan Gâvân şehrinde doğdu. Babası Celâleddin Muhammed, Gîlân Sultanı Alâeddin"in hocası idi. Saraya yakınlığından dolayı iyi bir eğitim alan Mahmud genç yaşta hacca gitti. Ticaret için dolaştığı Irak ve Horasan'da birçok âlim ve şeyhin sohbetinde bulundu. Bir süre sonra Gîlân'da ailesinin sarayda itibar kaybetmesi üzerine meydana gelebilecek entrikalara mâruz kalacağından

326 bk. Açıkbaş Mahmud Efendi327 a.g.e., IV, 6-7328 a.g.e., IV, 27-28329 bk. Fağnevî

endişelendiği için 857'de (1453) İran'dan ayrılarak Basra körfezi yoluyla Hindistan'a hareket etti. Önce Dâbûl'a çıkan, ardından Behmenîler'in merkezi Bîder'e yerleşen Mahmud burada ticaretle uğraşmaya başladı. Zamanla çevresinde tanınıp saray tarafından yakınlık gördü. Bu sırada Alâeddin II. Ahmed'in hükümdar olduğu Behmenî Devleti'nde Âfâkîler'le Dekkenî-ler arasındaki şiddetli iktidar mücadelesi yüzünden ülkenin birçok yerinde kargaşa hâkimdi. Mahmûd-ı Gâvân bir isyanı bastırmakla görevli güçlerin kumandanlığında başarılı olunca sultanın nezdinde itibarı arttı. Alâeddin II. Ahmed'in oğlu Alâeddin Hümâyun Şah zamanında da (1458-1461) itibarını sürdüren Mahmûd-ı Gâvân'a sultan tarafından "melikü't-tüccar" unvanı verildi. Bu dönemde de ülkenin çeşitli yerlerinde meydana gelen isyanları bastırdı. Hümâyun'dan sonra küçük yaşta tahta çıkan Nizâmeddin İli. Ahmed devrinde (1461-1463) ülkeyi yöneten konseyin içinde sultanın annesi Mahdû-me Cihan Nergis Bîgam ve Hâce-i Cihan Türk'ün yanında Mahmûd-ı Gâvân da yer aldı. Özellikle sultanın küçük yaşta olmasını fırsat bilerek ülkeye saldıran komşu devletlere karşı gösterdiği başarı onun yerini daha da güçlendirdi. Sultan Şem-seddin III. Muhammed Şah zamanında (1463-1482) Hâce-i Cihan Türk'ün öldürülmesi üzerine Mahmûd-ı Gâvân devletin üst düzeyde tek veziri oldu. Behmenî Devleti"nin dış politikasının şekillenmesinde etkin rol oynadı. Devletin sınırlarını genişletti. 1469'da Konkan bölgesini, ardından Gao'yu Behmenîler'in hâkimiyetine aldı. 1472 yılındaki Belgâm zaferinden sonra devlet idaresinde büyük ıslahat gerçekleştirmeye başladı.Mahmûd-ı Gâvân, idari ve askeri alanda yaptığı yeniliklerle Behmenî Devleti tarihinde önemli rol oynamıştır. I. Mu-hammed Şah zamanında ülke idari açıdan dört vilâyete (taraf) bölünmüş olup her biri "tarafdâr" denilen va-lilerce yönetiliyordu. Ancak zamanla büyüyen ve özellikle Mahmûd döneminde genişleyen sınırlarla devlet bu şekilde yö-netilemez hale gelmişti. Bunun üzerine Mahmûd ülkeyi sekiz vilâyete böldü. Ayrıca her vilâyetin bazı topraklarını valilerin yetkisinden çıkararak "hâssa-i sultan" haline getirdi. Böylece valilerin üzerinde sultanın kontrolü sağlanmış oldu. Askerî yapılanmayı da değiştiren Mahmûd vilâyetlerde tarafdârın emri altında sadece bir kale bulunması, "kılâ'dâr" denilen diğer kale kumandanlarını merkezî hükümetin tayin etmesi ve bunların merkezî yönetime karşı sorumlu olması esasını getirdi. Bu tedbirle merkezî otoriteyi güçlendirip gevşeklik ve başıboşlukların önünü almayı hedefledi. Mahmûd-ı Gâvân, Ortaçağ Hindistanı'nda birçok köy ve şehrin sınırlarını tesbit edip gelir miktarını araştırarak ülkenin sistemli bir şekilde ölçülmesini sağlayan ilk vezirlerden biridir. Ancak refomlardan hoşnut olmayan bazı çevrelerin tepkisi yüzünden bunlarla kayda değer sonuçlar elde edilemedi. Mahmûd-ı Gâvân'ın mührünü taşıyan ve Orissa Krallığı'nı devleti İstilâya çağıran sahte bir mektubun sultanın eline geçmesi onun haksız yere idam edilmesine sebep oldu. Behmenî Devleti Mah-mûd'un ölümünden bir yıl sonra parçalanmaya başladı.Mahmûd-ı Gâvân, Dekken'de birçok mimari eser yaptırmış olup bunların en önemlisi ölümünden iki yıl önce Ahmedâ-bâd'da inşa ettirdiği cami ve medresedir. Ayrıca Fars dilinde özellikle inşâ türünün en iyi örnekleri arasında yer alan bazı eserler ortaya koymuştur. Bunların en meşhuru münşeatını topladığı Riyâzü 1-inşâ adlı kitabıdır (Haydarâbâd 1948). Mektuplarının yer aldığı Menâzuü'l-in-şd' isimli bir diğer eseri de British Muse-um'da kayıtlıdır.330 Kaynaklarda Kavâ'ıdü'l-inşâ1 adlı bir kitabından da bahsedilir.

Bibliyografya :

Sehâvî, ed-Pa(j'ü'/-/âmic, X,144-145; Rieu, Catalogue ofthe Persian Manuscrlpts, ][, 527-528; Nefisi. TârîlU Nazm u Neşr, 1, 259; Safa, Edebiyyât, IV, 499-510; P. M. Joshi, "The Bah-mani Kingdom", The Delhi Sultanate[ed. R. C. Majumdarv.dğr.), Bombay 1967, s. 261, 262, 265, 266-267; Haroon Khan Sherwani. Studies in Müslim Poliücal Thoıtght and Adınİnİstra-üon, Lahore 1970, s. 204-220; a.mlf., "Mahmüd Gâvân's Early Life and His Relations with Gi-lan",/C, XIII (1939), s. 179-187; a.mlf.. "Ascen-dency of Mahmûd Gâvân", a.e., XIV (1940], s. 274-289; a.mlf., "Mahmûd Gavan", EI2(\n%.), VI, 66-68; T. W. Haig. "Mahmûd Gâvân", İA, VII, 172-173. Rıza Kurtuluş

MAHMÛD-I GAZNEVI

Ebü'l-Kâsim Yemînü'd-devle ve emînü'l-mille Kehfü'l-Islâm Mizâmü'd-dîn Gâzî Mahmûd b. Sebük Tegin(ö. 421/1030) Gazneli hükümdarı (998-1030).10 Muharrem 361 (2 Kasım 971) tarihinde Buhara'da doğdu. Gazneli Hükümdarı Sebük Tegin'in oğludur. Annesi Doğu Afganistan'daki Zâbülistan bölgesinden asil bir ailenin kızı idi. Bundan dolayı kendisine Mahmûd-ı Zâbülî de denilir. Gazneli Mah-mud'un çocukluğu hakkında fazla bilgi yoktur. Geleneğe uygun olarak küçük yaştan itibaren gerekli dinî tahsili yaptı ve Kur'an'ı ezberledi. Ayrıca siyasî eğitimi de ihmal edilmedi ve iyi bir devlet adamı olarak yetiştirildi.Mahmûd daha gençlik yıllarının başında devlet idaresinde görev almaya başladı. Nitekim Sebük Tegin, Saffârîler'e karşı Sîstan bölgesini daha iyi kontrol edebilmek için Büst şehrine çekildiğinde Mah-mud'u Gazne'ye vekil olarak bırakmıştı. Mahmûd bu dönemde babasıyla birlikte katıldığı savaşlarda cesaret ve zekâsıyla kendini gösterdi. Bir ara dedikodular yüzünden babası ile arası açılmış ve Gazne Kalesi'nde hapsedilmişti (380/990).

330 Rieu, II, 527

Ancak bu anlaşmazlık uzun sürmedi ve birkaç ay sonra hapisten çıkarıldı. Sâmânî Emîri II. Nuh'un yardım istemesi üzerine Mah-mud, babasıyla beraber Sâmânîler'in Türk kumandanları Ebû Ali es-Simcûrî ve Fâ-ik'e karşı yaptıkları savaşta büyükyarar-lıklar göstermiş, bundan çok memnun kalan II. Nûh, Mahmud'a "Seyfüddevle" lakabı vermiş ve kendisini Horasan ordusu kumandanı tayin etmişti.Sebük Tegin öldüğü zaman (387/997) oğullarından Mahmûd Horasan ordusu kumandanı. Nasr Büst valisi, İsmail ise Gazne ve Belh hâkimiydi. Sebük Tegin. İsmail'in tahta geçmesini vasiyet etmişti. Bu vasiyet yerine getirildi ve İsmail hükümdar ilân edildi. Bu sırada Nîşâbur'da bulunan Mahmûd, İsmail'in hükümdarlığını tanımadı, kardeşi Nasr ve amcası Bugracuk'u da kendi tarafına çekti. İki kardeşin orduları Rebîülevvel 388'de (Mart 998) karşılaştı, Mahmûd İsmail'in kuvvetlerini yenerek Gazneliler tahtına çıktı.Sultan Mahmûd kardeşiyle taht mücadelesi yaptığı sırada Sâmânîler'den II. Nuh'un ölümüyle yerine oğlu II. Mansûr geçmişti. II. Mansûr, Horasan'a kendi kumandanlarından Begtüzün'ü sipehsâlâr tayin etti. Ancak Mahmûd, Sâmânî başşehri Buhara'ya elçi gönderip Horasan'ın kendisine iadesini istedi. Bu teklifin reddedilmesi üzerine Nîşâbur'a yürüdü. Bu sırada Begtüzün ve Faik, II. Mansûr'u yakalayıp gözlerine mil çektiler ve yerine henüz küçük yaşta bulunan Abdülmelik b. Nuh'u tahta çıkardılar. Mahmûd, Sâmânî Mahmûd-ı Caznevi'nin albümünden bir sayfa 331 emîrinin intikamını almak için harekete geçti. Yapılan savaşta Gazneli ordusu Sâ-mânî kuvvetlerini yenilgiye uğrattı. Mah-mud bu zafer sonunda Horasan'ı ele geçirdi ve kardeşi Nasr'ı oraya vali tayin etti.332 Ardından Bağdat'a elçi göndererek zaferini Abbasî Halifesi Kadir- Billâh'a bildirdi. Halife, Mahmud'un elçisini kabul edip saltanatını tasdik etti ve kendisine "Ye-mînüddevle ve emînü'l-mille" lakabını verdi.333 Sultan Mahmud bu tarihten sonra İslâmiyet"i yaymak ve Hindistan tapınaklarındaki zengin servete sahip olmak amacıyla her yıl gazaya çıkmaya karar verdi. Bu sırada Karahanlılar Buhara'ya girip Sâmânî hanedanı mensuplarını Özkent'e gönderdiler (389/999). Sâmânî Devleti'nin ortadan kalkmasıyla Mahmud her yönden bağımsız bir hükümdar sıfatını kazandı.Amcası Buğracuk'un ölümüne sebep olan Sîstan hâkimi Halef es-Saffâr'ı cezalandırmaya karar veren Sultan Mahmud bu maksatla büyük bir ordunun başında Sîstan'a yürüdü. Ancak Halefin 100.000 dinar para ödemeyi ve Mahmud adına hutbe okutmayı kabul etmesi üzerine anlaşma yaparak Gazne'ye döndü (390/ 1000) 393'te (1003) Sîstan'a bir sefer daha düzenleyerek bölgeyi itaat altına aldı.Mahmud, Karahanlılar ile bir anlaşma yaparak kuzey bölgesini emniyete aldıktan sonra Hint seferlerine başlamaya karar verdi. Şevval 390 (Eylül 1000) tarihinde ilk Hint seferine çıktı. Kabil'in doğusunda Lamgan bölgesinde Hintliler'in elinde bulunan birkaç kaleyi ele geçirdikten sonra Gazne'ye döndü. Sultan Mahmud'un ikinci seferi Vayhand Racası Caypal üzerine olmuştu. Mahmud, Hint-liler'e karşı kazandığı bu zaferden (392/ 1002] sonra Hinduşâhî hanedanının merkezi Vayhand (Und) şehrini zaptetti ve Gazne'ye döndü. Bu başarısından dolayı kendisine "Gâzî" lakabı verildi. Üçüncü Hint seferi, Bhâtiya denilen bölgenin racası Beci Ray'a (Bacra) karşı yapıldı (395/ 1004-1005). Gazneli ordusu Bhâtiya'yı ele geçirdiği gibi racahğın diğer bölgelerini de itaat altına aldı. Mahmud bu bölgede mescidler yaptırdı, İslâm esaslarını öğretmek için din âlimleri gönderdi. Onun Hindistan seferlerinin bir amacı da Sünnîliği korumak ve güçlendirmekti. O sırada Mültan'ın idaresini elinde bulunduran Karmatî Ebü'l-Fütûh Davud'un bâtınî düşünceleri yaymaya çalışması Mahmud'unoraya bir sefer düzenlemesine sebep oldu. Müîtan'ı fethederek buradaki Karma-tîler'i cezalandırdı ve Caypal'ın müslüman olan torunu Suhpal'ı (Nevasa-şah) Mültan valiliğine tayin etti. Ancak Suhpal'ın tekrar Hindu dinine dönmesi üzerine Sultan Mahmud beşinci Hint seferine çıktı (398/1007-10081. Suhpal yakalandı ve Mültan valiliğine Gazneli kumandanlardan Tegin Hazîn getirildi. Altıncı Hint seferi Caypal'ın oğlu Anand-pâl'a karşı yapıldı. Pencap bölgesinin gittikçe artan İslâm baskısı altında bulunması, Anandpâl'ı Kuzeybatı Hindistan'daki diğer racalardan yardım istemeye şevketti. Racalar yaklaşan İslâm tehlikesi karşısında Anandpâl ile anlaşarak asker gönderdiler. Bu büyük Hint ordusuna Anandpâl'ın oğlu Brahmanpâl kumanda ediyordu. Mahmud bu hareketi kış ortasında öğrendi ve hava şartlarının kötülüğüne rağmen 29 Rebîülâhir 399 (31 Aralık 1008) tarihinde Gazne'den ayrıldı. Vaynand şehrinin karşısındaki ovada meydana gelen savaşta Hintliler! mağlûp ederek Pencap yolunun güvenliğini sağladı. Ayrıca savaş alanından kaçanların sığındığı Nagarkot (Bhim Nagar) Kalesi üç günlük bir kuşatmadan sonra fethedildi (399/1009).Sultan Mahmud'un yedinci seferi, Na-garkot'tan dönüşünden kısa bir süre sonra Safer 400'de (Ekim 1009) büyük bir ticaret merkezi olan Narâyan (Narâyanpûr) üzerine gerçekleştirildi. Neticede Narâyan racası ile barış yapıldı; bu barış sayesinde Horasan ile Hindistan arasındaki yollar tüccarlara açıldı ve ticaret hız kazandı. Mahmud sekizinci Hint seferinde yine Mültan üzerine yürüdü; hiçbir zorlukla karşılaşmadan bölgeyi itaat altına aldı ve Karmatîler'e ağır bir darbe indirdi (401/1010). Dokuzuncu Hint seferi Nanda-na'ya (Narâdîn, bugünkü Salt Range bölgesinde] karşı gerçekleştirildi ve burası ele geçirildi (404/1014). Sultan Mahmud daha sonra Raca Triloçânpâl'ın çekildiği Keşmir'e doğru ilerledi ve onu mağlûp etti. Mahmud yeni hâkim olduğu bölgelere İslâmiyet'i tebliğ İçin din âlimleri gönderdi ve camiler yaptırdı. Halife Kadir-Billâh bu başarısından dolayı kendisine "Nizâ-meddin" lakabını verdi. Onuncu seferini Thânesâr şehrine yapan Mahmud, Hintli-ler'ce

331 İÜ Ktp., TY, nr. 5461332 27 Cemâziyelevvel 389 / 16 Mayıs 999333 Zilhicce 389/Kasım 999

mukaddes sayılan bu şehirdeki birçok tapınak ve putu tahrip ettirdi (405/ 1014-15). 406 ortalarında (1015 sonları) on birinci Hint seferine çıkan Sultan Mahmud, Keşmir yolu üzerindeki Lokhot (bugünkü Lo-harin) Kalesi'ni kuşattıysa da şiddetli kış yüzünden geri çekilmek zorunda kaldı. On ikinci seferini Kannevc'e gerçekleştirmek üzere 13 Cemâziyelevvel 409 (27 Eylül 1018) tarihinde Gazne'den ayrıldı. Ag-ra'nın 170 km. kadar doğusunda bulunan Sarsâva Kalesi ele geçirildi. Baran (bugünkü Bülendşehir) Racası Hordat itaatini bil-dirdi; raca ile birlikte 10.000 taraftan İslâm dinini kabul etti. Gazneli ordusu, daha sonra Delhi ile Agra yolunun ortalarında bulunan Mathûrâ (Muttra) şehrine hâkim oldu. Sultanın asıl hedefi olan Kannevc ise 8 Şaban 409'da (20 Aralık 1018) fethedildi.Sultan Mahmud 410 yılı ortalarında (1019 yılı sonlan) on üçüncü Hint seferine çıktı. Amacı Kalincâr Racası Ganda ve müttefiklerini itaat altına almaktı. Bari şehri ele geçirildi, Ganda bir öncü savaşından sonra kaçtı. On dördüncü Hint seferi yine Keşmir üzerine yapıldı (412/1021). Ancak Mahmud. Lokhot Kalesi Önünde kışın şiddetle bastırması sebebiyle çekilmek zorunda kaldı. On beşinci Hint seferinde Ganda"ya karşı tekrar harekete geçti (413/1022), önce Gevâliyâr'a, ardından Kâlincâr'a yürüdü. Ganda'nın barış teklifini kabul ederek onu itaat altına aldı.Mahmud'un Hindistan'a yaptığı en önemli seferlerden biri Sûmenât (Som-nât) seferidir. Sûmenât, Hindistan'ın batı sahilinde Kathiavar yarımadasında bir şehirdi. Mahmud, 30.000 atlı ve pek çok gönüllüden oluşan ordusuyla 416 Şabanında (Ekim 1025) Gazne'den hareket etti. Gazneli ordusu 16 Zilkade 416'da (8 Ocak 1026) Somnât Kalesi'ni fethetti. Buranın tapınağındaki büyük put yerinden sökülerek dört parçaya ayrıldı. Parçalardan ikisi Gazne'deki ulucami ve sarayın kapıları önüne konulmuş, diğer ikisi Mekke ve Medine'ye gönderilmişti. Halife Kadir- Billâh bu başarısından dolayı kendisine "Kehfüddevle ve'l-İslâm" lakabını verdi. Sultan Mahmud Hindistan'a son seferini, kendisine saldıran bölgenin yerli halkı Catlar'ı cezalandırmak ve yol güvenliğini sağlamak için yaptı (418/1027). İndus nehrinin iki yakasına hâkim olan Çatlar aynı zamanda usta gemicilerdi. Mahmud, onlarla savaşabilmek için Mül-tan'da 1400 gemiden oluşan bir nehir filosu yaptırdı. İndus nehri üzerindeki savaşta Çatlar mağlûp edildi. Sultan Mahmud, bu seferleriyle Hint ülkesinde yüzyıllarca sürecek olan Türk- İslâm hâkimiyetinin temellerini atmış, onun hâkimiyeti altındaki bölgelerde İslâm dininin yayılması, 1947'de kurulan bağımsız Pakistan Devleti'nin teşekkülünde birinci derecede etken olmuştur.Karahanlı Hükümdarı Nasr b. Ali, Bu-hara'yı zaptettikten sonra Sultan Mah-mud ile birbirlerine dostluk mesajları gönderdiler. Ardından iki devlet arasında Ceyhun nehri sınır kabul edildi (391/ 1001). Fakat Nasr b. Ali. Sâmânîler'in bütün mirasına konmak istiyor ve Horasan'ı ele geçirmek için fırsat kolluyordu. Nitekim Mahmud'un Hindistan'da bulunmasından yararlanarak iki koldan Horasan'a kuvvet gönderdi (396/1006). İki taraf arasındaki mücadele neticesinde Sultan Mahmud, Karahanlı kuvvetlerini Horasan'dan uzaklaştırdı (Zilhicce 396/ Eylül 1006). Nasr b. Ali ise kolay kolay Horasan'dan vazgeçmek niyetinde değildi. Bu sebeple Karahanlı Yûsuf Kadir Han'dan yardım aldı. Mahmud birleşik Karahanlı ordusunu Belh civarında mağlûp etti [ Re-bîülevvel 398/Aralık 1007). Nasr b. Ali'nin halefi ve kardeşi Ebû Mansûr Arslan Han, Sultan Mahmud ile iyi komşuluk münasebetlerini devam ettirmek amacıyla bir anlaşma yaptı. Ancak Ebû Mansûr daha sonra Yûsuf Kadir Han ile birleşti. Sultan Mahmud bu iki Karahaniı hükümdarının ordularını Belh civarında yenilgiye uğratti (410/1019). Bu defa Yûsuf Kadir Han, Sultan Mahmud ile kardeşine karşı anlaşmak istedi. Mahmud, yeni komşusu Ali Tegin'e güvenemediğinden Yûsuf Kadir Han ile Semerkant civarında buluştu.334 İki hükümdarın görüşmesinde önemli kararlar alındı. Sultan Mahmud, Ali Tegin'in müttefiki olan Selçuklu Arsîan Yabgu'yu (Arslan b. Selçuk) Mâverâünnehir ve Türkistan'dan uzaklaştıracaktı. Mahmud. kendi ülkesine gelebilecek tehlikeleri önlemek için Arslan Yabgu'yu tutuklatarak Kâlincâr Kalesi'nde hapsettirdi. Daha sonra Kara-hanlılar arasındaki mücadeleden faydalanıp Sâmânî Devleti'nin topraklarına hâkim oldu.Sultan Mahmud her fırsatta Hârizm bölgesini İtaat altına almaya çalışıyordu. Nihayet Karahanlılar"ın aracılığı ile Mahmud ve Me'mûnîler'den Hârizmşah Ebü'l-Abbas Me'mûn arasında bir anlaşma yapıldı. Buna göre Hârizmşah Gazneliler'e tâbi olacaktı. Hutbenin Sultan Mahmud adına okunmaya başlanması Hârizm ordusu kumandanları arasında anlaşmazlığa yol açtı. İsyan eden kumandanlar Me'-mûn'u öldürerek yerine on yedi yaşındaki yeğeni Ebü'l-Hâris Muhammed'i geçirdiler. Sultan Mahmud aynı zamanda eniştesi olan Me'mûn'un intikamını almak bahanesiyle, gerçekte ise Hârizm'i zaptetmek için harekete geçti. Gazneli ordusu Hârizm kuvvetlerini yenerek bölgenin başşehri Gürgenç'e girdi, böylece Me'mû-nîler hanedanına son verildi (408/1017).Arslan Yabgu'ya bağlı 4000 çadırlık bir Oğuz grubunun ileri gelenleri Sultan Mah-rnud'dan Horasan'a geçmek için izin istediler. Sultan, Tus Valisi Arslan Câzib'in muhalefetine rağmen Oğuzlar'ın Ceyhun'u geçmelerine izin verdi. Ancak Ne-sâ, Bâverd ve Ferâve halkı Türkmenler'-den şikâyette bulundu (419/1028). Bunun üzerine Sultan Mahmud hayatının sonuna kadar Türkmenlerle mücadele etti ve onları ülkesinden uzaklaştırdı. Öte yan-dan Gurlularyol kesiyor, türlü kötülükler yaparak Mahmud'un halkını rahatsız ediyorlardı. Sultan buraya ilki 401 'de (1010-11), ikincisi 411 'de (1020) olmak üzere iki sefer düzenledi. Bölgede İslâmiyet'i yay-makiçin din âlimleri görevlendirdi. Ayrıca 401 (1010-11) yılında isyan belirtileri gösteren Kuşlar hâkimini itaat altına aldı. 1012'de Garcistan bölgesini Gazneli Devleti sınırları içine kattı. Ziyârî Emîri Minû-çehr. Sultan Mahmud'a tâbi olmak ve yıllık 50.000 dinar haraç Ödemek suretiyle tahtında kaldı. Mahmud, 420'de (1029)

334 Muharrem 416/Mart 1025

Devleti'nin topraklarını batı yönünde de genişletti. İndus nehriyle Gazne arasındaki dağlık bölgede yaşayan Afganlar, Sultan Mahmud'un ülkesinin sınır bölgelerine zaman zaman yağma akınları yapmakta, Horasan ile Hindistan arasında yol alan kervanları vurmaktaydılar. Mahmud, Afganlılar üzerine yaptığı seferle onları itaat altına aldı ve bölgenin İslâmlaşması için hocalar tayin ederek Gazne'ye döndü.Sultan Mahmud başlangıçta Abbasî ha-lifeliğiyle iyi münasebetler içinde bulunmuş. Kadir-Bİİlâh'ı halife tanımıştı. Kâdir-Billâh da onun bu davranışından ve İslâm dinini yaymak için Hintliler'e karşı yaptığı gazalardan memnun olmuş, Mahmud'a çeşitli lakaplar vermişti. Fakat daha sonra Gazneli Fatımî yakınlaşmasından şüphelendi ve bu yüzden Mahmud ile halifenin arası açıldı (414/1023). Buna rağmen Sultan Mahmud paralarında halifenin ismine yer vermiş, seferlerinde elde edilen ganimetten Bağdat'a hediyeler göndermeye devam etmiştir.Sultan Mahmud 23 Rebîülâhir 421 "de (30 Nisan 1030) Gazne'de vefat etti. İdarî kabiliyeti, siyaseti ve muazzam fütuhatı ile Türk- İslâm dünyasının müstesna devlet adamlarından biri olan Mahmud hayatının büyük kısmını savaş meydanlarında geçirmiştir. Öldüğü zaman Gazneli Devleti batıda Azerbaycan topraklarından doğuda Hindistan'ın Yukarı Ganj vadisine, kuzeyde Hârizm'den güneyde Hint Okyanusu sahillerine kadar uzanan çok geniş bir sahayı içine alıyordu. Mahmud dindar, zeki, ileri görüşlü, ihtiyatlı ve âdil bir hükümdardı.Âlimleri himaye eden Sultan Mahmud'un Şafiî ve Hanefî fakihlerine huzurunda münazara yaptırdığı bilinmektedir. Âlimlere olan saygısı, adaleti ve iyi yönetimi, gerek kendi döneminde gerekse sonraki devirlerde edip ve şairler tarafından övülmüş, Fars edebiyatında adalet ve insafın timsali olarak gösterilmiştir. Başta Firdevsî olmak üzere Unsûrî, Fer-ruhî-i Sîstânî ve Ascedî gibi şairler onun ihsanlarına nail olmuşlardır. Bir rivayete göre Firdevsî Şâhnâme'yı Gazne'ye giderek bizzat ona sunmuştur. Sultan Mahmud'un Şâhnâme'yı beğenmediği, bunun üzerine Firdevsî'nin ona hicviye yazdığı hakkında bazı kaynaklarda yer alan bilgilerin asılsız olduğu anlaşılmaktadır. Fars-Ça'nın büyük bir gelişme göstererek Hindistan topraklarında yayılması da Sultan Mahmud sayesinde olmuştur. Bîrûnî Gaz-neli sarayında uzun süre kalmış ve Tah-kiku mâ Ii'1-Hind adlı eserini bu dönemde yazmış, ölümünün ardından Sultan Mahmud'u "âlemin aslanı ve zamanın yegânesi" olarak tanıtmıştır. Sultan Mahmud, Hintyanmadasıyla İslâm dünyası arasındaki kültür ve ticaret hayatına canlılık kazandırmış, birçok müslüman âlîm, edip ve şairin Hindistan'a yerleşmesiyle İslâm kültürünün bu bölgeye ulaşmasını sağlamıştır.

Bibliyografya :

Muhammed b. Abdülcebbâr el-Utbî. Târth-i Yemînî[iîc. Cerbâzekanî, nşr. Ca'(er-i Şiar), Tahran 1345 hş., bk. İndeks.; Gerdîzî, Zeynü'l-ah-6âr(nşr. Abdülhay Habîbî). Tahran 1347 hş., s. 98, 100, 166, 171-194; Târ'ih-i Sıstân (nşr. Bahar). Tahran, ts., bk. İndeks; Bîrûnî, Tahkiku mâ li'l-Hind(n$r. C. E. Sachau), Haydarâbâd 1377/ 1958, s. 342; Muhammed b. Hüseyin el-Bey-haki, Târîh [nşr. Kasım Ganî-AH Ekbcr Feyyaz), Tahran 1324 hş., bk. İndeks.; Nizâmülmülk, Sİ-yâsetnâme (Köymen), bk. İndeks; Mücmelü't-teuârih ue'l-ktşaş(nşr. Muhammed Ramazânî), Tahran 1318 hş., s. 19-20,382,387-388,397-398, 402-406, 463; Beyhaki. Târîh (Behmenyâr), s. 70, 12 ]; İbnü'l-Esîr, et-Kâmil, bk. İndeks; Cûz-cânî. Tabalçât-ı Naşiri (nşr, Abdülhay Habîbî). Kandehar 1328 hş., bk. İndeks; Şebânkâreyî, Mecma'u'l-ensâb (nşr. Mîr Hâşim-i Muhaddis), Tahran 1363 hş., bk. İndeks; Müstevfî, Târîh-i Cüzîde (Nevâî), s. 385, 390-391; Gaffarı. Cihâ-nârâ (nşr. Müctebâ Mînovî], Tahran 1342 hş., s. 101-102; Muhammed Nazım, The Life and Times of Sultân Mahmüd ofGhazna, Cam-bridge 1931; D. Sourdel. inuentaire des mon-rtaies musulmanes anciennes du Musee Caboul, Damas 1953, s. 28-52; C. E. Bosworth, The Chaznautds, Thetr Empİre in Afghanistan and Easiern Iran: 944-1040, Edinburgh 1963, bk. İndeks; a.mlf.. The LaierGhaznavids: Splen-dourand Decay, Edinburgh 1977, s. 136-138, 147-148; a.mlf., "Mahmüd b. Sebüktigin", El2 (İng.), VI, 65-66; Faruk Sümer, Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri, Boy Teşkilâtı, Destanları, Ankara 1972, s. 57,65-71, 75; V. V. Barthold, Moğol İstilâsına Kadar Türkistan (haz. Hakkı Dursun Yıldız], İstanbul 1981,bk. İndeks; Yusuf Hikmet Bayur, Hindistan Tarihi, Ankara 1987, I, bk. İndeks; Erdoğan Mercii, Gazneli Mahmüd, Ankara 1987; a.mlf., "Gazneliler'in Hindistan Siyaseti", Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu'na Arma-ğan, İstanbul 1991, s. 547-561; M. Hanefi Palabıyık, Valilikten İmparatorluğa Gaznelller Devlet ueSaray Teşkilatı, Ankara 2002, bk. İndeks;A. Y. Yakubovsky, "Gazneli Mahmut, Gazne Devletinin Menşei ve Karakteri Meselesine Dair" (trc. A. Caferoğiu). Ütkü,XH/72, Ankara 1939, s. 505-51 l;Xlll/73( 1939), s. 49-57; XIH/76 (1939), s. 321-333; Ahmet Ateş, "Şehnâme'nin YazLİış Tarihi ve Firdevsî'nin Sultan Mahmud'a Yazdığı Hicviye Meselesi Hakkında", TTK Belleten, XVIII/70 (1954), s. 159-168; İbrahim Kafe-soğlu, "Mahmûd-ı Gaznevî", /A, VII, 173-183; B. Spuler, "Ghaznavids", E/2(İng.), II, 1050-1053. Erdoğan Merçil

MAHMÜD HAMDÎ 335

MAHMÜD HAMZA

335 bk. Mahmüd Paşa el-Felekî

Mahmüd Hamza b. Muhammed Nesîb b. Hüseyn b. Yahya el-Hüseynî (1821-1887)Osmanlı Devleti'nde Şam müftülüğü yapan Hanefî fakihi.Dımaşk'ta doğdu. Aileye adını veren dedesine nisbetle İbn Hamza olarak da bilinir. Aslen Harranlı olup Dımaşk'a yerleşen ve soyu Hz. Hüseyin'e ulaşan bir aileden gelmektedir. Aile. 330'da (942) İsmail b. Hüseyin en-Netîf ten itibaren Dımaşk'ta uzun yıllar nakîbüleşraflıkyaptığından "beytü'n-naklb" diye meşhur olmuş, önemli şahsiyetlerinden Hamza el-Harrânî'ye nisbetle "beytü'l-Hamza" olarak da anılmıştır. Muhibbi ailenin XI. (XVII.) yüzyıla kadar tam bir şeceresini verir.336

İlkeğitimini babasından alan Mahmüd Hamza, Kur'an öğrendikten sonra yazısını geliştirip henüz on iki yaşlarında iken güzel yazısıyla tanındı. Sarf. nahiv, fıkıh ve usulüyle kelâmı Saîd el-Halebî'den, hadis ve usulünü Abdurrahman el-Küzbe-rî'den. tefsir ve tasavvufu Hâmid el-At-târ'dan, meânî ve beyânı Ömer el-Âmidî'-den, ferâiz. hesap ve aruzu Hasan eş-Şat-tî'den, hikmet ve âdâb ilmini Molla Ebû Bekir b. Ahmed el-Kürdfden öğrendi ve bunların hepsinden icazet aldı. 1260 (1844) yılından itibaren Şam'da çeşitli mahkemelerde kadı nâibliği yaptı. 1266'-da (1850) mevleviyet derecesine yükseldi ve Dımaşk Vilâyeti Meclis-i Kebîri'ne üye seçildi. İki yıl sonra İstanbul'a gitti. 1269'-da (1853) evkaf müdürü ve vergi nâzın oldu, ardından Meclis-i Zirâatın reisliği de uhdesine verildi. Bu arada kethüda olarak Harpufa gönderildiyse de tekrar Dı-maşk'a döndü ve Meclis-i Kebîr üyeliği yanında 1273te (1857) Defter-i Hâkânî memuriyetine getirildi. Bu sırada noktasız harflerden oluşan kelimelerle Dürerü'l-esrâr adlı tefsirini yazdı ve bu tefsirin anlaşılması için el-Kümmeî üe'l-kelâ-mi'1-mühmel adlı lügatini telif etti. Tefsirini sunduğu Sultan Abdülmecid kendisini dördüncü rütbeden Mecîdî nişanı ile ödüllendirdi. Fransız Kralı III. Napolyon da 1860'ta Şam'da müslümanlarla hıris tiyanlar arasında çıkan olayda halkı yatıştırıp hıristiyanları koruduğu için ona bazı hediyeler gönderdi; böylece Avrupa'da da tanındı.Mahmüd Hamza 1284 (1867) yılında Dımaşk ve Suriye (Şam) bölgesi müftülüğüne getirildi ve ölümüne kadar bu görevde kaldı. Bundan dolayı "Şam müftüsü" olarak şöhret kazandı; çeşitli İslâm ülkelerinden kendisine fetvalar sorulmaya başlandı. Suriye'de 1299'da (1882) oluşturulan Meclis-i Maârifin ilk reisi oldu. 1272'de (1856) elde ettiği İzmir payesi, 1291'de (1874) üçüncü derecesinden Mecîdî nişanıyla birlikte bilâd-ı hamseye, 1296'da (1879) üçüncü dereceden Osmanlı nişanıyla bir derece daha yükseltilerek 1299'da (1882) Haremeyn payesine ulaştı. Bir yıl sonra kendisine ikinci dereceden Mecîdî nişanıyla İstanbul payesi verildi.Devrindeki ilmî tartışmalara da katılan Mahmüd Hamza. Mecelle Heyeti üyelerinden Kırımlı Abdüssettâr Efendi'nin yazdığı Tenbîhü'r-ruküd ıalâ enne'î-imzâ'e mine'I-kazâ fi'1-kışâş ve'1-hudûd adlı esere Tenbîhü'l-havâş alâ enne'l-im-zâ'e fi'1-hudûd lâ fi'1-kışâş adıyla bir reddiye yazdı (Dımaşk 1303). Resminin yapılmasına müsaade ettiğinden dolayı bazı âlimlerin tenkidine uğradığı bilinmektedir.337 Mahmüd Hamza. ei-Fe-râ^idü'I-behiyye H'1-kavâHdi'l-fıkhiy-ye adlı eserini 1295te (1878) tamamlayıp II. Abdülhamid'e ithaf etti. Sultan Abdülhamid'in ona çok saygı gösterdiği ve Dımaşk'a sürülen bazı Medine ayanını onun aracılığıyla affettiği kaydedilir. Abdülhay el-Kettânî, hocaları ve isnadlanna yer verdiği 'Unvânü'l-esânîd adlı küçük "sebefini zikrederken Ebü'l-Hayr İbn Âbidîn, Yûsuf b. İsmail en-Nebhânî ve Ce-mâleddin el-Hallâk'a rivayet icazeti verdiğini, kendisinin de bunlardan rivayette bulunduğunu belirtir.9 Muharrem 1305 (27 Eylül 1887) tarihinde Dımaşk'ta vefat eden Mahmüd Hamza bazı el sanatlarıyla da meşgul olmuştur. İyi bir şair olup Türkçe'yi de edebiyatına vâkıf olacak şekilde öğrenmişti. Hattı çok okunaklı ve güzeldi. Fatiha sûresini bir pirinç tanesinin üzerine işlediği, yüzük taşı kadar bir kâğıt parçasına on dört Bedir şehidinin adını yazdığı kaydedilmektedir. Ayrıca meşhur bir avcı olduğu nakledilir.

Eserleri.

1. Dürrü'l-esrâr. 338

2. el-Kümmel ile'l- kelâmı'1-mühmel (Beyrut 1306). 3. el-Ferâ'idü'l-behiyye ü'J-kavâldi'l-hkhiy-ye (Dımaşk i1298, 1986). MeceJJe'nin ilk kitabının neşrinden on yıl sonra Kâdî-hân'ın Fefâvâ'sından ihtisar edilerek yazılan eser Meceiie'den sonra kaleme alınan ilk kavâid kitaplarından dır. 4. et-Ta-rîkatü'l-vâzıha ile'l-beyyinâti'r-râciha (Dımaşk 1300). Muhammed Bahâeddin tarafından ei-£ey-yinâtü'r-râcihâfi't-tarîkati'I-vâzıha adıyla Türkçe'ye çevrilmiştir (İstanbul 1328). 5. el-Burhân caiâ beka'i mülki Benî Oşmân ilâ âhiri'z-zamân (Beyrut 1308). Eseri Bereketzâde İsmail Hakkı Beköyı Saltanat-ı Osmâniyye adıyla Türkçe'ye tercüme etmiş (İstanbul 1332), bu tercüme Ahmet Sürün tarafından Latin harfleriyle de yayımlanmıştır.339

Bibliyografya :

336 Hulâsatü'l-eşer, U, 105337 M. EdîbÂIü Takıyyüddin el-Hısnî, 11, 773338 I-II, Dımaşk 1306; Beyrut 1326339 Hilâfet Risaleleri, haz. İsmail Kara, İstanbul 2002, 1.261-282

Muhibbi, Ijutâşâtü'l-eşer, II, 105; IV, 124; Nu'mân Kasâtilî, er-Rauzatü'l-ğannâ fi Dımaş-ki't-feyhâ, Beyrut 1296/1879, s. 142, 143; C. Zeydân. Meşâhîm'ş-şark, Kahire 1902,11, 164-168; Muhammed es-Senûsî. er-Rihletü'l-Hi-câziyye, Tunus 1398/1978, III, 225-235; Ab-dürrezzâk el-Baytâr, Hilyetii't-beşer fi Lârî-hi'l-karni'ş-şâliş caşer{nşT. M. Behçet el-Baytâr), Beyrut 1413/1993, III, 1467-1477; M. Edîb Âlü Takıyyüddin el-Hısnî, MilnlehabâtCı't-teuâ-rîh U-Dımaşk, Beyrut 1399/1979, II, 768-787; Serkîs, Mu'cem, II, 1706-1708; Brockelmann, GAL SuppL, II, 775; Ebül'ulâ Mardin. Medenî Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paşa, İstanbul 1946, s. 166; M. Cemîl eş-Şattî, Temcİmü. a'yâni Dımaşk, Dımaşk 1367/1948, s. 35-21; kâhu'l-meknûn, I, 30, 293, 300, 324, 327,443, 479; II, 86, 127, 146, 179,243,360,366,491, 686; Hediyyetü.'t-''arifin, 11, 420; Karatay, Arapça Basmalar, s. 331-332;Zirik1î, e/-Âc/âm, VII, 185; Kehhâle, Mu^cemü'l-mü'eüifın, XI], 200-201; Abdülhay e!-Kettânî, Fihrisü'l-fehâris, I, 372; II, 879-880; Bilmen. Kamus2, I, 433-434; M. Abdüllatîf Salih el-Ferfûr. Aclâmü Dımaşk, Dımaşk 1408/1987, s. 333; "Hamza Harrânî", \A, V/l, s. 206-207; N. ElissĞeff. "Hamza al-Harrânı",£:(lng.), III, 155-156. Mustafa Baktır

MAHMÛD HASAN DİYÛBENDI

(1851-1920) Hint âlimi ve fikir adamı.Uttar Pradeş eyaletine bağlı Bireli (Bareilly) kasabasında doğdu. Şeyhülhind unvanıyla meşhurdur. İlk eğitimini Arap dili ve Câhiliye şiiri üzerindeki eserleriyle tanınan babası Zülfikar Ali'den, amcası Mehtâb Ali'den ve bölgedeki diğer hocalardan aldı. 1866'da kurulan Diyûbend Medresesi'nin (Dârülulûm-i Diyûbend) ilk öğrencisi oldu. 1875'te aynı medreseye müderris olarak alındı ve burada çeşitli aralıklarla uzun yıllar ders verdi.1877 yılında çıktığı hac seyahati esnasında, Hindistan'dan Hicaz'a hicret etmiş bulunan âlimlerden muhaddis Abdülganî Müceddidî'den hadis, Çiştiyye tarikatı şeyhi İmdâdullah Tehânevî'den tasavvuf dersleri ve hilâfet aldı. Hac dönüşünde medresedeki vazifesine devam eden Mahmûd Hasan 1888'de başmüderris, hocası Reşid Ahmed Gengûhî'nin vefatı üzerine 1905'te rektör oldu. Onun faaliyetleri sonunda medrese oldukça genişledi ve ünü Hindistan dışına taştı. Buraya Afganistan, Türkistan, Buhara, Yemen ve Endonezya gibi bölgelerden öğrenciler gelmeye başladı. Mahmûd Hasan, özelolarak yetiştirdiği talebelerine önce ulemâ arasında birlik oluşturulması amacıyla Cem'iyyetü'l-ensâr'ı (1909), ardından İngiliz eğitim sisteminin din yönünden bıraktığı olumsuz etkilerden gençleri korumak üzere Nezâretü'l-maârifi'l-Kur'â-niyye'yi (1913) kurdurdu. Ayrıca Batı tarzında okullarla klasik tarzda eğitim veren medreseler arasındaki metot ve zihniyet farkını azaltmak maksadıyla modern bir eğitim kurumu olan Mohammadan Ang-lo-Oriental High School (Aligarh Koleji) ile Diyûbend Dârüiulûm'u arasında hoca ve öğrenci değişimi anlaşmasını imzalattı.Osmanlı Devleti'nin Trablusgarp ve Balkan savaşları sırasında (1911-1913) Mahmûd Hasan Dârülulûm-i Diyûbend'i geçici olarak tatil etti; başta arkadaşları ve talebeleri olmak üzere müslümanları Osmanlılar'a yardıma çağırdı. Bu durum Hindistan'daki İngiliz idaresini yıpratmak için de iyi bir fırsattı. Mahmûd Hasan iş lerini daha kolay yürütebilmek amacıyla Delhi'ye yerleşti. Güvendiği talebelerine Afganistan sınırındaki Yağıstan'da askerî bir kamp kurdurdu. Öğrencisi Ubey-dullah Sindî'yi siyasî destek aramak ve gerekli organizasyonu yapmak için Afganistan'a gönderdi (1915). Sindî. Afganistan'da diplomatik faaliyetlerde bulundu ve sürgünde kurulan Hint hükümetinin Hindistan'dan sorumlu bakanı oldu.1915'te ikinci defa hacca giden Mahmûd Hasan Mekke'de Hicaz Valisi Gâlib, Medine'de Harbiye Nâzın Enver ve Bahriye Nâzın Cemal paşalarla görüştü. Mahmûd Hasan'ın el yazısıyla Mevlânâ Fethuddin'e yazdığı mektubun son kısmı 340 caz'dan mücahidlerin bulunduğu Yağıs-tan'a gitmek istediyse de Ruslar'ın geçiş yollarını kapatması üzerine buna muvaffak olamadı. Mekke'de İlmî faaliyetlerine devam etmeye çalışan Mahmûd Hasan, Mekke Emîrİ Şerif Hüseyin'in Osmanlı Devleti'ne karşı İsyanı sırasında tutuklandı (Ekim 1916). Buna gerekçe olarak isyana dinî bir hüviyet kazandırmak için çıkarılan fetvayı imzalamaması gösterilse de asıl sebebin İngilizler aleyhine yürütülen faaliyetlere aktif biçimde katılması olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim hemen ar-dından üç arkadaşıyla birlikte İngilizler'e teslim edildi ve Kahire'deki savaş suçluları kampına, buradan da Malta'ya götürüldü (21 Şubat 1917). Olay Hindistan'da duyulunca İngiliz hükümeti aleyhine yapılan gösterilerde onun serbest bırakılması istendiyse de bu tepkiler İngilizler'i kararından vazgeçirmedi. Mahmûd Hasan Malta'da üç yıl kadar tutuldu ve 12 Mart 1920'de üç arkadaşıyla birlikte Hindistan'a gönderildi.İleri yaşına ve İngiliz hükümetinin uyarısına rağmen Mahmûd Hasan ülkenin çeşitli şehirlerine seyahatte bulundu, İngiliz yönetimine karşı halkı uyarıcı konuşmalar yaptı. Kasım 1919'da oluşturulan Hilâfet Komitesi'ni desteklediğini bildirdi. Bu komite bir toplantısında kendisine "Şeyhülhind" unvanını verdi. Aligarh Ko-leji'nin İngiliz yanlısı politikalardan vazgeçmemesi üzerine Camia Milliyye İslâ-miyye adıyla yeni bir üniversite kurulması fikrini destekledi ve 29 Ekim 1920'de bu üniversitenin açılışını gerçekleştirdi. Ali-garh'ta İngiliz hükümeti aleyhinde çok etkili konuşmalar yapan Mahmûd Hasan bir soru üzerine İngiliz hükümetiyle bütün ilişkileri kesme fetvası verdi. 1919'da kurulan Cem'iyyet-i Ulemâ-yı Hind'in ikinci toplantısındaki (19-21 Kasım 1920) konuşmasında İngilizler'i İslâm ve müslü-manların en büyük düşmanı olarak ilân etti. Toplantının sonunda

340 Abdürreşid Erşad, Bîs Barey Mü-seimân, s. 303

onun Aligarh'ta verdiği fetva 500 kadar âlim tarafından imzalanarak kamuoyuna bu kuruluşun ortak fetvası şeklinde bildirildi, Mahmûd Hasan 30 Kasım 1920'de vefat etti, cenazesi Delhi'den Diyûbend'e götürülerek burada defnedildi.Mahmûd Hasan, Dârülulûm-i Diyû-bend'deki hocalığı sırasında bazı öğrencilerle özel olarak ilgilenmiş, bunlar ileri-ki yıllarda Hint-İslâm toplumuna büyük katkılarda bulunmuştur. Enver Şah Keş-mîrî. Eşref Ali Tehânevî, Ubeydullah Sin-dî, Senâullah Amritsarî, Şebbîr AhmedOsmânî, kendisi hakkındaki Risâie-i Şey-hu'İ-Hind'in (Delhi 1918) müellifi Kifâye-tullah Dihlevî, Hüseyin Ahmed Medenî. Muhammed İlyâs Kandehlevî, Seyyid Muhammed Miyân ve Ahmed Ali Lâhorî onun bu talebelerinden bazılarıdır.

