1

O KNJIZI

OTO MOLDVAI, dokazani turistički radnik i entuzijasta, ponudio je našem izdavaštvu tekst knjige koja naslovom pobuđuje interesovanje svih zaljubljenika u ekskurzije i turistička putovanja, ali i onih koji su srcem okrenuti saznavanju istorijskih znamenitosti i istina.

Autor je, koristeći obimnu i dobu literaturu, u redove svoga teksta utisnuo divne slike prošlosti jedne zemlje, čiji je narod izvršio velik uticaj na duhovni život panonskih Srba u jednom delu njihove istorije. Slikajući monumente mađarskog drevnog grada, autor je vrlo reljefno prikazao njegove civilizacijske vrednosti, vezujući ih, uvek, gde je to mogao, za srpski život na tlu Mađarske.

Ukazujući na vekovno prisustvo Srba u ovom panonskom podneblju, autor manirom istoričara od znanja i mere, ističe najznačajnija ostvarenja srpskog naciona u suživotu sa mađarskom nacijom.

U ovom tekstu prisutna je crvena nit težnje da se svetla dela srpskog čoveka na tom tlu što potpunije istaknu i osnaže. Dve linije piščevog koraka kroz lepotu u istoriji Budimpešte i Sentandreje osvajaju nas svojom dobronamernom idejom i faktografskim bogatstvom. Jedna nas upućuje na saznavanje najbitnijih duhovnih tvorevina svekolikog stanovništva ove zemlje, druga nas vezuje, sponama zahvalnosti i ponosa, za duhovne domete srpskog bića koje je znalo da stvara dela za svoje buduće potomke.

Ono što sija kao vrednost na stranicama mađarske istorije osvaja nas u ovom tekstu prijatnim spektrima autorovog oka i pera, njegovim objektivnim slikanjem događaja i dela koja bogate i raduju.

Zahvaljujući autoru, i sam sam saznao ono što mi je manjkalo, a bilo tako potrebno kao profesoru željnom saznavanja i stvaranja korelativnih veza u širokom prostoru svojih razmišljanja i sagledavanja. U torn pogledu Oto Moldvai deluje sugestivno i stimulativno!

Autorov pristup pisanju ove publikacije je po svemu naučno zasnovan i sazdan. On nam je pokazao u duhovnoj simbiozi dva naroda njihove zajedničke tvorevine, teškoće i radosti, ali i moć kojom su pobeđivali sve zlohude sile i gradile sebe i srećniji život svojih potomaka.

Knjiga ima žanrovska obeležja turističkog vodiča, ali isto tako ona je istorijski priručnik o jednom gradu u kome se srpsko delo uvek rado gledalo i adekvatno cenilo.

Knjiga će u rukama svih turista i posetilaca Budimpešte i Sentandreje biti neophodno štivo i pravo ogledalo za sagledavanje prošlosti u kojoj je srpski narod, daleko od svoje matice i turskog

jarbola, dokazivao ogromnu snagu svog duhovnog potencijala.Zato treba reći: knjigu obavezno treba štampati! To je potrebno našim turističkim kućama, to

zaslužuje i altruistički i jugoslovenski duh Ota Moldvaia, to zaslužuje i naša znatiželjna mladost, to zaslužuje i srpska istorijska nauka.

Dr Spasoje Grahovac profesor Učiteljskog fakulteta Univerziteta u Novom Sadu, književnik

2

PREDGOVOR

Višegodišnji rad na obavljanju poslova turističkog vodiča podstakao me je na misao da napišem i sastavim knjigu -Turističkim okom po Budimpešti i Sentandreji (sa osvrtom na istorijsko prisustvo Srba).

Činjenica je, da su danas u nedostatku knjige ove vrste. Posebno kada je reč o knjizi koja pretenduje da posluži i kao turistički vodič, istovremenim fonetičkim prevodom naziva značajnijih mesta i lokaliteta. Ovo omogućuje lakšu komunikaciju onih koji ne poznaju jezik zemlje koju posećuju.

Ova knjiga namenjena je ne samo turistima, znatiželjnicima novih prostora i događaja iz prošlosti, već i onima koji se stručno bave istorijom arhitekture i umetnosti kao i nacionalnom istorijom. Uveren sam da će biti od velike pomoći i koristi turističkim vodičima u Mađarsku odnosno Budimpeštu i Sentandreju.

U nastojanju da izbegnem dosadašnju formu turističke knjige stereotipnog sadržaja, opredelio sam se za ovaj vid prikaza. Da li sam u tome uspeo i koliko, ocenite Vi, poštovani čitaoče.

3

MAĐARSKA (Magyarorszdg)

Mađarska je srednjoevropska zemlja koja se nalazi u Karpatskom bazenu. Prostire se na površini 93 hiljade kvadratnih kilometara. Brdoviti i planinski predeli mahom okružuju celu zemlju. dok je središni deo Velika nizija (Nagyalfold) i velika Pustara (Puszta). Zemlja je bogata tekućim i stajaćim vodama od čega termalni izvori čine zavidnu količinu. Najveće jezero je Blatno jezero (Balaton), površine 595 km2. Najveća reka je Dunav koja kroz Mađarsku protiče u dužini 417 kilometara. Klima je umereno kontinentalna sa prosečnom godišnjom temperaturom u januaru -2 °C, u junu 23 °C. Broj sunčanih sati je visok i u najvećem delu zemlje dostiže dve hiljade godišnje.

Stanovništvo je uglavnom mađarsko. Prema poslednjem popisu u Madarskoj živi oko 11 miliona stanovnika. U manjem broju žive Nemci, Rumuni, Srbi, Hrvati, Slovaci i drugi. Zvanični jezik je mađarski, dok se od stranih jezika najviše govori nemački i engleski. Veroispovest stanovništva Mađarske je 65% rimokatolička i 25% protestantska. Ostalo stanovništvo je ortodoksno ili jevrejsko.

Glavni grad Mađarske je Budimpešta, koja je sa 2,5 miliona stanovnika politički, privredni i kulturni centar zemlje. Značajniji gradovi u unutrašnjosti su Miškolc (300 hiljada stanovnika),

Segedin i Debrecen (200 hiljada), slede Đer, Pečuj, Šopron itd. Stari, uvtrđeni gradovi, kao što su Šopron (Sopron) i Keseg (Koszeg), nadmeću se lepotom sa Pečujem (Pecs), čije su kule izgrađene u 16. veku, ili sa Egerom (Eger), biserom barokne arhitekture. Svi periodi arhitekture u Mađarskoj dinamično odražavaju karakteristiku svog doba.

To se odnosi i na rimski grad Akuinkum, koji se nalazi na teritoriji Budimpešte, na divnu katedralu u romanskom stilu, iz vremena dinastije Arpadhazi (Arpad-hazy) u selu (Jak), na zapadu zemlje u blizini grada Sombathelj (Szombathely). Na dvorac grofa Esterhazija (Eszterhazy) u Fertedu (Fertod), dvorac Festetič (Festetics-kastely) u baroknom stilu, baziliku u Estergomu (Bazilika - Foszekesegvhaz) najveću crkvu u Mađarskoj, manastir Panonhalma (Apatsag) iz X veka, najstarije crkveno zdanje Mađara u Mađarskoj. Tu pripada i arhitektura Velike crkve u Debrecenu (Reformatus Nagytemplom), čiji su temelji iz ХШ veka (današnji izgled dobija u XIV veku u gotskom stilu), zatim Višegradska palata (Kiralyi palota) najveća građevina Mađarske u srednjem veku, iz vremena kralja Rober Karolja i drugo.

Nacionalnu arhitekturu dopunjuju i građevine, u prvom redu crkve i svetilišta drugih naroda koji su živeli i žive na prostorima današnje Mađarske. Tako, na primer, u Sentandreji (Szentendre), posle velike seobe, za vreme patrijarha Arsenija III Čarnojevića, podignuto je i ozidano sedam pravoslavnih hramova - Saborna ili Uspenska, Blagoveštenska ili Grčka, Požarevačka, Opovačka, Ćiprovačka ili Kiprovačka, Preobraženska ili Tabačka i Zbeška crkva. U Mađarskoj danas ima još 42 pravoslavne crkve. Tu su i brojne sinagoge, reformatorske crkve, džamije itd.

Najstariji grad Mađarske, Sekešfehervar (Szekesfehervar), u kojem su tokom pet vekova krunisani svi mađarski kraljevi i danas čuva svoju nacionalnu tradiciju. I ne samo ovaj grad. Sela Mađarske čuvaju bogatu tradiciju dijalektom (mađarski jezik je, inače, uraloaltajski), šarolikom narodnom nošnjom, pesmom, prazničnim običajima, kulinarstvom itd. Tako, na primer, dijalekt kojim govore stanovnici Severne Mađarske zove se paloc. Njihove haljine su najšarenije i najbogatije okićene u Evropi. Stanovnici mesta

4

Katedrala u Pečuju

Auditorijum opere u Budimpešti

Holoko (Holloko) svake nedelje, a posebno za Uskrs kada se priređuje „Festival Paloc", obučeni su u svoja svečana odela – narodnu nošnju. Među naseljima koja posebno neguju i čuvaju tradiciju i običaje Mezokovesd (Mezokovezsd), ističe se etnička grupa tzv. ,,matyok" koja je ime dobila još od kralja Matije Hunjadija.

U Mađarskoj je kultura uvek dobar razlog da se priredi nekakav festival. Osim Budimpešte, po tradiciji organizovanja koncerata, pozorišnih predstava, operskih i baletskih predstava prednjače Martonvašar (Martonvasar) i Segedin. Sem Budimpeštanskog prolećnog festivala, poz-nate su takozvane letnje Segedinske igre, zatim Kečkemet (Kecskemet), rodno mesto poznatog mađarskog muzikologa Zoltana Kodalja.

