1

Samesteller: Mario Ackermann

Letterkunde

-Teorie

2

POëSIE

LETTERLIKE BETEKENIS

Gewone betekenis Bv. Dit reën hard. = val baie druppels uit die hemel

Bv. trap op doring ( lett. ) doring in vlees ( fig. )

Jakkals = dier ( lett. ) jakkals = skelm persoon ( fig. )

FIGUURLIKE BETEKENIS

3

ongewone betekenis assosiasies , konnotasies bybetekenis bv. gryse verlede

soete herinneringe

bitter lyding

KLIMAKS

hoogtepunt opwindendste punt

4

mees spanningsvolle oomblik

ANTI-KLIMAKS

uiteinde is teleurstellend

BEELDSPRAAK EN STYLFIGURE

VERGELYKING

twee dinge word met mekaar vergelyk vergelykende deel word gegee nes , soos

5

bv. Die meisie is so mooi soos ‘n roos.

Plesier is nes ‘n komkommer :

As jy hom pluk,verlep hy sommer.

METAFOOR

twee dinge/sake met mekaar vergelyk

eienskap van ‘n beeld op die ontvanger oorgedra vergelykende deel word nie gegee nie dus nie nes en soos bv. Die see is ‘n blou tafeldoek.

Beeld : blou tafeldoekOntvanger : see

6

Ek is by ‘n kruispad in my lewe.

beeld : kruispad

ontvanger : keuses in die lewe

Sy is ‘n roos.

7

Beeld : roosOntvanger: skoonheid van ‘n vrou

Bv. Die haaie loop dik in ons ekonomie.Beeld : haaieOntvanger : skelm sakemanne

PERSONIFIKASIE

Persoon Menslike eienskappe op lewelose voorwerpe , diere ,

natuurverskynsels oorgedra Bv. Die aarde huil.

8

Die dag bloei saggies leeg.

9

Bv. My dagboek is geduldig.

My hond is baie liefdevol.

10

KLANKNABOOTSING ( ONOMATOPEE )

Woorde die klank van voorwerpe / handelinge naboots

11

Bv. swiep-swiep van ruitveërs

geruis van ‘n rivierstroom

12

knetterende vuur

STROFES

2 reëls = koeplet ,

3= tersine

4 = kwatryn

13

6=sekstet

8=oktaaf

RYM : VOLRYM EN HALFRYM

Volrym : klinkers en medeklinker wat as ‘n groep herhaal word , bv. kat – nat – benat ; vaak - raak , Geld wat stom is , maak reg wat krom is.

Volrym : funksies : bindmiddel Hy’s klein en skraal en moeg ,

sy klere vaal en muf van stof , want heel die warm dag het hy die paaie , paaie langs geslof .

14

lê verbande tussen reëls Hy’s klein en skraal en moeg ,

sy klere vaal en muf van stof , want heel die warm dag het hy die paaie , paaie langs geslof .

Halfrym : alliterasie : herhaling van medeklinker , bv. soos rook sal ons siele swewe steil deur die sterrenag

Alliterasie : funksies : sekere woorde beklemtoon , bind sekere woorde (bindmiddel) klankversterkend

Halfrym : assonansie : herhaling van klinker bv. Hy gaap en gaan nou slaap.

15

Assonansie : funksies : kan help om stemming te skep , sekere woorde beklemtoon , klankversterkend , bind sekere woorde (bindmiddel ), kort klinkers skep effek van bv. gejaagdheid , haastigheid , opgewondenheid

Rymskemas : paarrym : aa bb

wekespekedraaibaai

kruisrym : abab

gewereopdragmenereSondag

omarmde rym : abba

16

valvindverblindknal

gebroke rym : abcd gevangestrydewigheidverban

RITME , METRUM EN TEMPO

Ritme : stadig of vinnig wees. Bv.

17

assonansie van lang klanke skep stadige ritme

assonansie van kort klinkers skep vinnige ritme.

Opeenvolging van kort woorde kan bydra tot vinnige ritme. In die klein wit kol

van my wete stol

bruin en skerp ‘n klipsoos ‘n bok wat skrik,

staan,vinnig weghol

18

uit die klein wit kol.