Eserleri.

l. Edille-i Kâmile. Ehl-i hadîs ekolünden Muhammed Hüseyin Batal-vî'nin Hanefî mezhebindeki bazı mesele-lerin Kitap ve Sünnet'te delili bulunmadığı iddiası üzerine yazılmıştır (Diyûbend 1875-1877). Müellif bu konuda daha sonra ortaya atılan sorulara cevap için de Îzâhu'i-Edille'yi kaleme almıştır.341

2. Taşhîh-iEbîDâvûd. Müellif, Sünen-iEbî Davud'un matbu ve yazma nüshalarını inceleyerek rnusahhah bir nüsha meydana getirmiştir. Arapça olan bu çalışma 1318 (1900) yılında Delhi'de yayımlanmıştır. 3. Mûdıhu'l-Furkân. 19O9'da başlayıp Temmuz 1918'de Malta'da tamamladığı Kur'an tercümesidir. İlk defa 1920yılında Bicnör'da basılan eser, Şah Abdülkâdir ed-Dihlevî'nin Mûdıhu'l-Kur'ân (Mûzıh-ı Kur'ân) adlı Urduca Kur'an tercümesinin bazı çıkarma, ilâve ve sadeleştirmelerle yeni bir düzenlemesidir. Tercüme Hindistan ve Pakistan'da birçok defa basılmıştır. Mahmûd Hasan eseri tamamlayınca tefsiri haşiyeler de yazmaya başlamış, fakat tamamlayamadan vefat etmiştir. Bu haşiyeler, Nisa sûresinden sonrası talebesi Şebbîr Ahmed Osmânî tarafından kaleme alınarak Tefsîr-i "Osmânî adıyla neşredilmiştir (Bicnör 1925). Afganistan Devleti Mûdıhu'l-Furkân'ı esas alarak bir Kur'an tercümesi hazırlatmış ve Tefsîr-i 'Oşmtmı'nin Farsça çevirisiyle birlikte yayımlamıştır. Tercüme ve tefsir Kral Fehd'in başlattığı, çeşitli dillerde Kur'an mealleri bastırıp dağıtma programı içinde yüzbinlerce basılarak (Medine 1989) dağıtılmıştır. 4. KüHiyyât-ı Şeyhu'1-Hind. Farsça ve Urduca kaside, mersiye, methiye ve tarih manzumelerini içeren kitap müellifin talebesi Asgar Hüseyin tarafından Diyûbend'de neşredilmiş (1340/ 1922), daha sonra Ebû Selmân Şahcihân-pûri kitabı bir giriş ekleyerek yeniden yayımlamıştır (Karaçi 1994). 5. Hâşiyetü Muhtaşari'l-mecânî. Sa'deddin et-Teftâ-zânî'ye ait eserin ve iki şerhinin haşiyesi olup 1344'te (1925) Delhi'de, ardından birçok defa Delhi ve Karaçi'de basılmıştır. 6. en-Nûrü's-sârî ıaiâ Şahîhi'1-Bu-hârî. Şahîh-i Buharı derslerinin Müştak Ahmed Pencâbî tarafından yazıya geçirilmiş şekli olup 1963'te neşredilmiştir.Mahmûd Hasan'ın diğer eserleri de şunlardır: el-Ebvâb ve't-terâcim li-Şa-hîhi'l-Buhârî, Cühdü.'1-mukıi fi tenzî-M'1-muHzzi ve'1-müzil, Ahsenü'1-kurâ fi tavzihi evşâkı'l-'urâ, el-Feyzii'l-cârî li-şerhi Şahîhi'l-Buhârî, İfâdât-î Mahmûd, el-Verdü'ş-şezî'alâ CâmFi't-Tir-mizî.Bibliyografya :

Abdülhay el-Hasenî, Nüzhetü'l-hauâtır, VIII, 465-469; Rahman Ali, Tezkire-i'ülemâ^ey Hind (trc. M. Eyyûb Kadiri), Karaçi 1961, s. 466-467; Ziya-ul-Hasan Faruqi, The Deoband School and the Demand for Pakistan, Lahor 1962, s. 22-91; Aziz Ahmad. Islamic Modernisin in india and Pakistan: 1857-1964, London 1970, s. 103-113, 131-137; lshtiaq Husain ÇJureshİ, ulema in Politics, Karachi 1974, s. 245-274; Ubeydııllah Sindi, et-Temh'td li-tacrîfı e'immeti't-tecdîd (nşr. Gulâm Mustafa el-Kâstmî), Camşoro 1976, s. 153-158; Asgar Hüseyin, Hayât-ıŞey-hu'l-Hind, Lahor 1977; Sâliha Abdülhakîm Şe-refüddin, Kur'ân-ı Hakîın key urdu Terâcim, Karaçi 1981, s. 416-422; Füyûzurrahmân, Me-şâhtr-i 'Ulemâ, Lahor, ts. (Frontier Publishing Companyl, I, 565-576; Cem'iyyet-i'Ulemâ-i Hind-Destâuîzât-ı Merkezî iclâshâ'ey ıAm 1919-1920(nşr. Pervîn Rözîne), İslâmâbâd, ts. (Kavmi İdare Berâey Tahkîk-i Târîh u Sekâfet), I, 54-75; B. D. Metcalf, Islamic Reuiüal in Brit-ish İndia: Deoband, 1860-1900, New Jersey 1982, s. 87-263; Seyyid Muhammed Miyân. Tahrtk-i Şeyhu'l-Hind, Karaçi 1988; a.mlf., Esirân-ı Malta, Karaçi, ts. (Şemsî Publishing House); Ekber Şâh Buhâri. Ekâbir-i 'Ülemâ-İDi-yûbend, Lahor, ts., s. 29-32; Ahmed Hân, Kur-'ân-ı Kerîm key Urdu Terâcim-KiLâbiyât, İslâmâbâd 1987, s. 246-248; Abdürreşîd Erşad, BisBarey Müselmân, Lahor 1990, s. 227-302; Mim Kemal öke. Hilâfet Hareketleri, Ankara 1991, s. 28-34; Saîdurrahmân Alevî. "Dârüfri-Iûm-i Diyûbend ka Peiılâ Tâlib-i'İlm", er-Reşıd, 1V/2-3, Lahor 1976, s. 653-664; "Mahmudul Hasan", Mustimlndia, 11/22,NewDelhi 1984,s. 453; Ahmedurrahmân. "Hazreti Şeybu'1-Hind kî l^şnîfât", Beyyinât, XLVlII/5, Karaçi 1986, s. 11-26; XLVlll/6 (1986), s. 13-30;Yuvaraj Deva Prasad. "The Silk Letter PIot-An Anvj-British Conspiracy in World War I", JPHS, XXXIV/3 (1986), s. 153-163; Abdulhamit Binşık, "Şey-hu'1-Hind Mahmûd Hasan Diyûbendî", İlim ve Sanal,sy. 41, İstanbul 1996, s. 55-69;Şeyh Ne-zîr Hüseyin, "Mahmûd Hasan", ÜDMİ, XX, 32- Abdulhamit Birışık

341 Mî-ret 1299/1882; Diyûbend 1330/1912

MAHMÛD-I HAYRÂNÎ

(ö. 667/1269) Anadolu Selçukluları devrinde Akşehir'de yaşayan sûfî.Hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Ölüm tarihinden hareketle XIII. yüzyılın başlarında doğduğu söylenebilir. Adının başındaki "seyyid" unvanı onun muhtemelen Hz. Peygamber soyundan olduğunu gösterir. Türk ve İslâm Eserleri Müze-si'nde bulunan ve Selçuklu ağaç işçiliğinin güzel örneklerinden olan sandukasının üzerindeki kitabeye göre babası Selçuklu devlet adamlarından Mesud Paşa olup dedesinin adı Mahmud'dur. Onun Mevlâ-nâ Celâ!eddîn-i Rûmî'nin amcasının oğlu olduğu şeklindeki rivayeti doğrulayacak bir kanıt bulunamamıştır. Ancak Nec-meddin Ahmed (ö. 649/1251) adlı bir kardeşi olduğu bilinmektedir. Mahmûd-ı Hayrânî'nin Baba İfyas ve Hacı Bektaş ile münasebet içinde bulunduğuna bakılarak bu çevrelere mensup olduğu söylenebilir. XV. yüzyılın son çeyreğinde kaleme alınan Ebülhayr Rûmî'nin Saltuknâme'-sinde.onun Hayrânî nisbesini almasıyla "hayret" makamında temkin sahibi bir sûfî olması arasındaki ilgiyi açıklayan şu olay anlatılmaktadır: Bir velîler meclisinde Ahmed Fakih, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî ve Seyyid Mahmûd-ı Hayrânî'yi göremeyince etrafındakilere böyle bir mecliste onların niçin hazır bulunmadığını sorar. Sarı Saltuk Mevlânâ'nın âşık, Seyyid Mahmûd'un hayret sahibi (hayran) olduğunu, bu sebeple akıllılar meclisinde yer almadıklarını söyler.Ahmed Eflâkî'nin Menâkıbü'l-'âri-/in'inden Mahmûd-ı Hayrânî'nin çağdaşı Mevlânâ ile samimi bir ilişki içinde olduğu anlaşılmaktadır. Eflâkî'nin anlattığına göre Mevlâna. Konya'ya gelip kendisini ziyaret eden Akşehirli Şeyh Sinâneddin Külâh-dûz'a Mahmûd-ı Hayrânî'yi sorar, o da, "Onu tüyleri birbirine karışmış bir tilki gibi bir köşede oturmuş ve sizin âleminize karşı tamamıyla gözlerini kapamış bir halde buldum" karşılığını verir. Bu cevap üzerine Mevlânâ sadece gülümser. Sinâneddin Akşehir'e gittiğinde çarşıda Mahmûd-ı Hayrânî'yi murakabe halinde bulur ve yanına oturur. Mahmûd-ı Hayrânî hafifçe gözlerini açarak ona, "Ey Şeyh Sinâneddin! Eğer biz başların başı ve hür insanların reislerinin sultanı zamanında bir tilki olursak canımıza minnet" diye bağırır. Bunun üzerine Sinâneddin Külâhdûz elini ayağını öperek onun gönlünü alır, Konya'ya gittiğinde Mevlânâ'yı tekrar ziyaret eder. Mevlânâ ona, "Dünyada kalbi aydın kimseler çoktur" der ve şu beyitleri okur: "Eğer o mecnun sağ ise söyle gelsin, benden benzeri görülmemiş bir mecnun-luk öğrensin. Eğer sen mecnun olmak istersen elbisene benim nakşımı dik (kendini bana benzetmeye çalış). Her mecnunluk için bir müddetten sonra şifâ bulmak vardır. Ey mecnun! Sana ne oldu da bu hastalıktan kurtulmadın?" Eflâkî, Sinâneddin Külâhdûz'un kendisine, bu sözlerden etkilenerek dağlara çıktığını, bir yıl oralarda kalıp kendine gelemediğini söylediğini nakleder.342 Şeyh Muhyiddin adlı bir Bektaşî şairinin 880 yılında (1475-76) yazdığı, Hızırnâme adıyla tanınan divanında Mahmûd-ı Hayrânînin Hacı Bektâş-ı Velî. Sadreddin Konevî, Mevlânâ, Sultan Veled, Şems-i Tebrîzî, Sarı Saltuk gibi velîlerle aynı mecliste bulunduğu anlatılmaktadır. Viîâyetnâme'de adı Hacı Bektaş'ın vefatı sırasında yanında bulunanlar arasında zikredilmektedir.667'de (1269) vefat eden Mahmûd-ı Hayrânî. bugün Akşehir'in Anıt mahallesinde kendi adını taşıyan sokakta bulunan türbesine defnedilmiştir. İbrahim Hakkı Konyalı kabrinin bulunduğu yerde zaviyesi ve diğer ek binalarının olduğunu, 1920'-lerde zaviyenin taçkapısının ayakta bulunduğunu, daha sonra yıkıldığını söyler. 343Mahmûd-ı Hayrânî'nin etrafında teşekkül eden menkıbeleri içeren Menâkıb-ı Seyyid Mahmûd-ı Hayranı adlı eserin günümüze ulaşmadığı kaydedilmektedir (Ocak, s. 45). M. Fuad Köprülü, Seyyid Mahmûd-ı Hayrânî adına hayatında bir vakıf kurulduğunu, vakfiyesinin 688 (1257) tarihli olduğunu söyler.344

Bibliyografya :

Şeyh Muhyiddin Çelebi. Divan, İÜ Ktp., TY, nr. 9495, vr. 18"; Ebüihayr Rûmî, Saltuknâme (nşr. Fahir İz), Harvard 1974, s. 523, 717; Eflâ-kî, Ariflerin Menkıbeleri, H, 70-71; Vilâyetnâme (haz Abdülbâki Gölpınarh), İstanbul 1958, s. 49-50; Köprülü, İlk Mutasauuıftar (İstanbul 1919). Ankara 1976, s. 58-59, 203, 257, 279; İbrahim Hakkı Konyalı. Akşehir, Tarihi-Turistik Kdaüuz, İstanbul 1945, s. 417-445; Ahmet Yaşar Ocak, Türk Halk İnançlarında ue Edebiyatında Eüiiyâ Menkabeleri, Ankara 1984, s. 45; Yekta Demiralp, "Akşehir Seyyid Mahmud Hayranı Türbesi'nîn Mimari Özellikleri ve İnşa Evreleri Hakkında Gözlemler", 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi, Bildiriler, Ankara 1995, s. 23-31; Rıfkı Malûl Meriç. "Akşehir Türbe ve Mezarları", TM, V(1936), s. 211. Ethem Cebeciolu

MAHMUD KASIM

Mahmûd b. Muhammed Kasım (1913-1973)İslâm felsefesi çalışmalarıyla tanınan Mısırlı âlim. 3 Temmuz 1913'te Mısır'ın Şarkiye vilâyetine bağlı Zekâzîk kasabasında doğdu. İlk öğrenimini burada tamamladıktan sonra Kahire Dârülulûrnu'nun lise kısmına. 1937'de buradan mezun olunca devlet bursu kazanarak Paris Sorbonne Üniversitesi Edebiyat Fakül-tesi'ne girdi. 1940'ta

342 Ariflerin Menkıbeleri, II, 70-71343 Akşehir, s. 442344 İlk Mutasavvıflar, s. 257

felsefe bölümünü bitirdi ve aynı yerde Theorie de la con-naissance d'apres Averroes et son in-terpretation eh ez Thomos d'Aquin adıyla bir tez hazırlayarak felsefe doktoru unvanını aldı. Mısır'a döndükten sonra Kahire Üniversitesi Dârülulûm Fakülte-si'nde öğretim üyesi olarak çalışmaya başladı. Ardından aynı fakültenin dekanı oldu. Milletlerarası birçok ilmî toplantıya katıldı, çeşitli üniversitelerde konferanslar ve misafir öğretim üyesi olarak dersler verdi. 29 Ağustos 1973te Kahire'de vefat etti.Mahmûd Kasım, Arap dünyasının ilk İbn Rüşd uzmanı olarak bilinmektedir.345 Kasım özellikle Latin İbn Rüşd-cüleri'nin bu filozofu yanlış tanıttıklarını, İbn Rüşd"ün Aristo'nun sadece bir şârihi olmadığını belirtir. Ona göre İbn Rüşd, Aristo'yu şerhetmekle birlikte birçok noktada ortaya koyduğu farklı görüşler etrafında kendi metodunu geliştirmiş, diğer taraftan vahiyle uyuşmayan hususlarda felsefî hakikati dinî hakikate tâbi kılmıştır. Kasım hem kendisini hem İbn Rüşd'ü Mu'tezile'ye yakın bulur. İbn Rüşd'ün Mu'tezile'nin görüşlerini düzelttiğini ve İslâm dininin itikadı konularını doğru bir şekilde kanıtladığını söyler.346 Mahmûd Kasım, başta İbn Rüşd ile Saint Thomas d'Aquin'i ele aldığı eseri olrnak üzere birçok çalışmasında İslâm felsefesiyle Batı felsefesini karşı-laştırarak birincinin ikincisi üzerindeki etkisini ortaya koyar. Ona göre d'Aquin, dinle Aristo felsefesini bağdaştırdığı en önemli öğretilerini İbn Rüşd'den almıştır. Hasan Hanefî. Mısır'da ve Arap dünyasında İslâm felsefesi alanındaki çalışmaları canlandıran Mahmûd Kâsım'ı rasyonalist tavır sahibi çağdaş felsefeciler arasında sayar.347

Eserleri.

A) Telifleri.

1. Fi'n-Nefs ve'l-cakl li-felâsifeü'1-iğrîk ve'1-İslâm (Kahire 1949, 1954). 2. Cemâleddîn el-Ef-ğünî, hayâtühû ve felsefetühû (Kahire 1953). 3. el-FeyIesûfü'I-müfterâcaJeyh İbn Rüşd (Kahire 1954). İbn Rüşd ve felsefetühû'd-dîniyy e başlığıyla da ya-yımlanan bu eserde (Kahire 1969) Latin İbn Rüşdcüleri ve çağdaşları tarafından İbn Rüşd'e izafe edilen bazı görüşler tashih edilmektedir. 4. el-İslâm beyne em-sihîve ğadihî (Kahire 1956). 5. Nazariy-yetü'I-mcfrife cinde İbn Rüşd ve ie'vîlü-hâ ledâ Tûmâs el-Ekûyinî (Kahire 1964, 1969). Müellifin doktora tezinin bir ve ikinci bölümlerinin tercümesidir. Eserin aslı, İbn Rüşd'ün ölümünün 800. yılı münasebetiyle 1978'de Cezayir'de düzenlenen toplantıdan önce neşredilmiştir (Alger 1978). Birinci bölümde kozmoloji ve bilgi teorisi, ikinci bölümde ilâhî bilgi, üçüncü bölümde beşerî bilgi konusunda İbn Rüşd'ün düşüncelerinin Saint Thomas üzerindeki etkileri ve Thomas'ın bunlara dayanarak kendi düşünce sistemini nasıl kurduğu incelenmektedir. 6. Dirâsâl fi'l-felsefeti'l-İslâmiyye.348 Müellif bu eserinde Gazzâlî, İbn Sînâ, İbn Bâcce, İbn Tufeyl, Muhyiddin İbnü'l-Arabî ve İbn Rüşd gibi filozofların görüşlerini Rousseau, Leibniz ve Latin İbn Rüşdcüleri gibi Batılı filozofların görüşleriyle karşılaştırır ve Batılı filozofların İslâm felsefesinden ne kadar etkilendiklerini ortaya koymaya çalışır. 7. el-Manüku'l-hadîş ve menâhicü'l-bahs.349

8. el-İmâm Ab-dülhamîd fa. Badis ez-za'îmü'r-rûhîli-harbi't-tahrfril-Cezâ'iriyye (Kahire 1968).9. Mezhebü'I-Ğazzâlî fi'I-^akl ve't-tak-lîd muhâdaro âmme (Kahire 1968).10. el-Hayyâl fî mezhebi Muhyiddîn el-'Arabî (Kahire 1969). 11. Nuşûş muh-târe mine'l-felsefeti'î-İslâmiyye.350 12. Muhyiddîn İbnü'l-'Arabîve Lâybnitz (Kahire 1973).

B) Tahkik ve Neşirleri.

1. İbn Sînâ, eş-Şifâ' et-tabîHyyât (2): es-Semâ3 ve'l-ıâlem (3): el-Kevn ve'1-fesâd (4): el-Ef'âlve'l-infi'âlât(Kahire 1969).2. Kitâ-bü'1-Keşf'an menâhici'l-edille fî'akâH-di'I-mille ve tahrifi mâ vakaca fîhâ bi-hasebi'l-le^vîl mine'ş-şübehi'l-müzey-yiie ve'l-biddi'l-mudılle (Kahire 1959, 1964, 1969). İbn Rüşd'ün eserinin ilk ilmî neşri olup müellif ikinci baskısına uzun bir giriş eklemiştir. 3. Telhîşu Kitâbi'l-Burhân (Kahire 1982). Yine İbn Rüşd'e ait olan bu eserin Mahmûd Kasım tarafından tahkiki yapılmış. Charles E. But-tervrorth ve Ahmed Abdülmecîd Herîdî tarafından tekrar gözden geçirilerek

345 DİA, XX, 282346 von Kügelgen, s. 118-119347 islam, in the Modern World,s.44S348 Kahire 1966, genişletilmiş 5. bs. 1973349 Kahire 1966,5. bs. 1968350 3.bs., Kahire I969

yayımlanmıştır. 4. Telhîşu Kitâbi'1-Kı-yâs (Kahire 1983). Mahmûd Kasım, İbn Rüşd'ün bu eserinin de tahkikini yapmış ve Charles E. Buttervvorth ile Ahmed Abdülmecîd Herîdî kitabı tekrar gözden geçirerek neşretmişlerdir.Mahmûd Kâsım'ın makalelerinden bazıları şunlardır: "La philosophie d'Averroes et ses rapports avec la scolastique latine 351 "İbn Rüşd.352 Mahmûd Kasım ayrıca Henry Bergson. Emile Durkheim, Roger Bastide ve Emile Brehier gibi Batılı yazarların eserlerini Arapça'ya tercüme etmiştir.

Bibliyografya :

Arabic Phüosophy and the West (ed. Th£r6se-Anne Druart), Washington 1988, s. 68, 82, 86, 131; A. von Kügelgen, Averroes und die arabi-sehe Moderne: Ansatzezu einer Neubegründ-ung des Rationatİsmus im islam, Leiden 1994, s. 112-124, 447; Hassan Hanafi, islam in the Modern World, Cairo 1995, 1,448, 450; Am-mâr Tâlibî. "el-Feylesûfirr-râhil Mahmûd Kâ-sim", eş-Şe/câ/fe,İV/12, Cezayir 1974,s.71-78; H. Bekir Karlığa, "İbn Rüşd". DM, XX, 268, 282, 285. Hilal Görgün

MAHMÛD MUHAMMED ŞÂKİR

Ebû Fihr Mahmûd b. Muhammed Şâkir b. Ahmed b. Abdilkâdir (1909-1997)Mısırlı gazeteci, edebiyatçı ve şair.İskenderiye'de dünyaya geldi. Doğduğu yıl babası Câmiu'l-Ezher vekili tayin edildi. İlköğrenimini Kahire'de Valide Ümmü Abbas ve Kurbiyye medreselerinde yaptı.1921'de el-Medresetü'1-Hidîviyye Lisesi'-ne girdi. 1922 yılının başından itibaren Seyyid b. Ali el-MersafTnin Sultan Berkuk Camii'nde verdiği derslere devam etti. 1926'da Kahire Üniversitesi Edebiyat Fa-kültesi'ne kaydoldu. Arap Dili Bölümü'nde hocası Tâhâ Hüseyin ile Câhiliye şiirinin incelenmesi yöntemi konusunda ihtilâfa düşünce üniversiteden ayrılıp Hicaz'a gitti. 1929 yılı ortalarında Kahire'ye dönerek el-Feth ve ez-Zehrû dergilerinde yazar olarak çalışmaya başladı. Mahmûd Muhammed Şâkir ilim ve siyaset adamlarıyla daha gençlik yıllarında babası vasıtasıyla tanıştı. Daha sonra Muhib-büddin el-Hatîb. Ahmed Teymur Paşa, Muhammed Hıdır Hüseyin, Ahmed Zeki Paşa ve Ahmed Şevki gibi âlim ve edebiyatçılarla münasebetleri oldu.Mustafa Kâmil'in kurduğu el-Hizbü'l-vataniyyü'I-kadîm'in saflarında yer alan Mahmûd Muhammed Şâkir Hafız Ramazan, Abdurrahman er-Râfiî, Ahmed Vefik. Mahbûb Sabit, Abdülazîz Câvîş gibi parti üyeleriyle yakın ilişki içinde bulundu. Cem'iyyetü'ş-şebâbİ'l-müslimîn'in kurucularından olan Mahmûd Muhammed Şâkir Muhibbüddin el-Hatîb, Ahmed Teymur Paşa ve Abdülhamîd Saîd ile fikir ayrılığına düşmesi üzerine cemiyetten ayrıldı. 1932'den itibaren el-Muktetai mecmuasında yazmaya başladı. er-Risâle ve el-Belâğ dergilerinde yazarlık hayatına devam etti. 1938'de ancak iki sayı yayımlayabildiği el-'Uşûr adlı bir dergi çıkardı. Bu dönemde yazar Yahya Hakkı ve şair Mahmûd Hasan İsmail ile yakın bir dostluk kurdu. el-Muktetai dergisinin sahibi Fu-âd Sarrûf un davetiyle el-Muhtâr dergisinde kısa bir süre editörlük yaptı. er-Ri-sâletü'î-kadîme dergisinin kapanması üzerine (1952) gazete ve dergi yazarlığını bırakıp eser telifi ve metin neşrine başladı. 1957'de Arap şairlerinin divanları ile Arap kültürünün nâdir eserlerini yayımlamak amacıyla Muhammed Reşâd Salim ve İsmail Ubeyd ile birlikte Dârü'I-Arû-be yayınevini kurdu. Cemal Abdünnâsır döneminde iki defa tutuklandı ve üç yılı aşkın bir süre hapiste kaldı.Arap ülkelerinde düzenlenen çeşitli kongre ve toplantılara katılan Mahmûd Muhammed Şâkir 1980'de Şam Arap Dil Akademisi'ne muhabir üye olarak seçildi. 1981'de İslâm kültürüne hizmet ve katkıları sebebiyle kendisine devlet takdir ödülü verildi. Edebiyat dalında Kral Faysal Dünya ödülünü alan Mahmûd Muhammed Şâkir 1983'te Kahire Arap Dil Akademisi faal üyesi seçildi. 7 Ağustos 1997'de vefat etti. el-Edebü'l-İslûmî dergisinin XVII. sayısı (1997) onunla ilgili özel sayı olarak yayımlanmıştır.

Eserleri.

1. el-Kavsü'l-cazrâ'. Modern Arap şiirinin ilk örneklerinden olan bu kaside birkaç defa basılmıştır (Kahire 1952, 1964, 1972). 2. Ebâtîîve esmar (Riyad 1391/1971). er-Risâletü'1-cedîde dergisinde Levîs (Louis) Avd'ın bazı görüşlerine reddiye olarak yazdığı yirmi beş makaleyi ihtiva etmektedir. Yazar, eserde misyonerlik hareketiyle bu hareketin yöntem ve vasıtalarından da söz etmiştir. 3. Mcfa'l-Mütenebbî 353(Kahire 1977). 4. Nedriyd (Nijerya) (Dımaşk 1963). 5. Ği-niyâ (Gine) (Dımaşk 1962).

351 Actas del V. congreso internacional de filosofıa medieual, Madrid 1979, I, 207-217352 Mu'cemü aHâmi'l-fık-rl'l-insânî, I [Kahire 1984], s. 139-147353 el-Mütenebbî risale fı't-terîk ilâ sekâfetina

6. Medâhilü iccâzi"'J-KurDân. 354

7. Namat şacb ve namat muhîf (Cidde 1996). el-Mecelle dergisinde 1969-1980 yıllan arasında yayımlanan yedi makalesini içermektedir.

Bibliyografya :

Mahmûd Muhammed Şâkir. el-Mütenebbî risale fi'Ç-tarîk ilâ sekâfetina, Cidde-Kahire 1985; a.mlf., "Tah^jku't-türâs", el-Fayşal, XXVIII, Riyad 1979, s. 67-69; Eymen Fuâd Sey-yid v.dğr., Dirâsât 'Arabıyye ve Islâmiyye, Kahire 1982; M. Mehdî Allâm, el-MeçmaHyyün fî hamsine ıâmen, Kahire 1406/1986, s. 342-343; Mahmûd İbrahim er-Rıdvânî. Ebû FıhrMah-mûd Muhammed Şâkir (Şeyhü'l-'Ambç) bey-ne'd-dersi'l-edebî ue't-tahkik. Kahire 1995; Ömer Hasan el-Kayyâm, Mahmûd Muhammed Şâkir: er-Racül ue'l-menhec, Beyrut 1417/1997; el-Edebü'l-lslâmî, V/17, Riyad 1418/1997, özel sayı; Mahmûd Muhammed al-Tanahi, "in memo-riam: Mahmûd Shâkir", al-Furyan, sy.3, London 1419/1998. s. 16-17. Muhammed Rarb

MAHMÛD MUHAMMED TAHA

(Ö. 1985) Sudanlı fikir ve siyaset adamı.1910 yılı civarında Mavi Nil'in kenarında yer alan Rufâa'da doğdu. Dinî bir çevrede büyüdü. 1936'da Gordon Memorial College'dan (Hartum Üniversitesi) hidrolik mühendisi olarak mezun oldu ve Atba-ra'da Sudan demiryollarında görev aldı. 1930'lardan itibaren Sudan'ın bağımsızlığı İçin bilfiil rol üstlendi; bağımsızlık mücadelesine daha aktif katılabilmek için 1941 yılında resmî görevinden istifa etti ve Hartum'a yerleşti.Fikrî oluşumunu Atbara'da kaldığı süre içerisinde tamamlayan Mahmûd Muhammed Tâhâ, Britanya idaresi altında kalmayı savunan Ümmet Partisi'ne, Mısır'la idarî ve siyasî birliği savunan Eşikkâ Partisi'ne ve diğer partilere karşı çıkarak Muhammed el-Mehdî, Mansûr Abdülha-mîd, Münîr Salih Abdülkâdir, Zünnûn Bişrî ve Muhammed Fadlullah Muhammed gibi yazarlarla birlikte Ekim 1945'te Cumhuriyetçi Parti'yi kurdu. Liderliğine kendisinin getirildiği partinin amacı demokratik sosyalizmi benimsemiş federal bir Sudan cumhuriyeti kurmaktı. Sömürgeci güçlere karşı açıktan tavır alması sonucunda Tâhâ, hükümet aleyhinde propaganda yaptığı iddiasıyla 1946'da elli gün süreyle tutuklu kaldı. Aynı yıl yaptığı bir konuşma yüzünden halkı yönetime karşı tahrik etmek ve şiddete sevketmek suçlamasıyla yeniden tutuklanarak iki yıl hapse mahkûm edildi. Hapis hayatı boyunca hem kendisi hem de Cumhuriyetçiler için yeni bir dönüm noktası sayılabilecek değişimler geçirerek yoğun bir dinî yaşayışa yönelen Mahmûd Muhammed Tâhâ, hapisten çıktığında arkadaşlarına Cumhuriyetçi Parti'nin misyonunun İslâm olduğunu, kendisini de bu misyonun taşıyıcılığını yapmakla yükümlü gördüğünü açıkladı. Daha sonra ailesiyle buluşmak üzere Rufâa'ya gitti ve orada iki yıl halvette kaldı. Bu süre içerisinde Kur'an'ı ez-berledi. Tekrar Hartum'a dönerek burada editörlüğünü Ca'fer es-Sûri'nin yaptığı ei-Cumhûriyye gazetesini kurdu.Mahmûd Muhammed Tâhâ, 1951'de tekrar toplum karşısına çıktığında siyasî bir program yerine İslâm'ın yeni bir yorumunu ortaya koydu. Böylece Cumhuriyetçiler faaliyetlerine yeniden başladıkları zaman siyasî bir parti olmaktan ziyade toplumu aydınlatmaya ve İslâm'ın insanî değerlerini yaymaya çalışan dinî bir hareket halini almışlardı. Ca'fer en-Nümeyrî'-nin 1968'deki kanlı darbesinin ardından partilerin yasaklanması üzerine ismini el-j İhvânü'l-cumhûriyyûn olarak değiştiren bu hareket siyasî hedefinden tamamen vazgeçmedi. Felsefî bir mistisizmle rasyonel siyaseti kaynaştırıp İslâmî bir İdeoloji içinde sözlü ve yazılı olarak görüşlerini topluma duyurmaya çalıştı. Bu çerçevede Kur'an'ın şeriatla ilgili hüküm ve görüşlerinin tarihî olduğunu söylerken ev-rensel kabul ettiği ahlâk ilkelerini merkeze aldı. Fakat hareketin Sudan anayasasına şeriatın dahil edilmesine karşı açık tavır alması ve Tâhâ'nın ortaya koyduğu İslâm'la alâkalı yeni görüş ve yorumlar, başta İhvân-ı Müslimîn olmak üzere pek çok kesimden büyük tepki gördü. 1968'-de Mahmûd Muhammed Tâhâ mürted olmakla suçlandı, bu tür ağır suçlamalar sonraki yıllarda da sürdü. Nihayet 18 Ocak 198S'te idam edildi.Hâllâc-ı Mansûr, Gazzâlî ve Muhyiddin İbnü'i-Arabî gibi mutasavvıf düşünürlerin yanında Benjamin Kid, Auguste Comte, Herbert Spencer, Hegel ve Marks gibi düşünürlerin görüşlerini de yakından tanımış ve onlardan etkilenmiş bir düşünür olan Mahmûd Muhammed Tâhâ'nın fikrî yapısının esasını Kur'an'ın biri dinin usul. diğeri fürû konularına dair olmak üzere iki ana mesajının bulunduğu tezi teşkil etmektedir. Buna göre Kur'an'ın Mekke'deki usule dair mesajı ferdî ve dinî özgürlük, eşitlik ve eşit mülkiyet hakkı gibi İslâm dininin ahlâkî ve mânevi ilkelerini içerir. Medine'de ortaya konulan fürûa dair mesaj ise şeriatın temelini oluşturan hukuk kuralları bütününü ihtiva eder. Tâhâ'ya göre Kur'an'ın Medine'deki mesajı İslâm ümmetinin I. (VII.) yüzyıldaki içtimaî ve tarihî şartlarıyla sınırlıdır ve bugün için geçerliliğini kaybetmiştir. Şu halde çağımızda İslâmî bir hayatın ve toplumun yeniden inşası için geçerliliğini sürekli koruyan Kur'an'ın Mekke'deki mesajı temel alınmalıdır.Mahmûd Muhammed Tâhâ'ya göre Kur'an gibi sünnetin anlamı da iki farklı düzeyde gerçekleşmektedir. Buna göre birinci düzeydeki sünnet Hz. Peygam-ber'in, kendi döneminin tarihî şartları ve o dönemde yaşayan insanların anlayış se-viyeleriyle bağlantılı olarak söylediği sözler, ortaya koyduğu davranışlardır. İkinci düzeydeki sünnet ise onun ruh dünyasını dışa vuran ve esas maksadını ortaya koyan söz ve fiilleri olup evrensel

354 el-fayşa/, XXVIII 1979 s. 69

olan da sünnetin insanı erdemli ve ahlâklı olmaya götüren şahsî fiillerle alâkalı bu kısmıdır. Esasen sünnetten anlaşılması gereken form değil içerik, yani o formla varılmak istenen manevî sonuçtur. Bu da Resûl-i Ekrem'in ahlâkî şahsiyetinde ve başkalarına yönelik davranışlarında aranmalıdır.Tâhâ'nm dinî ve sosyopolitik konularda kaleme aldığı eserleri arasında en önemlisi er-Risâîetü'ş-şâniye mine'l-İslâm'-dır (Omdurman 1967). Kur'ânî mesajın mahiyetinin incelendiği eser The Second Message of islam adıyla Abdullah! Ah-med en-Naîm tarafından İngilizce'ye çevrilmiştir (Syracuse 1987). Diğer Önemli eserleri Hz. Peygamber'in sünnetinin anlamıyla ilgili Tarîku Muhammed (Omdurman 1966) ve Risâletü'ş-Şalât'tır (Omdurman 1966).