Egzotična kuhinja Mađarske postala je čuvena, i van Panonske nizije, po nenadmašnom gulašu (gulyasleves), ribljoj čorbi (halaszle), pilećem paprikašu (csirkepaprikas), testu sa sirom i prženim čvarcima (turoscsusza), savijači (retes) itd. Pripadnici narodnosti su sačuvali svoje gastronomske tradicije. Sekelj gulaš (Szekelygulas), koji se spravlja od kiselog kupusa i paprikaša, a obavezno preliva pavlakom, smatra se zimskim tradicionalnim jelom siromašnijih slojeva. Po legendi gospodin Imre Sekelj, gradski beležnik u Budimpešti, kao neženja, svakog dana je navraćao u istu kafanu na ručak. Jednoga dana, nešto zauzet poslom, došao je kasnije nego

obično. Da zlo bude veće, vlasnik restorana se nije zatekao baš kada je gospodin Sekelj došao na ručak. Osoblje restorana i kuhinje zaboravilo je da gospodin Sekelj nije još ručao, a bilo je potrošeno sve što je tog dana bilo na meniju. Ostalo je samo nešto malo kiselog kupusa i dve-tri kašike paprikaša od svinjskog mesa. Razočaran što je zaboravljen, gospodin Sekelj je tražio da mu donesu na sto preostali deo hrane. Revoltiran, izmešao je kiseli kupus sa paprikašom. Pred svima je to demonstrativno pojeo. Pozvao je kuvara i naložio da mu i narednog dana, pripremi isto jelo. Zabezeknuti kuvar i prisutni vlasnik restorana otpozdravljali su veselom nasmejanom gospodinu Sekelju koji je napuštao restoran. Kada su vlasnik i kuvar probali ovu mešavinu kiselog kupusa i paprikaša, nije im preostalo ništa drugo već da ovo jelo uvrste u redovni meni za sve goste pod nazivom - sekelj gulaš.

Istorijske činjenice takođe govore u prilog mađarske egzotične kuhinje. Tako, na primer - vizantijski car Lav VI u svojim „Ispovestima ratovanja" zabeležio je bitke sa Mađarima (on ih je zvao Ugri): „.. Bitke sam gubio jer Oni ne jedu ništa, samo jašu...". Šta je zapravo bio razlog njegovih poraza u sukobu sa Ugrima?

Vizantijska vojska se hranila sa kazana. Bitke koje su trajale mesecima prekidane su radi jela. A za takav način ishrane trebalo je i stoku vući za sobom, Mađari, odnosno Ugri, hranili su se tako da su u bici bili neprestano. Naime, oni su u mešinama držali kuvano meso. Na tim mešinama su jahali drobeći to kuvano meso. Kada bi došlo do kratkog zastoja u borbi, pomešano izdrobljeno meso iz mešina sa vodom poslužilo im je kao bogata proteinska (danas instant) hrana. I opet bi bili siti i snažni, spremni da se odupru daleko savremenije naoražanim vizantijskim ratnicima...

I danas, kao i u proteklim vremenima, jela gulaš, paprikas ili perkelt, bilo kako da ih nazovemo, osnovni su segment u ishrani. To su izdašna jela koja mogu da nahrane usta mnogobrojnih članova siromašnih porodica. Madarska kuhinja poznata je po luku „mako" i veoma ljutoj crvenoj paprici zvanoj „čipoš" (csipos).

Istorijske nevolje sa ljutom paprikom (za koju znamo da dolazi iz Azije) izazvao je inkvizitorski nastrojen rimski sveštenik zvani Ubaldis, u svom izveštaju Svetoj stolid - Vatikanu. On je želeo da argumentovano dokaže kako Mađari još nisu podobni da prime hrišćanstvo (hiljaditih godina naše ere) navodeći: „… Oni svoju hranu začinjavaju jednom vrstom crvenog đavola koji ujeda kao zver".

U istoriji nacionalnog kulinarstva pominje se, kao i kod drugih naroda, vo na ražnju. Međutim, način pripreme kod Mađara je mnogo drugačiji. Vo na ražnju se priprema tako što se u utrobu vola stavlja mlado tele, u utrobu teleta mlado

5

Mađarska riblja čorba

Ljuta paprika čipoš

jagnje, u utrobu jagnjeta tovljena guska, dok se u utrobu guske stavlja golub. Kada je golub pečen, vo se sa svojim društvom skida sa ražnja, i gozba može da počne. Ovaj običaj se održao u nekim krajevima Mađarske do današnjeg dana.

Čuveni specijalitet mađarske gastronomije je i „odrezak Esterhazi" (Eszterhazy-szelet). Naziv je dobio po prezimenu mađarskog grofa Esterhazija, posednika najvećeg poljoprivrednog imanja u Mađarskoj. Ono se sastojalo od 414 varošica i sela, 21 dvorca, hiljade hektara oranica, šuma i lovišta. Na ovim posedima bilo je zaposleno hiljade radnika, slugu i njihovih članova domaćinstva.Koliko je grof Esterhazi ekonomski bio moćan i nezavisan od vlasti, govori istorijski podatak da je odbio mađarsku krunu, koju mu je nudio sam Napoleon, prilikom osvajanja Mađarske carevine. Grof Esterhazi voleo je pečeni goveđi odrezak i prema svojoj korpulenciji bio je u stanju da za jedan obrok pojede tri kilograma mesa.

Kao nacionalni slatkiši izdvajaju se doboš (Dobos) torta, koja je jedina ušla u knjigu Ginisovih rekorda. Ime je naravno dobila po svome stvaraocu - poslastičaru Janošu Dobošu (Dobos Janos), nosiocu specijalnog konditorskog odlikovanja iz Pariza. Odmah zatim je, i danas u svetu poznata, poslastica žerbo (Gerbeau). Ime je takode dobila po svom tvorcu poslastičaru francuskog porekla Emilu Žerbou (Emil Gerbeau). Više od sto godina na trgu Verešmartija (Vorosmarty), u srcu glavnog grada Mađarske, nalazi se otmena poslastičarnica „Žerbo" (Gerbeau), nezaobilazna kako za turiste tako i za domaće ljubitelje dobre poslastice. Istorija konditorstva beleži i čuvenu poslasticu zvanu „Rigojanči" (Rigo Jancsi). Ova poslastica od piškota sa čokoladnim prelivom i konjakom, ime je dobila po mađarskom violinisti -primašu Rigo Jančiju. Legenda kaže da se u talentovanog lepog crnomanjastog violinistu, početkom ovog veka, u Budimpešti, zaljubila mađarska princeza Šemi (Sony).

Ona je napustila svog verenika, plemićkog porekla i sa mladim violinistom Jančikom otputovala u Pariz, darivajući ga vereničkim prstenom basnoslovne vrednosti. Venčali su se u Bolonjskoj šumi uz tihu muziku sa violine. Posle nekoliko godina, kada se stišala bura u krugovima plemićke elite u Budimpešti i Mađarskoj, srećni par vratio se na kratko vreme inkognito u Budimpeštu. Odseli su u hotelu i jednog dana otišli na karu i popodnevne poslastice u obližnju poslastičarnicu. Vlasnik poslastičarnice prepoznao je otmene goste i sretan što može da ih posluži, zaželeo im dobrodošlicu, uz napomenu da je baš tog dana napravio novu poslasticu za koju još nema ime.

Predložio je da uz njihovu saglasnost. U znak poštovanja zaljubljene princeze i violiniste, tom novom kolaču da ime „Rigo Janči".

Za vreme božićnih praznika, pravila bi se savijača od maka i oraha, zvana „bajgl". Gotovo da nema porodice na čijem se stolu za Božić ne bi našao „bajgl". Ipak je, u najširim slojevima Mađarske, poznata palačinka sa slatkim sitnim sirom, zvana turoš palačinta (turos palacsinta).

Mađarska, relativno mala srednjoevropska država, šesta je na listi svetskih izvoznika vina. Slobodno se može nazvati zemljom vina. Spada u istinske vinorodne krajeve (posle Italije, Španije i Francuske). Istorija kaže da je prvo grožde, u tadašnjoj Panoniji, zasadio u III veku naše ere rimski imperator Probus. Godine 1893. Mađarski parlament

je izglasao prvi zakon o vinu. Danas Mađarska ima više od dvadesetak vinskih regiona, ргеко 100 hiljada hektara vinograda, godišnje proizvodnje do 5 miliona hektolitara vina. Godišnji izvoz vina procenjuje se na milion hektolitara. Preduzimljiviji vinogradari i enolozi u Egem legendu pretvaraju u stvarnost. U 16. veku turska najezda ugrozila je Egerski zamak. U zamku, hrabri vojnici, bez hrane i vode, u očaju otvaraju vlastelinska burad sa gustim i jakim crnim vinom poput bikove krvi. Vino im je dalo snagu za odbranu zamka, koji Turci nisu mogli osvojiti. Egri bikaver (Egri bikaver) i danas je najpoznatije crno vino Mađarske.

6

Božićni kolač bajgi

Lepezu mađarskih vina filozofski je razvio pisac i filozof Bela Hamvaši (Bela Hamvasy): „Kiškereško vino ne trpi samoću, dendeško je, što starije to vatrenije, vilanjsko crno je elegantno, seksardsko je za strastvenu ljubav, badačonjsko za muškarce od narcisa do boema..." Ipak, od svih mađarskih vina najpoznatiji je „tokaj" (tokai). Pravi se u istoimenoj oblasti severoistične Mađarske, regiji koja obuhvata tridesetak sela sa oko 500 hektara vinograda. Postoji nekoliko vrsta tokajskog vina, od slatkog do suvog samorodnog. Međutim, primat nosi „tokaji furmit", iz nešto južnijih krajeva, iz sela Disnoko.

I o vinima postoje legende. Francuski kralj Luj XV trudio se da osvoji srce madam Pompadur, što mu nikako nije polazilo za rukom ni posle više pokušaja. Po nagovora svog dvorskog barmena, poslužio je Madam „zlatnim tokajcem", i stvar se iz osnova promenila. Gospoda Pompadur u početku je prihvatila pitki i zanosni „tokajac", dok je velikog zavodnika i dalje odbijala. Kada je kralj shvatio „nadmoć" čuvenog vina, jednostavno je zamenio čaše sa većim sadržajem. I tada se dešavaju čuda. Madam Pompadur je pila i uživala u „tokajcu", ali više nije bila u stanju da odoli zavodniku.