Opeenvolging van lang/langer woorde kan bydra tot stadige/stadiger ritme.Wat is die slaap ‘n wondersoete ding !Sag op haar oë daal die vaakSoos maneskyn diep waterkuile raakOm daar te droom in skemering.

Enjambement kan bydra tot vinnige/vinniger ritme.In die klein wit kol van my wete stol

bruin en skerp ‘n klipsoos ‘n bok wat skrik,

staan,vinnig wegholuit die klein wit kol.

Ritme = Lees minder belangrike woorde vinniger en sonder klem/lees belangrike woorde stadig en met klem . Golwende beweging tot gevolg wat as ritme bekend staan.

19

Metrum : Indien ‘n gedig in lettergrepe verdeel word en die beklemtoonde en onderbeklemtoonde lettergrepe vorm ‘n vaste patroon , staan dit as metrum bekend.

Tempo : Die snelheid of tempo waarteen ‘n gedig gelees

word.Ritme kan ook bydra tot die skep van ‘n vinnige of stadige tempo.’n Vinnige tempo word aangedui deur kort klanke , enjambemente en die afwesigheid van leestekens. moswatervalkantelsonval

20

valvalvinnigvinnigvin

‘n Stadige tempo word aangedui deur lang klanke, oormatige leestekens en beklemtoonde woorde. Ek slaap in die rus van eeue gesus , ongesiend , ongehoorden dof en loom in my sonnedroom, ongewek , ongestoordstadige ritme wat die rustigheid van die slapende vlakte uitbeeld.

LEESTEKENS

Dubbelpunt : volg ‘n verklaring , verduideliking , lys , direkte rede

Aanhalingstekens : direkte rede

21

Uitroepteken : uitroep , sterk emosie , gedagte beklemtoon , woord beklemtoon

Aandagstreep aandag vestig op wat volg /beklemtoon gedeelte wat volg

22

Jy wil weet waarom herstel ek nie – want jy het my die maan,sterre en uitspansel beloof.

inlasgedeelte (parentese )

kontras aandui

Kommapunt : in plek van voegwoord

skei strofes skei afsonderlike gedagtes

23

skei sinne

Ellips (beletseltekens / aandagstippels )

24

Dui tydsverloop aan

Verswyging van woordeDie maan het die sterreen die sterre mekaarMaar ek en die son …Digter so ontsteld oor sy eensaamheid hy nie sy gevoelens in woorde kan uitdruk nie

25

Dui ‘n wending aan

sodat gedagte kan insink

en op ‘n Sondag van die brosgeel rys …

Die arbeider dink aan die lekker kos hy graag aan sy gesin sal wil voorsit.

Dui ‘n ruspouse aan

Sodat ‘n mens moet wonder wat daarna gebeur

26

blink breek die ploeg die middelvoor …

Hier kan die leser sélf besef hoe wonderlik dit sal wees as die boer , ná die reën sy lande begin ploeg.

dui daarop dat die handeling herhaal word

deur die wind se woede wat die waters laat rol

laat rol laat rol het …

skep spanning en afwagting

Hy sien die agies …

Dan wip hy , skielik mal ,

27

Van paal na klip,

Van klip na krip

En spat die water

Venynig-woes

Dat almal keer en koes ,

Komma

voor en na ‘n bystelling , verstadig tempo , reeks gedagtes ,

kenmerke , dinge

HUMOR Om die lagwekkende in iets sien

28

SARKASME

Bytende spot , opsetlik seermaak , verkleineer , beledig bv. Jy is nie in die wieg gelê om ‘n kunstenaar te word nie. ; Jy is so slim soos ‘n klip.