Bibliyografya :

J. O. Voli, İslam Continuity and Change in theModern World, Colorado 1982, s. 254-255; C. Flıtetır-Lobban, Islamtc Laıu andSociety in the Sudan, London 1987, s. 274-276; a.mlf. v.dğr., Hİstorical Dictionary of the Sudan, Metuchen - London 1992, s. 178-180; Mahcüb Ömer Bâşirî, Rüuuâdü'l-fıkri's-Sûdânî, Beyrut 1411/1991, s. 361-364; R. P. Stevens, "SudaiVs Repııblican Brothers and islamic Reform", Journal of Ara.b Affairs,\/\, Fresno 1981, s. 135-146; G. Lichtenthaler, "Muslih Mystîc and Martyr. The Vision of Mahmud Muhammad Taha and the Republican Brothers in the Sudan: Towards an islamic Reform?", Islamet Societes au Sud du Sahara, sy. 9, Paris 1995, s. 57-81; P. J. Magnarella. '"Republican Brothers", The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic Wodd (ed. |. L. Esposito). Oxford 1995, III, 429-430; A. Oeverman. "Tana, Mahmûd Muhammed", £/?(lng.), X, 96-97. Ömer Mahir Alper

MAHMÛD B. MUHAMMED TAPAR1

Mugîsü'd-dünyâ ve'd-dîn yemînü emîri'l-mü'minîn Ebü'l-Kâsım Mahmûd b. Muhammed Tapar b. Meiikşâh es-Selcûki (Ö. 525/1131) Irak Selçuklu sultanı (1118-1131).498'de (1105) doğdu. Babası Sultan Muhammed Tapar, ölümüyle sonuçlanan hastalığının son günlerine rastlayan 511 yılı kurban bayramında 355 Oğuz töresine uygun biçimde büyük bir ziyafet tertip ederek sofrasını ve sarayını yağmalattı. Bundan birkaç gün sonra durumunda bir düzelme göremeyince beş oğlundan 356 en büyüğü olan Mahmud'u yanına çağırıp ona ölümünün yaklaştığını, tahta çıkıp devlet işlerine nezaret etmesini söyledi; ardından oğlunu 15 veya 23 Zilhicce 511'de 357 Büyük Selçuklu tahtına çıkararak emîrlerden biat aldı.358 Sultan Muhammed Tapar 24 Zilhic-ce'de (18 Nisan) ölünce Mahmud, devlet erkânının desteğiyle on dört yaşında iken Büyük Selçuklu tahtına çıkınca cülus bahşişi olarak 10 milyon dinar dağıttı. Ertesi gün camilerde hutbe onun adına okunmaya başlandı. Abbasî Halifesi Müstaz-hir-Billâh, 13 Muharrem 512'de {6 Mayıs 1118) Bağdat'ta Mahmud adına hutbe okutarak saltanatını tasdik etti.Hâcib-i Büzürg Ali Bâr ve kâtibi Ebü'l-Kâsım Dergezînî gibi bazı devlet erkânı ve kumandanlar, yaşının küçüklüğünden faydalanarak Mahmud'u nüfuzlarını genişletmek amacıyla amcası Horasan Meliki Sencer aleyhine kışkırttılar. Zübdetü'n-Nusra'da on madde halinde sıralanan 359 yolsuzlukları ve haince planları haber alan ve sultanlığını ilân eden Sencer ( 14 Haziran 1118), bu yolsuzluk ve kışkırtmalara bir son vermek ve Büyük Selçuklu tahtının tek sahibi olmak için yeğeni Mahmud üzerine yürüdü. Sencer'in hareket ettiğini öğrenen Mahmud. amcasına çeşitli hediyeler gönderip yılda 20.000 dinar vergi ödemeyi önerdi. Ancak Sencer, devlet adamlarının yeğenini tahakküm altına aldıklarını söyleyerek yoluna devam etti. Sencer'in yanında Gaz-neli meliki, Sîstan hâkimi Ebü'l-Faz! Tâ-cüddin Nasr b. Halef, Kutbüddin Hârizm-şah. Kâkûyîier'den Alâüddevle Gerşâsb, İsmâiIÎIer ve bazı gayri müslim Türk zümreleri de bulunuyordu.Sencer'in kararlılığını gören Mahmud Rey'e gidip savaş hazırlıklarına başladı. İki tarafın öncü kuvvetleri karşılaşınca Hâcib-i Büzürg Afi Bâr, Sencer'in kumandanı Emir Üner'i mağlûp etti. Bağdat şahnesi Mengüpars b. Böripars ile Mansûr b. Sadaka el-Esedî de Mahmud'un saflarına katıldı. Ancak Sâve civarında yapılan meydan savaşında Mahmud yenildi 360 ve İsfahan'a çekildi; Halife Müsterşid-Billâh Bağdat'ta Sultan Sencer adına hutbe okutmaya başladı. Mahmud'un veziri Kemâlülmülk (Kemâleddin) es-Sümeyremî ve kumandanları Sencer'den Mahmud'un bağışlanmasını istediler; Sencer de özellikle annesi Seferiye Hatun'un ricasıyla yeğenini bağışladı. Bunun üzerine Mahmud'unSencer'in huzuruna çıkarken tâbiliğini açıkça belirtmesi için şu şekilde hareket etmesi kararlaştırıldı: Mahmud Sencer'in yedek atına binecek, kendi saltanat alâmeti olan kırmızı renkten vazgeçip Sencer'in alâmeti olan siyah-beyazı benimseyecekti; huzura girince yer öpecek ve Sencer'i ayakta bekleyecek, rikâbının yanında yayan

355 4-6 Nisan 1118356 Mahmud, Tuğrul, Mesud, Süleyman Şah ve Selçuk Şah357 9 veya 17 Nisan 1118358 İbnü'1-Esîr. el-Kâmil, X, 525; a.mlf., et-Târîhu'l-bâhir, s. 20359 s. 1 î 7-121360 2 Cemâ-ziyelâhir 513/ 10 Eylül 1İ19

yürüyecek, otağının arkasındaki çadırda onun aile efradından biri gibi oturacak, amcasının güven ve hoşnutlu-ğunu kazanmak için yanında yirmi gün {veya bir ay) kalacak, yanında kaldığı sürece kendi adına nevbet çaldırmayacaktı. Sencer böylece, hükümdarlık hak ve alâmetlerinden vazgeçmiş bir durumda huzuruna çıkan yeğeni Mahmud'u kucakladı; sonra da onu İrak Selçuklu sultanı ve kendisinin veliahdı ilân edip kızıyla evlen-dirdi. Mahmud, Sencer'in önce Mâhme-lek Hatun adlı kızıyla, onun Ölümü üzerine diğer kızı Gevher Neseb Hatun ile evlendi. Şaban 513'te (Kasım 1119) yapılan antlaşmaya göre Sencer "es-sultânü'l-a'zam ve sultânü's-selâtîn", Mahmud "es-sultânü'1-muazzam ve seyyidü's-se-lâtîn" unvanlarını kullanacak. Mahmud da amcası gibi günde beş defa nevbet çaldıracaktı. Ancak Sencer, yeğenine babası Muhammed Tapar'm doğrudan yönettiği toprakların bir kısmını bıraktı; Rey, Mâzenderân ve Kümis bölgelerini kendi topraklarına ilhak etti. İbnü'l-Esîr. söz konusu antlaşmadan sonra Sencer'in bir menşurla yeğeni Mahmud'a verdiği topraklan şöyle sıralar 361

Hemedan, İsfahan, Cibâl (Irâk-ı Acem}, Kirman, Fars, Hûzistan, Irâk-ı Arab, Azerbaycan, İrmîniye, Diyarbekir, Musul, el-Cezîre, Diyânmudar ve Diyân-rebîa, Suriye ve Beledürrûm (Anadolu). Sencer, Mahmud'u yirmi gün (veya biray) kadar yanında tuttuktan sonra hil'at, kıymetli mücevherler, eyer takımları, değerli atlar ve mahfeli bir fil hediye edip Irak Selçuklu sultanı olarak ülkesine gönderdi. Bu arada Mahmud'un ordusunda kendisine karşı savaşan kumandanları ve devlet adamlarını tasfiye etti. Sencer, bu taksim sırasında Mahmud'un kardeşle-rinden Tuğrul'a el-Cibâl'in doğu yarısıyla Gîlân'ı, Selçuk Şah'a Fars eyaletiyle İsfahan ve Hûzistan'ın yarısını iktâ etmiş, böylece Mahmud'un başında bulunduğu Irak Selçuklu Devleti'nin kendisine karşı bir daha tehlike oluşturmaması için gerekli tedbirleri almıştır.Mahmud'un Irak'a dönmesinden kısa bir süre sonra Musul ve Azerbaycan meliki olan Mesud, ünlü veziri Tuğrâî ve Atabeg Cüyûş Bey Ay-aba gibi bazı emîrle-rin tahrikiyle İsyan etti. Hemedan yakınlarında Esedâbâd Boğazı'nda yapılan savaşı kumandanı Aksungur el-Porsuki'nin çabasıyla Mahmud kazandı.362 Mesud af dileyip huzura gelince Mahmud kardeşini bağışladı. Vezir Tuğrâî idam edildi; Atabeg Cüyûş Bey Ay- aba İse affa mazhar oldu, fakat Musul'un idaresi elinden alınıp Aksungur el-Porsuki'ye verildi. Ertesi yıl Gürcü Kralı IV. David'in Selçuklular'a ödediği haracı vermemesi ve hâkimiyet alanını Şamanı ve Derbend'e doğru genişletmesi üzerine Mahmud kardeşi Melik Tuğrul'u Gürcistan seferine memur etti Ancak Necmeddin İlgazi, Dübeys b. Sadaka ve Atabeg Gündoğdu'nun da bulunduğu Selçuklu ordusu Gürcüler karşısında başarı sağlayamadı. Gürcüler Tiflis'e girdiler ve yönetimdeki Benî Ca'fer ailesini oradan sürdüler. Bunun üzerine Sultan Mahmud bizzat sefere çıktı ve Şirvan'a kadar gitti, fakat o da kayda değer bir sonuç alamadan geri döndü (517/ 1123). Gürcüler Tiflis ile Ani'yi yağmaladılar ve buradaki Şeddâdîler'in hâkimiyetine son verdiler. O sıralarda Melik Tuğrul, Halife Müsterşid- Billâh ile anlaşmazlığa düştü ve girdiği mücadelede yenilerek Sencer'e sığındı. Mahmud, Tuğrul'un bu hareketini kendi hâkimiyetine yapılan bir saldırı kabul etti ve Tuğrul'un bu davranışından Sencer'i sorumlu tutup halife ile iş birliğine gitti. Sencer bu ittifakı duyunca Mahmud'a bir elçi göndererek ha-lifenin Selçuklular'a komplo hazırladığını, kendisini bertaraf edebilirse sıranın ona geleceğini bildirip Mahmud'u uyardı. Bunun üzerine Mahmud halifeyle yaptığı ittifakı bozarak onunla mücadeleye girdi (520/1126). Bu mücadele ertesi yıl yapılan bir antlaşmayla sona erince Sultan Sencer, Mahmud'un halifeyle anlaşmasından yine rahatsız oldu.Bu arada Hille Emîri Dübeys b. Sadaka, Melik Tuğrul'u Bağdat'ı ele geçirerek yeni bir Selçuklu Devleti kurmaya teşvik etti. Ancak Mahmud onları Cibâl üzerinden Horasan'a sürdü (519/1125). Tuğrul başarılı olamayınca Dübeys ile birlikte Horasan'a gidip Sultan Sencer'e, Mahmud'la Müsterşid-Billâh'ı kendi aleyhine iş birliği yapmakla suçlayarak şikâyet etti. Sencer de Mahmud'a karşı bir sefer hazırlığına başladı ve olup bitenleri öğrenmek için onu huzuruna çağırdı. Mahmud hemen Rey'e gidip kayıtsız şartsız itaat sundu (522/1128);Sencer de ona Dübeys'in Hille'ye yerleşmesine izin vermesini emretti ve kendisine zorluk çıkarmaları muhtemel olan Tuğrul ile Mesud'u yanına alıp Horasan'a götürdü. Bir süre sonra Mahmud'un taahhütlerini yerine getirmediğini görünce Mesud'u faaliyetlerinde serbest bıraktı, Mesud da ağabeyine karşı ikinci defa ayaklandı. Zilhicce 524'-te (Kasım 1130) Cürcân'dan Sâve'ye gelen Mesud'un Bağdat üzerine yürümek niyetinde olduğunu öğrenen Mahmud, Hemedan'a giderek onun ilerlemesini engelledi ve iki kardeş arasında anlaşma sağlandı. Yapılan antlaşmaya göre Mesud Mahmud'u sultan tanıyacak, Mahmud da onu birinci veliaht ilân edecek, Mahmud'un oğlu Dâvud ikinci, kardeşi Tuğrul üçüncü veliaht olacaktı. Sultan Mahmud'un oğullarından Melikşah ile Muhammed de Irak Selçuklu tahtına çıkmıştır.Sultan Mahmud zaman zaman Abbasî Halifesi Müsterşid-Billâh ile anlaşmazlığa düşmüş ve bu anlaşmazlık Bağdat'ın muhasarasına kadar varmıştır. Bağdat'taki nüfuzunu ve şahnesinin otoritesini güçlendirmek isteyen Mahmud, Zilhicce 520'de (Aralık 1126) ve Muharrem 521'-de (Ocak 1127) iki defa Bağdat'ı kuşattı. Sonunda halifenin veziri Celâleddin b. Sa-daka'nın aracılığıyla anlaşmazlık giderildi. İbnü'l-Esîr, Sultan Mahmud'un 524'te (1130) Alamut'u muhasara ederek aldığını söylerse de 363 diğer kaynaklarda bunu doğrulayacak bilgi yok-tur. Mahmud'un saltanatının son yıllarında idareyi ele geçiren liyakatsiz kişiler yüzünden devletin otoritesi sarsılmış ve hazinesi çok kötü bir duruma düşürülmüştü.364

361 et-Târîhu't-bâhir, s. 21362 Rebîülevvel 514/ Haziran 1120363 el-Kâmil, X, 6ö6364 Ahbârü'd-deuleti's-SeLcûk.ıyye, s. 69;BÜndârî,s. 147

Sultan Mahmud 15 Şevval 525'te (10 Eylül 1131) Hemedan'da vefat etti. İyi bir eğitim gören ve çok zeki olan Mahmud Arapça'nın yanı sıra şiir, edebiyat, siyer ve tarih konularında bilgi sahibiydi. Mutedil, hassas, adaletli ve anlayışlı bir hükümdar olarak tanınıyordu. Âlim, edip ve şairleri, hayır sahiplerini korurdu. İmam Gazzâlî'-nin kardeşi Ahmed el-Gazzâlî'yi sarayına davet ederek ihsanda bulunmuştu. Şair Haysa Beysa da ondan "ed-Dâliyye" adlı kasidesiyle iyi bir ödül almıştı. Kaynaklar Mahmud'un avcı kuşlara ve av köpeklerine düşkün olduğunu kaydeder. Sultan Mahmud ordusunun gittiği her yere bî-maristanını da götürürdü. Çok sayıda devenin taşıdığı seyyar hastahanede görev yapan hekimler arasında Ebü'l-Hakem el-Endelüsî ile Sedîd Ebü'1-Vefâ Yahya b. Saîd de bulunuyordu.

Bibliyografya :

İbnii'l-Kalânİsî, Târthu Dımaşk (Amedroz), s. 199, 202. 206. 210, 215, 217, 230; İbnü'1-Cev-zî, et-Muntazam, IX, 196, 205, 216-218, 222-227, 231-234, 237, 245, 247, 249, 253; Râven-dî, Râna(ü's-sudûr(Ateş),i,83, 166, 170, 196-199, 201; II, 290, 292; İbnü'l-Esîr. el-Kâmit,bk. İndeks; a.mlf., et-Târîhu'l-bahir fi'd-devleti't-Atâbekİyye hi'l-Meüşıl{nşL Abdü\kâdir Ahmed Tuleymâtl, Bağdad-Kahire 1382/1963, s. 20-21, 42; Ahbârü'd-deületi's-Selcûkıyye{Lu-gal],s. 57, 59,61-63,67-69, 74, 83, 89;Bün-dârî, Zübdetü'n-Nusra {Bursları), s. 107, 116-128, 132-134, 138-139, 142-147, 152, 161, 184, 198-199, 223, 239, 240, 243; Sıbt İbnü'l-Cevzî, Mir'âtü'z-zamân, 1, bk. İndeks; İbnü'I-Adîm. Zübdetü'l-haleb, II, 197, 221, 236-237, 241; İbn Hallikân, Vefeyât,], 189; V, 182-183; Ebü'l-Ferec. Târih, 11, 355; Reşîdüddin, Cami Vt-teuârth [nşr. Ahmed Ateş], Ankara 1960, s. 78, 80-82, 105, 109-110; Nüveyrî, Nihâyetü'l-ereb, XXIII, 267-271; Müstevfî, Târihi Güzîde(Nevâî), s. 360, 448, 453; Clrfait Mateos Vekayi-nâmesi (1136-1162) ve Papaz Grigor'un Zeyli (1136-1162), (nşr ve trc. H. D. Andreasyan], Ankara 1987, s. 287; W. E. D. Ailen. A History ofthe Georgian People, London 1932, s. 96-100; İbrahim Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi (Ankara 1956), Ankara 1984, s. 25, 27-29, 43; Hüseyin Emîn, Târîhu'l-'Irâk fı'l-'aşri's-Selcûki, Bagdad 1385/1965, s. 91-101; C. E. Bosworth, "The Political and Dynastic History of the Ira-niyan World [A D. 100-1217)", CHlr.,V, 119-124; a.mlf., "Mahmûdb. Muhammadb. Maiikşhâh", E/2(İng.),Vl, 63-64;C. L. Klausner, TheSeljuk Vezirate: A Study of Cİvil Administration (1055-1194), Cambridge 1973, bk. İndeks; Mehmet Altay Köymen. Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, Ankara 1984, 1!, bk. İndeks; AIİ Cevâd et-Tâhir. eş-Şicru'l-cArabt fı'l-'lrâk vebl-ladi'l-'Acem fı'l-'aşri's-Selcûki, Beyrut 1405/ 1985, s. 64, 67, 72, 74, 121, 188, 244; Abdül-kerim Özaydm, Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi (498-511/1105-1118), Ankara 1990, s. 149-150; Ali Sevim - Erdoğan Mercii. Selçuklu DeuleÜeri Tarihi: Siyaset, Teşkilât ue Kültür, Ankara 1995, s. 231-241; M. Th. Hout-sma, "Mahmûd". M, VII, 170-171. Abdülkerim Özaydin

MAHMÛD NÂSIRÜDDİN

(ö. 664/1266) Delhi sultanı (1246-1266).Babası Delhi Sultan lığı'nın kurucusu İl-tutmış 365 annesi Kutbüddin Aybeg'in kızıdır. Minhâc-i Sirâc el-Cûzcânî 366 onun Sultan İltutmış'ın torunu olduğunu söylerse de bu doğru değildir. İltutmış'ın ölümü üzerine Mahmûd Nâsırüddin diğer şehzadelerle birlikte hapse atıldı, annesi de İltutmış'ın Türk kumandanlarından Kutluğ Han ile evlendirildi. 1242 yılında Sultan Muizzüddin Behram Şah tahttan uzaklaştınlıp öldürülünce asilzadeler üç şehza-deyi Mahmûd Nâsırüddin, Alâeddin ve Celâleddin'i, Kasnsepîd Hapishanesi'nden alarak Kasrıfîrûzî'nin kabul salonuna getirdiler. Burada yapılan müzakerelerin ardından Alâeddin'i Mes'ûd Şah unvanıyla tahta geçirmeye karar verdiler. Diğer İki şehzade tekrar hapse gönderildi. İki yıl sonra Türk soylularının baskısıyla Sultan Alâeddin Mes'ûd Şah, amcaları Mahmûd Nâsırüddin ve Celâleddin'i serbest bırakıp kendilerine Behrâiç (Bahraiç) ve Kan-nevc bölgelerinin idaresini verdi.Türk soyluları, Sultan Alâeddin'e karşı Mahmûd Nâsırüddin ve Kutluğ Han ile gizli bir ittifak yaptılar. Alâeddin Mes'ûd Şah'm öldürülmesi üzerine annesiyle beraber gizlice Behrâiç'ten Delhi'ye gelen Mahmûd Nâsırüddin sultan ilân edilince 367 Kutluğ Han ve Melik Bahâeddin Balaban sarayda iktidarı ele geçirdiler. Daha sonra Melik Bahâeddin Balaban kızını sultanla evlendirerek onunla ilişkisini sağlamlaştırdı. Uluğ Han unvanını alan Balaban önemli bir makam olan nâib-i memleket dairesinin başına geçti.İdare kabiliyeti olmayan Sultan Mahmûd Nâsırüddin, Kutluğ Han ve Melik Bahâeddin Balaban tarafından kukla gibi kullanıldı. Küçük kardeşi Seyfeddin Ay-beg, Kişlu Han unvanıyla emîr-î hâcib tayin edildi. Yeğenlerinden Şîr Han Sungur, Lahor ve Bhatinda valiliğine getirildi. Şehzade Celâleddin'in Kannevc'den alınarak hareketlerinin daha kolay takip edilebileceği Bedâûn'a nakledilmesi de Kutluğ Han ile Balaban arasındaki iş birliğinin sonucunda olmuştur. Celâleddin. kendisi aleyhindeki entrikaların farkına varınca Karakorum'a geçerek Moğol İmparatoru Mengü Han'dan yardım talep etti. Mengü Han, Horasan'daki Moğol noyanlanna emir verip ona yardım etmelerini istedi. Celâleddin, Moğol yardımıyla Lahor ve Jallund-har bölgelerini ele geçirdi ve bu 365 Firişte, I. 70-71366 Tabakâl-i Nâşırî, I, 471-472367 23 Muharrem 644/ 10 Haziran 1246

bölgelerde bir Moğol vasalı olarak hüküm sürdü.Kutluğ Han ile Bahâeddin Balaban arasında ortaya çıkan rekabet Türk kumandanlarının üstünlüklerine büyük darbe indirdi. Bu iki grubun liderleri Türk olmayan asilzadeleri taraflarına çekmek için mü-cadeleverdiler. Kutluğ Han. Hintli reisler arasında iyi bir intiba oluşturdu ve rakiplerine karşı destek sağladı. Ancak büyük bir politikacı olan Bahâeddin Balaban, Kutluğ Han'ı saf dışı bırakarak Karako-rum'dan dönen Şîr Han Sungur vasıtasıyla Nagavr'da Sultan Celâleddin ile ittifak kurdu. Ayrıca Delhi'de destekçileri bulunmaktaydı. Balaban, çeşitli yerlerden alacağı destekten emin olarak Sultan Celâleddin ve diğer Türk asilzadeleriyle birleşeceği Hânsî'ye doğru hareket etti. Bunun üzerine Kutluğ Han da İsyancılarla savaşmak üzere Sultan Mahmûd Nâsırüd-din ile birlikte Delhi'den ayrıldı.368 İki ordu birbirine yaklaştığında sultanın ordusunda yer alan ve Bahâeddin Balaban ile anlaşmış bulunan asilzadeler sultanı rakip tarafın gücü konusunda korkutarak uzlaşmaya ikna ettiler Harem ağası İmâdüddin Reyhan saraydan çıkarılıp önce Behrâiç'e, ardından Bedâûn'a sürüldü. Celâleddin Lahor'a dönerken Bahâeddin Balaban da nâib-i memleket görevini tekrar üstlendi. Mahmûd Nâsırüddin ile Balaban Ocak 1255'-te barışıp birlikte Delhi'ye döndüler. Çok geçmeden İmâdüddin Reyhan'ın Kutluğ Han ile iş birliği yaptığı anlaşıldı ve yakalanıp öldürüldü. Sultan Mahmûd ile Balaban daha sonra Kutluğ Han'ın üzerine yürüdüler. Kutluğ Han 1257'de Uç valisi Kişlu Han'a sığındı. Balaban onları te'dip için yola çıkınca âsiler Pencap'taki bir Moğol ordusuna katıldılar (1259).Sultan Nâsırüddin Mahmûd'un yetkileri Uluğ Hân-ı A'zâm unvanını alan Bahâeddin Balaban tarafından kısıtlanarak Delhi'de bir kukla durumuna düşürüldü. Otoritesi başşehrin dışına taşan Uluğ Han Balaban ise Katehar, Düâb ve Mevat bölgelerindeki isyancıları yenilgiye uğratarak itaate zorladı. Bütün eyaletlerin kontro-lünü eline geçirdi; Mültan ve Lahor'un Moğol vasallanyla ilişki kurdu. Bu dönemde Cengiz Han'ın torunları arasındaki iç savaş yüzünden Moğol imparatorluğu parçalanmış durumdaydı. Bundan faydalanmak isteyen Balaban, Pencap (Salt Range) ve Peşâver vadisinde bir Moğol vasalı olan Sultan Muhammed Karluğ'un yardımıyla Hülâgû ile ittifak yaptı. Ancak bu ittifak Mültan ve Lahor'daki Moğol vasalları arasında güven bunalımına yol açtı ve bunlar savunmalarında kayıtsız kalmaya başladılar. Bunun üzerine her ikisi de ortadan kaldırıldı. Mültan, Uç ve Lahor tekrar sultanlığa bağlandı. Uluğ Han Balaban'a olan yakınlığı sebebiyle hainlik yapmasından şüphe edilen Sultan Muhammed Karluğ Moğollar tarafından öldürüldü, topraklan da Hülâgû'nun idaresine verildi.Uluğ Hân-ı A'zâm'm başarıları sultanın tahtını ele geçirmesini kolaylaştırdı. Aktif hayattan tamamen çekilen Sultan Mahmûd Nâsırüddin huzur ve sükûnu ibadette ve özellikle mushaf istinsahında buldu. Oğulları esrarlı bir şekilde ortadan kaldırıldı; kendisi de 664 (1266) yılında öldü. Uluğ Hân-ı A'zâm kendisini Gı-yâseddin unvanıyla Delhi sultanı ilân etti. Mahmûd Nâsırüddin'in Uluğ Han tarafından zehirlenerek öldürüldüğü de söylenir.

Bibliyografya :

Cûzcânî. Tabakât-İ Naşiri (nşr Abdülhay Ha-bîbî], Kabil 1963-64, 1, 471-496; 11, 59-88; Re-şîdüddin Fazlullâh-ı Hemedânî, Câmİ'u't-teuâ-rîh, British Library, Add, nr. 728, vr. 385"; Be-renî, Târlh-i Fîrûz Şâhl (nşr. Seyyid Ahmed Han), Kalküta 1862, s. 25-26; İbn Battûta, The Trauels of ibn BattuLa (trc. S. H. Gibb). Cam-bridge 1971, III, 632-633; İsâmî. Fütûhu's-Se-lâtîn (nşr A. S. Uşa), Madras 1948, s. 161-163; Firişte, Gülşen-i Ibrâhîml, Leknev 1281, I, 70-71; Yahya b. Ahmed es-Sirhİndî, Târih-i Mübarek Şâhî (nşr. M. Hidâyet Hüseyin), Kalküta 1931, s. 34-39; Feyzullah b. Zeynelâbidîn Bin-bânî. Târihi Şadr-i Cihan (nşr, İktidar Hüseyin Sıddîki), Aligarh 1988, s. 15-16; P. Saran, "Pol-itics and Personalities in the Reign of Naşir al-DIn Mahmüd, the Slave", Studies in Medi-evatindianHistory,AUgarb 1956; CHIn.,V, bk. İndeks; İktidar Hüseyin Siddİqui, Perso-Arabic Sources on the Life and Condiüons in the Sul-tanate of Delhi, New Delhi 1994; a.mlf., "The Qariugh Kİngdom in the North-VVestern India During the Thirteenth Century", !C,L1V/2 (1980), s. 75-90; T. W. Haig, "Mahmûd". İA, VII, 154; Mohibbul-Hasan, "Mahmüd", El2 (İng.), VI, 47-48. HUSAIN SlDDICJUI

MAHMÛD NÂSIRÜDDİN

(ö. 815/1412) Tuğluklu hanedanının son Delhi sultanı (1393-1412).Delhi Sultanı Fîrûz Şah TUğluk'un oğlu Muhammed Şah'ın en küçük oğludur. 1393'te bir buçuk ay kadar sultanlık yapan ağabeyi İskender Şah'tan sonra Delhi tahtına geçti. Ancak muhtemelen yaşı küçük olduğundan kumandanlar bunu kabullenmeye yanaşmayıp kendi iktâla-nna dönmek istedilerse de Vezir Hâce-i Cihan onları Mahmûd Şah'a biat etmeye ikna etti. Bu arada durumdan yararlanmak isteyen bazı toprak sahipleri vergilerini göndermeyerek Özellikle doğu eyaletlerinde karışıklıklar çıkardılar. Genç sultan adına yönetime el koyan Vezir Hâce-i Cihan, "suItânü'ş-Şark" unvanıyla kendisini Kannevc'den Bihâr'a kadar uzanan bütün doğu topraklarının valisi ilân etti. Delhi'den ayrılıp Jaunpûr'a giden Hâce-i Cihan, kısa zamanda bölgedeki âsi toprak sahiplerini itaat altına alarak asayişi sağladı. Her ne kadar bu gelişmelerle Hâce-i Cihân'm Delhi'den ayrılışından sonra

368 Ramazan 652/Ekim 1254

buradaki eşraf ve kumandanlar Saadet Han ve Mukarreb Han önderliğinde İki kısma ayrılarak genç sultanı kendi etki alanlarına almak için aralarında mücadeleye başladılar. Saadet Han bir müddet sonra Sultan Fîrûz Şah'ın diğer torunu Nusret Han'ı Mevat'tan çağırıp Fîrûzâ-bâd'da Nâsırüddin Şah unvanıyla sultan ilân etti. Bunun üzerine karşıt gruplar arasında üç yıl kadar süren bir savaş başladı. Huzur ve asayişin tamamen ortadan kalktığı bu ortam aynı zamanda Timur'a Hindistan'ı işgal etmek için uygun bir fırsat hazırladı.799'da (1397) Timur'un torunu Pîr Mu-hammed güçlü bir orduyla önce Uç Kale-si'ni aldı, ardından Mültan'ı kuşattı; altı ay kadar direnen Mültan hâkimi Sarang Han Lûdî sonunda teslim oldu. Delhi'de ise rakiplerini saf dışı bırakan Sarang Han'ın kardeşi İkbal Mallu Han, Sultan Mah-mûd'u kontrolü altına almıştı. Bu sırada Hindistan'a giren Timur Mültan'a gelmiş ve Delhi'ye yönelmişti (800/1398). Sultan Mahmûd ve İkbal Mallu Han, Timur güçlerini durdurmak için bir ordu hazirladı-larsa da ilk çarpışmada mağlûp olarak Delhi'ye döndüler ve aynı günün gecesinde kendilerini kurtarmak için farklı yönlere doğru uzaklaştılar. Bunun üzerine Delhi halkı Timur'a teslim oldu. Burada kalmayan Timur, Delhi'den Lahor'a doğru bütün bölgeyi tahrip ederek yağmalattı. Özellikle Delhi tam bir hayalet şehir haline geldi ve açıkta kalan ölüler yüzünden salgın hastalıklar baş gösterdi.Timur'un Hindistan'dan ayrılışından sonra İkbal Mallu Han. Delhi'de bulunan Nusret Han'ı saf dışı bırakarak duruma yeniden hâkim oldu ve Mahmûd'u Delhi'ye çağırıp tahtı ona teslim etti. 804'te (1402) İkbal Mallu Han ve Sultan Mahmûd, Ja-unpûr'da bağımsızlığını ilân eden Şarkî Sultanlığı'nın başında bulunan İbrahim Şah'a karşı bir sefer düzenlediler. Bu sırada Mallu'nun etkisinden kurtulmak isteyen Mahmûd ava çıkma bahanesiyle Şarkî Sultanı İbrahim'in yanına geldi. Ancak umduğunu bulamayınca Kannevc'e yönelerek buranın valisi Melikzâde Herevî1-nin yardımıyla şehre hâkim oldu. Sultan Fîrûz Şah'ın torunu olarak bölgenin eşrafı ve halkı tarafından büyük saygı gören Mahmûd Şah, kendisine katılan kumandanları ve askerleriyle Kannevc'i Sultan İbrahim ve İkbal Mallu'ya karşı korumaya muvaffak oldu.1406'da İkbal Mallu Han, Timur'un Mültan valisi olarak bıraktığı Hızır Han karşısında mağlûp olunca Delhi halkı Mahmûd Şah'ı yeniden davet etti. Delhi'ye gelen Mahmûd Şah büyük sevinç gösterileri arasında şehre girdi ve duruma hâkim oldu. İkbal Mallu Han'ın çevresindekiler de dahil olmak üzere bütün eski kumandanlarına çeşitli unvanlar vererek onların bulundukları vilâyetlerde serbestçe hüküm sürmelerine müsaade eden Mahmûd Şah, böylece sembolik de olsa Delhi Sultanlığı'nın bütünlüğünü korumak istedi. Fakat gerçekte bu bölgelerde Gucerât, Mâlvâ. Jaunpûr gibi bağımsız sultanlıklar oluşmaya başlamıştı. Sultan Mahmûd'a bağlı eşraf ve kumandanların bir kısmı, sultanın bu durumu önleme gücünden yoksun olduğunu görünce zamanla bu bağımsız sultanlıkların hizmetine girdi. Mahmûd'un 815'te (1412) vefatı üzerine Devlet Han Lûdî onun adına Delhi ve çevresinde 817 (1414) yılına kadar hüküm sürdüyse de Hızır Han Mül-tan'dan gelip Delhi'yi ele geçirdi. Ancak Hızır Han, Seyyidler hanedanının temelini atmış olsa da bağımsızlığını ilân etmeyip Mahmûd Şah adına sikke bastırmaya devam etti. Bu durum Fîrûz Şah ve hanedanının Hindistan'da ne kadar saygın olduğunu göstermektedir.

Bibliyografya :

Muhammed Bîhamed Hânî, Târîh-i Muhammedi, British Library, Or. nr. 137, vr. 443"""; Şe-refeddin AN Yezdî, Zafername (nşr. Muhammed İlahâbâd), Kalküta 1888,1, 77-78; Yahya b. Ah-med es-Sirhindî, Târîh-i Mübarek Şâhî (nşr. M. Hidâyet Hüseyin), Kalküta 1931, s. 156-181;H. N. Wright. The Coinage and Melrology ofthe Suttâns of Delhi, Delhi 1936, s. 23; Yusuf Hikmet Bayur, Hindistan Tarihi, Ankara 1946, I, 332, 334, 387, 392; lqtidar Huseyin Siddiqui. "Theorotical Positions ofthe Sultans of Delhi in Relation to the Rulers of Provincial Kİngdoms in Northern Indİa During the 15th and 16* Cen-turies", Essays in Indian Hİstory and Culture (ed. Y. Krishan), New Delhi 1986, s. 180-193; Mohibbui Hasan. "Mahmûd 11", El2 (Ing.], VI, 49-50; N. R. Farooqi, "Delhi Sultanlığı", DİA, Husain Siddıquı

MAHMÛD NEDİM PAŞA

(1818-1883) Osmanlı sadrazamı.İstanbul'da doğdu. Babası Bağdat Valisi Gürcü Mehmed Necib Paşa'dır. Eğitimini tamamlamasının ardından 1831'de Sadâret Mektûbî Kalemi'ne girdi. Bir ara Serasker Bursalı Said Paşa'ya divan kâtipliği yaptı. Bir yıl süreyle Bağdat'ta babasının yanında kaldıktan sonra sadâret mek-tupçu muavini oldu ve Şubat 1841'de Âmedî Kalemi'ne geçti. Dönemin meşhur devlet adamlarından Mustafa Reşid Pa-şa'nin dikkatini çekti ve onun ilk sadâretinde ûlâ sınıf-ı sânî rütbesiyle sadâret mektupçuluğuna getirildi (Mart 1847). Haziran 1849'da vekâleten ve ardından asaleten âmedîliğe tayin edildi. 18S3'te Dîvân-ı Hümâyun beylikçiliğine, 23 Mart 1854'te bâlâ rütbesiyle sadâret ve üç ay sonra 26 Haziranda Hariciye müsteşarlığına getirildi. Kırım savaşı esnasında on altı gün Ömer Lutfi Paşa'nın maiyetinde Bulgaristan'da bulundu. 25 Şubat 1855'-te yine Reşid Paşa'nın himmetiyle vezâ-ret rütbesi verilerek Sayda valisi oldu. 14 Aralık 1855'te Şam ve Eylül 1857"de İzmir valiliği. Mart 18S8'de Meclis-i Tanzimat üyeliği ve mayısta Hariciye Nâzın Fuad Paşa Paris'e gidince dil bilmemesine rağmen Hariciye nazır vekilliği görevlerinde bulundu. 30 Ağustos 1858'de Ticaret nâzın olduysa da Aralık 1859'da azledildi. 9 Temmuz 1860'ta kendi isteği üzerine Trablusgarp valiliğine gönderildi. Âlî Paşa'ya muhalif olan Yeni

Osmanlılar Cemiyeti ile irtibatı ortaya çıkınca kendisini affettirmek için İstanbul'a gelerek paşayı ikna etti. Yedi yıl görev yaptığı yere tekrar dönmek istemediği için affını istedi ve 18 Haziran 1867'de Meclis-i Vâlâ üyeliğine getirildi.Bundan sonra hızlı bir görev değişikliği süreci başladı. 24 Ağustos 1867'de Deâvî Nezâreti'ne, 6 Mart 1868'de ikinci defa olmak üzere sadâret müsteşarlığına ve bir hafta sonra da (14 Mart) padişahın re'sen iradesiyle Hakkı Paşa'nın ölümüyle boşalan Bahriye nazırlığına tayin edildi. Maaşını arttırma talebi Âlî Paşa tarafından kabul görmedi; bunun üzerine doğrudan saraya başvurdu ve paşa ile aralan tekrar bozuldu. Âlî Paşa'nın gittikçe ağırla-şan hastalığının uzaması sebebiyle sarayla olan irtibatı daha da güçlendi.Âlî Paşa'nın ölümü üzerine ve padişahla kurduğu irtibat sayesinde 22 Cemâziye-lâhir 1288'de (8 Eylül 1871) sadrazam oldu. Âlî Paşa'nın aksine padişahın istek ve arzularına uygun davrandı. İktidara gelir gelmez merkez ve taşra bürokrasisinde büyük bir operasyon başlattı; Tanzimatçı devlet adamlarını görevden uzaklaştırdı. Âdeta tevcihat usulünü andırır bir şekilde valileri bir yerden diğerine tayin etti. Âlî Paşa'nın adamları olan Şirvânîzâde Mehmed Rüşdü Paşa, Serasker Hüseyin Avni Paşa, İşkodra Valisi İsmail Paşa, Zaptiye Nâzın Hüsnü Paşa, Mabeyin Başkâtibi Emin Bey ve diğer rakiplerinin her birini ülkenin bir tarafına sürdü. Reformcuların yoğunlaştığı Şûrâ-yi Devlet'in daire sayısını üçe indirdi ve üye sayısını azalttı. Merkez ve taşra bürokrasisinde büyük değişiklikler yaptı. Bazı vilâyetleri küçülterek yeni vilâyetler teşkil etti; ayrıca tahsisatlarını azalttı.Maliyeyi düzeltmek adına devlet dairelerini ıslah ve tasarruf amacıyla Babıâli'de Tensikat ve Tasarrufat Komisyonu'nu kurarak pek çok görevliyi açığa aldı; ayrıca 100 kuruşun üzerindeki maaşların % 5'ine hazine adına el koydu. Taşra evkaf müdürlüklerini kaldırdı. İşten çıkarılanların şikâyetleri neticesinde bunların du-rumlarını görüşmek üzere ayrı bir komisyon oluşturdu. Bir ara Evkâf-i Hümâyun Nezâreti'ni lağvederek görevlerinin bir kısmını şeyhülislâmlığa, bir bölümünü de Maliye Nezâreti'ne aktardı. Maliye Nezâ-reti'nin üstlendiği görevler nezârete bağlı olarak kurulan Evkaf Maliyesi Dairesi Müsteşarlığı vasıtasıyla yürütülmeye başlandı. Mahallî meseleler hakkında Babıâli'yi bilgilendirmek üzere vilâyetlere jurnal memurları gönderdi. Bir yandan askeri ve diğer harcamalardan yapılan tasarruflarla denk bütçenin gerçekleştirildiği kamuoyuna ilân edilirken bir yandan da memurların maaşları aylarca ödenemedi ve yeni borçlanmalara gidildi.Bu dönemde vilâyetlerdeki zaptiyelerin nizamında ve tersanede bazı düzenlemeler yapıldı. Ayrıca daha önce hazırlanan ve Âlî Paşa tarafından geciktirilen müstakil Bulgar Eksarhlığı kurulması konusundaki berat verildi. Rumeli demiryolu imtiyazı devletin aleyhinde maddeler taşıdığı iddiasıyla feshedilerek Baron Hirsch ile yeni bir anlaşma yapıldı. Hirsch, bu anlaşmayla pek çok yükümlülükten kurtulduğu gibi birçok yeni avantajlar elde etti. Mahmud Nedim'in anlaşma karşılığında Hirsch'-ten yüz binlerce lira rüşvet aldığı yönünde ciddi iddialar mevcuttur.Mahmud Nedim Paşa, Sultan Abdüla-ziz'in de desteğiyle dış siyasette Tanzimatçılar'ın izlediği Avrupa eksenli politikadan ayrılarak Rus yörüngesine girdi. Akıl hocası Rusya'nın İstanbul'daki sefiri Ignatiyev'di. Rus tesiri o kadar yaygın bir konum kazandı ki paşa halk arasında Ne-dimov olarak anılır oldu. Rus yanlısı politikalarına duyulan tepki padişaha kadar uzanmış, ayrıca Avrupa kamuoyu da Osmanlı Devleti aleyhine dönmüştü.Artan tepkiler üzerine Mahmud Nedim Paşa'yı daha fazla sahîplenemeyeceğini anlayan Sultan Abdülaziz, 25 Cemâziye-Ievvel 1289'da (31 Temmuz 1872) onu azlederek yerine Midhat Paşa'yı tayin etti. Kendisine 20.000 kuruş mâzuliyet maaşı bağlandı. Gazetelerde hakkında olumsuz haberler çıktı ve Bebek'teki yalısının önünde gösteriler yapıldı. Yaklaşık on bir ay süren sadâreti süresince beş serasker, dört bahriye, dört adliye, beş maliye nâzın ve altı tophane müşiriyle çalışmış olması memurların statüsüyle ne kadar oynadığını açıkça ortaya koymaktadır.Padişah, Mahmud Nedim Paşa'yı Haziran 1873'te Midhat Paşa'nın etkisiyle Kastamonu valiliğine gönderdiyse de Temmuz ortalarında azletti ve beş gün sonra da yargılamaksızın Trabzon'a sürgüne gönderdi. Buradaki ikameti kısa sürdü ve 15 Ekim 1873'te Adana valiliğine getirildi. Ancak 31 Mart 1875'te azledildi ve İstanbul'a geldi. 20 Ağustos 1875'te Şûrâ-yı Devlet başkanlığına tayin edildi. Bu sırada bir türlü çözüm bulunamayan Hersek isyanını kısa sürede çözebileceğini belirtmesi üzerine beş gün sonra 369 Ah-med Esad Paşa'nın yerine ikinci defa sadrazamlığa getirildi.Hersek isyanını Rusya'nın yardımıyla çözebileceğini düşünüyordu. Bu sebeple önceliği 187S bütçesindeki 5 milyon liralık açığı kapamaya ve malî buhranı çözmeye verdi. Yeni kaynak bulmak amacıyla İgnatiyev'in etkisiyle bir plan hazırladı. Buna göre devletin düzenli borçlarının faiz ve ana parası için ödemesi gereken yıllfk toplam 14 milyonun yansı ödenecek, diğer yarısının 5 milyonu ile bütçe açığı kapatılacak ve 2 milyonuyla da ordunun giderleri finanse edilecekti. Beş yıl süreyle borç ve faizlerin yarısının nakit, yarısının da % S faizli bir senetle ödenmesi esası 6 Ekim 1875 tarihli bir hükümet kararıyla kabul edildi. Karar, tahvil fiyatlarında hızlı bir düşüşe sebep olduğu gibi içte ve dışta büyük tepkiler doğurarak Avrupa kamuoyunu Osmanlı aleyhine çevirdi.Bu arada Hersek'teki isyan Bosna'ya sıçradı. İgnatiyev'in yanlış yönlendirmelerine kendisini iyice kaptıran Mahmud Nedim Paşa bu konuda zararlı sonuçlar doğurabilecek Andrassy notasını kabul etti. Ardından da Bulgarlar'ın bir kısmı harekete geçti. Bu isyanın elebaşılarının yakalanmasına rağmen İgnatiyev'in devreye girmesiyle serbest bırakıldılar; ayrıca onları yakalayan mahallî memurların görev yeri değiştirildi. Bu durum ve bölgeye yeni asker sevkedilmemesi âsileri daha da cesaretlendirdi ve 1876'da ihtilâl çıktı. Fransa ve Almanya 369 24Receb 1292/26 Ağustos 1875

konsoloslarının ölümüyle sonuçlanan Selanik olayı da devletin durumunu iyice zora soktu. Mahmud Nedim Paşa'yı sadâretten uzaklaştırmak ve iktidarı ele geçirmek isteyen Midhat Paşa ve Hüseyin Avni Paşa'nm da etkisiyle İstanbul'daki medrese talebeleri ayaklandı. Göstericiler şeyhülislâm ve sadrazamın azlini istiyordu. Gösterilerin devam etmesi ve kalabalığın artması üzerine 11 Mayıs 1876'da Mahmud Nedim Paşa sadâretten azledildi. İkinci sadâretinde yine İgnatiyev'in etkisiyle nahiye sistemini, 200 hâne bir nahiye sayılacak ve nahiye müdürlüğü nüfus çoğunluğunuteş-kil eden cemaatte bulunacak şekilde yeniden düzenledi. Böylece özellikle Rumeli'deki pek çok nahiye müdürlüğü hiristiyan-lara geçmekteydi. Ayrıca bu dönemde matbuat üzerinde ciddi bir baskı oluşturuldu.5 Haziran 1876'da kendi isteğiyle önce Çeşme'ye, ardından Sakız'a gönderildi. II. Abdülhamid'in tahta geçmesinden sonra affını istemesi üzerine Musul valiliğine tayin edildiyse de hemen İstanbul'a çağrıldı. Said Paşa'nın ilk sadâretinde 19 Ekim 1879'da Dahiliye nazırlığına getirildi. Hastalığı yüzünden nezâretin işlerinin aksaması üzerine 28 Şubat 1883'te 15.000 kuruş maaşla görevinden ayrıldı. 7 Receb 1300'de (14 Mayıs 1883) vefat etti. Türbesi Cağaloğlu'ndadır.Zeki, şair, kitabete ve Babıâli'nin yazışma usullerine vâkıf bir insandı. Kendisini tanıyanlar vehimli, dönek, sebatsız, fesatçı ve rüşvetçi bir kişiliğe sahip olduğunu belirtirler. Görevde olduğu dönemlerde Sultan Abdülaziz'in zengin hediyelerine mazhar oldu. Hikâye-i Melik-i Muzaffer ile (İstanbul 1283), Osmanlı Devle-ti'nin güç kaybetmesinin sebepleri, devlet idaresi ve Tanzimat hakkında görüşlerinin yer aldığı Âyîne-i Devlet ve uzun bir otobiyografik şiiri içeren Hasbıhal adlı eserleri ikisi bir aradaÂyîne ve Hasbıhal (İstanbul 1327) adıyla basılmıştır. Bunların dışında Ahmed Midhat Efendi'-nin Üss-i İnkılâb adlı eserinde kendisi hakkında yaptığı suçlamalara karşı yazdığı Reddiye isimli eseriyle şiirlerinin bir bölümü yayımlanmamıştır.