Bilo bi nepravedno iz široke lepeze izostaviti mađarska bela vina muškotaljoš, haršlevelu, kišhedeši šardone, badačonji rizling ili šomlai olasri-zling, a od crnih kek frankoš, Balatoni merlot ili Vilanji kabernet.

Svoju misao o vinu gospodin Bela Hamvaši zaključuje „piti vino je duševni čin isto kao što je hrana telesni, a duvan duhovni".

Recept koktela (Magyarpuszta koktel)3 cl Keczkemeti barack palinka (rakija od kajsije)2 cl Mecseki (belo „mečeki" vino)3 cl Szaraz szamorodni (vino tokajac)Koktel izmešan i rashlađen služi se kao aperitiv!

Običaji

Oslovljavanje

Ako vam se sagovomik, posle kraćeg vremena pošto ste se upoznali, obraća sa Ti, ukazuje vam posebnu čast i poštovanje. Vaš sagovornik na taj način želi da iskaže prisnost koja nije intimnost, već potvrda uvažavanja vaše ličnosti, odnosno titulata u konverzaciji. Smatra da možete nesmetano i otvoreno da razgovarate kao bliski sagovornici - prijatelji. Ukazuje vam posebnu čast. On će vas nadalje oslovljavati sa „dobar dan poštovani (doktore, direktore, kolega, prijatelju) KAKO SI?"

Primogenitur

I danas se zadržao običaj, da prvorodeni sin (naslednik, iz vremena kada je to bilo od posebnog značaja za porodično stablo) uvek dobije ime po ocu, s tim da nosi i prefiks Ifju, što bi značilo mladi (junior). Danas vise ne mora biti i naslednik, medutim po oćevom imenu pozna-ju ga u društvu, bližoj i široj okolini. Na primer: Šandor se zove otac, a prvorođeni sin će se zvati Ifju Šandor.

Udaja žene

7

U Mađarskoj udajom žena gubi sva svoja lična obeležja. Gubi svoje porodično prezime, ali i krsno ime. Slobodno se može reći da je to bio, ali se i danas zadržao, odraz muškog egoizma mađarskog muškarca. Sta to praktično znači? Kada se Popović Mira udala za Petefi Šandora, više se ne pominje ni kao Popović ni kao Mira. Ubuduće će se ona zvati Petefl Sandor - Ne. Ovaj običaj potiče iz vremena kada su se udavale devojke iz manje imućnijih porodice od porodice mladoženje.

Mađarsko nacionalno jelo

Po opštem uverenju, koje se odomaćilo kod drugih naroda, mađarsko nacionalno jelo je paprikas, gulaš itd. Međutim, mađarsko nacionalno jelo je džigerica od tovljene (kljukane) guske, pečene u sopstvenom salu. Ovo jelo je u velike gradove došlo sa sela. Danas znatnu stavku u nacionalnom deviznom prihodu Mađarske čini baš prihod od izvoza guščije džigerice. Po nekim pokazateljima taj iznos se kreće oko 100 miliona američkih dolara godišnje. Džigerica od tovljene guske izvozi se uglavnom u Ameriku, Englesku, Izrael i Nemačku. Izvozi se u sirovom stanju ili konzervirana u limenkama ili keramičkim posudama ukrašenim mađarskim narodnim motivima.

Turizam

Turizam je značajan deo mađarske privrede. Svake godine, od turizma, valja reći stranog, Mađarska uvećava svoj nacionalni dohodak. Prema podacima Svetske turističke asocijacije 1997. godine. Mađarska je bila peta zemlja u Evropi po broju stranih turista - preko 20 miliona, posle Francuske (60 miliona posetilaca), Španije (45 miliona), Italije (30 miliona) i Engleske (24 miliona turista), osmo najpopulamije turističko odredište u svetu, posle Amerike, Francuske, Španije, Italije, Engleske, Kine i Meksika.

Mađarska se danas nalazi među dvadesetak zemalja sveta koje najčešće organizuju kongrese i konferencije (takozvani kongresni turizam). Ukupni pozitivni ekonomski razvoj zemlje privlači predstavnike stranih multinacionalnih društava. Jedan od razloga je i to što Madarska ima razvijenu infrastukturu.

U gradovima Mađarske, a posebno u Budimpešti veliki je broj svetski poznatih hotela, restorana nacionalnih kuhinja iz sveta kao i domaćih nacionalnih restorana - čardi. U starim gradovima, zamkovima, palatama i dvorcima, u poslednjih nekoliko godina vidno je napredovao turizam. Mnogobrojni muzeji, univerziteti i mnoge kulturne institucije svakim danom pospešuju inostrani turizam.

Mađarska je vrlo bogata lekovitim termalnim vodama. Glavni grad Budimpešta ima najveći broj izvora termalnih voda i kupališta. Rimljani su još na početku I i II veka poznavali i koristili lekovitost termalnih voda širom Mađarske. Međutim,

pravi kult korišćenja termalnih voda razvija se tek u 16. i 17. veku, za vreme turskog prisustva. Jedan broj kupatila iz tog vremena je i danas u funkciji. Sagrađena su i nova savremenija i modernija termalna, otvorena i zatvorena, kupališta. U Mađarskoj ima oko pet stotina izvora tople vode. Najpoznatija su, osim Budimpešte, Heviz u blizini jezera Balaton, Harkanj, Zalakaros, Bukfurdo, Balf, Dula i Hajdusoboslo.

Kulturni život

8

Mađarska nacionalna nošnja

Tursko kupatilo u Budimpešti

Posebno kada je reč o Budimpešti, nalazi se u vrhu evropskog kulturnog života.

Književnost

Najstarija dela pisana su latinski i slede crkvenu literaturu Srednje Evrope, te se vezuju za jeretički pokret. Od XVII veka počinje plodni period mađarske književnosti. Nacionalni pravac predstavljen je delom „Ludaš Matji" Mihalja Fazekaša. Usamljenik iz vremena realizma - Jožef Katona, napisao je nacionalnu tragediju „Ваnк-ban". Predstavnik i prvo zlatno pero mađarskog romantizma Petefi Šandor (od oca Petrović Šandora i majke Hruc Marije, roden u Kiškerešu 1823) ušao je u istoriju književnosti velikim brojem dela, među kojima istaknuto mesto zauzima „Talpra Mađar" („Na noge Madari"), napisano u osvit Mađarske revolucije 1848. Iz tog vremena velikan mađarske književnosti epskog stila, Aranj Janoš daruje naciji delo „Toldi Mikloš". Značajna imena mađarske književnosti su još Verešmarti, Jokai Mor, Adi Endre, Jožef Atila i drugi.

Umetnost

Prvi monumentalni spomenici su s početka XI veka, iz vremena preuzimanja hrišćanstva i prvog kralja Mađarske Sent Ištvana. Najviše crkava podignuto je u XII i XIII veku, prvo u romanskom, kasnije u gotskom stilu. Slikarstvo je dugo vremena bilo pod uticajem Vizantije. Na mađarskom dvoru uglavnom su bili italijanski majstori i umetnici. Kasnije i poznatiji austrijski slikari. Najveći broj monumentalnih građevina, spomenika i mostova podignuto je u drugoj polovini XIX i početkom XX veka, uglavnom u Budimu i Pešti. Među najznačajnijima su proširenje Kraljeve palate na Budimu i Parlament (Orszaghaza), Milenijum (Hosoktere), Bazilika Sent Ištvana, Vajdahunjadvara, Bastion ribara (Halaszbastva), Akademija nauka (Tudomanyos akademia), Muzička akademija „Franc List", Mađarska opera, Sinagoga, Istočna i Zapadna željeznička stanica, Nemzeti muzeum. Zatim mostovi: most grofa

Sečenjija ili Lane hid, Margit hid, Sabadšag hid, Budai alagut i drugi. Medu najpoznatijim imenima u arhitekturi i skulpturi tog vremena su: Mikloš Ibl, Alajoš Strobl, Imre Steindl, Jožef Hild, Karolj Senjei, Mihalj Munkači, Zoltan Farkaš, Đerd Zala, Ignac Alpar i drugi. Narodna umetnost je jedan od najoriginalnijih vidova mađarske kulture, koji se održao do današnjih dana. Najistaknutiji su Kaločai (Kalocsai) vez, predmeti od kože iz Egera i Debrecena, segedinske papuće, kao i grnčarija širom zemlje. U ovu umetnost spada i izrada svetski poznatog porcelana i rukom slikana nacionalna ornamentika i figure, kao što su proizvodi Herenda, Zolnai (Zsolnay), i Holohazi (Hollohazy). Krajem prošlog i početkom ovog veka u arhitekturi i gradevinarstvu javlja se stil „secesija", koji nije bio prihvaćen u širim razmerama, ni u Mađarskoj ni i u Evropi.

Muzika

Mađarski nacionalni melos inspirisao je mnoge umetnike u stvaranju muzičkih dela poznatih širom sveta. Istaknuti predstavnici bili su etnomuzikolozi Bela Bartok i Zoltan Kodalj. Ipak, najveći medu najvećima bio je kompozitor i dirigent, profesor Mađarske muzičke akademije Franc List. Komponovao je 14 „Mađarskih rapsodija". Mađarski narodni melos u svojim muzičkim delima koristili su i velikani svetske muzike: Šubert, Brams i drugi. Srednjovekovna crkvena muzika dominirala je, uglavnom, na mađarskom dvoru. Cenjeni su bili i mađarski Cigani - virtuozi na violini, koji su uveseljavali na gozbama plemićke porodice. Najistaknutiji među njima bio je Janoš Bihari.

Sport

9

Spomenik Francu Listu

Mađarska je uvek bila sportska nacija. U jednom razdoblju i svetski predstavnik u fudbalu. Danas su nacionalni sportovi: vaterpolo, plivanje i rvanje. Madarska nema more, ali ima Blatno jezero (Balaton). Veliki procenat stanovništva zna da pliva zahvaljujući i velikom broju bazena sa termalnom vodom. Od drugih sportova ističu se mačevanje i floret, zatim šah i kuglanje.

U čemu je danas Mađarska prva u Evropi

Prva je po broju vakcinacija dece protiv boginja. Prema istraživanju svetske organizacije UNESKA taj procenat iznosi 100%.