HERHALING (REPETISIE )

Woord , sinsdeel , strofe , reël , bepaalde gedagte , klinkers( assonansie ) , medeklinkers ( alliterasie ) , beklemtoningsfunksie , dien as bindmiddel by alliterasie en assonansie

OKSIMORON

Twee woorde langs mekaar wat verkeerd lyk , verkondig ‘n dieper waarheid , opsetlike teenstrydigheid , bv. georganiseerde chaos , jeugdige grysaard , pragtige gemors

PARADOKS ( SKYNBARE TEENSTRYDIGHEID )

Stelling of ‘n uitdrukking lyk asof teenstrydig is , maar help eintlik om ‘n dieperliggende waarheid te bekelemtoon , paradoks bestaan uit meer as 2 woorde , bv. Stilbly is ook ‘n antwoord. , Mense het meer grade , maar minder gesonde verstand.

METONIMIA

Een voorwerp in plaas van ‘n ander genoem word , bv. Jan het die bottel lief. ( i.p.v. drank ) , Die ketel kook. ( i.p.v. water )

ENJAMBEMENT

Staan ook bekend as ‘n oorloopreël Geen onderbreking deur ‘n leesteken Dus geen ruspouse

29

As kind het ‘k eens die maan se ronde skyflangsaam sien uitswel bo die silwer vleiom saggies soos ‘n seepbel weg te dryfen tussen yl populiere in te gly.

Die een vers vloei spontaan in die ander deur die enjambemente.

Funksies : maak beweging sigbaar/sien beweging … elke blom word vrug,tot selfs die traagstes ; en die eerste blare valso stilweg in die rook-vaal bos en laan

Die kat strek hoog op vier strak bene,buigbehaaglik om haar luiperdlies te lek,

Die leser kan as’t ware die behaaglike afbuigbeweging van die kat sien.

Om die aandag van rym aft e leiAs kind het ‘k eens die maan se ronde skyflangsaam sien uitswel bo die silwer vleiom saggies soos ‘n seepbel weg te dryfen tussen yl populiere in te gly.

Dit skep die indruk van vloeiendheid. … elke blom word vrug,tot selfs die traagstes ; en die eerste blare valso stilweg in die rook-vaal bos en laan

Dit maak die tempo vinniger . Die reël loop oor omdat hy by volgende een hoort.

… elke blom word vrug,

30

tot selfs die traagstes ; en die eerste blare valso stilweg in die rook-vaal bos en laan

HIPERBOOL

Oordrywing Ter wille van effek Ter wille van beklemtoning Bv. Ek het jou al ‘n duisend maal gesê …

LITOTES

31

Die waarheid word verklein( onderbeklemtoon ) sodat dit beter kan uitkom.bv. Ons sal die probleempie sommer vinnig oplos. , Hy is nie die fluksste leerder nie.

Beskeidenheid uitdruk , bv. Die klein geskenkie van ‘n R 1000 is joune. My pa besit maar net vyf plasies.

SINESTESIE

Twee sake wat tot twee verskillende gebiede van die sintuiglike behoort , word tot een saamgesnoer.bv. Sy donker snikke het my ontroer.

32

, My oë tas die wêreld af . ( N.P. van Wyk Louw )

WOORDSPELING

33

Daar word gespeel met die verskillende betekenisse van ‘n woord.

Bv. Ek was nog altyd ‘n wonderkind. Mense wonder wat van my gaan word.

Hy is langdradig op die preekstoel , maar so kort van draad daaronder.

SINEKDOGEE

Geheel deur ‘n deel daarvan aangedui Bv. koshuis : voetstappe in gang ( kinders )

Gee my jou hart. ( liefde )

34

ELISIE/ RYMDWANG

Weglating van ‘n klank ter wille van ritme Bv. In elk grashalm se vou

blink ‘n druppel van dou, en vinnig verbleek dit tot ryp in die kou

ANTONOMASIA

Gebruik van ‘n eienaam in die plek van ‘n algemene begrip.

Jan Publiek ( groot massa )

35

Hy dink hy is Superman. (sterk )

Hy’s ‘n regte Salomo. ( wys )

36

EUFEMISME (ONDERSTELLING )

Harde werklikheid / onaangename werklikheid sagter stel

Bv. Hy is ‘n dief. – Hy het lang vingers. , dood : sag heengegaan

ONDERBEKLEMTONING

Iets minder erg uitdruk om juis aandag daarop te vestig Bv. Jakkalse is nie besonder welkom tussen skape nie.