Bibliyografya :

Mir'ât-ı Hakikat (Miroğlu), tür.yer.; Cevdet, Ma'rCızât, tür.yer.; a.tnlf., Tezâkİr, I-1V, tür.yer.; Lutfî, Târih, XI, 82,87,88; XIII, tür.yer.; XIV, 24-25, 28-29, 51, 60, 68; XV, 48, 52, 57, 61, 65, 76; Mehmed Memduh [Paşa], Esvât-ı Sudur, İzmir 1328, s. 22-28; Sicill-i Osman'ı, IV, 336-337; Mehmed Zeki Pakalırı. Mahmud Nedim Paşa, İstanbul 1940; İbnülemin, Son Sadrtazam-lar (istanbul 1940], İstanbul 1982, 1, 259-314; Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, Ankara 1947-62 -+ Ankara 1983, VII, tür.yer.; Mufassal Os-manlt Tarihi, İstanbul 1963, VI, tür.yer.; S. J. Shaw - E. K. Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ue Modern Türkiue{tvc. Mehmet Harmancı), İstanbul 1983, II, 194-206; Vahdettin Engin, Rumeli Demiryolları, istanbul 1993, s. 56, 80, 83-91, 108, 177; Şerif Mardin, Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, İstanbul 1996, s, 74-77, 80-81, 88, 261; R. H. Davison, Osmanlı İmparator-luğu'nda Reform (trc. Osman Akınhay), İstanbul 1997, II, tür.yer.; a.mlf.. "Mahmud Nedim Paşha", E/2(İng.|, VI, 68-69; Butms Abu Man-neh. "The Sultan and the Bureaucracy: The Anti-Tanzimat Concepts of Grand Vizier Mahmud Nedim Paşa", Studies on İslam and the Otoman Empire İn the 19'" Century (1826-1876), İstanbul 2001, s. 161 -180; Ziyad Ebüzzi-ya, "Ali Efendi, Basiretçi", DİA, ][, 388. Ali Akyildız

MAHMUD PAŞA

(ö. 878/1474) Osmanlı veziriazamı.Menşei hakkında Osmanlı ve Bizans kaynaklarında çeşitli rivayetler yer alır. XVI. yüzyıl tezkirelerinde onun Sırbistan'da Alacahisarlı olduğu bildirilirse de bu bilginin doğruluğu şüphelidir. Bizans kaynaklarının bir kısmında Rum, bir kısmında Sırp ve Bulgar asıllı olduğu belirtilir. Menâkibnâme'slnĞe babasının kasap, kendisinin rahip olduğundan söz edilir. Ancak burada tanımlanan şahıs genellikle kendisiyle karıştırılan Kasabzâde Mahmud Bey'dir. Babasının Novo Brdo'dan Michael Angelus olduğu ve ailenin Teseiya'nın Sırp despotlarından Angeliler'e mensup bulunduğu üzerinde durulur. Kendisine ait 1463 tarihli bir pençede adı Mahmud İbn Abdülhay şeklinde geçer. Kardeşi Michael Angelovic, Sırp despotunun önde gelen adamlarından biri olarak kaynaklarda zikredilir. Ayrıca Trabzon Rum İmparatoru David'in başmâbeyincisi, filozof Georgios Amiroutzes ile teyze çocukları olduğu bilinmektedir. Saraya ne zaman ve nasıl getirildiği konusunda kesin bir bilgi yoksa da bazı kaynaklarda, annesiyle birlikte memleketi olan Novo Brdo'dan Semendire'ye giderken Osmanlı beylerinden Mehmed Ağa tarafından esir alındığı ve bunun da 1427 yılı dolayında meydana geldiği belirtilir. Buradan hareketle Mehmed Ağa'nın himayesinde eğitim aldığı ve saraya sunulduğu ifade edilir.Edirne Sarayı'nda bir süre tahsil ve terbiye gördükten sonra II. Mehmed'in tahta çıkışının ardından ocak ağalığı rütbesine nail oldu ve İstanbul kuşatması sırasında padişahın yanında bulundu. Kuşatmada Anadolu Beylerbeyi İshak Paşa ile birlikte surların Edirnekapı bölgesinden Yediku-le'ye uzanan kesiminde görev aldı. Onun fetih esnasında hangi vazifede olduğu bilinmemektedir. Muhtemelen 858'de (1454) Zağanos Mehmed Paşa'nın azle-dilmesinden sonra vezirlik makamına getirilmiştir. 1455'te Dukas, Midilli hâkiminin haraç teslimatı dolayısıyla İstanbul'a gittiğinde görüştüğü Mahmud Paşa'yı vezir unvanıyla anar. 860'ta (1456) Belgrad kuşatması sırasında şehid düşen Dayı Karaca Bey'İn yerine Rumeli beylerbeyliğini de üstlenen Mahmud Paşa bu arada veziriazam oldu. Her iki görevi de bir arada yürütmeye başladı. 862'de (1458) Sırp meselesinin halledilmesiyle görevlendi-rildi. Kendi parasıyla teçhiz ettiği Rumeli askerine Anadolu askerini ve padişahın yolladığı 1000 yeniçeriyi

katarak Sırbistan harekâtına girişti. Reseva ve Kuruca gibi kaleleri aldı. Semendire'yi ele geçi-remediyse de Ostrovice ve Rudnik'i zaptetti. Güvercinlik (Golubac) Kalesi'ni alıp 370 Macaristan'a akıncılar gönderdi ve ardından Üs-küp'te bulunan padişahın yanına döndü.Veziriazam Mahmud Paşa 864te (1460) II. Mehmed'in Mora seferine katıldı. Mistra Despotu Demetrius üzerine gönderildi. Despotu teslim olmaya ikna edip ailesiyle birlikte padişahın yanına gönderdi.371 Ertesi yıl padişahın Amasra, Sinop ve Trabzon'a yönelik büyük askeri harekâtında görev aldı. Önce emrine verilen filo ile Ceneviz kolonisi olan Amasra'yı baskı altında tuttu, kısa süre sonra burayı teslim aldı. Ardından 100 gemiyle Sinop'un zabtı için görevlendirildi. Gerekli hazırlıkları yapmak üzere önce Edirne'ye gitti, oradan Bursa'da padişahın ordusuna katıldı. Burada iken bir suikasta mâruz kalıp yaralandı. II. Mehmed üç gün onu bekledi, sonra yaralı olduğu halde tahtırevanla alıp gitti. Ankara'ya ulaşıldığında iyileşti ve Sinop üzerine gönderildi. Sinop İsmail Bey'den barış yoluyla alındı. Oradan padişahla birlikte Trabzon'a hareket etti. Trabzon önlerine gelince İmparator Da-vid'i teslim olmaya ikna etti, bunda teyze oğlu olan Georgios Amİroutzes'in aracılığının rolü oldu.Mahmud Paşa, 866'da (1462) II. Mehmed ile beraber çıktığı Eflak seferinde büyük başarı gösterdikten sonra aynı yılın yaz aylarında Midilli adasının fethiyle görevlendirildi. 100 kadar gemiden oluşan Osmanlı filosu adayı kuşatma altına aldı. Şehir bombardıman edildi ve teslim oldu.372 Dük esir alındı ve adaya bir Osmanlı idarecisi tayin edildi. Ertesi yıl Mahmud Paşa padişahın bizzat çıktığı Bosna seferinde onun yanında bulundu ve Yayça'ya çekilmiş olan Bosna Kralı Stjepan Tomase-vic'in üzerine gönderildi. Kaleyi kuşatan Mahmud Paşa kralla anlaşma yapıp teslim olmasını sağladı. Fakat padişah bu anlaşmadan hoşlanmadı ve kendisine danışılmadan yapılan anlaşmadan dolayı Mahmud Paşa'ya kızdı. Ardından onu Mora'-ya yolladı. Germehisar'a yürüyüp burayı Venedikliler'den alan Mahmud Paşa, Ve-nedikliler'in Midilli'yi kuşatma altına aldıkları haberinin ulaşması üzerine 110 gemiyle adaya hareket etti. Venedikliler kuşatmayı kaldırıp Eğriboz'a çekildiler.Bu arada 1463 Aralık ayında Macarlar'ın ele geçirdiği Yayça'yı geri almak için kuşatan, ancak Macar kralının karşı harekâtı üzerine Sofya'ya çekilen II. Mehmed, Midilli'den dönen Mahmud Paşa'yı Macar seferine gönderdi. Mahmud Paşa Bosna'ya girdi ve 868 (1464) kışında Macarlar'ın faaliyetlerini önledi. 869'da (1465) Venedikliler'le müzakerelere girişti, görüşmeleri 870 (1466) yılında da sürdürdü. Ertesi yıl Arnavutluk seferine katıldı. 872'-de (1467-68) II. Mehmed ile birlikte Karaman üzerine yürüdü. Konya ve Gevele Kalesi ele geçirildi. İçel bölgesine çekilen Karaman beyi Pîr Ahmed'i takip ettiyse de onu yakalayamadı. Rakibi olduğu anlaşılan Rum Mehmed Paşa bu husustaki ihmalini öne sürerek paşayı suçladı. Padişah, Mahmud Paşa'ya karşı olan kızgınlığını bir süre için dizginleyerek ona Kara-man'dan İstanbul'a yapılacak göçleri düzenleme görevi verdi. Fakat bu faaliyet sırasında bir kısım kimseleri yerinde bırakması, hakkındaki dedikoduların çoğalmasına yol açtı. Görevi Rum Mehmed Paşa'ya verilerek hem vezîriâzamlıktan hem de Rumeli beylerbeyiliği vazifesinden alındı.Bir süre Hasköy'deki çiftliğine çekilen Mahmud Paşa çokgeçmeden Gelibolusancak beyliğine ve donanma kaptanlığına getirildi (873-874/1469-1470). 5 Zilhicce 874'te (5 Haziran 1470) fethiyle görevlendirildiği Eğriboz üzerine hareket etti. İşkiros (Skyros) adasını alıp Eğriboz'a geldi ve adanın merkezini denizden kuşattı. Bu arada padişah da karadan hareket ederek Eğriboz önlerine ulaşmış ve kurulan bir köprü vasıtasıyla adaya geçerek kuşatmaya katılmıştı. Mahmud Paşa kalenin alınmasında büyük başarı gösterdi 373Akkoyunlu Uzun Hasan'ın Anadolu üzerine yürümesi de dikkate alınarak876'da (1472) yeniden vezîriâzamlığa getirildi ve padişahla birlikte Anadolu'ya geçti. Uzun Hasan ile yapılan Otlukbeli Meydan Savaşı'nda aldığı tedbirlerle zaferin kazanılmasında 374 pay sahibi olduysa da rakipleri tarafından gözden düşürüldü. Otlukbeli Meydan Savaşı öncesinde baskına uğrayan Rumeli Beylerbeyi Has Murad Paşa'nın mağlûp olup öldürülmesindeki ihmali, savaş sonrası kaçan Akkoyunlu kuvvetlerini takip ettirmemesi gibi bahanelerle görevden alındı. Yeniden Hasköy'e çiftliğine çekilen Mahmud Paşa, Şehzade Mustafa'nın Ölümü üzerine tâziyet için İstanbul'a gelip Fâtih Sultan Mehmed'in huzuruna çıktıysa da soğuk karşılandı. Şehzade Mustafa ile ailevî bir mesele yüzünden arası açık olan Mahmud Paşa'dan şüphelenen padişah rakiplerinin de kışkırtmasıyla onu yakalatıp Yedikule"ye hapsettirdi. Az sonra da idam edildi. Çağdaş kaynaklardan MuâlFnin eserinde idam sebebi Eflak beyini serbest bırakması, Dulkadıroğlu Şeh-suvar Bey'i geri göndermek suretiyle onun düşmanlığına yol açması, Uzun Hasan'ın yenilgisi ardından takip edilmesini engellemesi ve Şehzade Mustafa ile aralarındaki husumet olarak gösterilir.375 Ölüm tarihi kitabesinde 878 (1474) diye kayıtlıdır. Bazı Osmanlı kaynaklarında ise 3 Rebîülev-vel 879 (18 Temmuz 1474) veya 3 Rebîü-lâhir 879 (17 Ağustos 1474) olarak verilir.İstanbul'da yaptırmış olduğu türbede medfundur.Mahmud Paşa'nın idamı özelikle ilim ve sanat erbabı arasında büyük üzüntü ile karşılanmıştır. Bu durum onun sanatçıların en büyük hâmisi olma sıfatıyla ilgilidir. Halk tarafından çok sevilen, velayetine hükmedilen, "velî"

370 Ramazan 862 /Temmuz 1458371 9 Şaban 864/ 30 Mayıs 1460372 24 Zilhicce 866/ 19 Eylül 1462373 12 Zilhicce/ 12 Haziran374 16Rebîülewel878/11 Ağustos 1473375 bk. Anhegger, 1/1 [1949], s. 158

sıfatıyla anılan Mahmud Paşa kaynaklara göre hiçbir Osmanlı vezirinde bulunmayan özelliklere sahipti. Eşrefoğlu Rûmî'nin müntesiple-ri arasında bulunduğu nakledilir. Hurûfî-ler'e karşı olan tutumu ve padişahın onlara karşı duyduğu ilgiyi önlemesi dönemin şairleri tarafından övülmüştür. Adına birçok eser kaleme alınmıştır. Meselâ Enverî Düstûrnâme'smı, Abdürrahim Ka-rahisârî Vahdetnâme'smi, Şükrullah da Behcetü't-tevârih adlı eserini ona ithaf etmiştir. Musannifek diye tanınan Alâ-eddin Ali el-Bistâmî de Tuhfe-i Mahmû-diyye adlı Farsça eserini onun adına yazmıştır.376 Tezkire yazarlarına göre kuvvetli bir şair olan Mahmud Paşa şiirlerinde "Adnî" mahlasını kullanmıştır. Bazı yazarlara göre nesri ve inşası nazmından daha kuvvetlidir. Türkçe ve Farsça şiirleriyle altı adet Farsça mektubunu ihtiva eden bir divanı vardır. 377 Daha ziyade terbiyevî ve lirik şiirler yazan Mahmud Paşa. örf ve âdetleri aksettiren mısralar yanında darbımesellere de yer vermiştir. İran edebiyatını çok iyi bildiği ve büyük İran şairlerine nazireler yazdığı anlaşılmaktadır. Çeşitli münşeat mecmua-larında mektup örnekleri yer alır.378 Ayrıca sonradan kaleme alındığı anlaşılan ve yaygın olarak okunduğu bilinen Menâkıhnâme'sı mevcuttur.379 Menâkıb-nâme birkaç defa yayımlanmıştır.380

Mahmud Paşa'nın birçok hayır eseri yaptırdığı bilinmektedir. Özellikle İstanbul'da onun adıyla anılan semtle şehrin fetihten sonraki ilk eserlerinden olan cami (867/1463), türbe (878/1473-74), hamam (871/1466-67), mahkeme, mektep, medrese (877/İ472-73), imaret (867/ 1463), kütüphane, çeşme, han (Kürkçü Hanı) ve tekke ile 265 dükkândan ibaret çarşı inşa ettirmiştir. Ankara'da yine mescid ve bedesteni ile 381 (869-876/1465-1471) bir hanı, Bursa'da kervansarayı (866/1462) ve mescidi, Edirne'de cami 382 Hasköy'de hamam ve medresesi, Sofya'da cuma camisi, sebili, medresesi ve hanı vardır. Bunlara ayrı ayrı vakıflar tanzim etmiştir. Safer 878 (Temmuz 1473) tarihli vakfiyesinde 383 İstanbul'daki cami, Edirne'deki hamam vb. eserlerine Çatalca, Silivri ve Kırklareli'de çeşitli köyleri vakfettiği kayıtlıdır.

Bibliyografya :

BA. TD, nr. 251, s. 109 vd.; Karamânî Mehmed Paşa. Teuârthü's-selâtîni'l-Osmâniyye: Millî Tarihimize Dair Eski Bir Vesika (trc. Mükri-min Halil, TTEM içinde), sy. 111/80(1 Mayıs 1340), s. 147; Kritovulos, Târîh-i Sultân Mehmed Hân-ı Sânî[trc. Karolidi. TO£Milâvesi), İstanbul 1328, s. 48, 76, 152 vd.; Ducas, Historia Byzantina, Bonn 1834, s. 343, 346, 511, 546; Âşıkpaşazâ-de. Târih, s. 150, 153, 170; Tursun Bey. Târîh-i Ebu'l-Feth (ıışr. Merto! Tulum), İstanbul 1977, tür.yer.; Oruç b. Âdil. Teuârîh-i Âl-İ Osman, s. 72; İbn Kemal. Teuarth-i Âl-i Osman, VII. Defter, s. 122, 147, 185, 283, 300, 350; Âşık Çelebi, Tezkire, İÜ Ktp., TY, nr. 2406, vr. 214b-215"; Latifi. Tezkire, İÜ Ktp., TY, nr. 2411, vr. 171"; Mecdî. Şekâİk Tercümesi, s. 176-177; HocaSâ-deddin, Tâcü'l-teuârîh, İstanbul 1279, 1, 465, 479, 511; Enverî. DüsLûrnâme, s. 103, 104; Chalkokondyles, l'Hİstoire de la decadance (trc. B. de Bourbonnois), Paris 1620,1, 229, 246, 252, 274, 278, 526; II, 110, 113vd.; Gazauât-ı Suttan Murad b. Mehemmed Hân (nşr. Halil inalcık-Mevlûd Oğuz). Ankara 1978, s. 72-75; Rühl Târihi (TTK Belgeler, X\V!\?,\\992\ içinde, tıpkı basımı ile birlikte, nşr. Yaşar Yücel - Halil Erdoğan Cengiz), s. 455-456; Hammer (Atâ Bey), 111, 38; Ahuât-i Mahmud Paşâ-yt Velî, İstanbul 1289; Fr. Babinger, Mahomet II le con-çuerantetson temps: 1432-1481 (trc. H. E. Medico), Paris 1954, s. 139, 235, 256, 292; Niyazi Ahmet Banoğlu, Mahmut Paşa Hayatı ve ŞehadeÜ, İstanbul 1970; İlber Ortaylı, "Osmanlı Toplumunda Yönetici Sınıf Hakkında Komu-oyunun Oluşumuna Bir Örnek: Menâkıb-ı Mahmud Paşa-i Veli", Tahsin Bekir Balta'ya Arma-ğan, Ankara 1974, s. 459-481; S. Faroqhİ, "A Great Foundation in Diflîculties or Some Evi-dence on Economic Contraction in the Ottoman Empire of Mİd-seventeenth Century", Melan-gesProf. Robert Mantran, Zaghouan 1988, s. 109-121; Halûk İpekten v.dğr., Tezkirelere Göre Diuan Edebiyatı isimler Sözlüğü, Ankara 1988, s. 11; Theohoris Stavrides, The Sultan of Vezirs the Life and Times of the Ottoman Grand Vezir Mahmud PashaAngelovic (1453-1474), Leiden 2001; R. Anhegger. "Mu'âlî'nin Hünkârnâme-si", TD.İ/l (1949), s. 145-166; Şehabeddin Te-kindağ. "Sadrıazam Adnî Mahmud Paşa'ya Ait Bir Tetkik Münasebetiyle", TTK Belleten, XXIV/95(1950), s. 509-527; a.mlf.. "Mahmud Paşa", İA, VII, 183-188; C. Truhelka. "Dubrov-nik Arşivinde Türk-İslâm Vesikaları", İstanbul Enstitüsü Dergisi, I, İstanbul 1955, s. 151 vd.; Feridun Dirimtekin, "Sadr-ı Âzam Adnî Mahmud Paşa", a.e.,IV(i958). s. 167-190; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, "Fatih Sultan Mehmed'in Ve-ziriazamlarından Mahmud Paşa İle Şehzade Mustafa'nın Araları Neden Açılmıştı", TTK Belleten, XXVl]l/l\2 (1964), s. 711-728;a.mlf.. "Osmanlı Tfcrihin.de Gizli Kalmış veya Şüphe ile Örtülü Bazı Olaylar ve Bu Hususa Dair Vesikalar", a.e.,XLI/163 (1977). s. 510-513; "Menâ-kıb-ı Mahmud Paşa-yı Velî ma'a Ebu'l-Feth MehemmedHan-Gazi" (haz. Abdullah Uçman), Hareket, 2. seri X/115, İstanbul 1977, s. 307-317; K.

376 Nuruosmaniye Ktp., nr. 3100,11. vr. 315l377 İÜ Ktp.,TY, nr. 1962378 San Abdullah, Münşeat, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3333, vr. 45b379 İÜ Ktp., TY, nr. 2425380 bk. bibi.381 bugün Anadolu Medeniyetleri Müzesi382 Taşlık Camii 865/1461383 BA, 7D, nr. 251, 109 vd

Pamukçuyan, "Ermenice Bir Elyazmaya Göre Veziriazam Mahmud Paşa", TT, VI (1986), s. 9-13; M. Şahin, "Mahmud Paşa Menakıbı Kostantiniye Fethi", Toplumsal Tarih, 111/17, İstanbul 1995, s. 15-21 ;C. H. Imber, "Mahmud Paşha", El2 (İng.), VI, 69-72; "Adnî Mahmud Paşa", TDEA, 1, 39. Şehabeddin Tekindağ

MAHMUD PAŞA CAMİİ VE TÜRBESİ

Kahire'de Osmanlı Valisi Mahmud Paşa'nın yaptırdığı cami ve türbe.Selâhaddin Meydanı'nda bulunan ve Mesc!dü'l-Mahmûdiyye (Câmiu'l-MahmQdiy-ye) diye anılan cami, tavanındaki Arapça kitabesine göre Mısır Valisi Mahmud Paşa tarafından 975'te (1567-68) inşa ettirilmiştir. 188S yılında zemini, pencereleri ve kapıları değiştirilmiş, 1904-1906 yıllarında da onarılmıştır. Evliya Çelebi'nin Seyahatname'sin de, "Rum tarzı câmi-i zîbâdır, on iki kademe taş nerdüban İle çıkılır bir küçük şirin camidir" diye tanıttığı eser, günümüzde yenilenmiş büyük bir çevre duvarı ile kuşatılan bir bahçe içinde kırmızı-beyaz renkli düzgün kesme taşlardan yapılmıştır.Caminin güneybatısındaki ana cephesi Selâhaddin Meydanı'na bakmaktadır. Yapının batı köşesinde kemerlerle taşınan kubbeyle örtülü bir sebil bulunmaktaydı. 1880 yılına kadar sağlam olan sebilin zemininin mermerle kaplı olduğu belirtilmektedir. Bina meyilli bir arazide yapıldığından portaline yirmi basamaklı bir mermer merdivenle ulaşılmaktadır. Dikdörtgen çerçeve içine alınmış üç dilimli portal kemerinin içinde üç sıra mukarnas dizisine yer verilmiştir. Bunun altında, iki tarafında birer sütunçe olan dikdörtgen şekilli küçük bir pencere ile daha altta ba -sık kemerli kapı açıklığı mevcuttur. Cepheden hafif taşkın yapılan cümle kapısının iki tarafında, soldaki daha geniş olan ve mukarnas dizileriyle sonuçlanan birer yüzeysel dikdörtgen niş içinde altta demir parmaklıklı ve dikdörtgen şekilli, üstte sivri kemerli pencereler açılmıştır. Ayrıca cephenin batı ucunda herhangi bir çerçeve içine alınmadan altta iki dikdörtgen şekilli, üstte iki sivri kemerli pencere simetriye dikkat edilmeden yerleştirilmiştir. Güney ucunda minarenin yer aldığı yapının kuzeydoğu cephesi minare dışında bu cephenin kopyası gibidir. Arazinin kot farkından dolayı diğerlerine göre daha fazla yüksekliğe sahip kuzeybatı cephesi, birer sıra mukarnasla nihayet-lenen üç yüzeysel dikdörtgen nişle hareketlendi rilm iştir. Yandakilere göre daha geniş tutulmuş olan ortadaki niş içine altta üç demir parmaklıklı ve dikdörtgen şekilli, üstte üç adet Memlûk tarzında üçlü pencere açılmışken iki yandaki nişler içine altta birer dikdörtgen şekilli, üstte birer sivri kemerli pencerenin yerleştirildiği görülmektedir.Kenarları 19,75 m. ölçüsünde kare planlı iç mekâna 2,60 m. genişliğinde ve 0,80 m. derinliğindeki cümle kapısından girilmektedir. Cümle kapisıyla kuzeydoğu cephesinin ortasında, helaların bulunduğu bölüme geçit veren kapıyı birbirine bağlayan ve zemini diğer kısımlara göre 0,20 m. daha aşağıda olan geçit, yapıyı 19,75 x 8,60 m. ölçülerinde iki bölüme ayırmaktadır. Caminin ortasındaki dört sütun aydınlatma bölümünü taşımaktadır. Diğer mekânlar ise düz ahşap tavanla örtülmüştür. Bu taşıyıcı ve örtü sistemi Mahmud Paşa Camii'nde. birbirine uygun yapı elemanlarının sıralanmasından meydana gelen nef düzeni yerine Os-manlılar'ın kubbeli yapılarının da etkisiyle kare mekân içinde uygulanan bir merkezî plan şeması oluşturmuştur. Daha sonra Hidiv İsmail Paşa'nın annesi Hoşyar Ka-dınefendi'nin emriyle inşaatına başlanan ve 1912 yılında tamamlanarak ibadete açılan Rifâî Camii ile Kral Fuâd'ın 1918'de yeniden yaptırdığı Âbidîn (Fethu'l-Melekî) Camii'nde orta bölümü kubbeli olarak aynı plan uygulanmıştır.Zemini taş döşemeli olan yapının tavanında görülen yıldız ve kıvrık dal motifli çok renkli tezyinat, Memlükyapilarının tavan süslemesinde yaygın olarak tatbik edilen ve Mısır'ın Osmanlı dönemi eserlerinde de kullanılan kalem işi süslemelerin en güzel örneklerindendir. Caminin iç mekânı, beden duvarlarındaki iki katlı pencereler yanında orta bölümü örten aydınlatma fenerinden gelen ışıkla aydınlatılmaktadır. Kıble duvarının ortasında, şu anda mevcut olmayan iki sütunçenin desteklediği sivri kemerli ve yarım daire şekilli süslemesiz bir mihrap bulunmakta, hemen sağında basit yapılı ahşap minber yer almaktadır. Kuzeybatı duvarının ortasında alt ve üst pencerelerin arasında duvar içindeki merdivenle ulaşılan Memlûk tarzında ahşap müezzin mahfili bulunmaktadır.Yapının güney köşesine bitişik minare, zeminden başlayarak cephenin üst seviyesine kadar uzanan silindirik bir kaide üzerinde yükselmektedir. Cephe ile aynı hizada mukarnas dizileri üzerine oturan birinci şerefenin korkuluğu dendanlann devam ettirilmesiyle oluşturulmuştur. Taş bilezikle başlayan gövdede yine mukar-nasların taşıdığı ikinci şerefe yer almaktadır. Silindirik petek ve kurşunla kaplı mahruti külahla son bulan minarenin yüzeyleri dikey silmelerle hareketlendiril-miştir.Türbe. Cami ile aynı tarihte yapının kıble duvarına bitişik olarak inşa edilen ve cami mihrabının solundaki kapıdan geçilerek ulaşılan türbe, malzeme ve cephe düzeni açısından camiyle benzer özelliklere sahiptir. Cephelerinde birer sıra mukarnasla nihayetlenen nişler içinde iki sıra pencereler açılmıştır. Bunlardan alttakiler dikdörtgen şeklinde, üsttekiler sivri kemerlidir. Kare alt yapıdan kubbe yuvarlağına üçgenlerle geçilmektedir. Bunun dört yönünde altta üç kemerli, hemen üstünde üç yuvarlak pencereden oluşan açıklıklara yer verilmiştir. Türbenin üzerini örten Memlûk tarzındaki soğan kubbenin eteği biri kör, diğeri açık periyodik olarak düzenlenmiş bir kemer dizisiyle hareketlendir i Imiştir. 6,28 6,75 m. ölçülerinde yaklaşık kare planlı bir mekân-Mahmud Pasa Camii ve Türbesi'nin planı dan ibaret olan yapının güneydoğu duvarının ortasında camideki gibi sade, süsle-mesiz bir mihrap nişi mevcuttur. Bunun iki tarafında ve yan duvarlarda iki katlı pencerelere yer

verilmiş olup alttakiler sivri kemerli, alınlıkiı ve ahşap kepenkli-dir. Mihrabının üzerinde de bir yuvarlak pencere vardır. Kapının bitişiğinde bir dolap nişi bulunmaktadır. Türbe içinde Mahmud Paşa'ya, hanımı ve oğluna ait üç sanduka yer almaktadır.Mahmud Paşa Camii etrafı duvarlarla çevrilmiş bir bahçe içinde olması, merkezî plan şemasını hatırlatan iç mekân düzenlemesi, Anadolu tarzı minaresi ve giriş kapılarının iki yanındaki süslemeleri bakımından Osmanlı sanatının izlerini taşırken iki renkli taş işçiliği, kıble duvarına bitişik türbe ile beraber planlanışı ve süslemeleriyle Memlûk sanatının hâtırasını yaşatmaktadır.

Bibliyografya :

Evliya Çelebi, Seyahatname, X, 205; Sicilt-i Osmânî, IV, 312-313; Ali Paşa Mübarek, et-HıÇa-(ü-t-Teofîkıyye, Kahire 1982, II, 285; Suâd Mahir Muhammed, Mesâcidü Mışr ue euliyâ'ü-ha'ş-şâlihûn, Kahire 1403/1983, V, 129-132; Kemâleddin Sâmih, el-'Imaretü'l-İslâmİyye fi Mışr, Kahire 1983, s. 55; D. Behren s -Abouseif. The Minarets of Cairo, Cairo 1985, s. 160; a.mlf., Islamic Arctıitecture in Cairo, Cairo 1996, s. 160-161; C.VVilliams, Islamic Monu-ments in Cairo, Cairo 1993, s. 75; Hasan Abdül-vehhâb, Târthu'l-mesâcidi'l-eşerîyye fi'i-Kâhi-re. Kahire 1993, s. 295-298; Abdullah Atia Ab-dülhafiz, Osmanlı Döneminde İstanbul ile Ka-hire Arasında Mimari Etkileşimler (doktora tezi, 1994), İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 130-135; Ahmet Ali Bayhan. Mısır'da Osmanlı Deuri Mimarisi (doktora tezi, 1997), Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 36-38; M. Hamza İsmail el-Haddâd. Mevsû'atü't-'imâreti'l-İslâmiyye fi Mışr mine't-fethi'i-'Oşmâm hattâ 'ahdi Muhammed cAlİ, Kahire, ts. (Dâru zehrâi'ş-gark), II, 58-79. M Ahmet Ali Bayhan

MAHMUD PAŞA Rl-FELEKÎ

(ö. 1302/1885) Mısırlı astronomi âlimi, coğrafyacı, mühendis ve devlet adamı.1230'da (1815) Garbiye eyaletinin His-sa kasabasında doğdu. Adı Mahmud Ah-med Hamdı olup Mahmud Hamdî diye de bilinir. İskenderiye ve Kahire'de medrese eğitimini tamamladıktan sonra Mısır Valisi Kavalalı Mehmed Ali Paşa'nın Bulak'-ta kurduğu ve genellikle Batılı hocaların ders verdiği Delambre Bey idaresindeki modern askerî mühendishânede okudu. Çok iyi bir öğrenci olduğundan mezuniyetinin ardından okulun matematik ve astronomi hocalığına tayin edildi (1250/ 1834), burada sağ kolağası rütbesine kadar yükseldi. Bu görevi sırasında başarılı çalışmalarından dolayı bizzat Mehmed Ali Paşa tarafından ödüllendirilen Felekî daha sonra Fransa'ya gönderildi (1266/ 1850). Paris'te bulunduğu dokuz yıl içerisinde rasathanenin gözlemlerine katıldı ve coğrafya başta olmak üzere çeşitli ilimler Öğrendi; Mısır'a döndüğünde okuduğu ve hocalık yaptığı mühendishânenin müdürlüğüne tayin edildi.Mısır'a dönüşünden birkaç ay sonra 18 Temmuz 1860 tarihinde gerçekleşen tam ay tutulmasını gözlemlemek üzere Sudan'ın Dongola (Dunkulâ) şehrine giden Felekî, yaptığı gözlemin sonuçlarını ilmî bir rapor halinde Mısır Valisi Said Paşa'ya sundu. Ardından rütbesi miralaylığa yükseltilerek el-Mecmau'1-ilmiyyü'l-Mısrî'ye üye seçildi ve Said Paşa tarafından Mısır'ın haritasını çizmekle görevlendirildi. Böyle bir işe girişen ilk Mısırlı olarak çizdiği bu haritada 384 harita mühendisliğindeki ustalık ve becerisini ortaya koydu ve büyük ün kazandı. 1880'de el-Mecmau'1-iImiy-yü'1-Mısrî'nin başkanlığına seçilen Felekî, 1875'te Mısır'ı temsilen Paris Milletlerarası Coğrafya Kongresi'ne ve 1881'-de Venedik'te toplanan kongreye katıldı. 1882'de paşa unvanıyla İsmail Râgib Paşa hükümetinde Çalışma bakanlığına getirildi. Fakat Urâbî Paşa olayı sebebiyle iki ay bir hafta sonra görevinden ayrılmak zorunda kaldı. 1883 yılında Nubar Paşa hükümetinde de Eğitim bakanlığını Önce on üç ay on iki gün vekâleten, ardından on sekiz ay on üç gün asaleten yürüttü ve eğitim işlerine belli bir düzen getirdi; bu arada Mısır Coğrafya Cemiyeti'nin başkanlığını da yaptı. 19 Temmuz 1885"te Kahire'de vefat etti.Arkeolojiyle de ilgilenen Felekî. İskenderiye'nin doğu limanındaki sütunlara bakarak İskender tarafından kurulan eski şehrin bugünkü meskûn mahallerin altında olduğunu ileri sürmüştür. Kahire'de kaleye öğle vaktini bildirmek için bir top, Ezher Meydanı'nda bulunan evinin çatısı üstüne de tam, yarım ve çeyrek saatlerle öğle ve ikindi vakitlerini gösteren bir güneş saati koydurmuştur. Kıymetli kitaplardan oluştuğu bilinen kütüphanesi ölü-münden sonra kızı tarafından Mısır Millî Kütüphanesi'ne verilmiştir.

Eserleri.

1. Bahş fi zarureti inşû'i merşad ü-murâkabeti'l-havâdişi'l-cev-viyye fîışr. 2. Risale ti'1-îzâh can fmâ-ri'J-ehrâm (Kopenhag 1865). Mısır piramitlerinin astronomik çalışmalar maksadıyla yapıldığını ve Şi'râ (Sirius, Akyıidız) yıldizıyla ilgili olduğunu ispatlamak amacıyla yazılmıştır. 3. Risale fi'1-küsûü'h külliyyi'î-lezî zahara bi-Dunkulâ ü 18 Yulyu Sene 1860 (Paris 1861). Said Paşa'ya sunduğu. 18 Temmuz 1860 tarihinde gerçekleşen tam güneş tutulmasıyla ilgili rapordur. 4. et-Tekâvîmü'1-İsrâ'î-liyye ve'1-İsîâmiyye (Kahire 1855). Hicrî takvimle yahudi takviminin başlangıç

384 yalnız Aşağı Mısır kuzey kısmı basılmıştır

zamanlarının tayini hakkında olup basılmadan önce Belçika İlimler Akademisi'ne sunulmuştur. 5. Kitâb fî urûdi'1-bikâ veafvâiihâ.385 Fransızca olarak kaleme alınan ve meridyenlerle paralellerden bahseden eser daha sonra Arapça'ya çevrilmiştir. 6. Harîtatü'I-vechi'l-bahrî bi-Mışr. Said Paşa'nın emriyle hazırladığı ilk Mısır haritasının Aşağı Mısır kısmıdır. 7. Risale fi'1-hâleti'l-hâzıre li'l-me-vâddi'l-mığnatisiyyâti'l-arziyye bi-Bâ-ris ve davâhihâ. Bu eserini 1856 yılında Fransa'da yapılan bilim kongresine sunmuş olup çalışmasının esaslarını Avrupa seyahati sırasında kaleme almıştır. 8. Nuhbetü'l-icmâliyye fi'1-coğrâfiyyeti'l-Mişriyye(Kahire 1286). Fransızca olarak yazılan eseri Ahmed Hâmid Arapça'ya çevirmiştir. 9. el-İskenderiyyetü'l-kadîme (Kopenhag 1872)10. Tenabbıf can irti-fâ'i'n-Nîl kabîe irtifâ'ihî. 11. Ehrâmü'l-Cîze. Mısır Ehramları adıyla M. Muhyiddin Bağdadî tarafından Türkçe'ye tercüme edilmiştir (İstanbul 1311). 12. Risâ-îe fîacmâri'l-ehrâm (Kopenhag 1860). 13. Hisâbü't-tefâzul ve't-tekâmüî (Bulak 1303). Fransızca'dan yaptığı bir çeviridir. 14. Rİsâle fi'1-mekâyîs ve'1-mekâ'î-li'l^ameliyye bi'd~diyâri'l-Mjşriyye ve mukâbeletühâbi'l-mekâyisi'I-Fransiy-ye (İstanbul 1290). 15. Memoire sur le calendrier arabe avant l'Islamisme et sur la naissance et l'âge du prophete Mohammad" Ahmed Zekî Efendi, NetâHcü'l-ifhâm.386 Hz. Peygam-ber'in doğum tarihini ve yaşını teşbite dair olup müellifin en ünlü çalışmasıdır. Eserde Resûl-i Ekrem'in 20 Nisan tarihinde doğduğu ortaya konulmuştur. 16. Identite du röle de l'auxiliaire avoir et du verbe kâna lie avec unautreverbe. 17. Risale îî tevhîdi'l-cumle ii'l-kutri'l-Mışrî. Mısır'da kullanılan paraların gramajlarının ayarlanmasıyla ilgili olan eser tamamlanamamıştır.

Bibliyografya :

İsmail Mustafa - Muhammed Muhtar, Tercü-metü hayati 'l-merhûm Mahmûd Bâşâ el-Fete-kl. Bulak 1886; C. Zeydân, Terâctmü meşahîri'ş-Şark, Kahire 1903, II, 132-135; Hediyyetü 7-'ârirtn, II, 419 vd.; Serkîs. Mu'cem, s. 1705-1706; Ömer Tosun, el-Bİcsetü'l-cilmiyye, İskenderiye 1353, s.450; Brockelmann, GAL, II, 642-643; Suppi, II, 747; Zekî Muhammed Mücâhid. el-A'lâmü'ş-Şarktyye, Kahire 1368/1949, I, 114-115; Cemâleddin eş-Şeyyâl, A tiistory of Egyptian Historiography in the Nineteenth Century, A!exandria 1962, s. 54-57; Zİrİklî, el-A'/âmlFethullah), VII, 164; Mahmûd Isâm el-Meydânî, Aclâm ue mezâlim "Arabiyye ue İslâ-mıyye, Dımask 1996, s.95-102; Lemlel-Mutiî, Meustfatü hâze'r-racüi min Mışr, Kahire 1417/ 1997, s. 557-563; Ekmeleddin İhsanoğlu v.dğr., Osman/ı Astronomi Literatürü Tarihi, İstanbul 1997, II, 642-644; Ahmed Saîd ed-Dimurdâş. Mahmûd Hamdı el-Felekî, Kahire, ts. (Mekte-betü Mısr), s. 3-155; F. A. Shamsİ, "Mahmûd Pasha on the Date of the Holy Prophet's Birth", HI, XII/1 (1989), s. 3-24; Telekî", İA, IV, 539; J. Jomier, "al-Falaki, Mahmûd Paşha", El2 (İng.). II. 764. Salim Aydüz

MAHMÛD PAŞA KÜLLİYESİ

İstanbul'da XV. yüzyılın ikinci yansında inşa edilen külliye.Eminönü'nde kendi adını taşıyan semtte bulunan külliye Fâtih Sultan Mehmed'in sadrazamlarından Mahmûd Paşa tarafından yaptırılmıştır. 146O'li yılların başında inşasına başlanan ve 878'de (1473-74) tamamlanan külliye cami, türbe, çifte hamam, han, medrese, İmaret, sıbyan mektebi ve niteliği tam bilinmeyen bir mahkemeden oluşmaktaydı. Külliyeye daha sonra çeşme ve sebil ilâve edilmiştir. Bu yapılardan cami, türbe, hanla hamamın erkekler kısmı ve medresenin dershane bölümü günümüze ulaşmıştır.İstanbul'un en eski camilerinden biri olan Mahmûd Paşa Camii cümle kapısının üzerindeki, spiral kıvrık dallı rûmîlerle süslü Arapça kitabesine göre 867'de (1463) tamamlanmıştır. Hadîkatü'l-cevâmi'de yapının, adı kesin olarak bilinmeyen bir kilisenin yerine yapıldığı kay-dedilse de bu konuda herhangi bir bilgi mevcut değildir. Kesme taştan inşa edilen yapı plan olarak zâviyeli / tabhâneli camilerdendir ve daha önce yapılan bu tür camilerden planındaki bazı özellikler dolayısıyla ayrılmaktadır. Mukarnaslı yaşmakla âbidevî ve gösterişli olan mermer taçkapıda inşa kitâbesiyle birlikte iki yanda 1169 (1755-56) tarihini veren sekizer satırlık Türkçe tamir kitabesi yer almaktadır. Sivri kemerli açıklıklara sahip beş kubbeli son cemaat yeri. vaktiyle altı sü-tunlu iken XVIII. yüzyılın ikinci yarısında yapılan tamirde sütunları taşla kaplanarak paye görünümü almıştır. Caminin ha-rimi mihrap ekseninde yer alan iki büyük kubbeyle örtülmüş, bu mekân üç yönde "U" şeklinde on bir kubbe ile çevrelenmiştir. Kuzeyde son cemaat yeriyle büyük kubbeli mekân arasında yan yana beş kubbe ile örtülmüş olan bir mekân vardır. Burada mukarnaslı kubbeli orta birim kemerli bir açıklıkla ana mekâna bağlanmaktadır. İki

385 Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye, Fe-lek-Riyâza, nr, 3996386 X takuîmil-'Arab kable'l-İslâm ue fi tahkiki mevlidi'n-nebi ue twruihî 'aleyhişşa-lâtü ue's-seiâm, Bulak 1305

yanda yer alan dilimli ve sade kubbeli birimler İse orta mekânla doğrudan ilişkili değildir. Harimde mihraba dik yerleşen iki büyük kubbeli mekân yanlarda bulunan ikişer açıklıkla önce bir koridora, daha sonra üçer kubbe ile örtülü olan yan mekânlara bağlanmaktadır. Bu yan mekânlar aynı şekilde birer koridorla kuzeydeki beş kubbeli mekândan ayrılmıştır. Giriş bölümü ve yan bölümlerde görülen, zeminlerdeki kot farklılıkları ve kademeli kubbelerle yapının oldukça karmaşık bir tasarımı vardır. Mermerden mihrabı sütunlu ve sarkıtlı olan caminin mermer minberinin külahı ahşaptır. Ha-rimin sol tarafında altı sütun üzerine kafesli hünkâr mahfili yer almaktadır. Kesme taştan yapılmış kare kaideli, köşeli pabuçlu, çokgen gövdeli, tek şerefeli ve kurşun külâhlı minare kuzeybatı köşesinde yer almakta olup kapısı içeridendir. Yapı XVII ve XVIII. yüzyılda çıkan şehir yangınlarında büyük zarar görmüştür. 1169 (1755-56) yılında III. Osman tarafından esaslı bir şekilde tamir edilen camide mihrap ve minber yenilenmiştir. Cami 1766 depremi dolayısıyla 1785 te, 1827 yangını dolayısıyla 1828-1829'da tekrar onarım görmüştür. Hünkâr mahfili de bu dönemde II. Mahmud tarafından ilâve ettirilmiştir. 1936-1940 yıllarında Vakıflar İdaresi'nin gerçekleştirdiği geniş kapsamlı bir tamirden sonra yapının minaresi de bugünkü halini almıştır. Yine bu çalışmalar sırasında mahfiii teşkil eden ahşap kısımlarla daha önceden kesme ve yontma taş bloklarının üzerine konulan sıvalar kaldırılmış, kalem işleri ve alçı pencereler yenilenmiştir. Hadîkatü'l-cevâmi'de caminin avlusundaki çeşme ve sebilin Dârüssaâde Ağası Mustafa Ağa tarafından yaptırıldığı kaydedilmektedir.Mihrabının önünde yer alan türbe 1473 yılında inşa edilmiştir. Gösterişsiz giriş kapısı üzerinde üç satırlık inşa kitâbesiyle birlikte 1730 tarihli bir tamir kitabesi de bulunmaktadır. Sekizgen planlı türbe kasnaksız bir kubbe ile örtülüdür. Sekizgenin her yüzü saçak kornişine kadar yükselen bir çerçeve içine alınmıştır. Bu çerçeve içindeki silmeli ikinci bir çerçevede altlı üstlü iki pencere vardır. Birer silmeyle çevrili alt pencereler dikdörtgen olup sivri kemerli alınlıklıdır. Üst pencereler ise sivri kemerlidir. Cephelerde alt pencerelerin üstüne kadar olan bölüm sade köfeki taşı ile, daha yukarısı çini kakmalı olarak düzenlenmiş, köfeki taşlarının oyulması ve bu yuvalara aynı biçimde fîrûze ve lâcivert renklerde çinilerin yerleştirilmesiyle süslenmiştir. Selçuklu üs-lûbundaki çini süslemeleriyle İstanbul'un yegâne eserlerinden biri olan Mahmud Paşa Türbesi'nin içi çok sadedir. İç zeminde yer alan ahşap döşemenin altında özgün tuğla döşeme bulunmaktadır. Türbenin ortasında mermer bir kaide üstünde Mahmud Paşa'nın sandukası, kapı tarafında oğluna ait daha küçük bir sanduka yer alır. Yapı 1827'de ve 1949-1950 yılları arasında restore edilmiş, bu çalışmalar sırasında çini kaplamalara dokunulmamıştır. Cami ile türbe arasındaki ha-zîrede saray mensuplarıyla yüksek derecede din ve devlet adamlarının kabirleri bulunmaktadır.Caminin batısında bulunan ve kapısındaki kitabe 871 (1466-67) tarihini gösteren Mahmud Paşa Hamamı, Edirne Tah-takale Hamamı ile başlayan büyük hamam ölçüsünün devamı niteliğinde zengin bir örnektir. İstanbul'un en eski hamamlarından biri olan yapı çifte hamam olarak inşa edilmiştir. Kadınlar kısmı 1755'teki bir yangında harap olmuş ve 1878'de yıktırılarak yerine Abud Efendi Hanı yapılmıştır. Bugün mevcut olan erkekler kısmının soğukluğu mukarnaslı kapı nişi ve cephesiyle âbidevî görünüştedir. 27 m. yüksekliğinde ve 1 7 m. çapındaki kubbesi aydınlık fenerli olup mukarnaslı tromplarla duvarlara oturur. Ilıklık ile soğukluk bölümü arasına helalar yerleştirilmiştir. Ilıklık iki eyvanli ve iki köşe hücrelidir. Küçük bir kubbe İle örtülü mekânın soğukluk yönünde dilimli yarım kubbeli düzeni oldukça ilginçtir. Sıcaklık bölümü beş yönde nişleri olan bir sekizgen, buraya açılan iki yan eyvan ve eyvanların iki yanında yer alan dört halvet hücresi şeklinde tasarlanmıştır. Yapı 1953'te restore edildikten sonra bir süre yine hamam olarak kullanılmış, ardından bir depoya, 199O'lı yıllarda çarşıya dönüş-türülmüştür.Mahmud Paşa'nın birinci sadrazamlığı sırasında (1456-1467) hamamla birlikte yapılmış olduğu düşünülen Mahmud Paşa Hanı (Kürkçü Han) XV. yüzyıldan kalan tek han örneğidir. İki katlı ve iki avlulu yapı bugün daha çok Kürkçü Han olarak bilinmektedir. Vaktiyle kare planlı büyük avluda Hacı Küçük tarafından yaptırılan bir mescid bulunuyordu. Daha ufak olan kuzeydeki avlu çok harap olmuştur. XVII ve XVIII. yüzyıllarda çıkan yangınlarda zarar gören yapı birçok defa onarılmıştır.87Tde (1472-73) yıllarında inşa edilen Mahmud Paşa Medresesi caminin doğu-sundadır. XX. yüzyılın başında yıkılmış olan yapıdan bugün sadece 6,80 x 7,50 m. ölçülerindeki dershanesi kalmıştır. Planı pek bilinmese de İstanbul'un büyük medreselerinden biri olduğu anlaşılmaktadır. Yapının dershane dışında kalan arsasında bir ilköğretim okulu bulunmaktadır.Bu medresede talebelerin yararlanması için bir de kütüphane kurulmuştur.387

Çeşitli divan kayıtlarında Mahmud Paşa Mahkemesi'nin adı geçmekle beraber mahkemenin, cami İçinde işlevleri tam olarak bilinmeyen odalarda hizmet gören bir kurum olarak mı yoksa bağımsız bir yapı olarak mı inşa edildiği anlaşılamamıştır. Külliyede yer alan sıbyan mektebi ve imaretten ise günümüze hiçbir iz kalmamıştır.Cami avlusunun doğu yönündeki kapısı önünde dört yüzlü bir meydan çeşmesi mevcuttur. Sivri kemerli, nişli üç yüzünde çeşme vardır. Birkaç defa tamir gören yapı son yıllarda yenilenmiştir. Vaktiyle cami avlusunun Nuruosmaniye yönünde 1023 (1616) tarihli bir çeşme bulunuyordu. Dârüssaâde Ağası Hacı Mustafa Ağa tarafından yaptırılan bu çeşme daha sonra yerinden sökülmüştür. Cami avlusunda yine aynı kişi tarafından inşa ettirildiği bilinen sebil ise günümüze kadar gelmemiştir.