Prva je po najmanjem broju dana koji se koriste za godišnji odmor. U svetu na prvora mestu je Japan.

Prva je po broju umrlih od raka, i to u prvom redu zbog pušenja. Srazmerno broju stanovnika, iznad svetskog proseka je broj strastvenih pušača, i to u svim uzrastima.Prva je po broju kućnih ljubimaca (pasa i mačaka). U protekloj godi-ni samo u Budimpešti registrovano je oko 200.000 pasa. Po tradiciji, u provinciji dominira domaći pas „Puli".

Mađarska je prva po nesrazmeri broja stanovnika koji žive u gradovima. Tako, na primer, Budimpešta ima oko 2,5 miliona stanovnika, medutim, drugi grad po veličini u Mađarskoj, Miškolc (Miskolc) ima svega oko trista hiljada. Slede, Segedin i Debrecen sa oko 200 hiljada.

Prema ekonomskom nedeljniku „Fidelu", Mađarska danas ima platni sistem tipičan „anglosaksonskim manirima", što znači da su najbolje plaćeni zaposleni u bankama. Na primer, najbolje plaćeni građanin je direktor Narodne banke Mađarske, a Premijer je tek na drugom mestu.

Kratak istorijski pregled

Od prvog do četvrtog veka ovaj prostor pripadao je Istočnoj Rimskoj imperiji (tzv. Donja Panonija).

U četvrtom i petom veku ovo područje osvajali su Huni, Istočni Goti i Kelti. U petom i sedmom veku vojno su ga pokoravali Avari. U sedmom veku naseljavaju i kraće ili duže se zadržavaju u manjem broju slovenski narodi. U osmom veku Panonija je deo Velike Moravske države

(kneževi Svatopluk, Pribina i Kocelj). Krajem devetog veka, tj. 896. g, pod vođstvom Arpada, dolaze

Mederi. U desetom veku (906. g) nastaje propast Velike Moravske

države. Polovinom X veka (955. g) na Leh polju, okončani su ratovi

nomadskog naroda Medera, koji se povlače u Panonski bazen, današnji prostor Mađarske.

Početkom XI veka (1001. godine) iz dinastije Arpadhazi biva krunisan prvi kralj Mađarske Ištvan (Stefan). Krunisanje za kralja Madarske i saglasnost da Mađarska dobije prvog kralja i postane samostalna država dali su Nemačko-Rimski car Oton III uz blagoslov poglavara rimokatoličke crkve, Pape. Upornošću kralja Ištvana Arpadhazija, do tada mađarski bezbožnici - pagani - primili su

10

prvi kralj Mađarske Ištvan (Stefan)

hrišćanstvo. Pedeset godina posle smrti, prvi kralj Mađarske, godine 1038, biva proglašen Svecem. Arpadhazi je za sobom ostavio jaku i uredenu feudalnu Mađarsku.

U XIII veku najezda Tatara. Godine 1241, u vreme vladavine kralja Bele IV (IV. Bela), koji se u Mađarskoj istoriji smatra drugim osnivačem Mađarske, Tatari pustoše prostor Panonske nizije. Kralj Bela IV započiinje izgradnju utvrđenja i kraljevog Dvora na Budimu, monumentalnog zdanja koje danas privlači mnogobrojne turiste.

U prvoj polovini XVI veka najezda Turaka (1521. g). Oni osvajaju Budim. Sve do 1686. postojao je Budimski pašaluk.

Godine 1683, posle neuspele druge opsade Beča, strahujući od turskih sablji i jačanja islama na prostoru Evrope, papa Inočentije XI inicirao je stvaranje Svete lige, u čijem sastavu su bili vojnici iz gotovo cele Evrope. Pod vođstvom nemačkog princa Karla Lotarinškog i bavarskog kneza Emanuela Mikše, kasnije čuvenog vojskovode Eugena Savojskog, formirana je vojska „alijanse" sa preko 120.000 vojnika. Turska vojska je slomljena i nepovratno napušta ovaj deo Panonske nizije.

Godine 1669. Karlovački mir. Godine 1848. Nacionalna revolucija potresa Ma]arsku. Godine 1867. podeljena je Monarhija Habzburgovaca. Godine 1873. Budim i Pešta postaju jedinstven grad koji se danas zove Budapest (Budimpešta). Godine 1920, posle Prvog svetskog rata, potpisan je Trijaninski sporazum po kome je određena

teritorija današnje Mađarske.

O Hunima i Atili

O precima Mađara iz azijskih prostora - Hunima pisani istorijski podaci govore da su bili velika skupina nezavisnih plemena, različitih rasa i jezika, i bez jasno izražene religije. Bili su nomadskog duha, рогеklom iz Azije.

Najistaknutija istorijska ličnost, koja se vezuje za Hune, bio je Atila, u narodima poznat kao „Bič Božji".

O hunskom vojskovodi Atili zapisano je: „Strah i trepet naroda istočne, srednje i zapadne Evrope, početkom V veka, bio je dvadesetogodišnji sin nekrunisanog hunskog kralja Manduka, Rođen je na delti Dunava oko 400. godine, u zaprežnim kolima. Ime je dobio kao naslednik hunskog vode „Atila", što na hunskom jeziku znači „Bog".

Posle smrti oca Manđuka, Atila je sa svojih dvanaest godina, po nalogu strica Rugila (namesnika) bio zamenjen sa isto toliko starim mladićem, sinom jednog rimskog vojskovode, zvanog Ecije (Aetius). Ova razmena je obavljena kako bi se uspostavilo ratno primirje izmedu Huna i Rimljana, I Atila i Ecije učili su taktiku ratovanja kod svojih suparnika. Tako su privremeno prestali upadi Huna u Rimsko carstvo. Posle nepunih deset godina Atila i Ecije vraćaju se svom narodu i ne za dugo postaju glavnokomandujući hunske i rimske vojske. Ubrzo su ponovno otpočeli ratovi između Huna i Rimljana, Atila je pustošio sve

pred sobom. Zauzeo je Panonsku niziju i upada sve dublje u Rimsko carstvo. Naoružan znanjera taktičke borbe Rimljana, postiže uspeh za uspehom. Prodire u srednju Evropu i tu se prvi put susreće sa svojim vršnjakom Ecijem koji brani Zapadno Rimsko carstvo. Godine 451. u blizini mesta zvanog Šalon (danas glavni grad Francuske Pariz) u Katalonskoj niziji, na Muricijanovom polju, sukobile su se dve najjače vojne sile na svetu tog vremena: na jednoj strani Atila i hunska vojska, a na dragoj Ecije i rimski vladar Narcijan sa svojim legijama. Posle žestoke i natčovečanske borbe, koja je trajala neprekidno više od deset dana, pobeđuje daleko savremenije vojno osposobljena rimska vojska. Atila

11

Sveta kruna

Ostaci rimskog naselja Aquincum

je doživeo prvi i poslednji vojni poraz, izgubio je oko 300 hiljada vojnika. Povlači se i prikuplja nove snage da napadne Rim. Došao je do samih zidina Rima i u noći pred dan samog napada (istorija nije zabeležila iz kog razloga) okreće vojsku i vraća se na prostore Panonske nizije. Tu negde, između dveju velikih reka, Dunava i Tise, veliki vojskovođa, hunski „Bič Božji" godine 453. umire i biva sahranjen u koritu reke. To je ujedno bilo i vreme propasti Hunskog carstva.

Legende govore da je za njegovu smrt bila kriva rimska robinja koja ga nije probudila posle noćnog bančenja i pijanke, kada mu se krv iz nosa zgrašala u grlu i tako ga ugušila. Sahranjen je po paganskom hunskom običaju, na osedlanom konju sa svom ratničkom opremom, i sa nekoliko najvernijih žena, kojih je imao preko dve stotine, kao i robinj-om koja je vezana živa za konja. U korito reke vraćena voda je prekrila grob Atile. Robovi koji su obavljali sahranu odstreljeni su kako se ne bi odala tajna mesta na kome je sahranjen „Bič Božji".

U veoma negativnom smislu Atilu su opisivali velikani zlatnog pera u savremenoj literaturi. Tako ga je Dante u „Božanstvenoj komediji", u XII poglavlju „Pakla" opisao. Međutim, istorija beleži i mnogo okrutnijih ličnosti i vojskovođa. kao što su bili Ivan Grozni, Korteza, Vikinzi, pa i sami Rimljani kada su slavili borbe robova i divljih zveri u arenama, širom Rimskog carstva.

Srpsko prisustvo pre i posle Velike seobe i kulturna baština Srba u Mađarskoj

U bivšoj Ugarskoj Srbi su bili prisutni pre Turaka u više od pedeset gradova, varošica, sela i naselja. Stefan Lazarević, srpski vladar od 1389. do 1427, sin kneza Lazara i njegov naslednik, despot do 1402, godine, a posle toga knez Srbije, kao vojni saveznik Ugarske, početkom XV veka u

Budimu dobija na poklon palatu u delu tvrđave, među viđenijim vladarima, širom Evrope, tog vremena. Pre nekoliko godina na toj zgradi postavljena je bronzana ploča sa likom Kneza Stefana Lazarevića (rad beogradskog vajara Nebojše Mitrića). Poznato je da su u XV veku, u Madarskoj, tada Ugarskoj, Srbi bili poznati i priznati i posebno cenjeni „kraljevi šajkaši". Sa porodicama su naselili Budim, to jest prostor koji se zvao Taban. Ovaj deo Budima kasnije je prozvan Srpska varoš (Szerb varos). Godine 1742. sagradili su prvu pravoslavnu crkvu od drveta. Kasnije je sagrađena od čvrstog materijala. Ova crkva je tokom Drugog svetskog rata u bombardovanju porušena do temelja, i više nije obnav-ljana. Na prostoru Tabana, u neposrednoj blizini brda Gelert, na jednom od izvorišta termalne vode sagrađeno je javno kupalište, koje i danas, renovirano, ima svoju funkci-ju, i zove se Srpsko kupalište (Rać piirdo). Poznato je da se u Budimu. u jesen 1690. godine, zaustavio veli-ki zbeg pod vođstvom patrijarha Arsenija III Čarnojevića. Jedan broj, mahom zanatlija,

ostaje u Budimu, dok su ostali Srbi, vični poljoprivrednim radovima nastanili sela i varošice u okolini Budima, kao što su Čobanac, Kalaz, Pomaz, Sentandreja i druga.