RETORIESE VRAAG

Vraag wat nie beantwoord word nie Laat leser nadink Of waarheid benadruk Bv. Waarom moet ek tog so sukkel ?

37

POLISINDETON

Herhaling van “en” kort ná mekaar Beklemtoning , bv. Ons het gelag en gesing en

gedans.

INVERSIE

Normale woordorde verander om sekere woorde te beklemtoon, om ‘n woord in rymposisie te plaas

Voorplasing : Daleen staan hartseer deur die venster en kyk. Inversie : Hartseer staan Dalene deur die venster en kyk. ( beklemtoon “hartseer”)

Agterplasing : Die son sak laag oor die berge , dit word stil en rustig. Inversie : Die son sak laag oor die berge , dit word rustig en stil. ( beklemtoon “stil”)

ENUMERASIE

Opnoem van verskillende sake Soms lyk dit asof die sake nie by mekaar pas Funkie : beklemtoning

BOODSKAP EN TEMA

Hoofgedagte , sentrale idee , bv. liefde , selfsug , swaarkry , sterflikheid

ATMOSFEER / STEMMING

Bv. onheil , onrus , gespanne , vrolik , rustig

38

Geskep deur : woordkeuse , alliterasie , assonansie , tempo , kort klanke , lang klanke,sagte klanke , harde klanke

TOON

Houding teenoor onderwerp of persoon wat aangespreek word

Bv. sarkasties , speels , formeel , optimisties , pessimisties , informeel

IRONIE

verwagting / sê / situasie → is teenoorgesteld/vorm kontras → met werklikheid

Teenoorgestelde sê van wat jy bedoel ( sarkasme ) Teenoorgestelde gebeur van dit wat mens verwag Vorm van humor Kan subtiel wees Bv. terwyl dief inbreek , word daar by sy huis

ingebreek , ambulans op pad na hospitaal maak ongeluk ,bv. in koshuis gebeur opwindende dinge : belangrikste ding wat gebeur het : Juf. Smit het nuwe pajamas gekry.

AKTUEEL

Vandag geld Ook vandag probleme in S.A. / wêreld

39

Tema is aktueel wanneer op huidige oomblik in huidige tyd ook geldig is.

Bv. armoede , misdaad , werkloosheid

UNIVERSEEL

Tema op alle tye en op alle mense reg oor wêreld betrekking het

Bv. boosheid , liefde , sonde , vergiffenis

INTERTEKSTUALITEIT

In teks word na ander tekste verwys ( geskrewe , visueel , klank )

Jy moet daarvan bewus wees, want dit dra by tot die betekenis van die teks.

Intertekstualiteit vergemaklik die interpretasie van die teks.

SIMBOLIEK

Wanneer ‘n konkrete voorwerp dieper betekenis kry. Bv.’n kruis ( genade ) ,’n hart ( liefde ), die kleur rooi ( liefde of

gevaar ) , vuur( suiwering of vernietiging ) , rooi rose ( liefde ), die son ( lewe ) , die kleur blou ( kalmte of depressive ) , ‘n anker ( standvastigheid )

KONTRAS / TEENSTELLING

Twee uiterstes teenoor mekaar gestel. Kan subtiel wees. Beklemtoon die uiterstes wat teenoor mekaar gestel word. Skep spanning.

40

Bv. Sy was lank en lig ; hy was kort en swaar.

STROFEBOU EN VERSREëLS

2 reëls = koeplet 3 reëls = tersine 4 reëls = kwatryn 6 reëls = sekstet 8 reëls = oktaaf

TIPOGRAFIE

Hoe die gedig op die bladsy vertoon. Rangskikking van woorde en versreëls Skuinsdruk Hoof- en kleinletters Leestekens Alleenplasing van woorde en sinsnedes ter wille van

beklemtoning Inkeping ; versreël met tipografiese wit ( oop spasie ) wat dit

voorafgaan

SONETTE

Italiaanse Sonnet

Uiterlike bou : 14 versreëls ; twee kwatryne wat ‘n oktaaf vorm ; en twee tersines wat ‘n sekstet vorm ; tussen oktaaf en sekstet daar ‘n skeiding ; vaste rymskema : abba/abba/cdc/dcd

41

Innerlike bou : oktaaf – uiteensetting of natuurbeeld ; na oktaaf volg wending : wending in sekstet = toepassing van beeld in oktaaf ; in sekstet dus verklaring en verdieping.