387 bk. Mahmud Paşa Kütüphanesi

Bibliyografya :

İbrahim Hilmi Tanışık, İstanbul Çeşmeleri, İstanbul 1943, I, 64; Aziz Oğan, Mahmud Paşa Külliyesi, İstanbul 1951;G. Goodwin. A History ofOttomanArchİtecture, London 1971, s. 109-110; Ayverdi. Osmanlı Mi'mârtsi IH, s. 443-451; a.e., IV, s. 615; a.mlf. - İ. Aydın Yüksel. İlk 250 Senenin Osmanlı Mi'mârisi, İstanbul 1976, s.72-73, 110-112, 166; Ceyhan Güran. Türk Hanlarının Gelişimi ue istanbul Hanları Mimarisi, İstanbul 1976, s. 83-85; Oktay Aslanapa, Osman/i Devri Mimarisi, İstanbul 1986, s. 85-86; Eminönü Camileri (nşr. Eminönü Müftülü-ğü ), İstanbul 1987, s. 127 -131; Yüksel Yoldaş De-mircanlı, İslanbul Mimarisi İçin Kaynak Olarak Evliya Çeiebi Seyahatnamesi, İstanbul 1989, s. 128-130; Doğan Kuban, İstanbul Yazılan, İstanbul 1998, s. 89-92; a.mlf.. "Mahmud Paşa Külliyesi", DBİst.A, V, 268-271; W. Müller-Wiener, İstanbul'un Tarihsel Topografyası (trc. Ülker Sayın), İstanbul 2001, s. 330, 350-351, 433-435; Mustafa Ayaşlıoğlu, "İstanbul'da Mahmud Paşa Türbesi", Güzel Sanatlar, sy. 6, İstanbul 1949, s. 148-158; A. Süheyl Onver, "Mahmud Paşa Vakıfları ve Ekleri", VD.sy. 4(1958), s. 65; İstanbul Kültür ve Sanat Ansiklopedisi, İstanbul 1984, s. 214. 216-218. Filiz Gündüz

MAHMUD PAŞA KÜTÜPHANESİ

Mahmud Paşa'nın (ö. 878/1474) İstanbul'da kendi adını taşıyan semtte yaptırdığı medresede kurduğu kütüphane.Fâtih Sultan Mehmed devri sadrazamlarından Mahmud Paşa, İstanbul'da bir cami etrafında toplanan medrese, imaret, sıbyan mektebi, mahkeme, türbe. hamam gibi bölümlerden meydana gelen bir külliye kurmuş, bu külliyede yer alan medresenin (877/1472-73) talebelerinin yararlanabilmesi için de bir kütüphane tesis etmişti. Medresenin 878 (1473-74) tarihli vakfiyesinin İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri'ne kaydedilen özetinde buraya verilen 19S kitap, adları belirtilmeden çeşitli konu başlıkları altında sadece her konudaki kitap adedi söylenerek zikredilmiştir. Vakfiyesine göre medrese kütüphanesine günlük5 akçe ücretle hâfız-ı kütüb tayin edilmiştir. Muhtelif vakıf kayıtlarından Mahmud Paşa Medresesi hâfız-ı kütübüne yemek bedeli (ta-âmiye) verildiği de anlaşılmaktadır.388

Bazı vakıf kayıtlarına göre Mahmud Paşa Kütüphanesi'ndeki kitaplar, medrese odaları zemin seviyesinde inşa edildiği ve arka pencereleri de bulunmadığı için hava ve güneş alamadığından 389 gerektiği gibi korunamamış, zamanla bir kısmı harap olmuştur. 1130 (1718) tarihli bir kayıtta kütüphane tamiri için 2400 akçe harcandığı belirtilmektedir.390 Medrese ayrıca 1197 (1783), 1248 (1832), 1257 (1841) ve 1290-1291 (1873-1874) yıllarında tamir görmüştür.13 Zilkade 1191 (13 Aralık 1777) tarihli bir vakıf kaydına göre kütüphanedeki dolaplarda bulunan kitapların elli yıldan beri açılıp sayılmadığından toz toprak içinde kaldığı ve bir kısım kitapları böceklerin yediği medrese öğrencileri tarafından haber verilince vakfın mütevellisi ve Evkâf-ı Hümâyun müfettişliğince görevlendirilen kişiler dolapları açıp kitapları temizledikten sonra saymışlar, bunları hâfız-ı kütübe teslim ederek yeni bir defterin hazırlanmasını istemişlerdir.391 Dârüssaâde ağasının gönderdiği Safer 1192 (Mart 1778) tarihli bir yazıdan anlaşıldığına göre medresedeki dolapta bulunan 341 cilt kitap tamir edilmiş ve kütüphanenin çalışma düzeni yeniden belirlenmişti.392

Daha sonraki tarihlerde de kütüphanenin Fizikî durumunda bir iyileşme olmadığından kitapların korunması için bazı tedbirler alınmaya çalışılmıştır. 19 Nisan 1326 (2 Mayıs 1910) tarihli bir belgede, bu tarihte kütüphaneler müfettişi bulunan Hasan Tahsin Efendi'nin bildirdiğine göre Mahmud Paşa Medresesi'ndeki kütüphanede mevcut bazı kitaplar rutubet sebebiyle büyük zarara uğradığından geçici olarak Nuruosmaniye Kütüphanesi1-ne nakledilmiş ve burada camekânlı bir dolap İçine yerleştirilmiştir. Ancak yirmi beş kitap rutubetten külçe haline geldiğinden bir sandığa yerleştirilerek kaldırılmıştır.393 Yine Hasan Tahsin Efendi, koleksiyonda mevcut kitaplar sayıldığında kütüphanede 364'ü Mahmud Paşa, 118'i İzmirli Mustafa Efendi vakfından olmak üzere 482 kitap bulunduğunu ve bazı hayır sahipleri tarafından vakfedilmiş olup kütüphane defterine kaydedilmemiş daha otuz iki kitabın mevcut olduğunu tesbit etmiştir.394 29 Haziran 1329 (12Temmuz 1913) tarihli bir belgede ise Nuruosmaniye Kütüphanesi'ndeki dolaplara yerleştirilen Mahmud Paşa Medresesi kitaplarının yapraklarının birbirine yapışmaması için dolaplara raflar yapılması istenmektedir. 395Mahmud Paşa Kütüphanesi 1914 yılında Sultanselim'de kurulan kütüphaneye, 1924'te Murad Molla Kütüphanesi'ne nakledilmiştir. Küçük koleksiyonların

388 BA, MAD, nr. 5102, s. 79, 140,463, 510389 Kütükoğlu, s. 108390 Evkaf-1 Hümâyun Müfettişliği, nr. 109. s. 16-18391 VGMA, nr. 741, s. 336392 VGMA, nr. 741, s. 340393 BA, MF. KTV, Dosya nr. 6, Evrak nr. 25394 BA, MF KTV, Dosya nr. 6, Evrak nr. 35395 BA, MF- KTV, Dosya nr. 8, Evrak nr. 10

bir merkezde toplanması amacıyla 1949 yılında Süleymaniye'de kurulan kütüphaneye birçok küçük kütüphaneyle birlikte Mahmud Paşa Kütüphanesi'ndeki kitaplar da taşınmış olup halen Süleymaniye Kütüphanesi içinde bulunmaktadır.396 Bugün Mahmud Paşa Kü-tüphanesi'nde 339 yazma eser mevcut olup Mahmud Paşa Medresesi Kütüphanesi ve Rüstem Paşa Kütüphanesi Deften adıyla katalogu da yayımlanmıştır (Dersaâdet 1311).

Bibliyografya :

İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri 953 (1546), s. 43; A. Süheyl Ünver. ilim ve Sanat Bakımından Fatih Deuri Nottan I, İstanbul 1947, s. 13-14; Halit Dener. Süleymaniye Umumî Kütüphanesi, İstanbul 1957, s. 58-59; Ayverdi, Osmanlı Mİ'mârîsİ III, s. 443; Eriinsal, Türk Kütüphaneleri Tarihi il, s. 28; Mübahat S. Kütükoğlu, XX. Asra Erişen İstanbul Medreseleri, Ankara 2000, s. 108-111; Theoharis Stavrides. The Suttan ofVezirs: The Life and Times ofthe Otto-man Crand Vezir Mahmud Pasha Angelouic (1453-1474), Leiden 2001, s. 307-310.İsmail E. Erünsal

MAHMUD-I PESIHANI

(Ö. 831/1428) Dinî-tasavvufî bir hareket olan Noktaviyye'nin kurucusu.397

MAHMUD RÂİF EFENDİ

(ö. 1807) Osmanlı reîsülküttâbı ve ıslahat yazarı.Hâcegândan İsmail Efendi'nin oğludur. İngiliz lakabıyla anılır. III. Selim devri yenilenme faaliyetleri (Nizâm-i Cedîd) içinde önemli bir yer işgal eder ve daha ziyade bu dönemle ilgili eseriyle tanınır. Klasik eğitimini tamamladıktan sonra Tahvil Kalemi'nde çalışmaya başladı. Ardından Mektûbî-i Sadr-ı Âlî Kalemi'ne geçti (1793). Londra'da daimî elçiliğin kurulması üzerine buraya ilk Osmanlı elçisi olarak gönderilen Yûsuf Agâh Efendi'nin maiyetinde sırkâtipliğine tayin edildi (12 Ağustos 1793). Temmuz 1797 tarihine kadar Londra'da kaldı. Dönüşünde Haremeyn mukataacılığı payesini aldı. Fransa'nın Mısır'a saldırmasıyla meydana gelen Osmanlı -İngiliz ve Rus ittifakı çerçevesinde Fransız kuvvetleri tarafından ele geçirilen Venedik denizinde bu cumhuriyete ait, Korfu başta olmak üzere çevredeki adaların zapt harekâtına iştirak etmek ve Rus donanmasıyla irtibatı sağlamak için Donanma müsteşarı sıfatıyla Kaptanıder-yâ Abdülkadir Paşa'nın yanına verildi; bu savaş esnasında Ruslar'la olan yazışma ve görüşmeleri üstlendi (Ekim 1798-Haziran 1799). İstanbul'a dönünce rikâb-ı hümâyun beylikçisi oldu. İngilizler'in de yardımıyla Fransızlar'ın Mısır'dan çıkarılması amacıyla yola çıkan Sadrazam Yûsuf Ziyâ-eddin Paşa'nın maiyetinde el-Arîş'e gitti ve İngilizler'le olan görüşmeleri yürüttü. Dönüşünde, Mısır'da kalması gereken sadâret kethüdası Osman Efendi'ye vekâlet etti (1800). 1800 Ağustosunda reîsül-küttâb oldu ve 1804 Ağustosuna kadar bu görevde kaldı. Aralık 1806 - Şubat 1807 arasında rûznâmçe-i evvel vekili olarak görev yaptı. Şubat 1807'de Karadeniz Boğazı, Anadolu ve Rumeli yöresindeki müstahkem mevkilerin inşaat işleriyle görevlendirildi. 17 Rebîülevvel 1222'de (25 Mayıs 1807) çıkan Kabakçı isyanı esnasında kaçarken Sarıyer'de öldürüldü. Terekesinin tesbiti neticesinde mal varlığının borçlarına yetmediğinin görülmüş olması o dönemin ricali gibi şahsî zenginlik peşinde koşmadığını gösterir. Kabri Üsküdar'da Ayrılık Çeşmesi Mezarlığı'ndadır. Mahmud Râif çeşitli alanlarda bilgisini arttırmaya çalışmış, devletler hukuku, tarih, coğrafya, harita / plan çizimi ve siyaset ilmine özel ilgi duymuş. Avrupa'daki gelişmeleri takip etmiş, daha Londra'ya gitmeden önce Fransızca öğrenmiş, vatanına faydalı hizmetlerde bulunma arzusunu şiddetle hissetmiş olarak III. Selim'in takdirini kazanmıştır. Mahmud Râif "vatan" kavramını çağdaş anlamda kullananların öncülerindendir. Donanma müsteşarı sıfatıyla bulunduğu Korfu ve küçük Vido adasının muhasarası esnasında plan ve haritalar çizerek İstanbul'a göndermiştir. Ayrıca başarılı bir reîsülküttâblık hizmeti vermiştir. Bu konumuyla ilgili olarak ele aldığı meseleler reform girişimlerinin ayrılmaz birer parçasını teşkil eder. Yabancı elçilerin suistimalleri neticesinde Osmanlı ticaretine ağır zararlar veren, yabancı devletlerin himayesinde faaliyet gösteren beratlı tüccarlar konusu ve Rusya'nın teşvikiyle Karadeniz'in diğer devletlerin ticaretine açılması için yapılan zorlamalar uğraştığı meselelerin başında gelir. Osmanlı tebaası olan tüccarların yurt dışındaki çıkarlarını gözetmek amacıyla Napoli, Marsilya, Cenova, Venedik, Mesina, Malta, Liverno gibi Akdeniz limanlarında konsolosluklar kurulmasını sağlamıştır. Karadeniz'in özellikle küçük Avrupa devletlerinin ticaretine açılmasına başarıyla karşı koymuştur. Bu konuda Hollanda elçisi Van Dadem île, Hollanda'ya verilmiş olan 1612 tarihli ahidnâmenin yorumlanması hakkında yaptığı görüşmeler kendisinin reîsülküttâb sıfatıyla meseleleri ele alışındaki dirayet, üstün bilgi ve yüksek müzakereci özelliğini gözler önüne serer.398

Eserleri. Mahmud Râifin çalışmalarını harita tercümeleri, coğrafyaya dair çalışması İngiltere'ye dair gözlemlerini içeren sefâretnamesi ve Nizâm-ı Cedîd'le ilgili eseri olmak üzere dört grupta toplamak mümkündür. Mahmud 396 Dener, s. 58-59397 bk. Noktavîyye398 Beydilli, TTK Belleten, LV/214 11991 L s. 722-727

Râif, devrin muteber atlası olan Danvil Atlası'mn baş tarafında yer alan Avrupa -Asya - Af rika ve Amerika kıtalarını gösteren dört adet haritayı tercüme etmiştir. Bunların harita çizimlerini yabancı bir mühendis yapmış, üzerindeki mevki ve yerleri kendisi doldurmuştur. İki küre halindeki haritaların kalıpları Vıyana'da çıkarılmış ve Hasköy'-deki Mühendishâne Matbaasi'nda basılmıştır. Londra'da bulunduğu sırada Fransızca olarak hazırladığı Ucâletü'i-coğrâ-liyye adlı eseri dönemin çağdaş bilgilerinin gerisinde kalır. Eseri Viyana maslahatgüzarı Yakovaki Efendi Türkçe'ye çevirmiştir. Bu tercüme, Mahmud Râif ve Ahmed Vâsıf Efendi tarafından gözden geçirilerek Üsküdar'da Mühendishâne Matbaası'nda basılmıştır. Eser, III. Selim'in isteği doğrultusunda bir yıl kadar önce yine aynı matbaada basılmış olan Atlas-ı Cedîd ile birlikte ciltlenmiştir (İstanbul 1219). İngiltere'nin durumu ve Londra şehriyle ilgili gözlemlerini içeren Fransızca eseri Journal de voyage de Mahmoud Raif en Angleterre adını taşır.399 Bu ilginç eser İngilizce, Fransızca ve Türkçe olarak yayımlanmıştır.400 Üç bölüme ayrı-lan eserin birinci bölümde kara yoluyla İngiltere'ye kadar olan yolculuk sırasında geçilen yerlere temas edilir. İkinci bölümünde İngiliz müesseselerinin mevcut durumu hakkında bilgiler verilir. Son bölümde Londra şehri tanıtılır. Mahmud Râ-if in en önemli eseri Nizâm-ı Cedîd'le ilgili olanıdır. Bir mukaddime, on beş bölüm (bahis) ve bir hatimeden oluşan eser yirmi yedi levha halinde otuz altı parça gravürle süslenmiş ve Fransızca olarak yine Mühendishâne Matbaası'nda 1798'de200 adet basılmıştır.401 Ancak kitabın Fransızca tercümesini Mahmud Râifin yapmadığı ortaya çıkmıştır.402 Fransızca eser, Mahmud Râif tarafından telif edilen Numûne-i Menâzım-ı Cedîd-i Selim Hânî başlıklı bir metne dayanmaktadır. Bu eserin yapılan reformları yabancılara tanıtmak amacını taşıdığı ve bundan dolayı Fransızca'ya çevrilerek basıldığı anlaşılmaktadır. Nitekim nüshalardan 100 tanesi devrin reîsülküttâbı Atıf Efendi'ye teslim edilerek dağıtımı sağlanmıştır. Bunlardan biri Berlin sefiri Mehmed Esad Efendi tarafından Prusya zabitlerinden J. H. von Menu'ya verilmiş ve Almanca'-ya yapılmış olan tercümesi 4031802'-de Berlin'de basılmıştır. Eseri ayrıca R. Hâlid Ziyâde Arapça'ya çevirmiştir.404 Kitabın Fransızca baskısından ilmî kullanıma uygun olmayan zayıf bir Türkçe tercüme ve tıpkıbasımını Hüs-rev Hatemi ve Arslan Terzioğlu gerçekleştirmiştir.405 Eserin özgün Osmanlıca metni ve Fransızca neşrinin yeni bir tıpkıbasımı Kemal Beydilli ve İlhan Şahin tarafından hazırlanarak yayımlanmıştır.406

Bibliyografya :

Mahmud Râif Efendi, ücâtetü'l-coğrâfıyye, İstanbul 1219; Mustafa Nedb, Târih, İstanbul 1280, tür.yer.; 0. F. von Schlechta-Wssherd, Die Reuolutionen in Consta.ntin.opei in den Jahren 1807 und 1808, Wien 1882, tür.yer.; Ahmet Hamdi Tanpınar, XIX. Asır Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara 1968, tür.yer.; Niyazi Berkes, Türkiye'de Çağdaşlaşma, İstanbul 3978, tür.yer.; Ercüment Kuran, Aorupa'da Osmanlı IkametEl-çilerinin Kuruluşu ue İlk Elçilerin Siyasi Faaliyetleri, Ankara 1988, tür.yer.; M. Alaaddin Yalçınkaya, The First Permanent Ottoman-Turkish Embassy in Europa. The Embassy of Yusuf Agah Efendi to London 1793-1797 (doktora tezi, 1993), CJniversity of Birmingham; Kemal Beydilli, Türk Bilim ue Matbaacılık Tarihinde Mühendishâne, Mühendishâne Matbaası ve Kütüphanesi: 1776-1826, İstanbul 1995, tür.yer.; a.mlf., "Karadeniz'in Kapalılığı Karşısında Avrupa Küçük Devletleri ve Mirî Ticâret Tfeşebbü-sü", TTK Belleten, LV/214 (1991), s. 687-755; İhsan Sungu. "Mahmud Râif ve Eserleri", Hayat Mecmuası, sy. 16 (1929), s. 9-12. Kemal Beydilli 407

MAHMUD SAMİ PAŞA

MAHMUD ŞEHÂBEDDİN

(ö. 924/1518) Behmenî sultanı (1482-1518).Hindistan'ın Dekken bölgesinde kurulmuş olan Behmenî Sultanlığı'nın on dördüncü hükümdarıdır. 5 Safer 887'de (26 Mart 1482) babası Muhammed Şah'tan sonra tahta geçti. Bu sırada henüz on iki yaşında olduğu için annesinin İsteğiyle yerli kumandanlardan (Dekkenîler ve uzun zaman önce buraya yerleşen Habeşîler) Melik Hasan (Nizâmülmülk Bahrî) idarî işleri üzerine aldı. Bu durum aslen Hintli olmayan eşraf ve kumandanları

399 TSMK, III. Ahmed, nr. 3707400 trc. Vahdettin Engin, "Mahmud Raif Efendi Tarafından Kaleme Alınmış İngiltere Seyahati Gözlemleri", İsmail Aka Armağanı, İzmir 1999, s. 135-161; trc. M. Alaaddin Yalçınkaya, "Mahmud Raif Efendi as the Ctıief Secretary of Yusuf Agah Efendi: The First Permanent Ot-toman-Turkİsh Ambassador to London (1793-1797)", OTAM, (1994), V, 422-443; kismîbirFransızcatercüme, G. Veinstein, Mehmed Efendi Le paradis des İnfldeles, Paris 1981; bu Fransızca tercümenin Türkçe'si : C. Fıkırkoca, "Bir Osmanlı Gözlemcisinin İngiliz Siyasal Sistemine Bakışı", TT, 11/19 11984], s. 65-67401 Tableau. des nouueaux reglemens de l'Emp'tre ottoman402 Beydilli, Türk Bilim ve Matbaacılık Tarihinde Mühendishâne, s. 155 vd.403 Darstellung derneuesten Verordnungen im türkischen Reiche uon Mahmud ReifEffendi404 et-Tan-zîmâtü'l-cedîdefı'd-devteti'l-'Osmâniyye, Trablus 1985405 Osmanlı İmparatortuğu'nda Yeni Nizamlar Cedueli, İstanbul 1988406 Mahmud Râif Efendi ue Nizâm-ı Cedtd'e Dair Eseri, Ankara 2001407 bk. bârûdî, Mahmud Sami Paşa

(Afakiler, Garîbîler) rahatsız etti. Bunların arasında en nüfuzlusu olan Yûsuf Âdil, yeni sultana bağlılığını bildirmek için geldiği Bîdâr'da 200 kişilik muhafız birliğiyle güç gösterisinde bulundu. Yûsuf Âdil'den çekinen Nizâmülmülk Bahrî ona merkezde kalarak yönetimde yer almasını teklif etti; fakat Yûsuf Âdil, bir asker olduğunu ve sultana gerektiğinde bu alanda yardımla yükümlü bulunduğunu bildirerek şehir dışındaki yerine çekildi. Ancak Nizâmülmülk, sultanı ikna edip Yûsuf Âdil ve diğer kumandanların cülus vesilesiyle yapılacak törenden sonra askerleriyle birlikte eyaletlerine dönmeleri hususunda ferman çıkarttı. Tören sırasında Nizâ-mülmülk sultana merkezdeki Türkler'in yönetime çoksıkıntı verdiğini, onlardan kurtulmak gerektiğini söyleyince şehrin kapılan kapatıldı ve içeride mahsur kalan Türkler'e karşı gün boyu devam eden bir katliam yapıldı. Bu katliamdan ancak yerlilerle iyi ilişkileri olan ve katliama sessiz kalan Kasım Berîd adlı bir Türk kumandanla adamları kurtulabildi. Bu sırada şehir dışında bulunan Yûsuf Âdil olaylardan duyduğu üzüntü sebebiyle yerini terkederek Bîcâpûr'a gitti.Olaylardan sonra Bîdâr'da otorite sultanın annesiyle Başvezir Nizâmülmülk, Vezir Fethullah İmâdülmülk ve güvenlikten sorumlu Kasım Berîd'in eline geçti. 1486'da Mahmûd, on altı yaşına geldiğinde kendisine yakın olan kumandanlarından Dilâver Han Habeşî'nin telkiniyle bunların nüfuzunu sona erdirmek için emir verdi. Nizâmülmülk ile İmâdülmülk kendilerine hazırlanan suikasttan kurtuldular; Mahmûd onlardan özür dilemek zo-runda kaldı. Nizâmülmülk Bîdâr'da kalmayı tercih ederken İmâdülmülk iktâı olan Berâr'a gitti ve bir daha Bîdâr'a dönmedi. Ancak Nizâmülmülk bir müddet sonra Sultan Mahmûd'un emriyle öldürüldü. Bu durum Âfâkiler'in yeniden yönetimde ağırlık kazanmasına yol açtı. Sultan Mahmûd kendini sefahate verince Dekkenî ve Habeşî kumandanları Âfâkî-ler'e karşı yeni bir plan hazırladılar ve saraya girerek sultanın etrafındaki Aziz Han, Ali Han ve Seyyid Mirza Meşhedî adlı kumandanları öldürdüler. Sultan Mahmûd da bu sırada yardıma gelen Kasım Berîd'in askerleri sayesinde kurtulabildi. Şehirdeki bütün Hintliler'in öldürülmesini emreden Mahmûd'un başlattığı yeni bir katliam ancak üç gün sonra Şah Muhib-bullah adlı bir âlimin müdahalesiyle dur-durulabildi.Olayların ardından Sultan Mahmûd bir kutlama yapılmasını istedi ve canını kurtardığı yere günümüzde hâlâ ayakta olan bir sarayın inşasını emretti. Ancak onun şaşaalı yaşayışı sebebiyle Behmenî topraklarında çok geçmeden yeniden huzursuzluklar baş gösterdi. Önce Kasım Berîd ayaklanarak kendini zorla başvezir tayin ettirdi; Balaghat, Udgir ve Kelyânî (Kalyanı) vilâyetlerini iktâlanna kattı; çok geçmeden bütün idarî işleri eline aldı. Bu sırada, öldürülen Vezir Nizâmülmülk'ün oğlu Melik Ahmed de isyan ederek Maha-raştra'daki bütün kaleleri eline geçirdi; Bîdâr'a girip zaptettiği bu yerlerdeki hâkimiyetinin sultan tarafından tanınmasını ve babasının unvanının kendisine verilmesini sağladı. Sultan Mahmûd'un Melik Ahmed'i ortadan kaldırmak üzere görevlendirdiği ordu onun askerleri tarafından mağlûp edildi. Melik Ahmed, bu zaferin anısına bir müddet sonra Nizam-şâhî hanedanının merkezi olan Ahmed-nagar şehrini kurdu (895/1490). Öte yandan Kasım Berîd, Bîcâpûr'a çekilmiş olan Yûsuf Âdil'den kurtulmak için bir plan hazırlamış ve Vijay Nagar racasını Yûsuf Âdil'in topraklarını işgal etmesi için teşvik etmişti. Kasım Berîd, Melik Ahmed'i de Yûsuf Âdü'e karşı tahrik ederek on-dan kurtulmayı ummuştu. Ancak Yûsuf Âdil, Melik Ahmed'le anlaşarak hem Kasım Berîd'İ yenilgiye uğrattı hem de Vijay Nagar racasının işgal ettiği topraklarını geri aldı.898'de (1492-93) isyan eden İran asıllı kumandan Bahadır Geylânî, Gucerât sınırındaki Mahaim vilâyetini zaptederek yağmalattı. Gucerât Sultanı Mahmûd Be-garha, Sultan Mahmûd'dan duruma müdahale ederek halkın mallarının yağmacılardan alınıp kendilerine verilmesini talep edince endişelenen Mahmûd iktâ sahibi kumandanlarına Bahadır Geylânî'yi durdurmaları talimatını verdi; kendisi de aynı amaçla yola çıkarak Yûsuf Âdil ile buluştu. Bunun üzerine teslim olmaya ikna edilen Bahadır yine de öldürülmekten kurtulamadı (899/1494). Sultan Mahmûd 902'de (1497) oğlu Ahmed'i Yûsuf Âdil'in kızı Bîbî Sitti ile evlendirdi ve Kasım Berîd'den kurtulmak için Yûsuf Âdil'i Bîdâr'a davet etti. Ancak bu plan başarıya ulaşmadı ve Kasım Berîd vefat ettiği 1504'e kadar kontrolü elinde tutmaya devam etti. Onun ölümünün ardından oğlu Emîr Ali Berîd başvezirliği üstlenerek fiilen yönetime hâkim olmaya devam etti. Bu dönemde vilâyetlerdeki iktâ sahipleri de artık bağımsız hareket etmeye başlamışlardı. Komşu Hindu hâkimle-riyle Vijay Nagar ve Orissa racaları Beh-menî topraklarını işgale başlayınca Sultan Mahmûd 923'te (1517) Yûsuf Âdil ile birlikte racalara karşı giriştiği savaşta mağlûp oldu. Böylece yavaş yavaş küçük bir eyalet haline gelen Behmenî Sultanlığı, Mahmûd'un 4 Zilhicce 924'te (7 Aralık 1518) ölümünden sonra hızla parçalanma surecine girdi. Ali Berîd'in kontrolünde dört sultan tahta geçti. Mahmûd'un oğlu ve son Behmenî Sultanı Kelîmullah, Ali Berid'e karşı Bâbür Şah'tan yardım istediyse de durumun Ali Berîd tarafından öğrenilmesi üzerine endişelenerek Ah-mednagar'a çekildi. Kelîmullah'ın muhtemelen 1538'de vefatıyla Behmenî toprakları beş mahallî hanedan arasında 408 paylaşıldı.

Bibliyografya:

Ebü'l-Feyz Feyzi. Letâ'İf-İ Feyzi: İnşâ-İ Feyzi (nşrA.D. Erşad), Lahor 1973, s. 103-104; Ali b. Azîzullah et-Tabâtabâî. Burhân-ı Me'âşir (nşr Seyyid Hâşim), Delhi 1355/1936, s. 135, 141, 188; Nizâmeddin Ahmed. Tabak:ât-ı Ekberi (nşr. B. De-Hidayet Hüseyin). Kalküta 1935,111, 52-62; Firişte. Gülşen-i İbrahim'i, Leknev

408 Âdil-şâhîler, Nizamşâhîler. İmadşâhîier, Kutub-şâhîlerve Berîdşâhîler

1864, III, 362-365; Yusuf Hikmet Bayur. Hindistan Tarihi, Ankara 1947, s. 427-428, 435-447; G. Yaz-dğni. Bidar and Its History and Monuments, Oxford 1947; Haroon Khan Shervvani, The Bah-manis of the Deccan, Hyderabad 1953; History of Medieuat Deccan: 1295-1724 (ed. Haroon Khan Sherwan!-P. M. Dioshi), Hyderabad 1973-74, MI, bk. İndeks; E. E. Speight. "Coins of the Bahmani Kings of Deccan", IC, IX (1935). s. 269 vd.; Mohibbul Hasan, "Mahmûd Sh.ih.ab al-Din", £72(ing.), V[, 62-63; Enver Konukçu, "Behmenîler", DİA, V, 353-354. IOTIDAR HUSAİN SlDDIQU

MAHMÛD ŞELTUT 409

MAHMÛD ŞEVKET PAŞA

(1856-1913) II. Meşrutiyet devri sadrazamı.Bağdat'ta doğup büyüdü, bundan ötürü Arap lakabıyla da anılır. Abdülmecid devri mutasarrıflarından Çeçen asıllı Ket-hüdazâde Süleyman Bey'in oğludur. Köklü bir Türk ailesinden gelen annesinin soyu IV. Murad dönemine kadar uzanır. Bağdat'taki rüşdiyede bir yıl okuduktan sonra askerî okula devam etmek üzere İstanbul'a geldi (1870]. Üsküdar Atlama-taşı Askerî Rüşdiyesi'ne iki yıl devam edip Kuleli Askerî İdâdîsi'ne kaydoldu (1873). Burayı bitirince 1876'da Mekteb-i Harbiye'ye girdi ve 1878'de mezun olup erkân-ı harbiye sınıfına geçti. 1880"de burayı da yüzbaşı rütbesini almış olarak bitirdi ve Erkân-i Harbiye Dairesi'nin ikinci şubesinin telif ve tercüme bürosunda göreve başladı. Arapça yanında Almanca ve Fransızca da biliyordu. Daha sonra Mekteb-i Harbiye'de cebir ve hendese, fenn-i esli-ha, endaht nazariyeleri gibi dersler vermeye, çeşitli dergilerde yazılar ve tercümeler yayımlamaya başladı. Mekteb-i Harbiye'yi ıslah çalışmalarını sürdüren Von der Goltz Paşa'nın muavinliğini yaptı ve takdirlerini kazandı. 1884te kolağası oldu.Alman askeri misyonunun yönlendirmesiyle yeni silâhların büyük ölçüde Almanya'ya sipariş edilmesi kararlaştırılın-ca Vidinli Tevfik Bey riyasetinde kurulan silâh satın alma komisyonlarında çalıştı. 1890'da miralaylığa yükseldi. Bu arada incelemelerde bulunmak üzere Almanya ve Fransa'ya seyahat etti ve alınacak si -lâhların seçiminde önemli rol oynadı. Uzun yıllar Almanya'da kaldı. 1895 te mirliva oldu. 190l'de ferikliğe terfi etti ve aynı yıl Hicaz demiryolu hattında Mekke-Medine telgraf hattının yapılmasına memur edildi. Bu vazifeyi bir sürgün gibi algılaması II. Abdülhamid'e karşı duygularını değiştirdi. Altı yedi ay kadar sonra döndüğünde tekrar eski görevinin başına geçti. 1905te birinci ferikliğe yükseltilerek Ko-sova valiliğine getirildi. Burada İttihat ve Terakki Cemiyeti ile ilişki kurdu ve rejim aleyhtarlığına göz yumdu. 19O8'de Üçüncü Ordu kumandanlığına tayin edilen Mahmud Şevket Paşa, II. Meşrutiyet'in İlanıyla ve İstanbul'dan Meşrutiyet'in korunması için Üçüncü Ordu'dan avcı taburlarının istenmesi üzerine siyaset sahnesinde hızla yükselmeye başladı. 31 Mart Vak'asi'nın ardından İstanbul'a yürüyen Hareket Ordusu'nun başında İstanbul'a geldi ve şehirde sıkı yönetim ilân etti. Kısa zaman içinde etkin bir rol oynayarak II. Abdülhamid'in hal'i ve Sultan Reşad"ın (V. Mehmed) tahta çıkarılmasıyla sonuçlanacak olan saltanat değişimindeetkili oldu. 18 Mayıs 1909'da Birinci, ikinci ve Üçüncü ordular müfettişliğine getirildi. Hükümet ve meclis üzerinde otorite kurarak sıkı ve sert bir yönetim uyguladı; nihayet giderek İttihat ve Terakkî Cemiyeti ile ters düşmeye başladı. Hüseyin Hilmi Paşa'nın sadâreti Mahmud Şevket Paşa'nın tahakkümü altında geçti ve İbrahim Hakkı Paşa kabinesinde Harbiye nâzın olması önlenemedi (25 Ocak 1910). Her üç ordunun müfettişliği görevini bırakmaya razı olmadı. Aynı yıl başlayan Arnavut isyanını sert bir şekilde bastırmış olması Balkan Savaşı'ndaki çözülmenin sebeplerinden birini teşkil edecektir. Yemen isyanlarını bastırmak için Trablus-garptan asker çekmesi İtalyan saldırısın-daki (1911) zayıf direnişin sebeplerinden biri olarak görülmüş ve kendisi için ayrı bir eleştiri konusu olmuştur. İbrahim Hakkı Paşa kabinesinin düşmesiyle kurulan Said Paşa kabinesinde de Harbiye nezâretini korumakla beraber bir müddet sonra istifa etmek zorunda bırakıldı (Temmuz 1912). Said Paşa kabinesinin de istifasıyla Gazi Ahmed Muhtar Paşa başkanlığında kurulan "büyük kabine" kendisini Balkan Savaşı esnasında Alasonya Ordusu kumandanlığına getirmek istediyse de Mahmud Şevket Paşa zafer ümidi görmediğinden bu görevi kabul etmedi. Savaşın ardından basın ve muhalefet kendisini yenilginin sorumluları arasında gösterdi. Balkan Savaşı'nda Bulgarlar'ın Edirne'yi de alarak İstanbul önlerine kadar gelmeleri barış yapılmasını kaçınılmaz kılmıştı. Bulgaristan'ın Romanya'nın da iştirakiyle komşularına karşı savaşa devam etmek zorunda kalması hiç olmazsa Trakya ve Edirne'nin kurtarılması için bir fırsat vermekteydi. Büyük kabinenin kayıplara razı olması üzerine İttihat ve Terakkî Cemiyeti Babıâli'ye baskın düzenleyerek bir hükümet darbesi yaptı ve Sadrazam Kıbrıslı Kâmil Paşa istifaya mecbur edildi (23 Ocak 1913)- Yeni kabine İttihatçıların teklifini kabul eden Mahmud Şevket Paşa tarafından kuruldu. Çatalca istihkâmlarında ordunun durumunu teftiş eden yeni sadrazama göre ordunun tekrar savaşması mümkün değildi. Ancak İttihatçı-lar'ın baskısı karşısında Edirne'nin kurtarılması amacıyla saldın kararı alındı. Komşularının sürdürdüğü savaşın baskısı altındaki Bulgaristan, TVakya'daki Türk ileri harekâtı karşısında duracak halde değildi. Edirne'nin tekrar ele geçirilmesi, ucuz kahramanlıklarla II. Meşrutiyet'in ilânından beri kendilerine zafer destanları düzülmesine alışmış son dönem askerlerine iktidar yolunu açan bir manevra havasında geçti ve "Edirne fâtihi" sanı etrafında başta Enver

409 bk. Şeltût, Mahmûd

Paşa olmak üzere pek çokları arasında amansız bir yarış başladı, dolayısıyla düşmanlık tohumları ekildi.Eskiden beri tam olarak anlaşamadığı İttihat ve Terakkî ileri gelenleriyle, sadrazam olarak iktidarının paylaşılmasına izin vermeyen bir kişiliğe sahip olan Mahmud Şevket Paşa arasındaki sürtüşmeler giderek büyüdü ve cemiyet onu bir tehdit olarak görmeye başladı. Öte yandan muhalefet de sadrazama karşı sertleşmişti. Mahmud Şevket Paşa, İstanbul muhafızı olan Cemal Paşa'nın kendisine karşı bir suikast düzenlenebileceğine dair uyarılarına ise pek itibar etmemekteydi. 11 Haziran 1913'te Harbiye Nezâreti'nde-ki çalışmalarını bitirdikten sonra sadârete doğru yola çıkan Mahmud Şevket Paşa Çarşıkapı civarında silâhlı bir saldırıya uğradı ve öldürüldü, ertesi günü Hürriyet-i Ebediyye tepesinde toprağa verildi. Silâhı ateşleyen Tbpal Tevfıkve diğer iş birlikçileri kısa zamanda yakalanarak idam edildi. Suikast olayında paşadan kurtulmak isteyen İttihat ve Terakki Cemiyeti'-nin rolü olduğunda şüphe yoktur. Dönemin padişahı gibi bir kukla olacak olan Said Halim Paşa'nın sadâretiyle cemiyetin elinde olay, İttihatçılar'ın sıkı ve sert bir idare oluşturularak muhalefeti susturmalarına vesile olmuştur.Mahmud Şevket Paşa, İttihatçı olmamakla beraber iktidar kapısını açtıkları ve iktidarına ortak olmak istemedikleri sürece bunlara sempatiyle bakmıştır. Çehresi ürküntü veren bir görünüşe sahipti; asabî ve sert mizaçlı, süratle iş gören ve görülmesini isteyen bir şahsiyetti. Bununla beraber cesareti az, ancak fazla ihtiyatlı ve temkinliydi. Bazı devlet sırlarını dönemin padişahından bile gizlediği söylenir. Hareket Ordusu'nun başında İstanbul'a girmesinden ötürü her devrin kalemleri kendisini Napolyon, Mithad Paşa ve II. Fâtih gibi unvanlarla yüceltmeye çalışmışlardır. Diktatörce icraatı bu gibi söylemlerin etkisinde kaldığına işaret edebilir. Mekteb-i Harbiye'de de okutulmuş olan Logaritma Cedâvili Risalesi 410 Fenn-iEsîiha (İstanbul 1301), Usûl-i Hendese gibi bazı derleme kitaplar ve tüfeklerle ilgili risaleler 411 kaleme almış olduğu bilinmektedir. En önemli eseri Devlet-i Osmâniyye'nin Bidâyet-i Tesisinden Şimdiye Kadar Osmanlı Teşkilât ve Kıyâfet-i Askenyyesi'ûlr.412 Kitap, kuruluşundan 1902 yılına kadar Osmanlı askerî teşkilâtını ele alır ve bu konuda ciddi bir araştırma olarak kabul edilir.