Prema nekim istorijskim podacima prvo srpsko naselje bilo je na ostrvu Čepel u mestu Srpski Kovin (danas se zove Rackeve). Istorija beleži da su Mađari, po dolasku u Podunavlje u X i XI veku, na ovim prostorima zatekli starosedeoce, slovenska plemena Srbe. To je i razlog što su prve brodove za šajkaške flotile Madara gradili Srbi i što su oni činili kasnije jezgro posada tih flotila. Ostrvo Čepel i mesto Srpski Kovin naselile su srpske vlastelinske porodice. Tu se naselila i kćerka župana Uroša I, koja se udala za Belu Slepog (1129. godine), sina kralja Stjepana II. Ona je sazidala manastir i crkvu koji i danas postoje. Naselje Srpski Kovin datira iz 1439. i 1458. godine, kada su Turci spalili mesto Kovin u Banatu, a jedan deo Srba doselio se na ostrvo Čepel.

12

Despot Stefan Lazarević

Posle poraza mađarske vojske na Mohačkom polju 1526. godine, Srbi iz tih krajeva preselili su se u Komarom (Komarom), gde su zatekli starosedeoce Srbe šajkaše.

Srpsko kulturno prisustvo, na prostoru Mađarske, proteže se od Segedina, Baje, Mohača, Pečuja, Srpskog Kovina, Budimpešte, Graboca, Sentandreje, Komaroma i Đera. U Budimu, Srbi su imali svoj Magistrat. U Budimu i Pešti početkom XIX veka bio je veoma razvijen kulturni i književni život medu srpskim intelektualcima, koje su izdašno pomagali srpski trgovci u Madarskoj. U to vreme (1826. godine) u Pešti je osnovana Matica srpska. U Budimu i Pešti Srbi su imali po jednu pravoslavnu crkvu (u Pešti se i danas nalazi Srpska pravoslavna crkva).

Početkom ovoga veka mađarski časopis Vilag (Svet) pisao je opširno o „Srpskom kvartu na obali Dunava". U Pešti, u elitnom kvartu tog vremena, i danas se nalazi zgrada Srpskog internata za đake i stu-dente, zadužbina Save

Tekelije, takozvani Tekelijanum. Prilike, u to vreme, u Ugarskoj, za materijalni i kulturni razvitak bile su znatno povoljnije nego u Srbiji, gde se godinama vodila borba za oslobođenje od Turaka. Pouzdano se zna da je u Budimu već 1707. godine radila posebna srpska škola, kao i da je u Sentandreji 1812. godine otvorena prva srpska učiteljska škola tzv. Preparandija. Budim i Pešta bila su mesta delovanja pokretača jezičke pravopisne reforme. Tu su za kratko vreme radili Vuk Karadžic, Sava Mrkalj i Luka Milovanov. Iz Budima i Pešte Vuk je poneo neprocenjivo bogatstvo ideja o fonetskom pravopisu u srpskoj književnosti. Tu je Vuk Karadzic svoju „Pismenicu" (pravopis i gramatiku) sastavljao uz neposrednu pomoć učitelja Luke Milovanova, boraveći sa njim nekoliko meseci u Budimu (Taban) 1814. godine, u pansionu „Zlatni jelen" (Aranyszarvas). U Budimu i Pešti boravili su, kraće ili duže, poznatiji intelektualci tog vremena, kao na primer pokretač i urednik Letopisa Georgije Magarašević, pesnik srpskog klasicizma Lukijan Mušicki, zatim Jovan Sterija Popović, Jovan Hadžić, prvi predsednik Matice srpske, kao i Jakov Ignjatović, Joakim Vujić, Dositej Obradović, Mihajlo Pupin, Nikola Tesla i mnogi drugi. Svi oni bili su posredno ili neposredno vezani za kulturna zbivanja i razvoj srpske kulture.

Kulturno i javno prisustvo Srba u Mađarskoj

Osim Budimpeštansko-Sentandrejske Patrijaršije u Sentandreji se nalazi druga po veličini zbirka kulturne baštine Srba van Srbije. U porti Sabome ili Beo-gradske crkve i Vladionog dvora nalazi se Muzej srpske pravoslavne crkve. Tu se tokom cele godine prezentuju i druge kulturne vrednosti, kao što su susreti horova i muzičko instrumentalnih izvodača, zatim folklornih grupa i društava Srbije iz cele Madarske. U Budimpešti. osim raznih izložbi, značajno je prisustvo вфвке kulture iz Jugoslavije, odnosno Srbije. Srpska gimnazija, koja deluje već niz godina, ustanova je koju osim srpske posecuju i madarska deca. Ne tako davno u Budimpešti je otvoren Srpski dom, novo sedište Srba. Tu je i sedište Zemaljske i gradske samouprave srpsке nacionalne manjine u Mađarskoj (zgrada se nalazi u neposrednoj blizini mađarskog Parlamenta, u Ulici Mikša Falk

br. 3). Oko pet hiljada Srba, koji danas žive u Mađarskoj državljani su Mađarske, imaju svoje sedište i Dom u Budim-pešri. U prostorijama Doma Zemaljske samouprave srpsке nacionalnosti bila je otvorena stalna izložba „Osam vekova manastira Hilandara" (izložbu pripremio Stojan Vujičić, istoričar književnosti). U Sentandreji već više godina postoji Dom sentandrejskog srpskog kultumog društva.

U okviru kulturne saradnje, takođe pre nekoliko godina, u Sentandreji je otvorena Likovna kolonija, u čijem sklopu se organizuju izložbe slika jugoslovenskih i mađarskih umetnika. U jednoj od zgrada, vili sa najlepšim pogledom na Sentandreju, koja je poklonjena Likovnoj koloniji

13

Crkva u Tabanu

Sava Tekelija (1761 - 1842)

(simbolizovala je snagu srpske trgovačke zajednice u decenijama posle Velike seobe), stvaraju nova dela slikari-umetnici.

Pečatnjak srpskog esnafa u Budimu (18.v)

BUDIMPEŠTA (Budapest)

Kratak istorijski pregledGlavni grad Mađarske, Budimpešta, prostire se na površini od 530 km2, sa leve i desne strane

Dunava. Zahvata površinu u pravcu istok-zapad, oko 30 km i pravac sever-jug, od ргеко 25 km. Kod normalnog vodostaja najniža tačka nadmorske visine, mereno sa Dunava, je 65 m, dok je najviša tačka Budimpešte brdo Janošhed na 529 metara. Klima glavnog grada Madarske je umereno kontinentalna, Dunav kroz Budimpeštu protiče u dužini od oko 30 kilometara. Ispod brda Gelert, kod Eržebet mosta Dunav je najuži (285 m). To je ujedno i najuži deo Dunava na celom toku kroz Madarsku. Budim i Peštu povezuje osam mostova, od kojih je šest za drumsko-putnički saobraćaj, jedan za željezničko-drumski i jedan za željeznički.

Od 1. januara 1873. godine Budim i Pešta su jedinstveni teritorljalno-politički grad, i glavni grad Madarske pod nazivom Budimpešta (Budapest). Budimpešta je, može se slobodno reći, od svog postanka do danas, privredni, politički, kulturni i sportski centar Mađarske. Sa preko 2,5 miliona stanovnika, osim administrativno-političkog centra, prestonica je i kulturnog života Mađarske. Tu se nalaze akademije nauka, naučno-istraživački centri raznih oblasti, fakulteti, visoke i više škole, specijalizovane ustanove i drugo. Nacionalne galerije, muzeji, pozorišta, opere i biblioteke čine lepezu kulturnih institucija, koje su u samom evropskom vrhu.

Još u XIII veku Budim je u Mađarskoj bio neka vrsta prestonice. Mađarski kralj Bela IV počeo je da gradi utvrđenje na Budimu, bežeći ispred najezde tatarskih osvajača. Budim, kao

14

teritorijalni deo budućeg glavnog grada Mađarske, dobio je ime po bratu, vođi hunskog osvajača Atile, koji se zvao Buda. Zvanične prestonice Mađarske bili su gradovi Sekešfehervar i Estergom, gde su i krunisani mađarski kraljevi. Duboki pečat u razvoju Budima i Pešte ostavila su turska osvajanja.

Budim je bio pod turskom vlašću 150 godina. Mnogobrojni istorijsko-kulturni spomenici iz tog doba i danas se mogu videti očuvani i obnovljeni.

Budim je pružao utočište raznim narodima. Godine 1347. dobio je „Privilegiju“, za to vreme veoma značajan dekret od strane kralja Luja Velikog, ,,da se trgovci koji tuda prolaze moraju zadržavati u Budimu i prodavati i kupovati u njemu". Za vreme vladavine kralja Žigmonda, u vre-menu od 1387. do 1437. godine, Budim postaje prestonica, poznata širom Evrope. Velikaši i bogataši takmičili su se u izgradnji palata i kuća oko Dvora. Tako je već 1458. godine, za vreme vladavine kralja Matije Hunjadija Budim postao centar evropske kulture i umetnosti. Kralj Matija Hunjadi, sin Janoša Hunjadija, u srpskom narodu poznat kao Sibinjanin Janko, bio je poznat po junaštvu u borbama protiv Turaka. Svrstao se među najslavnije ljude svoga vremena. Hunjadi Janoš je rođen 1387. godine u Erdelju (Erdely). Vlaškog je porekla, a ime je dobio, kao i njegov otac, po erdeljskom gradu Vajda-Hunjad (Vajdahunyad), jer je kralj Sigmund (Zsigmond) darovao gradjankovom (Janos) ocu. U srpskom narodu zvan je kao Sibinjanin, opet po erdeljskom gradu Sibinju (Nagyszeben). Janoš Hunjadi (Sibinjanin Janko) posle sukoba i pobede nad Turcima godine 1438-1439. postao je Ban Severinski, zatim 1442. erdeljski vojvoda, godine 1448. bojevao je na Kosovu, protiv sultana Murata II. Godine 1456. proslavio se u borbama protiv Turaka kod Beograda, Zajedno sa Ivanom Kapistranom, kada su Turci bili razbijeni. U međuvremenu je postao regent Kraljevine Ugarske. Umro je u Zemunu 1456. godine, od kuge, koja je tada harala. Povezanost srpskog naroda sa despotom Đurdem Brankovićem i Ugarskom bila je istorijski uslovljena.