Engelse Sonnet

Uiterlike bou : 14 versreëls : ; drie kwatryne en ‘n rymende eindkoeplet ; rymskema is abab/cdcd/efef/gg

Innerlike bou : deurlopende gedagtegang wat dwarsdeur die drie kwatryne loop ; die hoogtepunt word bereik in die rymende eindkoeplet wat die kerngedagte kragtig uitdruk.

VRYE VERS

Enjambement Geen vaste rymskema Wel woorde wat rym Wisselende lengte van versreëls en strofes Hoofletters ontbreek Leestekens ontbreek Informele toon Herhaling van woorde , sinsnedes , reëls Bindingselemente : alliterasie en assonansie

TIPOGRAFIE

Hoe gedig op bladsy vertoon Wyse waarop woorde en versreëls gerangskik is ( bv. inkeping ,

staan alleen )

42

Strofebou Lengte van versreëls Skuinsdruk Hoof-en kleinletters Leestekens alleenplasing ter wille van beklemtoning inkeping : versreël/woord met tipografiese wit ( oop spasie )

voorafgaan

SATIRE

spot met menslike swakhede , dwaashede , wantoestande doel van satire : dit moet lei tot regstelling van kwaad

AGTERGROND / KONTEKS

werklikheid waarbinne teks funksioneer werklikhede : politiese,historiese,sosiale,maatskaplike samelewingswaardes tyd

TITEL , SUBTITEL , MOTTO

titel : opskrif van gedig subtitel / ondertitel : gee meer inligting omtrent inhoud van

gedig as titel self motto : aanhaling tussen titel en gedig , kursief , werp lig op

gedig

SPREKER EN AANGESPROKENE

spreker : een wat praat , digter , ma , pa , dier , lewelose voorwerp , insek ,ens.

43

aangesprokene : iets of iemand wat aangespreek word, persoon met wie spreker praat , ka nook leser wees , geliefde , ens.

PERSIESE KWATRYN

Rympatroon : aaba Reël 1 en 2 : stel die situasie , reël 3 : rymloos en oorloop

( enjambement ) in reël 4. Reël 4 : verrassing inhou

INHOUD / “ STORIE “ VAN GEDIG

Waaroor handel die gedig ?

EMOSIONELE REAKSIE

Bepaal deur woordkeuse , gevoelstaal , tema , metafore ens.

PROGRESSIE

Vooruitgang / ontwikkeling Gegewens oploop tot hoogtepunt Woorde in sekere patroon georden Bv. Hy sien dadelik meisie , trek sy aandag , praat met haar ,leer

haar beter ken , hou van haar ,. Vandag halsoorkop verlief en wil trou.

WENDING

Verandering of ommekeer Teenstellende voegwoord “ maar “

SKUINSDRUK ( KURSIEFGEDRUK )

44

Woorde beklemtoon Motto in skuinsdruk Subtitel in skuinsdruk Woorde uit ander taal , bv. Engels

SUGGESTIE / GEïMPLISEERDE BETEKENIS/INNUENDO/SINSPELING

Boodskap op indirekte of bedekte wyse oordra Ware bedoeling kan afgelei word Tussen lyne aflei

PARENTESE

Invoeging van ‘n woord , sinsdeel , sin Inlasgedeelte Verdere inligting gegee Aangedui : - - of , , of ( )

UITSTELTEGNIEK

Kern , hoofgedagte , hoogtepunt nie dadelik genoem Doelbewus uitgestel om spanning te verhoog

DIGTERLIKE VRYHEID

Woord : lettrgreep bygevoeg of weggelaat ter wille van rym of sodat woord beter by ritmiese patroon inskakel

Byvoeging : bv. bo as bowe

45

Weglating : bv. hemele as heemle

SIKLUS

Begin en einde sluit by mekaar aan en dui op herhaling Einde beweeg terug na die begin