Bibliyografya:

BA, Y.A. RES, nr. 78/19, 12.3.1313; BA.Mec-lis-i Vükelâ Mazbatası, nr. 134, 24 Kânunusâni 1325; BA. İrade-Askeriye, nr. 6, 7 Receb 1326; nr. 35, 49, 27 Rebîülâhir - 18 Receb 1327; BA, Harbiye, Giden, nr. 265692, 265777, 265936, 270983; Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Arşivi, nr. 4-121, Ds. 42-A, KIs. 316, Fih. 9; nr. 5-6960, Ds. 99-A, KIs. 622, Fih. 8/1-3; Mahmud Şevket Paşa, Mahmut Şevket Paşa'nın Günlüğü,İstanbul 1988;Ahmed Reflk[Altı-nay], 77 Nisan İnkılâbı, İstanbul 1325; Mİr'ât-ı Siciü-i Me'mûrin Hey'et-İ Tahrîriyyesi, Mücâ-hıd-i Hürrlyyet Mahmud Şevket Paşa oe Hareket Ordusu, İstanbul 1327; Denku)ürdigkeiten desMarschallsizzetPascha[ed. K. Kiinghardt), Leipzig 1927, tür.yer.; C. F. von der Goltz, Denk-Lüürdigkeİten, Berlin 1929, tür.yer.; Mahmud Muhtar Paşa. Maziye Bir/Yazar: Berlin Muahe-desi'nden Harb-i umûmiye Kadar Avrupa ve Türkiye-Almanya, istanbul 1341, tür.yer.; İb-nüiemin, Son Sadrıazamlar, s. 1869-1892; Süleyman Külçe. Rrzovik Toplanlıst, İzmir 1944, s. 5-19; Ziya Şakir Soku. Mahmud Şeuket Paşa, İstanbul, ts.; Sina Aksin. 31 Mart Olayı, İstanbul 1972; Feroz Ahmad, İttihat oe Terakki: 1908-1914 (trc. Nuran Yavuz). İstanbul 1986, tür.yer.; a.mlf.. "Mahmud Şhewkat Paşha", EFfîng.j, VI, 73-74; Tahsin Üzer, Makedonya'da Eşkiya-lık Tarihî ue Son Osmanlı Yönetimi, Ankara Î987, tür.yer.; Rifat Uçarol, Gazi Ahmet Muhtar Paşa, İstanbul 1989, tür.yer.; Zekeriya Türkmen. Osmanlı Meşrutiyetinde Ordu Siyaset Çatışması, İstanbul 1993, tür.yer.; Metin Ayışı-ğı. Mareşal Ahmet İzzet Paşa. Askeri oe Siyasî Hayatı, Ankara 1997, tür.yer. Zekeriva Türkmen

MAHMUD ŞÜKRÎ el-ÂLÛSÎ 413

MAHMUD TEYMUR

(1894-1973) Modem Mısır edebiyatı kısa hikâyeciliğinin önde gelen temsilcilerinden, roman ve tiyatro yazarı, Arap dili ve edebiyatı âlimi.16 Haziran 1894'te Kahire'de doğdu. Dönemin kültür hayatının önemli şahsiyetlerinden Türk asıllı Ahmed Teymur Paşa'nın oğludur. Babasının teşvikiyle daha küçük yaşta iken klasik eserleri okumaya başladı; hikâye ve piyes yazarı olan ağabeyi Muhammed Teymur ile halası şair Âişe İsmet Teymur da onun edebiyata yönelmesinde etkili oldu. Mahmud Teymur ilk öğrenimini el-Medresetü'n-Nâsıriyye'de, orta öğrenimini el-Medresetü'1-İlhâmiy-ye'de tamamladı. Lise yıllarında Mustafa Lutfî el-Menfelûtfnin romantik üslûbundan etkilendi. Şiire yöneldiği bu yıllarda Lübnanlı ve Suriyeli Arap göçmenlerin Amerika'da kurdukları el-Mehcer adlı edebiyat ekoiü onun üzerinde derin izler bıraktı. Orta öğreniminden sonra girdiği Yüksek Ziraat Okulu'nu 410 jean Dupuis'den tercüme, İstanbul 1301. 5. bs., 1330411 Asâkir-i Şahanenin Piyade Sınıfına Mahsus 87 Modeli Mükerrer Ateşli Mavzer Tüfeği, İstanbul 1303; Mükerrer Ateşli Tüfekler, İstanbul 1308; Küçük Çaplı Mavzer Tüfekleri Risalesi, İstanbul 1311; Küçük Çaplı Mavzer Tüfeklerine Mahsus Atlas, İstanbul 1311412 1-IU, İstanbul 1320413 bk. Âlûsî, Mahmud Şükrî

yakalandığı tifo hastalığı yüzünden terketmek zorunda kaldı. Bu sırada Avrupa'dan dönen ağabeyinin tesiriyle Batı edebiyatına yöneldi. Guy de Maupassant'ın ve Anton Çehov'un hikâyelerini okudu, özellikle Maupassant'dan etkilendi. Bir süre Kahire'de Adalet Bakanlığı'nda, ardından Dışişleri Bakanlığı"nda çalıştı. Daha sonra kendini tamamen yazarlığa vererek gerçekçilik akımının etkisi altında konusunu Mısır'ın mahallî özelliklerinden alan hikâyeler yazmaya başladı.Mahmud Teymur, hikayecinin görevinin hayatı bütün çıplaklığı ve gerçek yüzüyle yansıtmak olduğu görüşünden hareketle ilk üç hikâye kitabı olan eş-Şeyh Cumca ve kısas uhrâ (Kahire 1925), Am-mü Mitvellî (Kahire 1925) ve eş-Şeyh Seyyid el-cAbîfte (Kahire 1926) Mısır'ın mahallî gerçeklerini dile getirdi. eş-Şe-bâb, es-Sufûr, et-Temşü, el-Fecr, el-Fu-şül, er-Râvî, eş-Şekâfe, el-Muşavvir, el-Cumhûrü'l-Mışri gibi edebî dergi ve gazetelerde yayımladığı hikâyelerini daha sonra kitap haline getirdi. 1930'ların başında Avrupa'ya gitti. Orada geçirdiği iki yıl içinde modern Avrupa edebiyatını tanıma fırsatını elde etti. Edebiyatta mahallî unsurların her şey demek olmadığını ve edebiyatta insanlığa hitap eden evrensel özelliklerin de bulunması gerektiğini öğrendi. Daha sonra yazdığı hikâyelerde insanlığın ortak sorunlarına ve psikolojik tahlillere yöneldi. Hikâyelerinde Önceleri diyaloglarda halk diline yer veren ve bunu izlediği gerçekçi ekolün bir gereği sayan yazar, 1939'dan itibaren halk dilini kullanmayı tamamen bırakarak edebî dili savunmaya başladı.1947'de 1. Fuâd Arap Dil Akademisi hikâye ödülünü kazanan Mahmud Teymur 1949 'da Kahire Arap Dil Akademisi'ne üye seçildi. Akademinin Arap edebiyatı, Arap yazısının kolaylaştırılması, biyoloji ve ziraat komisyonlarında çalışmalar yaptı. Bu alanlarda çok sayıda makale yazdı. 1950'-de Küllü (âm ve entüm bi-hayr ve İhsan Li'llâh adlı eserleriyle I. Fuâd edebiyat ödülünü aldı. Fransızca'ya tercüme edilen ^Azrâ^îlü'l-karye ve kısas uhrâ adlı hikâye kitabına Paris'teki Fransa-Mısır Derneği tarafından Vâsıf Gâlî Paşa Ödülü verildi. 1962'de Mısır hükümetinin 1. Derece İmtiyaz nişanına, ertesi yıl da edebiyat dalında devlet takdir ödülüne lâyık görüldü. MahmudTeymur tedavi için gittiği İsviçre'nin Lozan şehrinde 25 Ağustos İ973'te vefat etti.Eserleri. Mahmud Teymur başta kısa hikâye olmak üzere piyes, tiyatro, roman, hâtıra dalında, ayrıca Arap dili ve edebiyatıyla İlgili inceleme ve telif türü çok sayıda eser kaleme almış, hikâye ve romanlarının bazıları Fransızca, İngilizce, Almanca, İtalyanca, İbrânîce, Kafkasça, Rusça. Çince, İspanyolca. Endonezyaca ve Türkçe gibi dillere tercüme edilmiştir. Eserlerinden bazıları şunlardır: Hikâye kitapları. Yuhfaz bi'1-bûsta (Kahire 1920), Konabil (1943), Hovvâ1 ei-hâli-de(l945),el-Mahbe3 rakm (1949), İbn Ceiâ {1951), el-Müzeyyifûn (1951), Eştârminİblîs(1953), Târiku'i-Endelüs (1973). Hâtıra kitapları. M a (ar ve du-hân (1944), Şifâ'ü 'r-rûh (1951), en-Nebî el-insân (1959). Arap dili ve edebiyatına dair eserleri. Fennü'l-kaşaş (1948), Di-râsât fi'1-kışşa ve'1-mesrah {1954), Müş-kilâtü'1-luğaü'l-Arabiyye (1956), Mez-hebü'l-edebi'l-hâdii(1959), Mu'cemü'i-hadâre (1961).Mahmud Teymur'un hayatı, eserleri, görüşleri, sanat ve edebiyat anlayışı hakkında Mahmud İbnü'ş-Şerîf, Fethîel-Eb-yârî, Bayâr Habbâz, Enver el-Cündî, Ham-dî Hüseyin, Nezih el-Hakîm ve R. Wielandt müstakil eserler yazmış, ayrıca I. Peters ve Bedrettin Aytaç birer doktora tezi hazırlamıştır.414

Bibliyografya :

Nezîh el-Hakîm, Mafymûd Teymûr, Kahire 1946; Enver el-Cündî, Kışşatü Mahmud Tey-mür, Kahire Î951; Mahmud Hâmid Şevket, el-Fennû'i-kaşaş'i fi'l-edebi'l-Mışriyyi'l-hadlş, Kahire 1956; Mahmud İbnü'ş-Şerîf, Edebil Mah-mûd Teymûr, Kahire 1960; Hamdî Hüseyin, eş-Şahşİyyetü 'r-riuâ'İyye 'inde Mahmud Teymûr, Kahire 1974;!. Peters. Mahmud Taymûr and the Modern Egyptian Short Story (doktora tezi, 1974), Colombia University; Fethî el-Ebyârî. Fennü'l-kışşa 'inde Mahmud Teymûr, Kahire 1974; a.mlf..cÂ/emü Teymûr el-kaşaşî, Kahire 1976; Ahmed Heykel, el-Edebü'I-kasası oe't-mesrahî fi Mtşr, Kahire 1983, s. 55-63, 123-138, 191-200; Mahmûd Hüseynî el-Mürsî, el-it-ticâhâtü'l-vâkıHyye fı'l-kışşati'l-Mtşriyyeti'l-kaşîre, Kahire 1983. s. 212-220,235-242, 315-329; R. Wielandt, Das erzâhlerısche Frühıuerk Mahmud Taymûrs, Beirut Î983; Salâh Rızk. el-Kışşatû'l-kaşıre, Kahire 1984; M. MehdîAllâm. el-MecmaHyyün fi hamsine câmen, Kahire 1406/1986, s. 333-337; P. Cachia. An Overuieıu of Modern Arabic Literatüre, Edinburgh 1990, s. 13-14, ayrıca bk. tür.yer.; Bedrettin Aytaç, Mahmûd Teymur'un Hikâyeleri ue Romanları (doktora tezi, 1992), AÜ Sosyal Bilimler Enstitü-sü; Beyyâr Habbâz, Mahmûd Teymûr ue câle-mü'r-riöâye fî Mışr, Beyrut 1994, tür.yer.; Fr. Cabrielli, "L'opera letteraria di Mahmud Taimur", OM, XXXII (1952). s. 144-152. Bedrettin Aytaç

MAHMUL

Mahmud Teymur Bir Önermenin konusunda bulunduğuna veya bulunmadığına hükmedilen nitelik yahut anlam için kullanılan mantık terimi.Sözlükte "yüklenen, bir şeye nisbet edilen" anlamına gelen mahmul, mantık terimi olarak mevzu ile (konu, özne) birlikte önermenin iki kurucu öğesinden birisi olup "yüklemli önermede kendisiyle hükmedilen 415 bir şeyde var

414 bk. bibi415 Tehânevî, I, 356

veya yok olduğuna hükmedilen durum 416 "bir önermenin konusunda, bir hükmün öznesinde varlığı veya yokluğu belirtilen hal yahut nitelik" mânasında kullanılır. Mantıkta kendisiyle hükmedilen terime (mahkûmun bih) mah-mûl, hükme konu olanı ifade eden terime (mahkûmun aleyh) "mevzu", mahmulü mevzua yükleme veya mahmulün içerdiği anlamın mevzuda bulunup bulunmadığını gösterme işlemine "hami", mevzu ile mahmul arasındaki olumlu yahut olumsuz bağıntıya "rabıta" denir. Ham! hakkında az çok farklı tanımlar bulunmakla birlikte bütün bunlarda onun hükme konu olan bir şey hakkında onaylayıcı (ispat) veya inkâr (nefy) edici bir önerme işlemi olduğu görülür. Meselâ, "Hava açıktır" veya, "Hava açık değildir" önermelerinde "hava" mevzu, "açık" mahmul, "tır / değildir" rabıta, açıklık vasfının hava ile ilişkilendirilmesi ise hamidir. Türkçe'de mahmule "yüklem", mevzua "konu", rabıtaya da "bağ" denilmektedir. Bir rabıta kullanılarak mevzu ve mahmulün birbiriyle ilişkilendirilmesi, yani mahmulün mevzua hamledilmesiyle "hamlî ka-zıyyeler (yüklemli önermeler) ortaya çıkar. İslâm mantıkçıları yüklemli önermeleri şartlı önermelerin mukabili olarak kabul ederler; öte yandan Önermede mevzu ve mahmulü teşkil eden terimlerin veya rabıtanın müsbet yahut menfi oluşuna göre yüklemli önermeleri muhassala, basî-te, ma'dûle gibi kısımlara ayırırlar.417

Bibliyografya :

Tehânevî, Keşşaf, I, 356; İbn Sînâ, en-Mecât (nşr. M. Takı Dânişpejûh), Tahran 1364 hş./ 1985, s. 21; Cemîl Salîbâ, eL-Mu'cemü''I-felsefi, Beyrut 1982, II, 357-358; Necati Öner, Klasik Manhk, Ankara 1986, s. 45-48, 55-Hasan KÂtipoğlu

MAHMUT BEDRETTİN YAZIR 418

MÂHPEYKER VALİDE SULTAN 419

MAHREÇ

Ses yolunda harflerin çıktığı yerleri ifade eden kıraat ve lügat terimi.420

MAHREÇ

Osmanlı ilmiye ve eğitim teşkilâtında değişik anlamlarda kullanılan bir terim.Sözlükte "çıkış yeri, çıkılan yer" mânasına gelen mahreç kelimesi Osmanlılar'-da daha çok "mahreç mevleviyeti, mah-rec-i aklâm, mahrec-i mekâtib-i askeriy-ye" gibi terkipler içinde kullanılır. Mahreç mevleviyeti, ilmiye mesleğinde belirli seviyeye ulaşmış çeşitli şehirlerin kadılarının ve bazı müderrislerin derecelerini gösteren bir tabirdir.421 XIX. yüzyılda bazı mesleklere öğrenci yetiştiren orta öğretim seviyesindeki okullar için de mahreç kelimesi geçer. Osmanlı devlet teşkilâtına ait bürolarda muhtelif seviyelerde görev yapan kâtipler. Tanzimat öncesi dönemde usta - çırak münasebeti içerisinde yetişip yetenekleri nisbetinde yükselirken Tanzimat döneminde her alanda BatTdan etkilenerek açılan okullar kâtiplerin yetişmesi için de düşünülmüştü. 1862 yılında Maarif Nâzın Kemal Efendi'nin girişimiyle kâtip yetiştirmek üzere Mekteb-i Aklâm açılmış, kısa bir müddet sonra adı Mahreoi Aklâm'a dönüşmüştü. Rüşdiye-yi üstün başarı ile bitirenlerin alındığı bu kurumun açılmasına dair tezkirede açılış hedefi açık bir şekilde ifade edilmiştir. Devlet dairelerinde memurun ve özellikle kalem efendisi olmanın çok rağbette olduğu o dönemlerde bu okullara önem verilmiş, öğrencilerin imtihanları Meclis-i Maârif tarafından yapılmıştır. İlk bir iki yıl içerisinde öğrencilerin devam durumları, imtihanları ve yeteneklerine göre çeşitli kalemlerde staj ve hizmet yapmalarıyla ilgili olarak Maarif Nezâreti'nden tezkireler çıkarılmıştır. 3 Receb 1280(14 Aralık 1863) tarihli ayrıntılı tezkirenin son bölümünde, rüşdiye mezunlarından yetenekli olanların devlet dairelerine alınırken hat, imlâ ve ifadede başarısız olmaları sebebiyle dairelerde mahcup duruma düşmelerinden dolayı bir yıl daha öğrenime devam etmeleri için Mahrec-i Aklâm'ın açıldığı, ancak bu bir yıllık eğitimin de yeterli olmadığının anlaşılması üzerine üç sınıfa çıkarılmasının kararlaştırıldığı belirtilir.Üç sınıflı Mahrec-i Aklâm'dan 1281 (1864) yılında ilk defa mezun olan yirmi yedi adayın Meclis-i Maârife getirilerek hat, İmlâ ve ifadeden imtihan edilip başarı gösterenlerin istedikleri bürolara tayin edildikleri, bunlardan onunun Fransız-ca'daki başarıları sebebiyle Babıâli kalemlerinde dolgun maaşlarla istihdam edildiği bilinmektedir. Mahrec-İ Aklâm'ın üç sınıfında ayrıca Arapça, Farsça ve Fransızca, hat, tarih ve coğrafya, hesap

416 İbn Sînâ, s. 21417 ayrıca bk. önerme418 bk. Yazır, Mahmut Bedrettin419 bk. Kösem Sultan420 bk. harf421 bk. Mevleviyet

ve hendese, fizik, kimya ve resim dersleri okutuluyordu. Lise seviyesinde olduğu anlaşılan bu mektepte 1875'te kırk dört öğrenci bulunuyordu. 1876 yılında yeni bir değişikliğe gidilerek daha yüksek seviyeli devlet memuru yetiştirmek amacıyla Mekteb-i Fünûn-ı Mülkiyye açılınca Mahrec-i Aklâm kapatıldı.Başarılı memur yetiştirmek için okullar açıldığı gibi Mühendishâne-i Bahrî ve Mühendishâne-i Berrî İle Mektebi Harbiyye'ye yetenekli öğrenci yetiştirmek üzere orta dereceli Mahrec-i Mekâtib-i Askeriyye 1281 'de (1864) faaliyete başlamış'tır. Dört sınıf halinde düzenlenen okulun programında değişik seviyelerde Osmanlı Türkçesi, Arapça ve Fransızca grameri, mantık, hesap, hendese, coğrafya ve tabiat bilgisi derslerine yer verilmiştir.Açılış amaçları ve programları bakımından her iki mahreç mektebinin de belirli bir mesleğe hazırlık okulu niteliği taşıdığı dikkati çeker. Ancak Tanzimat dönemi nezâretleri, kalemleri ve mekteplerinin ortak özelliği çok sık aralıklarla isim ve müfredat değiştirmesi olup kurulan bu yeni okulların da bu uygulamadan kurtulamadığı, gerek isim ve derecelerinin gerekse müfredatlarının birkaç defa değişikliğe uğradığı bilinmektedir.

Bibliyografya :

Mahmud Cevad, Maârif-i ümûmiyye Nezâreti Târİhçe-i Teşkilâtı ue icrââtı, İstanbul 1338, s. 130, 138, 156, 157; Türkiye Maarif Tarihi, l-ll, 476-480; Uzurçarşılı, İlmiye Teşkilâtı, bk. İndeks; Hasan Ali Koçer, Türkiye'de Modern Eğitimin Doğuşu ue Gelişimi (1773-1923), İstanbul 1991, s. 74-77; Pakalın, III, 385-387; F. Müge Göçek, "Makhredj", EF- (İng), VI, 133. Mehmet İpşirli

MAHREM

Birbiriyle evlenmesi dinen yasaklanmış akraba anlamında fıkıh terimi.Sözlükte "helâl olmayan, yasaklanan şey" mânasındaki mahrem kelimesi, fıkıh terimi olarak kendileriyle evlenilmesi dinen yasaklanmış bulunan belli derecelerdeki akrabayı ifade eder. Farsça bir terkip olan nâmahrem ise "aralarında evlenme yasağı bulunmayan kişiler" demektir. Kur'ân-ı Kerîm'de geçmeyen mahrem kelimesinin hadislerde hem sözlük hem terim anlamında kullanıldığı görülür.422

İslâm dini, karşı cinsler arasındaki ilişkilerde insanın tabiat ve eğilimlerini göz önünde bulundurarak hem fıtratı ve tabii olanı korumak hem de aşırılıkları önlemek amacıyla tarafları muhtemel sapmalardan koruyucu bazı sınırlamalar getirmiş, yakın hısımlar arasında belli ölçülere bağlı olarak evlenme yasağı koymuştur. Kur 'ân-ı Kerîm'de kendileriyle evlenilmesi sürekli olarak yasaklanan akrabalardan bahseden âyetten hareketle 423 İslâm hukukunda kadın ve erkeğin birbiriyle evlenmesine engel teşkil eden sebepler kan hısımlığı, sıhrî hısımlık ve süt hısımlığı olmak üzere üç grupta toplanmıştır.424 Kan hısımlığıdolayısıyla evlenilmesi yasak olan akrabalar usul (üst soy hısımları), fürû (alt soy hısımları), ana babanın fürûu ile dede ve ninenin çocuklarıdır. Evlenmeden doğan hısımlık (sıhriyyet) sebebiyle evlenilmesi yasak olanlar ise dört grupta toplanır: Usulün eşleri (üvey anne ve üvey nine), fü-rûun eşleri (gelinler), eşin usulü (kayınvalide ve eşin her îki taraftan nineleri), eşin fürûu.425 Çocuğu öz annesi dışında emziren kadın ve onun belli derecedeki yakınları arasında oluşan süt hısımlığı sebebiyle evlenilmesi yasak olan akrabalar da şunlardır: Süt usul (sütanne, baba, sütnine ve dede), süt fürû (süt çocuklar ve torunlar), sütanne ve babanın nesep ve sütten olan fürûu (süt kardeşlerve onların çocukları), sütdede ve ninenin çocukları (süthalalar ve sütteyze-ler), eşin sütannesi ve ninesi, eşin sütten olan kız çocukları ve kız torunları, sütba-ba ve dedenin sütanne ve nine olmayan eşleri, sütten olan fürûun eşleri. Aralarında bu tür hısımlıklar dolayısıyla evlenme engeli bulunan erkek ve kadınlar birbirlerinin mahremi sayılır.Süreklilik göstermediği için ortadan kalkması mümkün olan geçici evlenme engelleri olarak şunlar zikredilebilir: Halen başkasıyla evli olma, kocasından boşanmış olup iddet bekleme süresi içinde bulunma, birden fazla evlilik durumunda hanımının kız kardeşi, halası ve teyzesi gibi yakın hısımı olma, dört hanımla evli bir kimse için beşinci evlilik ve evlenecek kişiler arasında din farkı bulunma. Bu tür engellerin ortadan kalkması durumunda taraflar arasında evlilik mümkün olur.Birbirinin mahremi olan kimselerle ilgili dinî hükümlerde nâmahrem kişiler arasındaki ilişkilere göre bazı farklılıklar söz konusudur. İslâm âlimleri kadının örtünmesinden, karşı cinse bakmasından ve kadına göre mahrem sayılan kişilerden bahseden Nûr süresindeki ilgili âyetten 426 bir arada yaşamanın getirdiği bazı mecburiyetleri ve mahrem olan akrabalar arasında fıtrî olarak şehvet duygusunun bulunmamasını göz önünde bulundurup mahrem olmayanlara göre daha esnek bir yaklaşım ortaya koymuştur. Hanefî mezhebine göre bir kadın mahremi olan erkeklerin yanında başını, kollarını, gerdanını, ayaklarını ve bacaklarının diz kapağından aşağı kısmını açık bulundurabilir; erkek de mahremi olan hanımın anılan yerlerine bakabilir. Şafiî mezhebine 422 Wen-sinck, el-Mıı'cem, "hrm" md423 en-Nisâ 4/23424 bk. muharremÂt425 üvey kızlar veya bu durumdaki kız torunlar; burada erkek açısından evlenilmesi yasak kimseler sayılmış olup hanımın evlenmesi söz konusu olduğunda kocanın aynı derecedeki akrabaları düşünülmelidir; ayrıca bk. Sıhriyyet426 en-Nûr 24/31

mensup fakihler bu sının daha geniş tutarak erkeğin mahremi olan kadının diz kapağı ile göbek arasının dışında kalan organlarına bakabileceği görüşündedir. Hanbelî ve Mâliki âlimleri ise baş, boyun, yüz, el ve ayaklar dışındaki organlara bakmanın caiz olmadığını söylemişlerdir. Öte yandan erkeğin avret yeri göbekle diz kapağı arası olduğundan fa-kihlerin çoğunluğuna göre bir kadın, mahremi olsun olmasın bir erkeğin vücudunun göbeğiyle diz kapağı arası dışında kalan yerlerine bakabilir.Fakihlerin çoğunluğuna göre bir kadının mahremi olmayan erkeklerin yanında yüz ve ellerinin dışında kalan bütün organlarını örtmesi gerekmektedir. Bazı fakihler yüz ve elleri örtmenin de gerekli olduğu görüşündedir. Şafiî ve Hanbelî mezhebine mensup fakihler ayakların örtülmesini gerekli görürken Hanefî ve Mâ-Iikîler bunun gerekli olmadığını söylemişlerdir.427 Mahrem olmayan kadın ve erkeklerin günlük hayatın zaruretleri çerçevesinde birbirinin örtülmesi icap etmeyen yerlerine bakmalarında bir sakınca olmamakla birlikte bunlara şehvet hissiyle bakmaları hiçbir şekilde meşru görülmemiştir.428

Hanefî, Şafiî ve Mâliki mezhebine mensup âlimler, mahremlerin birbirlerinin bakmasında sakınca bulunmayan organlarına dokunmasının da caiz olduğu görüşündedir. Nâmahrem kadın ve erkekler için bu husus ancak zaruret halinde caizdir. Ahmed b. Hanbel'in, bir erkeğin annesinin dışındaki kadınlarla tokalaşmasını mekruh kabul ettiği ve sadece uzun yoldan gelen mahrem yakınlarını öpmesini caiz gördüğü nakledilmektedir.Hz. Peygamber'in, "Yanında mahremi bulunmayan bir kadınla -nâmahrem- bir erkek halvet halinde bulunmasın; kadın yanında mahremi bulunmadan yolculuğa çıkmasın" mealindeki hadisinden 429 hareketle âlimler, mahrem olmayan bir erkekle bir kadının başkalarının giriş ve görüşüne açık olmayan bir ortamda baş başa kalmalarını (halvet) caiz görmemişlerdir. Bu durum, birbirinin mahremi olan kişiler için söz konusu olmadığı gibi yanlarında mahremi bulunan nâmahrem kadın ve erkeğin bir arada bulunmaları da halvet sayılmamıştır.430

Yine anılan hadis ve zamanın ulaşım ve güvenlik imkânları göz önünde bulundurularak özellikle iffet ve namusunun zarar görmesi gibi birtakım muhtemel olumsuzlukları önlemek amacıyla kadının, yanında mahremi olmadan uzun mesafeli yolculuk yapması uygun kabul edilmemiştir. Bununla birlikte yol güvenliğinin sağ-lanması veya kadınların ayrı bir kafile oluşturması durumunda bir kadının yanında mahremi olmadan yolculuk yapmasında sakınca görülmemiştir. Buna bağlı olarak yanında kocası ya da mahremlerinden bir erkek bulunmayan kadının sefe-rîlik hükümlerinin uygulanacağı bir mesafeyi katedecek şekilde hac yolculuğuna çıkması konusunda mezhepler farklı görüşler ileri sürmüşlerdir.431 Mahremiyetle ilgili hükümler müslüman bir erkek veya kadınla gayri müslim mahremi arasında da geçerlidir.Aralarında mahremiyet ilişkisi bulunan yakınlar birbirlerinin cenazelerini yıkama, namazlarını kıldırma ve kabre indirme hususunda başkalarından önce hak sahibidirler. Şâfiîler, cenaze namazını kıldırmadaki yetki sırası konusunda önceliği yakın akrabaya verir. Konuyu daha çok kamu düzeni açısından ele alan Hanefî fa-kihlerine göre ise cenaze namazı cuma namazına benzetildiğinden birinci derecede yetkili kişi devlet başkanı veya bu işle görevlendirilmiş kimsedir; daha sonra ölen şahsın yakın akrabaları gelir.

Bibliyografya :

Lisânü'l-'Arab, "hrm" mi; Wensinck, el-Mu'cem, "hrm" md.; Müsned, I, 222; II, 276, 317; III, 339; Buhârî. "İstPzân", 12, "Ahkâm", 49, "Nikâh", 111, 112; Müslim, "Hac", 424, "Kader", 20-21;Tirmizî, "Radâc", 16, "Fiten", 7; Cessâs, Ahkâmü'l-tSur'ân, İM, 314-318; Se-rahsî, el-Mehsût, X, 147-158; Kâsânî. BedâV, V, 119,12l;Fahreddiner-Râzî, Mefâtîhu'l-ğayb, XXIII, 206; İbn Kudâme, el-Muğrıî, III, 190; VII, 456-462; Kurtubî, el-Câmi', XII, 232-233; Ne-vevî, Şerhu Müslim, IX, 109; Hattâb, Mevâhi-bü'l-celll. Kahire 1328,1, 500;Şİrbînî. Muğni'l-muhtaç, II!, 129, 132; Şemseddin er-Remlî. Nİ-fıâyeiü'l-muhtâc, Beyrut 1404/1984, III, 251; VI, 185; Buhûtî, Keşşâfül-kmâc, III, 8-9; İbn Âbidîn, Reddü'l-mulıtâr, VI, 367; Behî el-Hülî, el-Mer"ebeyne'l-beyt ue'l-müctema'1, Kahire, ts. (Mektebetü dâril-Urûbba), s. 206-208; Muhammet! el-Ebâsîrî Halîfe, et-Mer'e ue't-terbiyetü'l-İslâmiyye, Kuveyt 1404/1984,s. 135-i39;Ab-dülkerîm Zeydân, el-Mufaşşalft ahkâmi'l-mer'e ue'l-beyti'l-müslim fı'ş-şerfati'l-İslâmiyye, Beyrut 1413/1993, III, 143-269; Müsâid b. Kasım el-Fâlih, Ahkâmü'l-'avre ue'n-nazar bi-delîli'n-naş ue'n-nazar, Riyad 1413/1993, s. 35, 46, 89, 100; "Erhâm", Mo.Fl, V, 17-22. Salim Öğüt

MAHREME B. NEVFEL

Ebû Safvân (Ebü'l-Misver) Mahreme b. Nevfel b. Üheyb (Vüheyb) b. Abdimenâf (ö. 54/674)Hicretten altmış yıl önce dünyaya geldiği tahmin edilmektedir. Kureyş kabilesinin Benî Zühre koluna mensup olup Hz. Peygamber'in annesi Âmine bint Vehb'in amcasının torunu, Sa'd b. Ebû Vakkâs'ın amcasının oğludur. Annesi, Hâşim b. Ab-dümenâf'ın torunu Rukayka bint Ebû Sayfi'dir. Ebü'l-Misver künyesiyle de anılır.

427 ayrıca bk. Avret; Tesettür428 Müs-ned, II, 276, 317; Buhârî, "İsti'zân", 12; Müslim,"Kader",20-21429 Müs-ned, I, 222; III, 339; Buhârî, "Nikâh", 111, 112; Müslim, "Hac", 424; Tirmizî, "Radâ'", 16, "Fiten", 7430 ayrıca bk. Halvet431 bk. Hac

Abdurrahman b. Avf in kız kardeşi olan muhacirlerden Âtike ile evliydi.Mahreme b. Nevfel'in Kureyş tarihinde ve savaşlarında önemli bir yeri vardır. Ficâr savaşlarında Kureyş ordusu içinde yer alan Benî Zühre birliğine kumandanlık yaptı. Aynı zamanda Kureyş'in şiir râ-vilerinden, tarih ve ensâb âlimlerinden-dir. Şahıslar ve kabileler arasında meydana gelen ihtilâflarda hakemlik yapardı. 2 (624) yılında Ebû Süfyân idaresinde Suriye'ye giden ve Bedir Gazvesi'nin vuku bulmasına sebep olan kervanda o da bulunuyordu. Kervanın Mekke'ye ulaşmasının ardından Benî Zühre, Bedir Gazvesi için yola çıkan Kureyş ordusundan ayrılarak Mekke'ye dönmüş, bunun üzerine Ebû Süfyân Benî Zühre'den bazılarının mallarına el koymuştu. Mahreme b. Nev-fel'in bu uygulamaya karşı çıkarak kabile mensuplarına mallarının teslim edilmesini sağlaması onun Kureyş içindeki saygınlığını göstermektedir.Mekke'nin fethi sırasında Nîkul'ukâb'-da 432 veya Sukyâ mevkiinde 433 Hz. Peygamber'i karşılayan Abbas b. Abdülmuttalib'in yanında Mahreme b. Nevfel de bulunuyordu. Mekke'nin fethinde müslüman olan Mahreme İslâm ordusu safında Huneyn Gazvesi'ne iştirak etmiş, Resûl-i Ekrem onu müelle-fe-i kulûbdan sayarak kendisine Huneyn ganimetlerinden elli deve vermiştir. Kaynaklarda Mahreme'nin bundan sonra samimi bir müslüman olduğu kaydedilir.Mahreme b. Nevfel Mekke'nin fethinden sonra Medine'ye yerleşti. İbn Sa'd 434 İbn Ümmü Mek-tûm'un Suffe'nin inşasından bir süre sonra Mahreme b. Nevfel'in dârülkurrâ diye bilinen evinde misafir olduğunu kaydetmektedir. Ancak Mahreme'nin Mekke fethinde İslâm'ı kabul edinceye kadar Mekke'de yaşadığı ve İbn Ümmü Mektûm'un da Medine'ye çok erken bir dönemde hicret ettiği dikkate alınırsa evin mülkiyetinin daha sonra Mahreme'ye geçtiği anlaşılır.Sert mizaçlı bir kimse olan Mahreme'ye Hz. Peygamber yumuşak davranırdı. Rivayete göre Mahreme b. Nevfel, Resûl-i Ekrem'in kendisine hediye olarak gelen elbiseleri dağıttığını duyunca oğlu Mis-ver'i yanına alarak Resûlullah'ın evine gitmiş ve oğlundan onu dışarıya çağırmasını istemişti. Misver'in bundan çekindiğini gören Mahreme, "Yavrum, o cebbar değildir" demiş, Misver'in çağırması üzerine elinde kıymetli bir elbiseyle dışarı çıkan Resûl-i Ekrem, "Ey Mahreme, bunu sana ayırdım" diyerek elbiseyi kendisine vermiştir.Hz. Ömer, hilâfeti döneminde Mahreme b. Nevfel'i bazı sahâbîlerle birlikte Mekke hareminin sınırlarını işaretlemekle görevlendirdi. Ayrıca 20 (641) yılında divan tertiplemeye karar verince bu işi tanzim görevini Akil b. Ebû Tâlib, Cübeyr b. Mut'im ve Mahreme b. Nevfel'e verdi. Mahreme, bir Kureyşli'ye iftira etmesi sebebiyle Hz. Ömer tarafından had cezasına çarptırıldı. Hz. Osman döneminde gözlerini kaybeden Mahreme 54 (674) yılında ve muhtemelen 118 yaşında Medine'de vefat etti. Mahreme b. Nevfel, Fuat Sezgin'in Geschichte des Arabisc-hen Schrifttums adlı eserinin Arapça tercümesinde 435 yanlış olarak tabiînin büyükleri arasında sayılmıştır.

Bibliyografya :

Buhârî, "Far&i'ı-rjumus", 11, "Hibe", 19, "Libâs", 12,44, Şehâdât", 11; Müslim, "Zekât", 129, 130; Ebû Dâvûd, "Libâs", 4; Vâkıdî, el-Me-ğâzl, 1, 44-45, 200; 11, 812; İM, 946; İbn Sa'd, ef-Jabakât, II, 153; 111, 295; IV, 205; VIII, 51; a.e. (nşr. Ali Muhammed Ömer), Kahire 1421/2001, VI, 69-70; Zübeyrî. Nesebü'l-Kuregş (nşr. E. Levf - Provençal). Kahire 1953, s. 262; Halîfe b. Hayyât, et-Târîh (Ömerî), s. 90, 223; İbn Habîb, el-Muhabber,s. 170, 171, 232, 296; a.mlf., el-Münemmak, s. 171, 332, 386,395, 404; Câhiz. el-Beyân ue't-tebyîn,\\, 323; İbn Kuteybe, e/-Ma'âriflUkkâşe), 313, 379, 430; Taberî. Târih (Ebü'1-Fazl), II, 427; ili, 52, 90; IV, 209-210; İbn Abdülber, el-İsttâb, III, 395-396; Muvaffakud-din İbn Kudâme, et-Tebyîn fi ensâhi'l-Kureşiy-yîn (nşr, M. Nâyif ed-Düleymî], Beyrut 1408/ 1988, s. 112, 174, 291-292, 302; İbnül-Esîr, Ûsdü'l-ğabe (Bennâ). V, 125-126;Zehebî. A'lâ-mü'n-nübelâ', il, 543-544; Makrîzî, /mtâ'u'/-esmâ5 (nşr. Mahmûd M. Şâkir], Kahire 1941, s. 66, 69, 362, 367; İbn Hacer. el-Işâbe, III, 370-372; W. Wüstenfeld, Geneahgische Tabellen der Arabİschen Stâmme und Famİlien, Göt-tingen J852, Tabellen S. Register 278; Sezgin. GAS,\, 259; a.e. (Ar.), 1/2, s. 31.İbrahim Sarıçam

MAHREMÎ

(ö. 942/1535) Divan şairi.Asıl adı Ahmed, mahlası Mahremî'dir. Doğum tarihi bilinmemekle birlikte o devirde Galata'nın köylerinden olan Tatav-la'da (bugünkü Kurtuluş) doğduğu kaydedilmektedir. Babasının II. Bayezid'in mu-sâhiblerinden Tatavlalı Mehmed Ali Bey olduğu Şehname 'sinde yer alan bilgilerden ve Mecmau'l-letâyif'te müellif adı olarak Ahmed b. Mehmed b. Tatavul Ali yazılmasından belli olmaktadır. Esrar Dede'nin tezkiresinde zikrettiği. 950'de (1543) Konya'da ölen Mevlevi Mahremi Dede'nin Tatavlalı Mahremi ile alâkasının bulunmadığı, ancak tezkirede verilen gazel örneğinin Tatavlalfya ait olduğu anlaşılmaktadır.432 Taberî, II, 52433 Makrîzî, s. 367434 et-Tabakât, IV, 205435 GAS Ar. 1/2, s. 31

Medrese eğitiminden sonra Galata'da yirmi yıl kadar kâtiptik ve nâiblik görevinde bulunan Mahremi, Piri Paşazade Mehmed Çelebi ile Aşçızâde Hasan Çelebi'nin Paskalya törenini izlemek için kıyafet değiştirip Galata'da kiliseye gitmeleri üzerine, "Galata'ya sanem seyrine gelmiş / Sitanbul'dan bir iki din ulusu" beytini söylemesi yüzünden vazifesinden azledildiyse de adı geçenlerden özür diledikten sonra görevine iade edildi. Galata Kadısı Beyşe-hirli Hasan Çelebi Selanik kadılığına tayin edilince onunla birlikte Selânik'e gitti. Ardından İstanbul'a dönerken bindiği gemi düşman eline geçince eşi ve çocuklarıyla birlikte esir düştü. Âşık Çelebi'nin anlattıklarına göre bu olay 940'ta (1533) meydana gelmiştir.Mahremî, fidye için gerekli parayı bulmak üzere eşini ve çocuklarını rehin bırakıp İstanbul'a doğru yola çıktı. Bindiği gemi Eğriboz'da Kizıihisar Kalesi'ne uğradığında arkadaşı şair Esîrî'den, yakın dostlarından Kâtibi mahlaslı Şeydi Ali Çelebi (Reis) ve Nigârî mahlaslı Nakkaş Hay-dar'ın Barbaros Hayreddin Paşa'nın donanmasıyla Tunus'a gittiklerini öğrenince üzüldü.436 Fakat Nakkaş Haydar ve Şeydi Ali'nin içinde bulunduğu gemi rüzgârın ters yönde esmesi üzerine Kızılhisar Kalesi'ne gelince eski dostlar buluşarak İstanbul'a beraber gittiler. Mahremî gerekli parayı topladığı sırada 942 Muharrem'inde (Temmuz 1535) vefat etti. Kafzâde Fâizî Ölümüne şu tarihi düşürmüştür: "Âh rihlet-i Mahremr.437 Ölüm tarihi bazı kaynaklarda farklı kaydedilmektedir. Nakkaş Haydar toplanan 1700 fıloriyi ailesini kurtarmak için gönderir. Fakat Mahremî'nin oğullarından biri öl-müştür; eşi, iki kızı ve bir oğlu İstanbul'a döner. Hammer ve Babinger'e göre fidye parasını Barbaros Hayreddin Paşa vermiştir.438 Ancak Türkçe kaynaklarda bu bilgi teyit edilmemektedir.Mahremî'nîn ilk olarak tanınmasını sağlayan M. Fuad KÖprülü'dür. Onun Millî Edebiyatın İlk Mübeşşirleri başlığıyla 1920'li yıllardan İtibaren yayımladığı kitap ve makalelerinde Türkî-i Basit akımının öncüsü ve temsilcisi olarak söz ettiği iki şairden biri Mahremî'dir. Köprülü'ye göre XVI. yüzyılda Türk şiiri üzerinde İran şiirinin etkisi gittikçe artmış. Türkçe kelimelerin yerini Arapça ve Farsça kelimeler almış, bunlarla yapılan terkipler Türk şiirini kaplamıştı. Bu sırada ortaya çıkan Tatavlalı Mahremî ve Edirneli Nazmı aruz vezniyle, fakat sade bir Türkçe ile, yabancı kelimelerden imkân nisbetinde arındırılmış bir dille şiirler yazmaya başlamışlar, buna da Türkî-i Basit adını vermişlerdir. Fuad Köprülü'nün bu görüşü uzun süre kabul görmüşse de son yıllarda gerek Mahremî gerekse Edirneli Nazmî hakkında yapılan çalışmalar bunun geçerliliğini tartışmaya açmıştır.439

Eserleri.