Sin Janoša Hunjadija (Sibinjanin Janka), Matija Hunjadi (Hunyady Matyas), roden je 1443. godine negde u blizini Kikinde, na imanju .Hollos". Kralj Mađarske Korvin Matija Hunjadi, u narodu poznat kao Matyas kiraly (kralj Matija), vladao je kao kralj Mađarske od 1458. do 1490. godine. Umro je u Beču 1490. godine.

Na kulturno stvaralaštvo najveći uticaj imala je italijanska renesansa, budući da je druga žena kralja Matije, Betricija, bila italijanskog porekla.

Najveća razaranja Budim i Pešta doživljavaju prilikom oslobađanja od Turaka, sve do 1686. godine. Tada Mađarska i Budim ponovno potpadaju pod tuđu upravu, pod Habzburgovce. Državom se upravljalo iz Beča. Naglašeni nacionalni osećaj Mađara kulminirao je revolucijom 1848. godine. U procvatu ekonomskog razvoja, posle revolucije i dvojne monarhije, Budim i Pešta razvijaju se u evropsku metropolu. Posle 1873. godine, kada Budim i Pešta postaju jedinstveni grad - Budimpešta, grade se mostovi, vodovod i kanalizacija, palate imućne vlastele i trgovaca, posebno u peštanskom delu. Prvi tramvaj sa konjskom vučom video se na ulicama 1886. godine, da bi godinu dana kasnije konje zamenio električni pogon.

Budimpešta povodom hiljadugodišnjice dolaska Mađara na ove prostore, godine 1896. dobija prvi metro u Evropi, ne računajući onaj u Londonu. Do izbijanja Prvog svetskog rata, uprkos političkim borbama sa Austrijom i Carevinom, Budimpešta doživljava ekonomski procvat i biva svrstana među prve metropole Evrope.

Legenda o nastanku Budima i Pešte

Glavni grad Mađarske „rodio" se pre dve hiljade godina, blagodareći hiru jedne žene istorijske ličnosti, koja je zavela slavne rimske imperatore i vojskovođe Antonija, Cezara i Oktavija. Ta neobična žena bila je moćna egipatska kraljica Kleopatra. Uzrok njene ženske nadmoći ne može se pripisati samo fizičkim čarima, Postojalo je nešto „tajanstvenije". Kleopatra je, što

15

Matija Hunjadi

Matijina crkva

se može videti i na slikama, nosila na svom telu, rukama, oko vrata pa i na nogama, pored modernog nakita tog vremena, u izuzetnim prilikama, vrstu nakita koju nije nosila ni jedna druga žena. Ogrlice i prstenje bilo je sačinjeno od zeleno-žute skamenjene smole, do tada nevidenog dragog kamenja, koje se danas zove ćilibar. Dame i gospode rimske aristokratije tvrdile su da je Kleopatrina magična moć baš u torn nakitu. U to vreme rimski legionari osvajali su prostore Panonske nizije, tačnije Donju Panoniju i prostore Budima. Slučaj je hteo da vojnici na prostorima brdovitog dela Budima, u špiljama i napuštenim rudnicima, zateknu ogromne količine skamenjene žuto-zelene smole, odnosno ćilibara. Do tada opusteli brežuljci Budima pretvaraju se u prostor bogatstva. Grade se kuće i radionice za izradu nakita. Dolaze i odlaze trgovci pod strogom pratnjom legionara. Ćilibar osvaja Evropu. Budim postaje poznat grad, a ćilibar tražen i viđen na svim dvorovima od Rima do Pariza i Krakova, gde su se kretale dame naklonjene modi. Turske paše i sultani prisvojili su dragoceni nakit, ne dozvoljavajući ženama da ga nose, kako ne bi drugi muževi bacili oko na njih. Zato Turci kreću u pohode na Budim. Tu ostaju stopedeset godina, dok nisu opustošili sve rudnike ćilibara.

Istorijske činjenice govore da su od I do IV veka na prostorima Budima i okoline bile stacionirane legije Rimskog carstva. Prostor se zvao Donja panonija. Takode, činjenica je da su Turci nosili ukrase od ćilibara baš tu na Budimu. Oni su Budimsku tvrđavu nazivali Kizil Elmu, što u prevodu znači „zlatna jabuka", odnosno „jabuka od ćilibara".

Pešta (Pest) je naziv dobila još u VII veku. Naime, slovenska plemena u VI vcku naseljavaju prostor na kojima se nalaze izvorišta toplih termalnih voda. Istorija beleži da su tu gradili ognjišta od kamena i živog kreča, odnosno (na staroslovenskom) „pešte". Budući da su u gradnji tih ognjišta bili veoma vešti, od drugih naroda su prozvani „peščari“. Najverovatnije je da i naziv grada Pešta potiče otuda.

Znamenitosti Budimpešte

O Dunavu i mostovima

„... Budimpešta bez Dunava ne bi bila ono što jeste, kao što ni Dunav bez Budimpešte ne bi bio ono što jeste..." reči su jednog velikog zaljubljenika u ovaj grad. Budimpeštu mnogi još nazivaju Biserom Dunava. Dunav se zvao još pre Tračanske prozivke Fison, Istar i Gaz. Od davnina je Dunav bio izvor života ljudima koji žive kraj njega.

U istorijskom osvrtu zabeleženo je da je još početkom XV veka kralj Sigmund (Zsigmond) doneo zakon po kome se naplaćuje taksa za plovne objekte. Sve dereglije koje su plovile nizvodno plaćale su dvostruko veću taksu od onih koje su išle uzvodno, kroz Budim i Peštu, Kada je 1490. u Beču umro poznati mađarski kralj Matija Hunjadi Korvin (Hunyadi Korvin Matyas), brodom je prevezen od Beča do Budima.

Isto tako, godine 1706. kada je u Beču umro patrijarh srpski Arsenije III Čarnojević, brodom-dereglijom su preneti njegovi posmrtni ostaci, prvo do Sentandreje, zatim, sa zadržavanjem u Budimu, do Sremskih Karlovaca.

Prvi brod na pami pogon u Budimpešti otisnut je u Dunav 1818, godine. Redovna putnička linija izmedu Budimpešte i Beča uspostavljena je 1830. godine.Interesantno je napomenuti da su, i pored parnih brodova, šezdesetih godina prošlog veka, još uvek radili lančani tegljači izmedu Budima i Beča.

Prvi parni brod, od Budimpešte ka Crnom moru, krenuo je tek posle Prvog svetskog rata, godine 1934. Dunav je vekovima, prilikom visokog vodostaja, plavio ravni deo Pešte. Medutim, marta 1838. godine prouzrokovao je katastrofalnu poplavu, posle čega je usledila temeljna i trajna odbrana od poplava.

16

Lančani most

Sliku Dunava, a time i Budimpešte, neizostavno dopunjuju prekrasni mostovi i veliko ostrvo u srcu grada Margitsziget (Margitino ostrvo).

Lančani ili most grofa Sečenjia (Ldnchid- Szechenyi lanchid)

Najstariji je most od čvrstog materijala koji povezuje Budim i Peštu. Građen je između 1839. i 1849. godine. Projekat je uradio engleski inženjer Tiernei Viliam Hark, dok je graditelj bio takođe engleski inženjer Adam Klark, koji se i nastanio, posle gradnje mosta, u Budimpešti. Za vreme nacionalne re-volucije 1848. godine Adam Klark spasio je od carske vojske rušenje mosta, rizikujući i svoj život. Potopio je vodom Dunava komore koje su po naređenju carskog generala Henticija bile pune baruta spremne za rušenje mosta. Dužina mosta je 380 m a širina 16. Most spaja Budim od trga koji nosi ime graditelja (Adam Klark) i Peštu, tj. trg Franklina Ruzvelta. Kameni stubovi mosta

rađeni su u klasicističkom stilu, dok su sa obe strane ulaza na most postavljeni kameni lavovi (rad vajara Maršalko Janoša). Stračni naziv mosta je „Viseći lančani most". Služi isključivo drumskom putničkom saobraćaju i pešacima.

Postoji jedna anegdota koja kaže da je, kada je most bio završen i ukrašen lavovima, neko javno izrekao zamerku vajara Maršalku da njegovi lavovi „nisu verna kopija јег nemaju jezik". Na tu primedbu u ogorčenju razočarani vajar se bacio sa mosta u Dunav i utopio. Međutim, istina je dragačija. Lavovi imaju jezik. Pošto drže otvorena usta jezik se može videti kada se pogleda u njihove čeljusti. Gospodin Maršalek je, ipak, umro prirodnom smrću.

Druga anegdota o mostu govori da je tunel (alagut) na trgu Adama Klarka građen da bi most, kada pada kiša, mogao biti potisnut u tunel da ne pokisne.

Margitin most (Margit-hid)

Od svih mostova Budimpešte Margitin most ima svoju arhitektonsku specifičnost. Građen je u obliku latiničnog slova ,,Y" (ipsilon). Izgradio ga je francuski inženjer Ernest Gouin. Građen je izmedu 1872. i 1876. godine. Most je dugačak 637, a širok 25 metara (proširenje mosta je izvedeno 1935-1937. godine). Osnovna ideja, još u projektu mosta, bila je da se poveže sa južnim delom Margitinog ostrva. To je ostvareno izgradnjom, u dužini od sedamdeset metara, takozvanog malog mosta (1899-1900).

Prilikom svečanog otvaranja mosta, poznati mađarski pesnik Aranj Janoš je za tu priliku napisao baladu o promovisanju:Elotte a folyam, az uj hid, Meg rajta zaszlok lengenek: Ma szentele fol a komoly hit, S vidam zenevel kormenet: Nyere „Sziiz - Szent Margit" nevet.

Ovo bi u prevodu značilo:Ispred je reka i novi most. Na njemu još zastave vijore: Danas je versko osvešćenje, Sa muzikom u povorci: Dobija ime „Svete Margite".