VORMGEDIG

Uitleg van gedig net so belangrik as die woorde/inhoud Uitleg het te make met rangskikking van versreëls

ASSOSIASIE

Koppeling Een saak roep ander saak op Bv. Amsterdam ( Nederland ) se dieretuin : troppie

Springbokkies ( beeld van Karoo oproep) ; grys hare ( ouderdom ) ; kwaad ( duiwel is los )

STANDPUNT

Siening , mening , opinie

PROSA ( ROMAN/NOVELLE/KORTVERHALE/

VOLKSVERHALE )

INTRIGE ( sub-intrige , spanningslyn , klimaks , anti-klimaks , uiterlike konflik , innerlike konflik , vooruitskouing )

Verhaallyn / storielyn Reeks gebeurtenisse / al die gebeurtenisse saam

46

Verband tussen gebeure Karakters met wie daar iets gebeur Intrige berus op konflik van een of ander aard Konflik skep spanning Uiteindelik oplossing van spanning

Sub-intrige : sekondêre verhaallyne Parallel met hoofintrige ( primêre / belangrikste verhaallyn )

Spanningslyn : stygende , volgehoue , afnemende spanningslyn Uiterlike en innerlike konflik skep spanningslyn

Klimaks : opwindendste deel van verhaal , mees intense oomblik

Hoogtepunt in spanning

Anti-klimaks : onverwagte / teleurstellende uiteinde of afloop

Konflik : spanning tussen opponerende magte Spanning tussen opponerende begeertes/waardes in karakters

se gemoed Gebruik om leser se aandag te behou Vorm die basis van intrige

Uiterlike konflik : sien of hoor Vassit , baklei , fisiese geweld , woordewisseling , argumenteer ,

vuisgeveg , gewere Die natuur wat verwoes

47

Innerlike konflik : vind in karakter se gemoed plaas Ongelukkigheid , onsekerheid , woelinge , spanning in karakter

se gemoed

Vooruitskouing( voorafskaduwing/vooruitwysing ) : leidraad in teks wat wenk gee oor rigting waarin handeling gaan ontwikkel/ oor wat moontlik kan gebeur

Voorbode / voorteken Fyn lees om dit raak te sien ‘n tegniek of kunsgreep wat ook baie effektief in rolprente

gebruik word ( bv. rillers )

STRUKTUUR / FASES

Bekendstelling ( uiteensetting , eksposisie ) :bekendstelling van karakters : hoofkarakter of sentrale karakters , protagoniste en antagoniste , verhouding tussen karakters

Bekendstelling van primêre konflik Raak bewus van agtergrond van verhaal, tyd en plek van

handeling , omstandighede

Motoriese moment : handeling wat aksie aan gang sit , aksie begin nadat konflik bekendgestel is, gebeurtenis wat ketting ander gebeure aan die gang sit , eerste woorde wat spanning aandui.

48

Ontwikkeling ( verwikkeling ) : al hoe meer gebeur , leser se belangstelling neem toe, reeks konfliksituasies wat aanleiding gee tot krisis in verhaal

Spanning en konflik : ongeveer in middel van verhaal bou spanning op ; interaksie tussen karakters en konflik lein tot spanning.

Klimaks : (SIEN POëSIE)

Ontkoping/ afloop : handeling na klimaks volg Konflik opgelos Ommekeer

Einde onvoltooide einde leser moet self op einde besluit of definitiewe einde

KARAKTERS

elke karakter het sy eie persoonlikheid

Karakterisering ( karakteruitbeelding )

hoe die karakter is naam van karakter karakter se motiewe ruimte kan help met uitbeelding

49

houding van karakter persoonlikheid van karakter emosionele ingesteldheid van karakter verteller vertel wat karakter doen en sê gedagtes van karakter wat ander karakters van karakter dink en sê