1. Şehname. 12.280 beyit olan eser üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölüm ayrı bir cilt olup II. Bayezid'in seferlerinden söz eder. Bilinen tek nüshası Türk Tarih Kurumu Kü-tüphanesi'nde bulunan yazmanın başı ve sonu eksiktir. İkinci bölüm 440 Yavuz Sultan Selim dönemine ve özellikle İran ve Mısır seferlerine dairdir. Üçüncü bölüm 441 Kanunî Sultan Süleyman'ın saltanatının ük iki yılındaki olayları, Belgrad ve Rodos'un fethini anlatır. İkinci ve üçüncü bölümü içeren yazmanın yegâne nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'nde kayıtlıdır.442 Şehnâ-me'nin ikinci bölümü üzerinde bir doktora çalışması yapılmıştır.443

2. Şü-türnâme. Kaynaklarda adı geçmeyen risalenin tek nüshası Berlin Devlet Kütüphanesi'nde bir mecmua içindedir.444 Mensur-manzum karışık bir ahlâk kitabı mahiyetindeki eserde bir devenin başından geçen olaylar latifeler halinde anlatılır. Şener Demirel'in eser üzerinde yayımlanmamış bir çalışması vardır. 445

3.Mecmau'l-letâyif. Yine kaynaklarda zikredilmeyen bu eserin bilinen tek nüshası Süleymaniye Kütüphanesi'nde kayıtlıdır.446 Mensur-manzum karışık olan eserde Mahremi dost meclislerinde okunması için Acem büyüklerinin latifelerini topladığını belirtir.447 İkisi Türkçe, diğerleri Farsça olan seksen dokuz latife başta Sultan Ya'küb. Hafız, Mevlânâ Selmân, Sultan Hüseyin Baykara, Kâtibî, Câmî, Mevlânâ Tûsî, Şah Mahmûd olmak üzere çeşitli kişiler hakkındadır.4. Tarabü'l-mecâlis. Kaynaklarda rastlanmayan eserin İran'daki bir kütüphanede bulunan yazma nüshasının fotokopisi Süleymaniye Kütüphanesi'nde mevcuttur.448 Mensur-manzum karışık olan eser, Hüseyin b. Hasan el-Hüseynî'nin (ö. 718/1318) Tarabü'l-mecâlis adlı öğüt kitabının çevirisidir. Kitapta kuşlar ve vahşi hayvanların

436 Âşık Çelebi, vr. 118a437 942 11535 ;Zübdeiü'l-eş'âr, vr. 8öb438 GOD, II. 521; |Üçok|, s. 72439 bk. bibi. Aynur, Av-şar, Koksal440 beyit 2264-8944441 beyit 8945-12280442 Revan Köşkü,nr. 1287443 bk. bibi.444 nr. 282. vr. 367a-374a445 76. Yüzyıl Divan Şairlerinden Tataulalı Mahremi ue Şütürnâme'si446 Esad Efendi, nr. 1755/11. vr. 853-101a447 vr. 85h448 fotokopi, nr 357

başından geçenler anlatılır. 5. Basîtnâme. Henüz ele geçmeyen bu eser hakkında Âşık Çelebi ve Âlî Mustafa Efendi'nin tezkirelerinde yer alan bilgilerden yola çıkan M. Fuad Köprülü, Mahremî'yi Türkî-i Basît akımının temsilcilerinden biri olarak görmüştür. Eserin konusu ve nazım şekli bilinmemekte, ancak Âşık Çelebi ve Âlînin ifadelerinden mesnevi tarzında olduğu tahmin edilmektedir.Mahremf nin divanı olduğuna dair kaynaklarda bir bilgi yoksa da çeşitli mecmualarda gazelleri bulunmaktadır. Âşık Çelebi, Âlî Mustafa Efendi, Kinalızâde, Beyânı, Esrar Dede tezkirelerinde birer gazeli, Mecmûa-i Eş'ar'da bir 449 Edirneli Nazmî'nin Mecmau'n-nezâir'inde beş 450 Nazire Mecmuası'n-dabir,451 diğer bir Nazire Mecmûası'nda bir 452 Rieu Kataîogu'nda iki, Blochet Kataîogu'nda iki, Pervane Bey Mecmûası'nda yedi gazeli 453

Kasâid-İ Türkiy-ye'de tevhid, na't, münâcât, mersiye, muhammes ve kaside olmak üzere otuz yedi şiiri 454tesbit edilmiştir.

Bibliyografya :

Mahremi ue Şehnâme'si: !. Kısım Yauuz Sultan Selim Dönemi, İnceleme-Metin-Söz-lük-Dizin (haz. Hatice Aynur, doktora tezi, 1993), İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü; Âşık Çelebi, Meşâirü'ş-şuarâ, vr. 117b-118b; Latîfî, Tez-kiretü'ş-şıt'arâ ue Tabstratü'n-nuzamâ (nşr. Rıdvan Canimi, Ankara 2000, s. 493-494; Beyânî, Tezkiretü'ş-şuarâ (nşr. İbrahim Kutluk), Ankara 1997, s. 251; Künhü'l-Ahbar'tn Tezkire Kısmı (haz. Mustafa İsen), Ankara 1994, s. 271-272; Kınahzâde, Tezkire, II, 856-857; Kafzâ-de Fâizî, Zübdetü'l-eş'âr, Süleymaniye Ktp., Şehİd Aİİ Paşa, nr. 1877, vr. 86b-87°; Keşfû'z-zunün, II, 1026; Esrar Dede. Tezkire, Millet Ktp., Ali Emîrî Efendi, nr. 756, s. 357-358; Hammer. GOD, II, 521; Rieu. Catatogue, s. 210; Sicül-i Osman'ı, IV, 98; Blochet, Catalogue, 11, 328, nr. 366; M. Fuad Köprülü, Bugünkü Edebiyat, İstanbul 1924, s. 77-81;a.mlf., Millî Edebiyat Cereyanının İlk Mübeşşirleri ue Dtuan-ı Türkî-i Basit; XVI. Asır Şairlerinden Edirneli Nazmî'nin Eseri, İstanbul 1928, s. 18-24; (aynı yazı: Köprülü. Edebiyat Araştırmaları I, s. 281-288); a.mlf., "Millî Lisan ve Edebiyat Cereyanının İlk Mübeşşirlerinden Şair Mahremi", HM, sy. 106 (1928), s. 2-3; [Nihal] Atsız. XVinci Asır Şairlerinden Edirneli Nazmî'nin Eseri ue Bu Eserin Türk Dili ue Kültürü Bakımından Önemi, İstanbul 1934; Münzevî, Fihrist, 11/2, s. 1275-1276; Levend, Gazauatnâmeler, s. 176; Nihad Sami Banarlı, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul 1983,1, 622; Babinger (Üçok). s. 72; H. Sohrvveide, Turkische Handschriften, Wiesba-den 1981, s. 262-263, nr. 282; Abdülkadir Öz-can, "Historiography in the Reign of Süleyman the Magnificent", The Ottoman Emplre in the Reign of Süleyman the Magnificent, İstanbul 1988, II, 190-191; Ziya Avşar. "Türkî-i Basiti Yeniden Tartışmak", BUİg, sy. 18, Ankara 2001, s. 127-Î43; Fatih Koksal, "On'inal Bir Şair: Edirneli Nazmî ve Dîvân'ına Yeni Bakışlar", Bilig, sy. 20 (2002), s. 101-123; Mustafa Kutlu. "Mah-remî", TDEA.Vl 118. Hatice Aynur

el-MAHSUL

Fahreddin er-Râzî'nin (ö. 606/1210) fıkıh usulüne dair eseri.Tam adı el-Mahşûl iî 'ilmi cuşûli'l-îıkh olan eser fıkıh usulünün mütekelli-mîn metoduyla yazılmış önemli kitaplarından biridir. Râzî eserinde, mütekellimîn ekolünün kendinden önceki dört önemli fıkıh usulü kitabı olan Kâdî Abdülceb-bâr'ın el Umed, Ebü'I-Hüseyin el-Bas-rî'nin el-Mıftemed, İmâmü'I-Haremeyn el-Cüveynî'nİn ei-Burhân İî uşûli'l-hkh ve Gazzâlî'nin el-Müstaşfd'sım cem' ve ihtisar ederek yeni bir tertip ve tasnife tâbi tutmuştur. Aynı eserlerden ihtisar edilerek meydana getirilen bir diğer fıkıh usulü kitabı da Seyfeddin el-Âmidî'nin el-İhkâm'ıdır. Ancak İbn Haldun'un da işaret ettiği gibi 455 el-İhkûm'da daha ziyade görüşlerin tahkikine ve meselelerin ayrıntılarına ağırlık verilirken el-Maftşûi'de deliller ve ihti-câc üzerinde durulmuştur. Bu iki eserin, söz konusu yaklaşım farklılıklarına rağmen en azından mensup oldukları mütekellimîn mesleği içerisinde orijinal bir üslûp ve sistematikle yazılan temel metinler serisinin en son İki kitabı olma gibi bir değeri paylaştıkları söylenebilir.Fahreddin er-Râzî, el-Mahşûl'ü otuz yaşlan gibi ilim hayatı bakımından çok genç sayılabilecek bir dönemde kaleme almış ve 576 (1180) yılında tamamlamıştır. Eser, yazıldığı tarihten itibaren fıkıh öğrencileri ve ilim adamları tarafından büyük rağbet görmüş ve pek çok kişi tarafından istinsah edilmiş, hatta tahrife varacak düzeyde çeşitli istinsah farklılıklarına uğramıştır.456 Daha müellifinin sağlığında temel bir kaynak olarak

449 Süleymaniye Ktp., Tarlan, nr. 62/1450 Nuruosma-niye Ktp., nr. 4222451 İÜ Ktp., nr. 445452 Millet Ktp., Aİİ Emîrî Efendi, nr. 674453 TSMK, Bağdat Köşkü, nr. 406454 Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3418455 Mukaddime, III, 1065456 bazı örnekler İçin bk. el~Mahşûl, neşredenin girişi, 1,74-77

kullanılmaya başlanan el-Mah-şûi'ün birçok kütüphanede yazma nüshaları bulunmakta olup 457 çeşitli baskıları 458

ve Tâhâ Câbir el-Ulvânî tarafından altı cilt halinde tahkikli neşri yapılmıştır.459

el-Mahşûl'de fıkıh, fıkıh usulü, ilim, zan, nazar, delil, emare gibi terimler hakkında kısa açıklama yapıldıktan sonra sırasıyla şerT hüküm. Kur'an ve Sünnet lafızlarından hüküm çıkarmaya yarayan dil ve yorum kuralları (lugavî ve lafzî meseleler), icmâ, haber, kıyas, teadül ve tercih, icti-had, fetva konuları ele alınmıştır. Bab ve fasıl sistematiği üzerine kurulu olan eserde, muhalif görüşler ve delilleri bazan ait oldukları şahıs ve ekoller de belirtilerek ayrıntılı biçimde aktarıldıktan sonra bunların tartışması yapılmış ve kitap genel olarak diyaloglar halinde yazılmıştır.Fıkıhta Şafiî, akaidde Eş'arî mezhebine mensup olan Fahreddin er-Râzî'nin bu eserinde temel olarak mezhebinin genel eğilimlerinden dışarı çıkmadığı görülür. Onun el-Mahşûl'de en çok tenkit ettiği mezhepler arasında Mu'tezile. Hanefîler. Haşviyye Mürde (1, 545), Şîa (II, 68), Haricîler (III, 340) gibi çeşitli gruplar yer alır. Bununla beraber Fahreddin er-Râzî'nin zaman zaman kendi mezhebine mensup âlimlerin çoğunluğunun benim-sediği bir görüşe muhalefet ettiği de olmuştur (II, 149). Hatta el-Mahşûi'ü yazarken en çok yararlandığı kişi, kelâm tarihinde Eş'arîler'in en büyük muhalifleri olan Mu'tezile mezhebine mensup Ebü'l-Hüseyin el-Basrî olmuş, ona nadiren muhalefet ederken (II, 7), çok defa görüş ve sözlerini aynen nakletmiş veya benimsemiştir (l, 223; II, 22, 42, 91, 225, 250, 266; III, 9,67. 210). Bu arada el-Mahşûl'ün temel kaynaklarından biri olan el-Müs-taşfâ'nm müellifi ve Şâfiî-Eş'arî mezhebinin önder şahsiyetlerinden biri olan Gazzâlî ile uyumu yanında (II, 192) sık sık ondan farklı düşündüğü de olmuştur (11, 229, 340-342; 111, 160,232).Fahreddin er-Râzî el-MahşûVtie yukarıda zikredilen dört usul eserini esas almışsa da Ebû Hanîfe, Şafiî, Muham-med b. Hasan eş-Şeybânî, îsâ b. Ebân, Kerhî, Muhammed b. Dâvûd ez-Zâhirî, Cessâs ve Debûsî, İbn Süreye, Ebû Bekir es-Sayrafî, İbn Fûrek ve Bâkıllânî gibi diğer fakih ve usulcülerin görüş ve eserlerine de sıkça atıfta bulunur (I, 117, 120, 209, 210, 399, 462; II, 229, 342, 423, 500; III, 345). Özellikle dil ve lafızla ilgili kav-ramların tanımları sırasında Arap edebiyatından destek alır; Halîl b. Ahmed, Sî-beveyhi, Asmaî, Müberred, Ebû Ali el-Fâ-risî, İbn Cinnî, Abdülkâhir el-Cürcânî gibi Arap dilcilerinin görüş ve eserlerine müracaat eder (I, 404, 507; il, 539). Kelâm tartışmalarında müellif bilhassa Nazzâm, İbn Küllâb, Ebü'l-Hüzeyl el-Allâf, Ebû Ali el-Cübbâî, Ebû Hâşim el-Cübbâî, Ebü'l-Hasan el-Eş'arî ve Ebû Abdullah el-Basrî gibi kelâmcıların görüş ve eserlerinden yararlanmış, onlardan sıkça söz etmiştir (I, 210, 371, 372, 399; H. 66, 433, 614; 111, 334,487).el-Mahşûl'ü fıkıh usulünün temel kaynaklarından biri ve mütekellimîn metodunun klasik çizgisinin belki de en iyi temsilcisi haline getiren en önemli özellik, müellifinin kelâm ve mantık ilmine derin nüfuzu ve esere kazandırdığı sistematik örgüdür. el-Mahşûî'de Fahreddin er-Râ-zî'nin kelâmcılığı ile mantıkçılığı bir araya gelmiştir. Eserin sade ve açık bir üslûbu vardır. Özellikle lafız ve dil konuları formel olarak mantık esas alınıp telif edilmiş, kitap, sistematik kurgusuyla âdeta kendinden sonra bu ekolde yazılan usul eserleri için de örnek oluşturmuştur. Daha sonra telif edilen eserler üzerinde kalıcı bir etkiye sahip olan el-Mahşûl'ün şerh ve ihtisarları bu sebeple önemli bir yekûn tutmakta olup bunların başlıcaları şunlardır:

Şerhleri.

1. Şehâbeddin el-Karâfî, Ne-ffâsü'1-uşûl fî şerhi11-Mahşûl.460

el-Mahşûl'ün en hacimli şerhlerinden biri olan eserde önce ei-Ma/işûi'den yaklaşık bir fasıl büyüklüğünde metinler nakledilmekte, ardından burada geçen görüşler uzun uzun tartışılmaktadır. 2. Muhammed b. Mahmûd el-İsfahânî, el-Kâ-şiani'l-Mahşûl.461 Büyük ölçüde tamamlanmış bir şerh olup kıyas bahsinin sonuna kadar gelir. 3. Safıyyüddin el-Hin-dî, Şerhu'l-Mahşûl.462

Muhtasarları.

1. Fahreddin er-Râzî, el-Müntehab (Hâşdü'l-Mahşûl). Yazma nüshasında 463 ve Kâtib Çelebi tarafından 464 bu muhtasarın bizzat müellif tarafından yazıldığı kaydedilmekte, Karâfî ise Fahreddin er-Râzî'nin öğrencilerinden Hüsrevşâhî'nin kendisine bu eserin Ziyâüddin Hüseyin'e ait olduğunu haber verdiğini belirtmektedir.465

457 Brockelmann, GAL, I, 667;SuppL, 1,921458 Beyrut 1408/1988; I-ll, Beyrut 1412/1992459 Ri-yad 1399-1401/1979-1981; Beyrut 1412/ 1992460 nşr. Âdil Ahmed Abdülmevcûd-Ali Muhammed Muavvaz, 1-1X, Mekke-Riyad 1418/1997461 nşr. Âdil Ahmed Ab-dültnevcûd-Ali Muhammed Muavvaz, 1-VI, Beyrut 1419/1998462 Dârü'1-kütübi'i-Mıs-riyye, Usûlü'1-fıkh, nr. 162463 SüleymaniyeKtp., Fâtih, nr. 1464; diğer bir nüsha için bk. Hacı Mah-mud Efendi, nr. 768464 Keşfü'z-zunûn, II, I616465 Nefâ'isü'l-uşûl, 1,96, 105-106

2. Tâceddin el-Urmevî, el-Hûşıl mine'l-Mahşûl 466Bu muhtasarı İbn Râşid Tuhfetü'1-vâhü (Nuhbetü'l-uâşd) fî şerhi'l-Hâşıl adıyla şerhetmiş, Kâdî Bey-zâvî de tekrar ihtisar ederek fıkıh usulüne dair meşhur eseri Minhâcü'l-vüşûl ilâ Hlmi'î-uşûl'ünü meydana getirmiştir. Kâdî Beyzâvî'nin Minhâc'ı üzerine çeşitli âlimler tarafından yaklaşık otuz şerh yazılmıştır. 3. Sirâceddin el-Urmevî, et-Tah-şîl mine'1-Mahşûl.467 Esere Bedreddin Muhammed b. Es'ad et-Tüs-terî Hallü Cukadi't-Tahşîl adıyla bir şerh yazmıştır. 468

4. Şehâbeddin el-Karâfî, Tenkîhu'l-fuşûl fîcilmi'l-uşûl. Karâfî, fü-rûa dair hacimli eseri ez-2aMre'ye469

mukaddime olmak üzere Kâdî Ab-dülvehhâb'ın el-İfâde, Bâcî'nin ei-/şdre, İbnü'l-Kassâr'ın et-Tcflîkfi'1-hilâfve Fahreddin er-Râa'nin e/-Mahşû2'ünden usul konularını özetlemiş 470 ancak bu muhtasar çok tutulunca buna hususi bir şerh yazarak Şerhu Tenki-hi'1-fuşûl adını vermiştir.471 Herhalde, bu şerhin aslından söz ederken Tenkihu'l-fuşûl ü'htişâri'l-Mahşûl diyerek sadece el-Mahşûl'ün ismini zikrettiğinden 472 Tenkihu'l-fuşûl'ün ya\-nızca el-Mahşûl'ün ihtisarı olduğu görüşü yaygınlık kazanmıştır. 5. Emînüddin Muzaffer b. Muhammed et-Tebrîzî, Ten-kihu'l-Mahşûl. 473

6. Cemâleddin Muhammed b. Muhammed el-Mukrî, Necmü'1-uşûl fî me-sâyili'l-Mahşûl. 474

7. Alâeddin Ali b. Muhammed el-Bâcî, Gayetü's-sûl, 475

8. Şem-seddin Muhammed es-Semerkandî, Tatı-şîlü'1-uşûl min Küâbi'l-Mahşûl.476 İmâdüd-din Muhammed b. Yûnus el-Erbîlî, İbn Dakîkul'îd, Necmeddin et-Tûff ve Abdür-rahim b. Muhammed el-Mevsılî de el-Mahşûl'ü ihtisar eden âlimlerdendir.477

Bibliyografya :

Fahreddin er-Râzî, e/-Mahşü/(nşr. Tâhâ Câbir Feyyaz el-Ulvânî), Riyad 1399-1401/1979-81, I-VI; ayrıca bk. neşredenin girişi, I, 74-77; Sirâceddin el-Urmevî, et-Tahştl mine'l-Mahşûi (nşr. Abdülhamîd Ali Ebû Züneyd], Beyrut 1408/ 1988, neşredenin girişi, I, 66-76; Karâfî. /Ve/a'î-sü.'1-uşûlftşerhi'l-Ma.hşûl{nşr. Âdil Ahmed Ab-dölmevcûd -Ali M. Muavvaz], Mekke-Riyad 1418/1997,1, 96, 105-106; a.mlf., ez-Zahire (nşr. Muhammed Haccî), Beyrut 1994, 1, 55; a.m!f., Şerhu Tenkihi'l-fuşûl (nşr. Tâhâ Abdür-raûf Sa'd). Kahire 1393/1973, s. 2; İbn Haldun, Mukaddime, III, 1065; Keşfİİ'z-zunûn,II, 1615-1616; Abdülvahhâb Hallâf, İslâm Hukuk Felsefesi (trc. Hüseyin Atay), Ankara 1973, tercüme edenin girişi, s. 95-101; Brockelmann, GAL, ], 667;Supp/.,[, 92liHedıyyetüVâri/în, II, 108; M. Salih ez-Zerkân, Fahrüddîn er-Râzî ueârâ'ü-hü.'1-kelâmiyye ue'i-felsefıyye, |baskı yeri ve tarihi yok| (Dârü'l-fikr), s. 42-45, 105-102; Abdüi-vehhâb İbrahim Ebû Süleyman, Kltâbetü'l-bah-şi'l-'ümt, Cidde 1403/1983, s. 437; B. G.Weiss, The Search for God's Lauı Islamic Jurispru-dence in the Wrtiings ofSayfal-Dİn al-Âmidî, Salt Lake City 1992, s. 22; Abdüsselâm Mahmûd Ebû Nâcî, "Tâcüddîn el-qUrmevî ve kitâ-bühû el-Hâşıl mine'l-Mahşûi", Mecelletü'l-oe-sâ'ik ve'l-mahiûtât, l/l, Trablus 1985, s. 252-263; M. Bernand, "Al-Râzî, al-Mahsûl fi usûl al-Fıqh", BuüeÜn critique des annales isla-mologiçues, sy. 4, Caire 1987, s. 46-49; Yusuf Şevki Yavuz, "Fahreddin er-Râzî", DİA, XII, 90, 94. Ferhat Koca

MAHSUS

Duyuların algıladığı nesne ve nitelikleri ifade eden felsefe terimi.Günümüz Türkçe'siyle "duyulur 478 olan, yani duyularla algılanabilen nesne ve niteliklerin tamamı klasik İslâm felsefe terminolojisinde Arapça mahsûs kelimesiyle ifade edilmiştir. Mahsûs, hissî terimiyle eş anlamlı olup "akılla algılanan nesne ve kavramlar" anlamındaki ma'kûlün zıttıdır. Eski Yunan felse-fesindeki karşılığı aistheton, Latince'deki karşılığı sensibile, sensibilis veya sen-satum şeklindedir. Batı felsefesi okumuş modern Osmanlı aydını "sensible" terimini yine mahsûs ile karşılamıştır.479 Mahsûs kelimesi modern Arapça'da da

466 nşr. Abdösselâm Mahmûd Ebû Nâcî, 1-1J. Bingazi 1994467 nşr. Abdülhamîd Ali EbûZüneyd, MI, Beyrut 1408/1988468 Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 515; Beyazıt Devlet Ktp., Baye-zid, nr. 1848469 nşr. Muhammed Haccî v.dğr., 1-X1V, Beyrut 1994470 Karâfî, ez-Zahîre, I, 55471 Kahire 1306; nşr. TâhâAbdürraûfSa'd, Kahire-Beyrut 1393/1973472 Karâfî, Şerhu Ten-kihi'l-fuşûl, s. 2473 TSMK, III. Ahmed, nr. 1249474 Süleymaniye Ktp., Fatih, nr. 5441475 Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye, Mecâmi', nr. 209; Tunus Zeytuniye Üniversitesi, nr 4/36/1831476 Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 1169477 Keşfü'z-zunûn, II, 1615-1616478 İng. ve Fr. sensible479 İsmail Fenni, s. 629

kullanılmaktadır.480 Tehânevî aynı anlamdaki hissî. hissiyyât ve mahsûs kelimelerini ayrı maddeler halinde kaydederek kavramın çeşitli yönlerine işaret etmiştir.481 Grek felsefesinden buyana mahsûs duyulur nesnelerin ontolojik gerçekliği, duyulur varlıklar hakkındaki bilginin değeri ve duyu algısının psikolojisi açılarından ele alınmıştır.Eflâtun felsefesinde gerçek varlık ide-alardır ve onların taklidinden ibaret olan duyulur âlem bir imge-varlıktan ibarettir. Duyulur varlık bize ancak zanna dayalı bilgi verebilir. Hocasının idealar öğretisine karşı çıkan Aristo'ya göre ise gerçek olan yalnızca duyulur nesnelerdir. Bunlardan bir kısmı tek tek duyulara karşılık gelirken hareket, büyüklük, sayı gibi bir kısmı müşterek duyu tarafından algılanmaktadır. Duyum, duyulur bir formun maddesiz olarak algılanmasıdır. Eflâ-tun'un algılanan nesneye nisbet ettiği etkileme gücü Aristo'da duyu organının algılama gücü şekline dönüşmüştür. Algılanan duyulur nesne algılayandan, yani fiilî gerçeklik algının oluşmasından daima öncedir.482

Ya'küb b. İshak el-Kindî duyulur varlıkların (mahsûs) fizikî gerçekliğinin yanı sıra tikelliğini de vurgular. Tümel kavramlar akılla kavranırken tikeller duyularla algılanmaktadır. Dolayısıyla mahsûsâtın algılanışı kavram düzeyinde olmayıp imge (misal) düzeyinde gerçekleşir Bu sebeple mahsûs, "algılanan (algılanabilir) cismanî form" şeklinde tanımlanır.483 Kindî bütün duyulur nesnelerin nihaî ilkesini "bir"e, teşkil ettikleri kozmolojik birliği ise O'ndan taşan birlik feyzine bağlamaktadır.484 Fârâbî de mahsûsâtı ruhun güçleri bağlamında ele almaktadır. Arzu gücü, beş duyu ile algılanan nesnelere karşı ruhta hazza yönelme ve acıdan kaçınma iradesini doğurur. Mahsûsâta ait formları kendinde saklayan ve beş duyu ile algılanmadıkları esnada onları düşleyen güçise mütehayyiledir. Onun bu etkinliğine arzu gücü eşlik ederek duyu formları düzeyinde olduğu gibi yöneliş ve kaçınma iradesini ortaya çıkarır.485 İhvân-ı Safa Jtesâ'ü'in "el-Hâss ve'1-mahsûs" başlıklı bölümünü duyu algısı, duyulur nitelikler 486 ve duyulur formlar (rüsûmü'l-mahsûsât) kısımlarına ayırmıştır (11, 401, 415).Psikoloji alanında Aristo'yu izleyen İbn Sînâ, mahsûsâtın (hissiyyât) dış ve iç algı güçlerince algılanış biçimini ayrıntılı şekilde ele almıştır. Filozofa göre beş duyu organının her biri kendi işlevine karşılık gelen duyulur nitelikleri algılarken aynı zamanda nesnedeki büyüklük, küçüklük, konum, hareket, yakınlık, uzaklık gibi ortak nitelikleri de belli ölçülerde algılamaktadır. Beş duyuda algılanan nitelikler dış dünyada mevcuttur ve duyu organını bu sebeple etkilemektedir. Dolayısıyla De-mokritos ve bazı atomcu filozofların dış dünyada duyulur niteliklerin varlığını inkâr eden veya onları sadece atomların şekillerine indirgeyen yaklaşımları yanlıştır. Aynı şekilde duyulur niteliklerin algılanışında organların başlangıçtaki rolünü devre dışı bırakan antik görüşler de hatalıdır.487 İbn Sînâ, Fârâbî'nin ardından mah-sûsât teriminin epistemolojik anlamını belirginleştirerek kendisinden sonra çok yaygınlaşacak olan biryakin teorisi geliştirmiştir. Filozofa göre burhanî kıyaslar kesin önermelerden (yakîniyyât) kuruludur ve duyu algısına dayalı mahsûsât Önermeleri ("Kar beyazdır" gibi), a priori (ev-veliyyât) ve ampirik (tecribiyyât) önermelerle birlikte bu sınıfa dahildir.488

Osmanlı medrese eğitiminde merkezî bir Öneme sahip olan Cürcânî'nİn Şerhu'I-Mevâkıf'mda kavram aynı bağlamda ele alınmış ve duyulur nesnelere dair bilginin (hissiyyât) İmkân ve değerini reddedenler eleştirilmiştir. Bu konuda dinin ve aklın ilkelerine uyan görüş, hem duyularla elde edilen hem de aklî ilkelere dayalı bilginin kesinlik taşıdığı görüşüdür (I, 29) Cürcâ-nî ayrıca, beş duyu algısına karşılık gelen duyulur niteliklerin 489algılanışı meselesini ayrıntılı biçimde incelemektedir.490

Duyulur varlıkların tamamını ifade eden "âlem-i mahsûs" tabiri özellikle İşrâki ve tasavvufî düşünce geleneğinde sıkça kullanılır ve Eflâtun'un duyulur âlem tabirinde olduğu gibi fizik evreni ifade eder.491

Bibliyografya :

Tehânevî. Keşşaf, I, 302-308; İsmail Fenni, Lu-gatçe-i Felsefe, İstanbul 1341, s. 629-630; Cemîl Salîbâ, el-Mu'cemü'l-felsefi,Beyrut 1982, II, 356-357; Eflâtun, Timaeus (trc. B. iowett, The Dİalogues of Plato içinde). Oxford 1875, IH, 612, 614-615, 631-632; Aristoteles, On The Sout [DeAnima, II, 4I2Ü, 1I8S; III, 425h>-42ölj); (trc. î. A. Smith, The Works ofAristotle içinde), Chicago 1952, I, 642, 649, 657-659; Kindî, Resâ"ıt, s. 107-108, 162, 167; Fârâbî, el-Me-dînetü'I-fâzıla (nşr. Albert Nasrî Nâdir), Beyrut 1991, s. 87-89; a.mlf., es-Siyâsetü'l-

480 Cemîl Sa-lîbâ ,11,356-357481 Keşşaf, !, 302-308482 On The Soul [De Anıma], II, 412a, 418"; III, 425b-426b; krş. Peters, s. 12-14483 a.g.e., s. 167484 a,g.e., s. 162485 el-Medînetü'l-fâ-züa, s. 87-89; krş. es-Siyasetü'l-medeniy-ye, s. 33486 el-umûru'l-mahsûse487 Auicenna's De Amma, s. 62-67, 159-161488 en-Necât, s. 113-122, 126489 el-keyfiyyâtü'l-mahsû-se490 a.g.e.,!, 235-270491 meselâ bk. Şehâbeddin es-Sühreverdî, s. I62;Abdülkerîmei-CÎIÎ, s. 131, 152,327, 421,429

medeniyye (nşr. Fevzî M. Neccâr), Beyrut 1993, s. 33; İhvân-ı Safa, Resâ'il, Beyrut 1376-77/1957,11,396-416; İbn Sînâ, Auîcenna's De Anıma: Kitâbü'n-Nefs (nşr. Fazlurrahmanl. London 1959, s. 62-67, 159-161; a.mlf., en-Necât (nşr. M. Takı Dâniş-pejûh], Tahran 1364 hş./1985,s. 113-122, 126; Şehâbeddin es-Sühreverdî, el-Eloâhu'l-Hmâdiy-ye (nşr. Seyyid Hüseyin Nasr, Mecmû'a-i Mu-şannefât-i Şeyh-i İşrâk III içinde). Tahran 1977, s. 162; Seyyid Şerif el-Cürcânî, Şerhu'l-Meuakıf, İstanbul 1239, I, 29, 235-270; Abdülkerîm el-Cîlî. İnsân-ı Kâmil (trc. Abdülaziz Mecdi Tolıın), İstanbul 2002, s, 131, 152, 327, 421, 429; F. E. Peters, Greek Phüosophical Terms, Mew York-London 1967, s. 8-15, 51, 109, 118-119. İlhan Kutluer

MAHŞER 492

MAHTUMKULU

(Ö. 1197/1783'ten sonra) Türkmen şairi.Genellikle kabul edildiğine göre 1146'-da (1733) Etrekile Gürgen nehirleri arasında kalan Hacıgovşan'da doğdu. 1983 yılı, Türkmenistan'da doğumunun 250. yılı olarak geniş çaplı faaliyetlerle kutlanmış ve bu tarih resmiyet kazanmıştır. Bir lakap olduğu da düşünülebilecek olan Mahtumkulu (Mahdumkulu, Mağtimgulı) dışında şairin başka bir adı bilinmemektedir.493 Göklen uruğunun Gerkez kabilesinden olan Mah-tumkulu'nun Garri Molla olarak tanınan babası Dövletmemet Azadi de şairdir ve aruz vezniyle Çağatayca yazılmış Va'z-ı Âzâctf adlı bir mesnevisi bulunmaktadır. Mahtumkulu ilk eğitimine babasının yanında başladı. Keçecilik, başka bir rivayete göre ise kuyumculuk gibi ata mesleklerini de öğrendi. Eğitimine Kızılayak'ta ve ardından Buhara'daki Kükeltaş Medrese-si'nde devam etti. Bir süre sonra burada dost olduğu Sibiryalı Türkmen Nuri Kâzım İbn Bahir ile beraber Türkmen toplulukları arasına karıştı. Onunla birlikte Afganistan'a, Hindistan'a, ardından Kabil üzerinden Özbekistan'a geçip Margeien, An-dican ve Semerkant'a gitti. Davet üzerine bir müddet Kükeltaş'ta kaldıktan sonra dönemin en tanınmış medresesi olan Hî-ve'deki Şİrgazi'de üç yıl daha öğrenimine devam etti. İyi bir öğrenci olarak talebe halifesi oldu, hocasının yerine zaman zaman dersler verdi. Nuri Kâzım'la birlikte Şİrgazi'de bulundukları sırada bu medresede Türkmenler için bir bölüm açıldı. Hayatının daha sonraki dönemleri hakkında fazla bilgi bulunmayan şairin 1197'den (1783) sonraki bir tarihte öldüğü sanılmaktadır.Edebî Doğu Türkçesi yanında Arapça ve Farsça öğrenen Mahtumkulu Nizamî, Sa'dî-i Şîrâzî, Ali Şîr Nevâî ve Fuzûlî gibi klasik şairleri okumuştur. Buna rağmen kendisinden öncekiler gibi klasik Türk edebiyat diliyle değil genel olarak canlı Türkmen şivesiyle ve sade bir üslûpla şiirler yazmıştır. Böylece Türkmen edebî dilinin ortaya çıkmasına ve gelişmesine önemli bir hizmette bulunmuştur. Türkmen edebiyatına öncü olması yanında ideal Türkmen tipine örneklik etmesiyle de halkı tarafından sevilip benimsenmiştir.Mahtumkulu, Türkmen kabileleri arasında kanlı çarpışmaların yaşandığı, İran Şahlığı ve Hîve Hanlığı'mn Türkmenler'le mücadeleye giriştiği bir dönemde yerinden yurdundan edilen, esir pazarlarında satılan, zenginlikleri yağmalanan halkına yürekten yanmış, şiirlerinde onların dertlerini dile getirmiştir. Türkmen birliğini sağlamak en büyük ideali olmuştur. XVIII. yüzyıl Türkmen hayatını tasvir ettiği şiirlerine bakılarak devrin sosyal hayatının analizi yapılabilir. Toplumsal huzursuzluğa sebep olan bazı din âlimi ve idarecilerden, fakirleri ezen zenginlerden, rüşvet yiyen kethüdalardan şikâyet şiirinde-ki motiflerden bazılarıdır. Ağabeylerinin esir alınarak götürüldükleri yabancı yerlerde ölmesi de onu derinden etkileyen bir olay olarak şiirlerine yansımıştır.Şiirlerinde daha çok Mahtumkulu adını, bazan da Pirâgi (Firâğı, Firâkî) mahlasını kullanmıştır. Halk şiir geleneğindeki bade içme motifi onda da görülür. Dinî-tasavvufî düşüncenin temelini oluşturan dünyanın fâniliği en temel temalarmdan-dır. Mahtumkulu'nun nasihat edici şiirleri de az değildir. Kötüye ve zalime karşı savaşı, bağımsızlığa olan tutkuyu dile getiren sesiyle Köroğlu ve Dadaloğlu'nu hatırlatan şair, bir derviş edasıyla halkı irşat etmeye çalışırken de Hoca Ahmed Yesevî tavrını yansıtmaktadır. Hikmetli şiirleri ata sözü gibi ezberlenip halk arasında yayılmıştır. Bazı aşk şiirlerinde Türkmen kızlarının güzelliğini, edep ve erkânını, sevginin kutsallığını, kadınların cemiyette tuttukları yeri belirtmiştir. Kendisiyle evlenmesine engel olunduğu için ayrılığının ateşiyle yanıp tutuştuğu sevgilisinden Benli (Menli, Mengli) olarak söz eder.Mahtumkulu Dil ve Edebiyat Enstitüsü El Yazmaları Bölümü'nde şairin divanının 100'den fazla nüshası bulunmaktadır. 1842'de başlayan şiirlerinin yayımlanması işi, XX. yüzyılın başlarından itibaren hakkındaki araştırmalarla birlikte devam etmiştir.494 250. doğum yıldönümü münasebetiyle 1983'te Aşkâbâd'da Kiril alfabesiyle Şa-muhammet Gandımov tarafından iki cilt olarak hazırlanan divanı en fazla şiiri bir araya toplayan güvenilir bir yayın olmuştur. Ayrıca Arap harfleriyle de farklı bir baskısı yapılmıştır.495 Tesbit edilen şiirlerinin sayısı SOO'ü bulmaktadır. İran'da da neşredilen divanın 496 Türkiye'deki ilk baskısını Şeyh Muhsin-i Fâ-nî

492 bk. Haşir493 Diuan, neşredenin girişi, s. 8494 nşr. N. P. Ostroumov, Taşkent 1907; nşr. Abdurrahman Niyazi, Astırhan 191 1; Bakü 1960; Aşkâbâd 1957, 1977495 I-Ii, Aşkâbâd 1988496 Günbed-iKâvûs, 1343/1964-65

(Hüseyin Kâzım Kadri) gerçekleştirmiştir.497 Daha önce Vâmbery'nin yayımladıklarının 498 hemen hemen tekrarı olan ve kırk bir şiir içeren bu eserin Türkiyat Mecmuasında Zeki Velidi (To-gan) tarafından bir tenkidi yapılmıştır.499 Himmet Biraybir girişle beraber şairin 304 şiirini Mahtumkulu Divanı adıyla yayımlamıştır (Ankara 1992).

Bibliyografya :

Mahtumkulu. Divan (haz. Himmet Biray), Ankara 1992, neşredenin girişi, s. 1-30; G. Bellingeri, "Poesie di Mahdütnquli scelte dai Turkmeni di Gombad-e Kâvus", Studia Tur-cologica Memoriae A!exii Bombacı Dicata, Napoli 1982, s. 55-62; N. Feldman. "Inter-preting the Poctry of Mâkhtumquli", Mus-lims in Central Asİa (ed. Io-Ann Gross), Dur-ham-London 1992, s. 167-189; Tahir Kutsi Makal, 'Türkmenlerin Karac'oglan'i Mahdum-kulu", V. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Halk Edebiyatı Seksiyon Bildirileri II, Ankara 1997, s. 117-127; Abdurrahman Güzel, "Yunus Emre ve Mahtumkulu'da Ortak Motifler", Prof. Dr. Dursun Yıldırım Armağanı, Ankara 1998, s. 66-81; A. Zeki Velidi [Togan], "Mahdumkulu Divanı ve Yedi Asırlık Türkçe Bir Manzume", TM, II (1926), s. 465-474; Y. Azmun. "Who was Makhtum Kuli?", JTS, sy. 13 (1989). s. 1-14; Aysu Ata, "Mahdum Kulı", TD, X/l (1992),s.271-284;FikretTürkmen, "Mahdumkulu ve Tasavvuf Anlayışı", Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, sy. 1, İzmir 1996, s. 9-23; Şâh Merdân Kul Murâdî, "HazreL-i Mahdum Kulı Firâgi Şâ=ir-i Şehîr Mütefekkir ü 'Arif Nâ-mî-i Türkmen", Danış, sy. 56-57, İslâmâbâd 13B0/2001.S. 25-40; Yavuz Akpınar, "Mahdumkulu", TDEA,V\, 111-112. Âlim Kahraman

MAHUR

Türk mûsikisinde bir makamın adı.Türk mûsikisinin şed (göçürülmüş) makamlarından biri olup çargâh makamı dizisinin rast perdesindeki inici şeddidir. Dizisi, rast perdesindeki çargâh beşlisine neva perdesindeki çargâh dörtlüsünün eklenmesinden meydana gelmiştir. İnici bir makam olduğundan durağı olan rast perdesindeki çargâh beşlisinin tiz durak gerdaniye perdesine simetrik olarak göçürülmesiyle genişler ve bu şekilde makamın asıl seyir alanı meydana gel-miş olur. Ancak çok eski bir makam olan mahur makamı, yüzyıllar boyunca pek çok saz ve sözlü formda kullanıldığından bünyesine rast, hüseynî ve bayatî gibi dizileri de alarak özellikle büyük formdaki eserlerde birleşik şekliyle kullanılmıştır. Bu suretle âdeta küçük formlarda sadece çargâh şeddi olan basit, büyük formlarda ise yukarıda sayılan dizilerle birleşik olmak üzere iki mahur makamı meydana gelmiştir.İnici bir makam olması münasebetiyle güçlüsü tiz durak gerdaniye perdesidir ve bu perdede çargâh çeşnisiyle yarım karar yapılır. Mahur makamı kullanılan şekle göre asma kararlar bakımından da zengindir. Makam basit şekliyle kullanıldığında bu dizi Batı müziği bakımından sol majör olduğundan tonların komşuluğu çerçevesinde majör-minör ilişkisinden doğan asma kararlar kullanılır (Batı kültürüyle hiçbir ilişkinin bulunmadığı devirlerden beri kullanılan bu asma kararların, mûsikinîn tabiî kuralları İçerisinde bunları kendiliklerinden bularak kullanan Türk mûsikisi bestekârlarının dehasını göstermesi bakımından önem arzettiğini burada zikretmek gerekir). Bu asma kararlar nevada ve çargâhta çârgâhlı (çargâhtaki kalışta fa natürel olmalıdır), nevada bûselik-li, hüseynî ve hüseynî aşiranda bûselikli asma kararlardır (çargâh dizilerinin majör, buselik dizilerinin minörolduğu hatırlanmalıdır). Makam eğer birleşik şekilde kullanılıyorsa bu asma kararlara gerdâfun bizlere bigânesin"; Latif Ağa'nın, "Te'lîf edebilsem feleği âh emelimle" mıs-raiyla başlayan aksak usulündeki şarkılarıyla Hacı Faik Bey'in evsat usulünde, "Şâh-i iklîm-İ risâlettir Muhammed Mustafâ" mısraiyla başlayan tevşîhi; Mutaf-zâde Ahmed Efendi'nin, "Gülşen-i sırda safa bahşeyledi sünbül gülü"; Hacı Nafiz Bey'in, "Yar yüreğim yâr gör ki neler var" mısralarıyla başlayan düyek usulündeki ilâhileri bu makamın en güzel örneklerindendir.