Pred kraj Drugog svetskog rata, 4. novembra 1944. godine, most je bio miniran i znatno oštećen. Izmedu 1946. i 1948. godine obnovljen je i ponovno pušten u saobraćaj.

17

Pogled s Lančanog mosta

Arpadov most (Arpdd-hid)

Još za vreme Rimljana na istom potezu preko Dunava bio je pon-onski most, koji je služio rimskim legionarima za prelaz Akvinkuma na Transakvinkum (današnji start Budim i Ujpešt). Prvobitna izgradnja današnjeg mosta započela je još 1939. godine, prema projektu madarskog graditelja Košalka Janoša. Za vreme Drugog svetskog rata radovi su obustavljeni. Tek 1950. most je završen da bi 1980. bio proširen, Dužina mosta je 928 metara. Međutim, sa uzlaznom i silaznom trakom dug je blizu dva kilometra. Danas je najduži most srednje Evrope.

Most nosi naziv vođe mađarskih ujedinjenih plemena, kasnije dinastije - Arpada. Sa ovog mosta, sa desne strane Dunava, put nas vodi u Sentandreju. Arpadov most je, na sredini, povezan sa severnim delom Margitinog ostrva.

Eržebet most (Erzsebet hid)

Prvobitni Eržebet most (na stubovima, koji su po svom rasponu 290 metara) bio je najveći na svetu. Građen je izmedu 1897. i 1903. U Drugom svetskom ratu bio je porušen. Izmedu 1961. i 1964. godine ponovno je sagrađen današnji most po projektu mađarskog inženjera Šavoli Pala. Dok je raniji most bio građen u stilu secesije, današnji se ističe jednostavnim ravnim kablovskim linijama.

Most Eržebet nosi naziv kraljice Eržebet, žene austrijskog cara i mađarskog kralja Franca Jožefa I, koja je bila veliki prijatelj Mađara.

Kraljica Eržebet osvojila je simpatije u narodu svojim jednostavnim držanjem i velikom humanitarnom pomoći koju je pružala lično i preko države. U više gradova su joj podigli spomenik pa i u Budimpešti, u podnožju samog Eržebet mosta, sa desne strane Dunava (rad vajara Zala

Derda). Od milošte zvana je „Kraljica Sisi".

Most Slobode (Szabadsdg hid)

Most je posle Drugog svetskog rata prvi bio obnovljen. Građen je između 1894. i 1896. godine, po projektu Feketehazi Janoša i MAVAG industrijskog koncerna. Dugačak je 331, a širok 20 metara. Osim automobila i autobusa preko njega ide i tramvaj, koji povezuje Budim i Peštu. Ovaj most se prvobitno zvao Ferenc Jožef hid. Nosi takozvanu „crnu traku“ zbog najvećeg broja samoubistava (ili pokušaja) sa njega.

Most Petefi (Petofl hid)

I ovaj most, kao i svi ostali mostovi Budimpešte, tokom Drugog svetskog rata bio je porušen. Prvobitni most, tzv. Barošteri građen je izmedu 1933. i 1937. godine. Obnovljen je između 1950. i 1952. godine, kada je dobio sadašnje ime. Osamdesetih godina je modernizovan.

U podnožju mosta nalazi se spomenik Boraroš Janoša, zaslužnog građanina s početka Ш veka, koji je kao gradonačelnik dao značajan doprinos razvoju grada.

Lađmanjoš most (Ldgymdnyos hid)

Građen je između 1873. i 1877. godine kao železnički most. Nosio je naziv Južni vezujući most. Zbog velike frekvencije drumskog saobraćaja, kao i pojačanog železničkog saobraćaja, 1990. godine počela je rekonstrukcija mosta. Danas služi železničkom i drumskom saobraćaju.

18

Pogled sa Budima na Eržebet-most

Ujpešti željeznički most (Ujpesti vasuti hid)

Nalazi se na severnom delu Budimpešte. Graden je 1893-1896. godine, a obnovljen je 1952-1955. Dug je 898 metara. Gradnja je poverena italijanskim izvođačima.

Između današnjih mostova, Lančanog i Margitinog, od 1946. do I960. godine, postojao je još jedan most koji se zvao Košut Lajoš most. Ovaj most je podignut odmah posle Drugog svetskog rata, „udarničkim radom”. Prvi je bio stavljen u funkciju dok su ostali mostovi još bill porušeni. Međutim, posle svega četrnaest godina most je dotrajao i morao je biti porušen. Više nije obnavljan.

Ostrvo Margit (Margitsziget)

Budimpešta ima više ostrva na Dunavu. Međutim, Margit ostrvo je najlepše, najuredenije i najposećenije. Tokom cele godine ima svoje posetioce.

Margit ostrvo je nastalo u prošlom veku, od tri ostrva. To su bila: Severno ostrvo, ostrvo Margit i Južno ostrvo zvano „festosziget" ili Slikovito ostrvo.

Današnje urbanizovano Margit ostrvo prostire se u dužini od 2,5 kilometra. Širina dostiže i 500 metara. Sa svojih 160 katastarskih jutara uređeno je kao sportsko-rekreaciono i kulturno stecište omladine i građana prestonice, kao i domaćih i stranih turista.

Ostrvo je dobilo ime Margit u XIV veku po imenu kćerke kralja Bele IV. Medutim, i pre i posle ostrvo je nosilo naziv „Velika gospojina” (Nagy boldogaszony sziget), „Zečje ostrvo” (Nyulak szigete) i Nador ili Palatinuš. Istorija ostrva potiče od Rimljana, kada je imalo vojno strateški značaj. Za vreme dinastije Arpadhazi ostrvo je bilo dostupno samo videnijim građanima tog vremena, pa je i dobilo ime „urak szigete”, što bi znafilo „ostrvo gospode”. U srednjem veku razni redovnici su tu gradili svoje crkve i manastire. Sredinom XIII veka kralj Bela IV podiže dominikanski (ženski) manastir, u koji predaje svoju devetogodišnju kćerku Margitu. Na kraju XIII veka franjevci podižu crkvu i manastir. Ostaci ovih crkava i manastira

otkriveni su početkom ovog veka. Danas predstavljaju kulturno-istorijsku baštinu. Za vreme 150-godišnjeg turskog prisustva ostrvo nije naseljavano. Bilo je zapušteno, predato zubu vremena. Danas na ostrvu nema saobraćaja. Pristup je samo do hotela sa severne i južne strane ostrva.

Centenarium

Metalna skulptura, posvećena stogodišnjici ujedinjenja tri grada -Budima, Pešte i O Budima (starog Budima). Ovo zanimljivo umetničko delo rad je Kiš Ištvana. Sačinjeno je od metalnih spiralnih ploča koje se uzdižu kao bršljan. Veliki broj metalnih predmeta krase ovaj obelisk. Na njemu se mogu videti vatrogasne kacige, stare table tramvajskih stanica, topovska đulad, razni zupčanici, alati i alatke i drugo.

Dominikanska crkva i ženski manastir (ostaci )

Potiče iz XIII veka. Posle katastrofalne poplave Budimpešte 1838. prilikom nasipanja, učvršćivanja i čišćenja obale ostrva, otkriveni su ostaci manastira i crkve, u kojoj je kaluđerica bila i kći kralja Bele IV. Prilikom turskog osvajanja Budima 1541. godine posmrtni ostaci Margite preneti su u Požonj, gde se u jednoj maloj kapeli i danas nalaze. Na prostoru gde se nekad nalazio manastir i crkva iz XIII veka, danas se nalazi „Aleja umetnika". Sa obe strane aleje nalaze se poprsja slavnih mađarskih umetnika: pisaca, muzikologa, slikara, vajara i drugih, čiji se broj iz godine u godinu povećava.

19

Park na ostrvu Margit

Premontrejska crkva (Szent Mihdly templom)

Na osnovu pisanih tragova gradena je u XII veku, sa kapelom za koju se prvobitno pretpostavlja da je iz Ш veka. Prema projektu Luks Kalmana crkva je 1930. godine restaurisana, tako da je verodostojnost skoro u potpunosti postignuta. U crkvenom tornju nalaze se zvona iz XV veka, najstarija sačuvana u Mađarskoj. Stručnjaci tvrde da je ova crkva pravi biser srednjovekovne arhitekture.

Franjevačka crkva (ostaci)

Tu se mogu videti dobro očuvani ostaci crkve iz XIII i XIV veka: Crkveni toranj i zavojite stepenice. Crkvena lađa je bila jednodelna, sa produženim svetim mestom. Neposrednu okolinu ovog istorijskog

spomenika danas ukrašava veliki Park ruža.

Stenovita bašta (Sziklakert)

Na otvorenom prostoru nalazi se veštački ostvaren ambijent koji člne stene, potoci, vodopad i jezero. Tu je i Botanička bašta, koja raznolikim biljnim svetom pruža egzotični štimung. Nazivi pojedinih biljaka na mađarskom i latinskom jeziku stvaraju utisak muzeja na otvorenom prostoru.

Muzički bunar Bodor Petera (kopija)

Hiljaduruki majstor iz Marošvašarhelja, još 1820. godine, na trgu istoimenog grada, postavio je do tada jedinstveni „muzički bunar“, koji je muzikom uveseljavao znatiželjnike, a radio je isključivo na vodeni pogon. Ovaj original je porušen 1911. godine i prenet na Margit ostrvo, gde je i danas u funkciji.

Letnja pozornica (Szabadteri szinhdz)

U letnjim mesecima je uvek dobro posećena pozorišna kuća na ostrvu. U okruženju prelepih aleja, parkova, istorijskih spomenika i sportsko-rekreativnih terena, ova kulturna duhovna kuća oplemenjuje već godinama svoje goste.

Palatinus kupalište (Palatinus-strand)

Ovo je najveće otvoreno termalno kupalište Budimpešte. Pruža raznovrsne medicinske usluge, radi samo tokom leta, u više otvorenih bazena. Po projektu Janaki Ištvana, sagrađeno je 1930. Tretira se kao umetnički spomenik.