Karaktereienskappe aflei uit optrede van karakters en wat karakters sê

Interaksie tussen karakters optrede tussen hoofkarakter en newekarakters gesprekke tussen karakters oorsaak en gevolg is belangrike elemente van

interaksie

Karakterontwikkeling

groei nuwe insig standpunte verander anders aan einde as aan begin ; nie dieselfde bly , ondergaan

verandering

Verwantskap tussen karakter en tema

karakter doen en sê wat met tema verband hou

Hoofkarakter / ronde karakter

50

sentrale karakter ; ondergaan belangrike groei en ontwikkeling a.g.v. gebeure

Newekarakter / plat karakter

ander karakters bykarakters bly op agtergrond ondergaan nie werklik enige verandering nie ons leer hulle nie so goed ken

Protagonis held / heldin goeie karakter hoofkarakter eerlik dapper gerespekteer poog om die regte ding te doen

Antagonis

enige karakter in konflik met protagonis is kan meer as een wees slegte karakters , boos , skelm , kwaadwillig , haatdraend ,

negatief voorgestel

Tritagonis Staan tussen die strydende partye Versoening tussen protagonist en antagonis bewerkstellig

51

Rol van die verteller

let wel : die verteller is nie die skrywer nie

Eerstepersoonsverteller ( Ek-verteller ) een van die karakters ( gewoonlik die hoofkarakter )in die

verhaal vertel die verhaal “ ek “ , “ons “ Nadeel : verhaal slegs uit eie gesighoek vertel , vir leser vertel

slegs wat karakter sien, doen , waarneem en ervaar Voordeel : eie ervaring van karakter weergegee , daarom

geloofwaardig, eerstepersoonsverteller makliker glo omdat hy/sy by al die die gebeure betrokke is

Voordeel : maklik identifiseer met hoofkarakter se emosies en belewenisse

Derdepersoonsverteller ( alwetende verteller/alomteenwoordige verteller )

Onsigbare person Nie gebonde aan tyd,plek nie Weet wat elke karakter sê , dink , voel Oral teenwoordig Nie deel van die verhaal nie, maar beskik oor al die inligting van

die karakters , hulle dink, doen en sê “ hy “ , “sy” , “hulle “ Voordele : nie gebonde aan tyd en plek ; weet wat elke

karakter sê , dink , voel ;

52

Oral teenwoordig ; verskuif van een karakter na ‘n ander ; beskik oor al die inligting van die karakters ( hulle dink,doen en sê )

BOODSKAP EN TEMA ( SIEN OOK POëSIE )

Kernwaarheid , hoofgedagte , hoofidee , sentrale gedagte , probleemstelling , Wat wil die skrywer met die roman se ? , idee van die verhaal , boodskap wat wyer strek as die verhaal self , lewensles ( bv. stryd tussen goed en kwaad en goeie sal altyd oorwin ) , boodskap en tema loop soos goue draad deur al die verhaalelemente

AGTERGROND/MILIEU / RUIMTE EN DIE INVLOED DAARVAN OP KARAKTER EN TEMA

Plek , tyd , omgewing , totale omgewing , periode ( bv, 90’s ) , historiese ruimte/milieu , sosiale milieu , politieke milieu , maatskaplike milieu , fisiese of konkrete ruimte/milieu , geografiese ruimte

Ruimte kan karakter se gemoedstoestand projekteer ( m.a.w. dit kan ‘n karakter se gemoedstoestand benadruk )

Dra by tot atmosfeer/stemming/gevoel van verhaal Kan gebeure beЇnvloed Kan self ‘n verhaalfiguur word Hoe voel die karakter oor die ruimte ? bv. Karoo : bevrydend OF

voel vasgedruk, geestelik en intellektueel geïsoleerd

ATMOSFEER/STEMMING ( SIEN POëSIE )

TOON ( SIEN POëSIE )

53

IRONIE ( SIEN OOK POëSIE )

Ironiese wending : gebeure anders verloop as wat verwag word

Ironiese afloop : verhaal of gebeure anders eindig as wat leser verwag

Dramatiese ironie : leser bewus van iets / toedrag van sake , maar karakter weet dit nie , karakter total onkundig , skep spanning , gruwelflieks : moordenaar agter deur,maar persoon wat kamer binnekom daarvan onbewus , sorg vir humor , verhoog gehoorbetrokkenheid.