Bibliyografya :

Abdülbâki Nasır Dede, Tedkik u Tahkik, Sü-leymaniye Ktp., Nafiz Paşa, nr. 1242/1, vr. 18a; Subhi Ezgi. Nazari-Amelî Türk Musikisi, İstanbul 1933-53,1, 235-237; IV, 267; Özkan. TMriü, s. 192-199; H. Sâdeddin Arel, Türk Mûsikisi Nazariyatı Dersleri, Ankara 1991, s. 209-210, 320, 323-324. İsmail Hakkı Özkan

MAHV

Hadis yazarken yanlış yazılan kelimeyi silip doğrusunu yazmak anlamında terim.500 niye, neva ve rastta rastlı, hüseynî ve hüseynî aşiranda uşşak ve hüseynîli, segahta segah veya ferahnâklı, dügâhta uşşak veya hüseynîli

497 Mahdumkutu Divanı ue Yedi Asırlık Türkçe Bir Manzume, İstanbul 1340498 ZDMG, XXXIII, 1879499 bk. bibi500 bk. Darb

asma kararlar ilâve edilebilir. Makam ayrıca başta ifade edilmiş olan tiz taraftaki genişlemesinden başka yegâh perdesine çargâh veya rast dörtlü-süyle düşülmek suretiyle pest taraftan da genişleyebilir. Nota yazımında donanımına sadece fa için küçük mücennep diyezi yazılır, gerekli değişiklikler eser içerisinde gösterilir. Makamın yedeni ise birinci aralıktaki küçük mücennep diyezli fa (geveşt) perdesidir.Mahur makamı seyrine gerdaniye veya tiz durak civarından başlanılır. Bu genişlemiş bölgenin seslerinde gezinilip gerdaniye perdesinde yarım karar yapılır. Ardından orta bölgeye girilerek buradaki çeşni ve dizilerde kullanılan şekle göre asma kararlar ve diğer özellikler gösterilerek gezinildikten sonra rasttaki çargâh dizisiyle veya birleşik şekilde, bazan da rast dizisiyle ve genellikle yedenli tam karar yapılır (bu makamın icrasından son-ra yerinde buselik dizisi veya beşlisiyle karar verilirse mahur bûselikmakamı meydana gelir).Mahur makamı dinî ve din dışı hemen her çeşit sözlü eser ve saz eserlerinde kullanılmıştır. Rauf Yekta Bey ve Tanbûrî Cemil Bey'in muhammes, Gazi Giray'ın devr-i kebîr usulündeki peşrevleri. Gazi Giray, Nikolaki ve Refik Talat Bey'in saz semaileri, Hamâmîzâde İsmail Dede'nin hafif usulünde. "Ey gonca-dehen hâr-ı elem canıma geçti"; Vardakosta Ahmed Ağa'nin muhammes usulünde, "Ey peri ruhsârına ben gül desem de elverir" mısralarıyla başlayan besteleri; Ebûbekir Ağa'nın, "Sarsam miyânın ey gül-i teryâ-semen gibi"; Buhûrîzâde Mustafa Itrî'-nin, "Cihanı la'l-gûn eden sirişk-i ergu-vâmmdır" misralarıyla başlayan ağır semaileri; Hamâmîzâde İsmail Dede'nin, "Yine zevrak-i derûnum kırılıp kenara düştü" mısraıyla başlayan yürük semaisi;

MAHV VE İSBAT

Sâlikin kötü huy ve alışkanlıklarını terkedtp iyi huy ve alışkanlıklar edinmesi anlamında bir tasavvuf terimi.Sözlükte mahv "silmek, geçersiz kılmak, yok saymak", isbât ise "ibka etmek, geçerli kılmak" gibi anlamlara gelir. Bu iki kelime Kur'ân-ı Kerîm'de ve hadislerde sözlük anlamlarıyla geçmektedir.501 Allah dilediğini mahv, dilediğini isbat eder, kitabın aslı onun katındadır" mealindeki âyette 502 mahv, "Allah'ın bir şeriatın hükmünü diğer bir şeriatla kaldırması (nesh)" veya "levh-i mahfuzda yazılı olan bir şeyi silmesi", isbat ise "bir şeyin yerine başka bir şeyi kaydetmesi" veya "tabiattaki bazı şeyleri silip yok ederken diğer bazı şeyleri sabit tutması" mânasındadır.503 Hadislerde musibete uğrayıp sabreden kişinin bir günahının silineceği bildirilmektedir.504

Sûfîler, yaptıkları yorumlarla mahv ve isbatın kapsamını genişleterek bunları birer tasavvuf terimi haline getirmişlerdir. Mahv yerine bazan nefy kelimesi de kullanılmıştır. İlk sûfîlerden Ebü'l-Hüseyin en-Nûrî, Allah'ın yüksek mertebedeki kullarını kendisine çektiğini, böylece onların bütün davranışlarının kendilerinden değil Hak'tan olduğunu gördüklerini söyler. Bu seçkin kulların davranışlarını kendilerinden görmemelerine mahv, Hak'tan görmelerine isbat denir. Bu durum, "Her şey O'ndan, O'nunla ve O'nun içindir" sözüyle de ifade edilmiştir.505

Sûfîler mahv ve isbatın ahlâk, ibadet ve manevî hallerle ilgili olmak üzere üç mertebesi bulunduğunu belirtmişlerdir. Ahlâkî anlamda mahv insanın kötü huyları terketmesi, isbat iyi huylar edinme-sidir{Kâşânî, s.79|. İbadetleri alışkanlık haline getirmemek mahv. hakikatlerini gerçekleştirmek isbattır. Manevî hallerde mahv ise gafletin yok edilmesidir. Mahvın bu üç mertebesinde fiiller kullara ait gibi görünürse de Kur'an'da mahv ve isbat Allah'a isnat edildiğine göre aslında Allah'a aittir. Ariflerin gönlünden kendi zikri dışındaki düşünceleri silip kendisine talip olanların dilinde zikrini sabit kılan da Allah'tır. Her sâlikin mahvı ve is-batı manevî haline göre gerçekleşir.506 Sâlikin iradesini terketmesine mahv, kayıtsız şartsız Hakk'ın iradesine teslim olmasına isbat denmiş, bu bağlamda mahv "fena", isbat "beka" anlamında kullanılmıştır.507 Kelime-i tevhid de mahv/ ne-fiy (Iâ ilahe) ve isbatı (illallah) içermektedir.Muhyiddin İbnü'l-Arabî olayları ve fiilleri Allah'tan başkasına nisbet etmemenin, sebepleri dikkate almamanın mahv, Allah'a nisbet etmenin isbat olduğunu söyler. Kur'an'daki, "Attığın zaman sen atmadın" cümlesi nefiy ve mahv, "Lâkin onu Allah attı" cümlesi 508 isbattır. Tabiat olaylarındaki değişimi de mahv ve isbat tabiriyle açıklayan İbnü'l-Arabî'ye göre tabiatta değişen ve yok olup giden şeyler mahv. sabit ve kalıcı olan şeyler isbattır. O bu anlamda mahv ve isbatı şeriatlardaki neshe benzetir.509 Şiîler bedâ inancını mahv ve isbatla açıklamışlardır.Mahvın çeşitli mertebeleri vardır. Kesretin vahdetle fenası "hakiki cem anlamındaki mahvdir. "Allah'tan başka fail olmadığı gibi 510 O'ndan başka varlık da yoktur (lâ mevcûde illallah)" kanaatine ulaşmaya kullukta mahv veya kulun aynının mahvı denir. "Ezmek ve kazımak" mânasına gelen mahk "sâlikin vücudunun Hakk'ın zâtında,

501 Wen sinek, el-Mu'cem, "şbt", "mhv" md.leri; M. F. Abdülbâki, el-Mıfcem, "şbt", "mhv" md.leri502 503 Fahreddin er-Râzı.Mefâtîhu'l-ğayb, V, 308-312504 Buharı, "Bed'ü'l-balk", 11; Müslim, "Birr", 44505 Serrâc, s. 431506 Ku-şeyrî, s. 222; Kâşânî, s. 79507 Hücvî-rî, s. 494508 el-Enfâl 8/17509 el-Fütûhât, II, 729510 13 faile illallah

mahv fiillerinin Hakk'ın fiilinde, "silmek, yok olmak' mânasmdaki tams sıfatlarının Hakk'ın sıfatlarında fâni olması" şeklinde tanımlanmıştır.511 Mev-lânâ Celâleddîn-i Rûmî Meşnevî'ûe 512 menfi ile müsbet gibi mahv ile isbatın da birbirini gerektirdiğini, bunun da zahir ve bâtın farkından kaynaklandığını, zahirde var sanılan şeylerin aslında yok, yok sanılan şeylerin ise var olduğunu söyler.

Bibliyografya :

Râgıb el-İsfahânî, el-Müfredât, "şbt", "tnhv" md.leri; et-Ta'rtfât, "mahv" md.; Tehânevî, Keşşaf, ][, 1334, 1359; Kamus Tercümesi, I, 556; IV, 1175; VVensinck, eI-Muccem, "şbt", "mhv" md.leri; M. F. Abdülbâki, el-Muçcem, "şbt", "mhv" md.leri; Buhârî. "Bed'ü'l-halk", 11; Müslim, "Birr", 44; Serrâc, el-Lilmac, s. 431; Hücvî-rî. Keşfü'l-mahcûb, Tahran 1338 hş., s. 494-501; Kuşeyri, er-Risâle, Kahire, ts., s. 222; Ebû Mansûr el-Abbâdî. Şıî/Tnâme (nşr. Gulâm Hü-seyn-i Yûsutî), Tahran 1347 hş., s. 203; Fahreddin er-Râzî, Mefhtîtyu'l-ğayb, Kahire 1279, V, 308-312; İbnü'l-Arabî. el-Fütûhât, II, 729, 731; Sühreverdî, 'Auârifü't-ma'ârif, Beyrut 1966, s. 527; Mevlânâ. Meşneuî, III, 54, 298; V, 86; Kâşânî, Iştdâhâtü'ş-şûrtyye, s. 79-81; Gümüşhânevî. Câmi'u'l-uşüt, Kahire 1289, s. 27; Seyyid Sâ-dık-ı Gûherîn, Şerfy-i iştdâhâL-t Tasavvuf, Tahran 1369 hş., I, 75; Ziyâeddin Nahşebî, Silkü's-sü-lûh. Tahran 1369 hş., s. 13; Ca'fer Seccâdî, Fer-heng, Tahran 1991, s. 707. Süleyman Uludağ

MAHYA

Özellikle ramazan aylarında birden fazla minareli camilerin iki minaresi arasına kurulan ışıklı yazı veya resim panosu.Farsça mâh "ay" isminden Arapça -iyye ekiyle oluşturulmuş Osmanlıca mâhiyye (aylık, aya mahsus) kelimesinin günümüz Türkçe'sindeki şeklidir. Receb, şaban, ramazan aylarının halk arasında adları verilmeden sadece "üç aylar" olarak anılması gibi mahya da yine adı verilmeden "ramazan ayına mahsus" anlamını kazanmış olsa gerektir. Çünkü bu uygulama bazı özel durumlar hariç yalnız ramazan ayında yapılmaktadır. Ancak kelimenin açıklanan anlamı kazanmasında Arapça mahya 513 kelimesinin de etkisi olduğu şüphesizdir. Çünkü gerek kelimeler arasındaki ses benzerliği, gerekse "leyle-tü'1-mahyâ" denilen mübarek gecelerde zikir meclisi kurulan camilerin alışılmışın üstünde kandillerle donatılmasının, hatta mahya tekniğine benzer usullerle süslenmesinin 514

bir rastlantı olması uzak bir ihtimaldir.Mübarek gün ve gecelerde halkın ibadeti için gece boyu açık kalan camilerin kandillerle donatılması geleneği İslâmiyet'in ilk asırlarına kadar uzanmaktadır.515 Fâkihî (ö. 278/891) Mescid-i Harâm'ın 455 kandilinin olduğunu, bunlardan daha çok ışık veren bazılarının sadece ramazan ayı ile hac mevsiminde yakıldığını, bu kandillerin direkler arasına gerilmiş iplere bakır çengellerle asıldığını ve bu sayede Mescid-i Harâm'ın istenilen yerine taşınabildiğim söyler.516 Yine Fâkihî, Mekke Valisi Mu-hammed b. Ahmed el-MansûrîYıin ilk defa dikili direkler arasına gerilmiş iplere kandil astırdığını yazmaktadır.517 Fâkihî'nin ve ondan dört buçuk asır kadar sonra yaşayan İbnü'l-Hâcc'ın sözünü ettiği aynı uygulamaların 518 bir Osmanlı icadı olan minareler arasına ipler ve kandillerle mahya kurma geleneğine ilham verdiği düşünülebilir.Osmanlılar'in ilk mahyayı ne zaman kurdukları bilinmemektedir. Ancak 1578'-de İstanbul'a gelen Alman seyyahı Sctv vveigger'in seyahatnamesinde yer alan bir tasvirde minareler arasındaki bir mahya açıkça görülmektedir. 519996yılı Rebîülev-velinde (Şubat 1588) III. Murad'm bir tezkire-i hümâyunla mevlid kandilinde Regaib ve Berat gecelerinde olduğu gibi minarelerin kandillerle donatılmasını emretmesi 520 esasen mûtat olan mübarek gecelerde kandil yakma geleneğine mevlid gecesinin de eklenmesi ve bu geleneğe resmiyet kazandırılması şeklinde yorumlanmıştır. ll.Selim'in mübarek gecelerde camilerin kandillerle süslenip aydınlatılmasını istemesi 521 ve III. Murad'ın anılan tezkiresi Schweigger'in çizimiyle birlikte ele alındığında cami ve minareleri kandillerle donatmanın mahya şeklinde de olabileceği ihtimali akla gelmektedir. Buna göre I. Ahmed zamanında {1603-1617) minareler arasına ilk mahyayı kurduğu rivayet edilen Fâtih Camii müezzinlerinden Hattat Hafız Ahmed Kefevî'den önce de belki basit bir mahya geleneğinin mevcudiyeti ve minareleri bu iş için uygun olan Sultan Ahmed Camii'ne ibadete açıldığı ilk günlerden beri mahya kurulduğu düşünülebilir. Nitekim Ayvansarâyî bu

511 et-Ta'-rlfât, "mahv" md.; Sühreverdî, s. 527; Kâşânî, s. 80, 8I;Gümüşhânevî, s. 27512 İli, 54,298; V, 86513 Hz. Peygamber'e salâtü selâm getirilen mec-lis; zikir meclisi514 bk. Mahya515 bk. Kandil516 Ahbâru Mekke, II, 204517 a.g.e., ili, 240518 el-Medhal, I, 308, 312519 Ein neıve Reyss-besch.reibu.ng, s. 193520 Selânikî, s. 197-198521 Atâ Bey, , 135

caminin mahyaları için, "Mâhiyeleri kendi vakf-ı kadîmidir" demektedir.522 Dolayısıyla Nevşehirli Damad İbrahim Paşa'mn 1134 (1722) yılında verdiği, bütün selâtin camilerine mahya kurulması emrini 523 bir başlangıçtan çok geleneğin tekrarı saymak gerekir. Selâtin camileri genellikle iki minareli olduğundan mahya için uygundular. Ancak aralarında Eyüp CamiiSüheyl Önver'in verdiği bilgilere göre 524 mahyacı, saraydan gönderilen incilerle yeşil veya kırmızı atlas üzerine kuracağı mahyanın küçük bir örneğini çizer, bu örnek beğenilirse kendisine iade edilip aynı şekilde kurması istenirdi. Mahyanın önce kareli bir kâğıt üzerinde iki minare arasına gerilecek ipi temsil eden yatay bir doğrunun altına istenilen yazı yazılarak veya tasvir yapılarak bir modeli hazırlanır, bu model üzerinde kandillerin asılacağı noktalar ve bu noktalardan sarkıtılacak uçlarında kandil bulunan düşey iplerin boyu belirlenirdi. Mahyanın kurulması sırasında taşıyıcı ip minareler arasına gerildikten sonra birbirine olan mesafeleri ve uzunlukları önceden belirlenen ve bir uçlarına bir makara, diğer uçlarına kandil bağlanan düşey ipler uzun bir ipe tesbit edilerek taşıyıcıya bindirilir ve uzun ipin ucu diğer minaredeki bir makaradan geçirilip çekilmek suretiyle gerginleşti-rilirdi. Bu düzene göre hareket ettirile/ı kandillerin yağı her akşam tazelenir ve ortalama S okka zeytinyağı tüketilirdi. Osmanlı döneminin sonlarında elektrik ampulleriyle de mahya yapılmış, fakat hem eski sanatı yaşatmak amacıyla hem de yağ kandili kullanılanlar kadar güzel olmadığı gerekçesiyle bundan vazgeçilmiştir; günümüzde ise tamamı elektrik ampulleriyle yapılmaktadır.İstanbul camilerinde kurulan mahyalarda daha ziyade Feth sûresinin ilk âyeti, "maşallah, tebârekellah, bismillah, leyle-i Kadir, hoş geldin yâ ramazan, on bir ayın sultanı" ve ramazanın son günlerinde "el-firâk" veya "elveda" gibi yazılar yer alırdı. Mahya için en uygun yazı türü sülüstü; resim olarak da tek veya çift boru çiçeği, gül, fulya, kız kulesi, kayık, vapur, köşk, fıskiye, köprü, cami, top arabası, tramvay, ayyıldız ve ortadaki bir yıldıza bakan çifte ay gibi motifler kullanılırdı. Heki-moğlu Ali Paşa ve Dâvud Paşa camileri gibi tek minareli büyük camilerde ise ba-zan şerefe ile kubbe alemi arasına gerilen iplerle hafif eğimli mahyalar yapılırdı. Bu tür mahyalarda mesafe kısa olduğundan ancak "yâ ganî, yâ Ali" gibi yazılara yer verilirdi. Bu sabit mahyalardan başka hareketli olanlar da vardı. Bunlar arasında en çok ilgi çekeni. Sultan Abdülaziz zamanında yaşayan ve mahyacılığı bir sanat haline getiren Süleymaniye Camii'nin ünlü mahyacısı Abdüllatif Efendi'nin kurduğu üç panodan oluşan mahya İdi. Bu panolardan Unkapanı Köprüsü ile Azapkapı Camii'nin resmedildiği ortadaki sabit, arabaların yer aldığı üst ve balıklarla kayıkların yer aldığı alt panolar hareketli idi. Bunların ileri-geri hareket ettirilmesi mahyaya canlılık verir, seyri hoş bir görüntü oluştururdu. Bazı büyük camilerde içte kubbenin Ön tarafına, mihrabın üst kısmına da mahya kurulur ve buna "iç mahya" tabir edilirdi. İstanbul'dan başka Edirne ve Bursa'da da mahya geleneği yaşatılırdı. Edirne'de Beyazıt, Öç Şerefe-li ve Selimiye camilerinin minarelerine mahya kurulur, tek minareli camilerin minareleri ise külahından küpüne kadar yukarıdan aşağıya kandillerle donatılarak buna "kaftan giydirme" denilirdi; şehrin Bulgarlar'dan geri alındığı günlerde Selimiye Camii'nin dört minaresine de kaftan giydirilmişti. Bazan İstanbul'daki selâtin camilerinin minareleri de bu şekilde süslenirdi.Mahyalar yalnız mübarek gecelerde ve ramazan ayında kurulmazdı. Meselâ Sultan Abdülaziz Avrupa seyahatinden döndüğünde. Hidiv İsmail Paşa, İran şahı ve Atatürk İstanbul'a geldiğinde hoş geldin mahyaları ve ayrıca I. Dünya Savaşı yıllarında, "Hilâliahmer'i unutma, hubbü'l-vatan mine'1-îman. muhacirlere yardım, muhacirini unutma"; İstiklâl Savaşı'ndan sonra, "Yaşasın istiklâliyet, tayyareyi unutma, yaşasın gazimiz, yaşasın mîsâk-ı millî, eytâma yardım, hâkimiyet milletindir"; harf inkılâbından sonra Latin harfleriyle, "İsraftan sakın, tayyareye yardım, yetimleri unutma, yerli malı al, himâye-i etfâle yardım, içki aile düşmanıdır, kumar insanı mahveder" gibi yazıların yer aldığı mahyalar kurulmuştur.Mahyacılık genellikle babadan oğula intikal eden bir meslektir. Ancak Osmanlı döneminde mahyacı olabilmek için adayların Şûrâ-yı Evkafta mahyacılar ve şehrin ileri gelenlerinden bir jüri önünde meslekte yeterli bilgiye sahip bulunduklarını ispatlamaları gerekiyordu. Mahyacılar, daha çok ramazan ayında bir ay çalışıp yılın geri kalan kısmını çırak yetiştirerek geçirirlerdi; Fatih'te bir sıbyan mektebinde onlar için ayrılmış odalar vardı. Süheyl Ünver 1931 yılında hayatta olan yirmi üç mahyacının ve görev yerlerinin üstesini vermektedir.525

Bibliyografya :

Ebû Dâvûd. "Ramazân", 1; Nesâî, "Kıyâmü'l-leyl", 17; Fâkihî, Ahbâru Me/c/ce(nşr.Abdülme-lik b. Abdullah], Mekke 1407/1986-87, il, 69, 204; III, 240;Teberi, Cami'u't-beyân,XXII, 128-129; İbnül-Hâc el-Abderî. el-Medhal, Kahire 1401/1981,1,308, 312;Selânikî, 7arih(İpşirli), s. 197-198; S. Schvveigger, Ein neme Reyssbe-schreibung aus Teutschtand nach Constantİ-nopel und Jerusalem, Nümberg 1608 -> Frankfurt 1995, s. 193; Ayvansarâyî, Hadîkatü'l-ce-uâmi'. I, 165; Atâ Bey, Târih, İstanbul 1292,1, 135; Mehmed Ziya. İstanbul oe Boğaziçi, İstanbul 1336, I, 426; Süheyl Ünver, Mahya Hakkında Araştırmalar, İstanbul 1940, tür.yer.; Daniş-mend. Kronoloji2, III, 106; Derviş Karamanoğlu, "Minare, Mahya ve Kandilin Tarihi", Tarih Hazinesi, 1/8, İstanbul 1951, s. 406-408; Ahmet İnan. "Bir Türk İcadı Mahyacılık", Türk Dünyası Tarih Dergisi, VIII/99, 522 Hadîkatü'l-ceua-mi', 1, 165523 Danişmend, İH, 106524 bk. bibi525 Mahya Hakkında Araştırmalar, s. 19

İstanbul 1995, s. 48 vd.; SA, III, 1262-1263; Pakalm, II, 387-391; Semavi Eyice. "Eyüp Sultan Külliyesi", Dİ A, XII, 10; Uğur Göktaş, "Mahyacılık", DBİst.A, V, 275-276. Nebi Bozkurt

MAHYA

Hz. Peygamber'e salâtü selâm getirilen meclis; zikir meclisi.Arapça hayât "yaşamak, diri olmak" kökünden türeyen mahya ismi, bu meclislere akşam namazından sonra kuruldukları için "geceyi ihya etmek" 526 kavramından hareketle verilmiş olmalıdır. İbnü'l-Hâc el-Abderî ve İbn Battûta'nın aktardıkları bilgilerden, düzenli mahya meclislerini ihdas eden Nûreddin eş-Şûnî'den 527 önce de İslâm dünyasında bazı mübarek gecelere "leyletü'l-mahyâ" denildiği öğrenilmektedir. İbnü'l-Hâc şaban ayının on beşinci gecesi kutlamalarından söz ederken camilerin aydınlatıldığı, dikili direkler arasına gerilen iplere kandillerin asıldığı geceye 528 İbn Battûta ise Necef teki Hz. Ali'nin makamında namaz, zikir ve Kur'an tilâvetiy-le geçirilen recebin yirmi yedinci gecesine 529 yöre halkının "leyletü'l-mahyâ" dediğini söyler. Mahya terimi önceleri Hz. Peygamber'e toplu halde salâtü selâm getirilen meclisler için kullanılırken XVIII. yüzyıldan itibaren genel anlamda zikir meclislerini ifade etmeye başlamıştır.530

Mahya meclislerini ihdas eden kişi bundan dolayı Mahyâvî lakabıyla anılan Nûreddin eş-Şûnî'dir (ö. 944/1537). Mısır'da Tanta'ya bağlı Şûn köyünde doğan ve çocukluğunda çobanlık yapan Şûnî'nin Re-sûl-i Ekrem'e pek çok salâtü selâm getirdiği ve otlattığı hayvanların yavrularını beslerken, "Gelin, benimle beraber Hz. Peygamber'e salavat getirin" dediği rivayet edilmektedir. Şûnî, Bedeviyye tarikatına girerek Tanta'da bulunan Ahmed Bedevî Dergâhi'nda perşembe akşamlan yatsıdan sonra başlayan ve namaz için verilen aralıklarla cuma günü ikindi veya akşam vaktine kadar süren mahya meclislerini kurdu ve yönetti. Bunu Tanta'da yirmi yıl kadar devam ettirdikten sonra Kahire'ye gitti ve Ezher Camii'nde uygulamaya koydu. Bu meclisler halk tarafından yoğun bir ilgi gördüğünden camiye büyük kalabalıklar toplandı. Mahya gecelerinde Ezher Camii sabaha kadar açık kalıyor ve yoğun biçimde mum ve kandillerle donatılıyordu. Başlangıçta bunu bir Mecûsî âdeti ve israf sayıp yasaklanmasını isteyenler çıkmış, fakat Şeyhülislâm Burhâneddin İbn Ebû Şerîf onların aleyhine karar verdiği gibi mahya meclislerinin müdavimlerinden olan Şahîh-i Buhârî şârihi Ahmed b. Muhammed el-Kas-tallânî de Şûnî'yi savunarak meclisine katılmaları için insanları teşvik etmiştir.531 Nûreddin eş-Şûnî henüz hayatta iken Mısır'ın diğer şehirleriyle Suriye. Hicaz ve Afrika'nın kuzey ve batı bölgelerine de yayılan mahya meclislerinde gece ve gündüz onar bin olmak üzere günde yirmi bin salavat getirilmekteydi. Bu meclisler sebebiyle ramazanın son on gecesi uyanık geçirilirdi. Şûnî'nin ölümünden sonra Ezher'deki meclislerin düzenlenmesini başında "şey-hü'I-mahyâ" denilen bir idarecinin bulunduğu bir daire üstlendi. Muhibbi, 1057 (1647) yılına kadar görev yapan Ezher Camii mahya şeyhlerinden söz etmektedi.532 Kaynaklarda bu tarihten sonraki Ezher Camii mahya dairesi ve şeyhleri hakkında bilgi yoktur; sadece XIX. yüzyılda benzeri olan "şeyhu kurrâi'l-hizbi'ş-Şâ-zelî" ve "şeyhu kıraati delâili'I-hayrâf'la-nn bahsi geçer.533 Mahya meclisleri Dı-maşk'a, Mısır'a ticaret İçin gidip gelen Abdülkâdir b. Süvâr el-Atîkî tarafından tanıtılmış ve ilk olarak Kabr-i Atîka mahallesindeki Büzûrî Camii'nde az bir cemaatle başlatılmıştır. Giderek ilginin arttığı ve Emeviyye Camii için de izin alınarak pazartesi geceleri burada, cuma geceleri Büzûrî Camii'nde olmak üzere haftada iki meclis düzenlendiği görülmektedir.534 Kahire'de olduğu gibi Dımaşk'ta da mahya meclisleri bir şeyhü'l-mahyâ 535veya"şeyhü's-seccâ-deti'l-mahyâ eş-şerîf" 536

başkanlığında bir daire tarafından düzenlenir ve yönetilirdi. Mahya idaresi veraset yoluyla XIX. yüzyılın sonlarına kadar İbn Süvâr ailesi mensuplarının uhdesinde kalmıştır. Emeviyye Camii'nin doğu kısmındaki bir bölüm "Meşhedü'I-mahyâ" olarak tanınıyordu. 537 Mahya meclislerine devam eden gruba "cemâa-tü'l-mahyâ" denirdi.

Bibliyografya :

Tâcü't-'arûs, "mhy" md.; Buhârî, "Leyletü'l-kadr", 5; Müslim, "İ'tikâf", 7; İbnü'l-Hâc el-Abderî, el-Medhal, Kahire 1401/1981,1, 308, 312; İbn Battûta, er-Rihle, Beyrut, ts. (Dâru Sâdır), s. 177-178; Şa'rânî, Leoâkıhu'l-envâr fi tabakâ-ü'l-ahyâr: et-fabakâtü.'l-kübrâ{nşr. Abdurrah-man Hasarı Mahmûd). Kahire 2001, II, 795-796; 526 ibadetle uyanık geçirmek"; Buhârî, "Leyletü'l-kadr", 5; Müslim, "ftikâf", 7527 aş. bk528 el-Medhal, I, 308, 312529 er-Rlhle, s. 177- i 78530 Tûcü'l-tarû.s, "mhy" md531 ŞaTânî, 11.796;Gazzî, II, 2i6532 Hutâşatü'l-eşer,!, 266; IH, 382 vd533 De long, Turuq and 7u-ruq-Linked, s. 112534 Gazzî, II, 218; Muhibbi, II, 454535 Muhibbî, I, 281; Muradı, I, 112536 Murâdî, III, 142537 Muhibbî, III, 276

Selânikî. 7arift(lpşirli],s. 197-198; Gazzî, el-Ke-vakibû's-sâ'ire, II, 216-219; Muhibbî, Hulâsa-tü't-eser, I, 266, 281; II, 284, 454; III, 276, 382-383; IV, 375; Murâdî, Silkü'd-dürer, I, 112; II, 160; III, 142, 179; Atâ Bey, Târih, İstanbul 1292, I, 135; F. De Jong. Turuq and Turuq-Linked Insütutions İn Nineteenth Century Egypt, Lei-den 1978, s. 112; a.mlf.. "Mahya", El?{\n%.), V!, 87-88; I. Goldziher, "Über den Mahjâ-Ver-sammlungen im islam", WZKM, XV (19011, s. 33 vd. Nebi Bozkurt

MAHZAR

Resmî makamlara şikâyet, talep, teşekkür vb. hususlar için sunulançok imzalı arzuhal.Sözlükte "hazır bulunulan yer, huzur" anlamına gelen mahzar (mahdar) kelimesi, fıkıh literatüründe "taraflar ve şahitlerinin hâkim huzurunda dava ile ilgili olarak sundukları bilgi ve delillerin, ikrar, yemin veya inkârın kaydedildiği belge ve defter" mânasında kullanılmıştır. Hâkimin verdiği hükmün yazıldığı belgeye veya deftere ise sicil denilir. Bazan bu iki kelime birbirinin yerine kullanıldığı gibi zaman ve bölgelere göre az çok farklı an -lamlar kazandığı da görülmektedir.538 Mahzarın Osmanlı muhitinde bu fıkhî anlamı yanında bürokraside kazandığı farklı mâna da böyledir.Osmanlı bürokrasisinde resmî makamlara çok imzalı müracaatın bilinen ilk örnekleri XVI. yüzyıl ortalarında görülür. Çeşitli imzalarla Kanunî Sultan Süleyman'a sunulan ve eski Şeyhülharem Pîrî Ağa'-nın vazifesine iadesini talep eden rulo haündeki belge muhtemelen mahzarın ilk örneğini oluşturur.539 Kadı Mehmed Efendi'nin suistimallerinden şikâyet eden ve III. Murad zamanına ait olduğu sanılan bir başka mahzar da ilk örneklerden sayılır.540 Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi'nde. XVI. yüzyıl sonlan ve XVII. yüzyıl başlarına ait olduğu bazı karinelerden anlaşılan birkaç mahzar bulunmaktadır. XVII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren mahzar türü belgelerin sayısı giderek artmış veXVIII-XIX. yüzyıllarda resmî makamlara toplu başvuru geleneğinin göstergesi olarak iyice yerleşmiştir. Bu dönemlere ait, Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi'nde ve Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nin çeşitli tasniflerinde birçok mahzara rastlanır. İmparatorluğun Anadolu, Rumeli ve Arap kesimindeki halk tarafından verilen mahzarların şekil ve üslûp bakımından birbirine benzerlik göstermesi ilgi çekicidir. Bu benzerlikte, yaygın biçimde kullanılan el kitaplarının ve Osmanlı mülâzemet sisteminin önemli rolü vardır.Mahzarlar umumiyetle büyük ebatta ve tek parça halinde düzenlenir. Erken tarihlilerin genellikle eni 28-32 cm., boyu 40-46 cm. arasında küçük ebatta olduğu, zamanla ebadın büyüdüğü, XIX, yüzyılda çoğunlukla eni 40-53 cm., boyu 50-75 cm. gibi oldukça büyük ebatta hazırlandıkları görülür. Bunlara eklenen i'lâm, arz, fetva, mazbata, masraf listesi vb. belgelerin ebatları da değişmektedir. Mahzarlarda genellikle filigransiz, âharsız kalın bir kâğıt kullanılmakta, bazan da filigranlı kâğıda rastlanmaktadır. Bu kâğıdın kaynaklarda "kaba İstanbulî" veya "İstanbul tabağı" denilen kâğıt olduğu, aynı tür kâğıdın arzuhallerde ve bilhassa kadılar tarafından düzenlenen i'lâm ve arzlarda kullanıldığı görülür. Mahzarlarda esas itibariyle ta'lik türü yazı kullanıl maktay-sa da nesih, harekeli nesih, divanî, divanî kırması, rik'a, rik'a kırması ve diğer yazı türleriyle yazılanlar da bulunmaktadır. İş-lem görmüş mahzarlarda aynı sayfada çeşitli bürolarda değişik kalem ve türlerde yazılmış beş altı çeşit yazıya rastlanır. Arapça mahzarlarda genellikle nesih, bazan harekeli nesih ve diğer yazı türleri de kullanılmıştır. Rumca ve Bulgarca düzenlenmiş mahzarlarda kendi alfabelerine has okunaklı bir yazı göze çarpar. Altta yer alan imza ve tasdik ibareleri ise çok defa iki-dört satırlık istifler tarzında stilize edilmiş yazılardır. Osmanlı cemiyetinde konuşulan çeşitli dillerde düzenlenmiş olmakla birlikte Türkçe'nin dışındaki dillerde yazılan mahzarlar sınırlıdır. Arapça'nın konuşulduğu bölgelerden Arapça, Balkanlar'dan Rumca, Sırpça ve Bulgarca, Kafkaslar'dan Gürcüce mahzarlar merkeze gönderilmiştir. Mevcutların büyük çoğunluğunu teşkil eden Türkçe mahzarlarda imlâ. ifade ve üslûp itibariyle bilhassa XVIII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren yerleşmiş bir geleneğin oluştuğu dikkati çeker. Türkçe dışındaki dillerde yazılmış mahzarların ise çok defa muhtasar bir Türkçe tercümesi hazırlanmakta, böylece Dîvân-i Hümâyun'da daha çabuk değerlendirilmesi yapılmaktadır. Arapça mahzarların da meâlen veya muh-tasaran yapılmış Türkçe çevirilerine ait örnekler bulunmaktadır. Müslüman ve gayri müslîm unsurları birlikte ilgilendiren konularda bazan iki ayrı dilde mahzarın düzenlendiği de görülür.Diğer belgeler gibi mahzarlar da diplomatik bakımdan kısımlara ayrılmıştır. Mahzarın en üst kısmında yer alan formül genellikle "hüve, hüve'l-muîn, hüve'I-muhsin" ibareleridir. Dîvân-ı Hümâyun'a hitaben yazılan mahzarlarda elkâb kısmı bazı küçük değişikliklerle "Atabe-i aliyye-İ adalet- unvan ve südde-i seniyye-i saâdet-nişân. Iâ-zâlet aliyyeten ilâ yevmi'l-haşrive'l-mîzân niyâzgâhına" şeklindedir. Ancak bundan hayli farklılık arzeden hitap türlerine rastlamak da mümkündür. Nitekim Osmanlı tebaası gayri müslim un-surlarca sunulan bir mahzarda "Atabe-i aliyye-i hüsrevâne ve südde-i seniyye-i tâcdâreneye ..." elkâbı kullanılmıştır. Dîvân-ı Hümâyun dışında padişaha, vezîriâ-zama. Dârüssaâde ağasına, eyalet divanına vb. hitaben kaleme alınmış mahzarlara ait örneklere de rastlanır. Padişaha (ri-kâb-ı hümâyun) hitaben yazılanlarda başlangıç kelimelerinden sonra mûtat üzere "padişahım" ibaresi hürmeten satırın hayli yukansindadır. Mora mutasarrıfından halkın memnuniyetini ve görevde bırakılmasını isteyen mahzar, "Saâdetlü ve azametlü ve şevketlü pâdişâh-ı zıllullah 538 bk. Şürût ve Sicillât539 TSMA, nr. D 7371540 TSMA, nr. E 1891/97

hazretlerinin rikâb-ı hümâyunlarına" el-kâbıyla başlar.541 Sadrazama hitaben düzenlenen mahzarlarda genellikle, "Devletlü, inâyetlü ve merhametlü veliyyü'n-niâm ve kesîrü'l-kerem efendim sultanım hazretleri sağ olsun" ibaresi yer alır ve "sultanım" kelimesi hürmeten yukarıya yazılır. Dârüssaâde ağasına sunulan, haksız vergi tahsilatının önlenmesi ve himaye edilmeleri ricasıyla ilgili bir mahzar, "Hâlâ Yenice ahâlisi ihtiyâran ve hoca küllühüm bi'1-cümle devletlü, inâyetlü Bâ-büssaâde ağa efendimizin hâkipâyine" ifadesiyle farklı bir şekilde başlar. Eyalet divanına takdim edilen, İhlevne kasabasının ulemâ, zâbitan ve ahalisinin sınır boylarındaki Venedik baskınlarından şikâyet eden mahzarları "Atabe-i adâlet-unvân türabına inhâ-i serhadd-i İslâmiyye'den şeklindedir.542

Bu elkâb kısımlarından sonra mahzarlarda genellikle mahzar sahiplerinin yeri belirtilir (kasaba-i Kangırı/Çankin, Ha-vass-ı Refîa kazasına muzâfe Çataica kasabası, medîne-i Ankara, Niksar kasabası. Anadolu kal'ası, medîne-i Bilecik kazası, mahmiyye-i Aydın sancağı dahilinde vâki' Bayındır kazası. medîne-İ Atina, memâlîk-i mahrûseden medîne-i Köstendil gibi). Mahzarlar içerisinde yer belirtilmeyenler de vardır.Daha sonra mahzarlarda şikâyet konusu olan veya istenilen şey kısaca özetlenir, eğer mesele karışıksa ve birkaç defa görülmüşse o zaman konu tafsilâtlı olarak anlatılır. Ardından mahzar sahipleri isteklerini veya teşekkürlerini dile getirir ve genellikle, "... medrese-i mezbûre merkum dâîlerine sadaka ve ihsan bu-yurulmak ricasına der-i devlet-i adalete mahzar tarîki üzre i'lâm olundı" Örneğinde olduğu gibi saygılı cümleler kullanılır. Hatime kısmında ise, "Bakî ferman u ihsan sultânım hazretlerinindir"; "Bakî emr ü ferman der-i adâlet-unvânındır" şeklinde ifadeler bulunur.Mahzarlarda genellikle tarih yer almamakta, tarihli olan birkaçında ise tarih hatime cümlesinden sonra gelmektedir. Tarihsiz mahzarların ne zaman yazıldığı ancak ilgili mahzarın üzerinde bulunan bürokratik işlemlerden anlaşılabilir. Mahzarın kimlere ait olduğunu ve sıhhatini gösteren en önemli unsurlar imza ve mü-hürlerdir. Mahzarlar tek sayfa halinde düzenlendiğinden imzalar aynı sayfaya yerleştirilirdi. Bu bakımdan çok defa ebadı büyük olmaktaydı. İmzalar tasdik ibaresi, şahsın adı veya lakabı, görevi ve mevkii gibi başlıca üç unsurdan meydana gelmekteydi.Mühürler imzaların altında yer alır, imzalar çok yoğun ise sayfanın arkasında imzanın izdüşümüne konulurdu. Müslümanlara ait mühürlerin bariz vasıflan, ebadı ve ihtiva ettiği ibareler genel olarak bilinmektedir. Mahzarlarda görüldüğü kadarıyla gayri müslimlere ait mühürlerin de bazı özellikler taşıdığı söylenebilir. Bunlar tamamen Osmanlıca ya da kısmen Osmanlıca, kısmen kendi dillerinde kazılmıştır. Bilhassa rahiplere ait oldukça iri ve içerisinde resimler bulunan mühürlere de rastlanır. Mahzarlarda mühür yerine müslüman ve özellikle gayri müslimlerin parmak bastığı da görülür.Mahzarın hazırlanıp ilgili makama sunulmasından neticesi alınıncaya kadar birçok işlem gördüğü, bu makamlar tarafından çeşitli yazılar yazıldığı ve kayıtlar düşüldüğü tesbit edilmektedir. Öncelikle arzuhal ve mahzar sunanlar bunun sıhhatini pekiştirip tesirini arttırmak maksadıyla fetva, i'lâm. arz ve telhis gibi belgelerle takviyede bulunurdu. Bilhassa idarecilerden şikâyetle ilgili mahzar ve arzuhallerde bu âdeta bir zaruret halini almıştı. Mahzar sahipleri, genellikle kadıya müracaat ederek arzettikleri hususu i'lâmla teyit ve tasdik edip İstanbul'a bildirmesini rica ederlerdi. Mahzarla ilgili i'lâmı düzenleyen kadı, kendi kaza halkının mahkemeye gelerek mahzarı gösterdiğini, i'lâmla durumu İstanbul'a bildirmeyi istediğini ve bu gerekçe ile i'lâmı hazırladığını bildirirdi. Mahzarın kadı huzurunda yazılıp imzalandığı da olurdu ve bu sicile işlenirdi. İ'lâmlarda yer alan ifa -deler mahzarla birlikte düzenlenmesinin gereğine işaret eder.Mahzarın telhisle padişaha arzedilip gereği sorulduğu da olurdu. Nitekim Ça-talca'da Sürgün köyünde izinsiz olarak yeniden tamir edilen kilisenin yıkılması için irâde-i seniyye ile birkaç yetkili görevlendirilmiş. Çatalca halkı da gönderdiği mahzarda kilisenin yıkıldığını bildirmişti. Mahzar sadrazam tarafından bir telhisle II. Mahmud'a arzedilmiş, padişah telhisin üzerine, "Benim vezirim, emr-i âlînin kaydı bâlâsına şerh verile" hatt-ı hümâyununu eklemişti.543

Bunların üzerinde kadı, sadrazam, şeyhülislâm, defterdar vb. yetkililerin kayıtlar düştüğü, işlemler yaptığı da görülür. Çankırı'da Toprak Medresesi'nin tevcihiy-le ilgili olaraksunulan mahzarın üzerinde Şeyhülislâm Çatalcalı Ali Efendi'nin, "Mezbur eş-Şeyh Mustafa mahall ü müs-tahik olmağın medresesi mezbûra sada ka buyurulmak rica olunur. Mine'd-dâî Ali el-fakir, ufiye anh" işâret-i aliyyesi bulunmakta; bunun üstünde veziriazamın, "Sah, mucibince tercih olunmak buyuruldu. 18 Zilhicce, sene 1088" (11 Şubat 1678) buyuruldusu yer almaktadır.544 Üzerinde yapılan işlemler açısından Divriği halkı tarafından verilen mahzar incelenmeye değer niteliktedir. Maden emininin halka zulüm ve eziyetinden şikâyet eden Divriği halkının tarihsiz mahzarı üzerinde Divriği mutasarrıfına ve kadılarına giden hükmün 1143 (1730-31) tarihiyle sureti hazırlanmış, üstüne de Divriği'den ne kadar kömür ferman olunduğu kaydının bulunup çıkarılması notu eklenmiştir. Defterdarın, mahzarın sol üst kenarından başlayan ve sağ tarafında devam eden arzının üzerine vezîriâzam buyuruldusu-nu yazmıştır. Birkaç çeşit işlem gören belgede sadece iki tarih bulunmakta, bu bakımdan evrakın tekemmül süresinin belirlenmesi mümkün olmamaktadır.541 TSMA, nr. E 1891/131542 TSMA. nr. E 1891/120543 BA, Cevdet-Adliye, nr. 2292544 BA, Ali Emîrî-lV. Mehmed, nr. 530

Mahzar verenler genellikle bir ferman çıkarılarak uğradıkları haksızlığın giderilmesini, taleplerinin yerine getirilmesini isterlerdi. Mahzar üzerine çıkan fermanlar kadı siciline de kaydedilirdi. Osmanlı cemiyetinde toplu dilekçe geleneğini yansıtan mahzarlar sivil halk ve idareci kesim arasındaki bağları, devletin sosyal zümrelere karşı tutumunu belirtmesi açısından oldukça önemlidir.

BİBLİYOGRAFYA :

Kamus Tercümesi, II, 262; BA, Cevdet-Adli-ye, nr. 2292; BA, Ali Emîrî-IV. Mehmed, nr. 530;TSMA, nr. E 1891/97, 120, 131; nr. D 7371; Şîrâzî, el-Mühezzeb, N, 306; Burhâneddin İbn Möflİh, el-Mübdi' fîşerhi'l-Muknit (nşr. M. Zü-heyreş-Şâvîş), Beyrut 1400/1980, X, 114-116; İbn Nüceym, el-Bahrü'r-ra'lk, VI, 299; Buhûtî, Keşşâfü'l-ktnâ*, VI, 367-368; Mehmet İpşirli, Diplomatik Açıdan Mahzar (profesörlük takdim tezi, 1988), İÜ Ed.Fak.; Mübahat S. Kütükoğlu, Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), İstanbul 1994, s. 315-321; Halil İnalcık. "Şikâyet Hakkı, 'Arz-ı Hâl ve ' Arz-ı Mahzarlar", Osm.Ar., VII-VIII(I988), s. 54;Pakalın, II, 391.Mehmet İpşirli