TYDSVERLOOP

Chronologies : gebeure volg logies na mekaar. Terugflitse/ terugskouings / terugverwysings : inligting oor

gebeure wat voor gebeure wat vertel word,gebeur het, herinneringe , drome , stories uit die verlede,Nuttig vir verwikkeling en om agtergrond aan leser te gee oor karakter , plek of konflik, sorg vir afwisseling, vertelling interessanter maak

Tydspronge : ‘n spesifieke tydsverloop word weggelaat , besonderhede nie van belang vir verhaal

A-chronologies : hede en verlede mekaar afwissel , tydsverloop nie opeenvolgend , terugflitse , vooruitsysings , volgorde afwykings , verteller interessanter maak,spanning skep , afwisseling bring

Anti-chronologies : verhaal begin by einde en terugwerk na begrin , verhaal begin in middel en werk na kante.

54

AKTUEEL ( SIEN POëSIE )

UNIVERSEEL ( SIEN POëSIE )

INTERTEKSTUALITEIT ( SIEN POëSIE )

MOTIEWE

Elemente ( voorwerpe,plante, diere ) by herhaling voorkom Dra ‘n betekenis of boodskap

SIMBOLIEK ( SIEN POëSIE )

KONTRAS ( SIEN POëSIE )

DRAMA

IRONIE : Ironie , ironiese wending , ironiese afloop , dramatiese ironie ( SIEN POëSIE EN PROSA )

TYDSVERLOOP : chronologies , terugflitse , tydspronge , a-chronologies ( SIEN PROSA )

AKTUEEL ( SIEN POëSIE )

UNIVERSEEL ( SIEN POëSIE )

INTERTEKSTUALITEIT ( SIEN POëSIE )

MOTIEWE ( SIEN PROSA )

SIMBOLIEK ( SIEN POëSIE )

KONTRAS ( SIEN POëSIE )

KARAKTERS : protagonis , antagonis , tritagonis (SIEN PROSA )

55

DRAMATIESE DOELSTELLING

Spesifieke reaksie wat dramaturg by leser wil ontlok , bv. toneel,dialoog, spesifieke gedeelte van teks

HOOFTEKS Dialoog tussen karakters

NEWETEKS

Staan tussen hakies Kursiefgedruk , skuinsdruk Bevat toneelaanwysings Byklanke, musiek , dekor , verhooguitleg

KARAKTERS : karakterisering , karaktereienskappe , karakterontwikkeling , interaksie tussen karakters , verwantskap tussen karakter en tema , hoofkarakter , newekarakter (SIEN PROSA )

BOODSKAP EN TEMA ( SIEN PROSA )

AGTERGROND EN MILIEU ( RUIMTE ) EN INVLOED DAARVAN OP KARAKTER EN TEMA ( SIEN PROSA )

VISUELE BINNERUIMTE

Speelruimte op verhoog Gehoor kan dit sien

GESUGGEREERDE BUITERUIMTE

Onsigbare ruimte genoem of gesuggereer word Byklanke kan buiteruimte suggereer

56

STRUKTUUR / FASES

Bekendstelling ( uiteensetting , eksposisie ) :bekendstelling van karakters : hoofkarakter of sentrale karakters , protagoniste en antagoniste , verhouding tussen karakters

Bekendstelling van primêre konflik Raak bewus van agtergrond van verhaal, tyd en plek van

handeling , omstandighede

Motoriese moment : handeling wat aksie aan gang sit , aksie begin nadat konflik bekendgestel is, gebeurtenis wat ketting ander gebeure aan die gang sit , eerste woorde wat spanning aandui.

Ontwikkeling ( verwikkeling ) : al hoe meer gebeur , leser se belangstelling neem toe, reeks konfliksituasies wat aanleiding gee tot krisis in verhaal

Spanning en konflik : ongeveer in middel van verhaal bou spanning op ; interaksie tussen karakters en konflik lein tot spanning.

Klimaks : (SIEN POëSIE)

Ontkoping/ afloop : handeling na klimaks volg Konflik opgelos Ommekeer

Einde onvoltooide einde

57

leser moet self op einde besluit of definitiewe einde

`