Vodeni toranj (Viztorony)

Na svoj način simboliše prostor Margit-ostrva. Graden je 1911. po projektu Zielinski Silarda. U njegovoj blizini se nalazi spomenik velikanu mađarske književnosti Aranj Janošu, koji je opisao Margit ostrvo.

Nacionalno sportsko kupalište (Nemzeti sportuszoda -Margitsziget)

20

Premontreji crkva

Vodeni toranj zimi

Sa otvorenim i zatvorenim je bazenima, na kojima se održavaju značajna međunarodna takmičenja u sportovima na vodi. Umetnički je spomenik. Građeno 1930. godine, po projektu Hajoš Alfreda.

Termalno lečilište (Termal Gyogyszdlo)

Po projektu čuvenog arhitekte Ibl Mikloša, gradeno 1869. godine. Obnovljeno je posle Drugog svetskog rata, 1979. g. Danas je moderno lečilište, sa izvornom termalnom vodom od 37 stepeni celzijusa.

Ramada Grand hotel (Ramada, volt Margitzsigeti, Nagyszdlld)

To je moderan hotel, građen 1985. godine u neposrednoj blizini Termalnog lečilišta na ostrvu.

Budimska tvrđava (A budai Vdrhegy)

Tvrđava (Vdr)

Budimsko brdo dugačko je 1,5 kilometar i široko 400 metara. Nalazi se na 168 metara nadmorske visine, a od Dunava udaljeno je 60 metara. Zbog svog prirodnog strateškog položaja prostor je od davnina manje ili vise nastanjen. Međutim, brojnije se naseljava tek u srednjem veku. Istorijski podaci kazuju da je posle tatarske najezde 1241. godine mađarski kralj Bela IV kraljevo sedište iz Estergoma (Esztergom) preneo u Budim (Budai varhegy). Tu je počeo da gradi kraljev dvor - Budai varpalotat. Od tada pa sve do početka ovog veka trajala je izgradnja i rekonstrukrija. Na Budimskom utvrdenju, severnije od kraljevog dvora,

velikodostojnici tog vremena i građanstvo nalaze zaštitu i grade kuće za trajnije stanovanje. Nakon izumiranja dinastije Arpadhazi (Arpadhazy), godine 1301. iz borbi za presto izlazi Anju Karolj Robert. On premešta mesto stanovanja - kraljev dvor u Višegrad (Višegrad, na okuci Dunava, severno od Budima). Za vreme Nađ Lajoša, sina Rober Karolja, ranija Budimska kraljeva palata postaje neka vrsta letnjikova. I tek za vreme vladavine kralja Žigmonda - Sigismunda (Zsigmond), od 1387. do 1437. godine kraljeva, pa i sama tvrđava, bivaju obnovljeni, prošireni i dogradeni. Budimska tvrđava postaje ponovno prebivalište kralja i državna rezidencija. Za vreme vladavine kralja Matije Hunjadija (Hunyady Matyas), sina Sibinjanin Janka, od 1458. do 1490. godine, kraljeva palata se bitno ne proširuje, već se znatno ulepšava i ureduje eksterijer i enterijer u renesansnom stilu. Veliki uticaj imala je druga žena kralja Matije, Italijanka Beatricija. Za vrlo kratko vreme budimska palata kraljeva postala je poznata širom Evrope i, u to vreme, najposećeniji grad-tvrđava i dvor.

Hunjadi Korvin Matija u narodu je bio poznat kao darežljiv i pravedan kralj. Povodom njegove smrti, mahom niži stalež i seljaci, iskazali su svoju žalost izrekom „meghalt Matyas - meghalt az igazsag!2 („umro Matija - umrla istina”).

Legenda kaže da se kralj Matija, da bi se uverio u istinitost price običnih ljudi da se vlastela i viši stalež grabo i neljudski odnosi prema kmetovima i gradanstvu, odluči da inkognito, preobučen u

seljaka, poseti jednu kafanu u Budimu.Ušao je u kafanu i seo za jedan od praznih stolova. Vlasnik i konobari

nisu hteli ni da mu priđu. Poslali su šegrta da upita gosta šta želi. Matija je poručio čašu vina, izvadivši iz džepa zlatnik. Šegrt ode do vlasnika

21

Dvorište Kraljevske palate

Bunar kralja Matije

kafane i saopšti šta „seljak“ želi. Vlasnik kafane ljutito naredi šegrtu da kaže seljaku da za njega nema vina i da napusti kafanu. Mladi šegrt, sav potišten, ode do gosta i saopšti mu šta je gazda rekao. Matija ustade od stola i uz grohotan smeh konobara i vlasnika napusti kafanu. Posle izvesnog vremena kralj Matija se vratio u istu kafanu, ali sada u odeći kralja i uz svitu pratioca. Vlasnik i konobari, klanjajući se do zemlje, pozdravljali su kralja. Nisu prepoznali u kralju gosta koga su pre izvesnog vremena isterali iz kafane. Sav drhćući, ponizno upita vlasnik kafane kralja čime mogu da ga posluže. Kralj Matija zatraži da mu donesu jednu kacu. Konobari i ostalo osoblje brže-bolje požure da ispune volju kraljevu. Doneli su kacu i stavili je pred kralja. Matija tada zatraži da kacu napune vinom. Iznenadeni vlasnik, konobari i ostalo osoblje brže-bolje donesoše vino i napuniše kacu. Kralj se za sve vreme slatko u sebi smejao. Kada je sve bilo spremno po kraljevoj želji, Matija ustade i na zaprepašćenje svih prisutnih poče da skida svoje kraljevsko odelo. Jedan po jedan komad bacao je u kacu sa vinom. Posle nekoliko skinutih svojih skuta (odeće) glasno prokomentarisa „Evo ti, odećo, ti pij vino, ti si za ovu kafanu kralj, a ne ja!”

Posle smrti kralja Matije Korvina Hunjadija, prestaje sjaj dvora, kraljeve palate, a ubrzo i same Budimske tvrdave. Tursko osvajanje Budima, na prevaru 29. avgusta 1541. godine, od strane Sultana Sulejmana II (sin Selima Prvog), otpočinje 150-godišnji „Budimski pašaluk“. Budimsku tvrdavu Turci su nazivali „Kizil Elmu" (što bi u prevodu značilo „Zlatna jabuka"). Turci nisu rušili postojeću Palatu kraljeva, niti su je koristili. Prepuštena je zubu vremena. Turci su proširivali i jačali utvrdenje. Prekrasna gotsko-renesansna Palata jedno vreme služila je kao barutana. Najveća oštećenja Kraljev dvor je pretrpeo prilikom pokušaja osvajanja Habzburgovaca, Vojne opsade Budima 1542,1592, 1620. i 1648. bile su bezuspešne. Godine 1686. (od 20. januara do 2. septembra) trajale su takoreći svakodnevne bitke za oslobođenje Budima. Ujedinjena krstaška vojska pod vođstvom Jana Savojskog oslobađa konačno Budim. Poslednji turski paša Abdurahman, braneći svoj pašaluk, gine 2. septembra 1686. godine. Danas se na istom

mestu, u bašti Anjou, iza vojno-istorijskog muzeja, može videti poprsje hrabrog paše.Kada je Budimska tvrdava oslobođena, u njoj je bilo svega 6l6 stanovnika (u odnosu na 8000

pre turskog osvajanja).Godine 1703. Budim ponovno postaje „slobodan kraljevski grad", i od tada počinje njegov

lagani razvoj. U njemu su živeli mahom državni službenici, iako su najvažnije državne službe prenete u Požonj, gde je zasedao i Parlament. Habzburški kraljevi su živeli u Beču. I dok je u srednjem veku Budim imao primat, krajem XVIII veka Pešta je po broju stanovnika nadmašila Budim. U prvoj polovini Ш veka nekadašnja prestonica postaje beznačajna tiha varošica, I za vreme revolucije 1848, godine Budim je bio pasivan. Razvoj i ponovni procvat doživljava 1873. godine, kada su se tri grada Budim, O Budim i Pešta ujedinili. Počele su da se grade nove državne institucije. Kraljeva palata se proširuje, crkva Matije se iz temelja renovira, gradi se Ribarski bastion (Halaszbastya).

Početkom XX veka Budimsko utvrdenje dobija svoje novo, današnje lice. Međutim, za vreme Drugog svetskog rata biva znatno oštećeno. Nijedna zgrada Budimskog utvrđenja nije ostala poštedena. Veliki broj je onesposobljen za stanovanje. Kraljeva palata takođe je bila oštećena, skoro cela je izgorela, ostali su samo nagoreli zidovi. Kada se 13. febraara 1945. predala poslednja nemačka jedinica u kraljevoj palati ostalo je samo zgarište.

Obnova Budimske tvrđave i kraljeve palate traje i danas. Rekonstruisano je čitavo utvrđenje. Tvrđava danas pruža posetiocu sliku nekadašnjih kapija, kula, rundela i prostora. Kao nekada, i danas se tako zovu: Erdeljski bastion (Erdelyi bastya), Ribarski bastion (Halaszbastya), Nova kapija Sveta (Uj Vilag kapu), Južna velika rundela sa kapijom i tornjem (Deli nagy rondella a kapu toronnyal), Kapija Ferdinand (Ferdinand kapu), Toranj buzdovan (Buzoganytorony), Toranj Karakaš paše (Karakas pasa tornya), Rundela Kasim paše, ova rundela jos ima i ime „Fehervari" (Kaszim pasa rondella), zatim Kapija Fehervar (Fehervari kapu), Kula kisela supa (Savanyuleves-bastya),

22

Princ Jan Savojski

Kula Veli-bega (Veli beg-bastya), ron-dela Estergom (Esztergomi rondella), Kula Anjou (Anjou-bastya) i Bečka kapija (Becsy kapu).

Kraljeva palata (Kirdly palota)

Obuhvata prostor južnog dela Budimske tvrđave.

Mađarska nacionalna galerija (Magyar Nemzeti Galeria) u središnjem delu Palate (Sja prednja strana ima pogled na Dunav), smeštena je ispod same kupole dvorca.

Tu se mogu videti srednjovekovne kamene skulpture, drvene gotske figure iz XIV i XV veka, barokna umetnost i kasna renesansa od 1550. do 1800. godine, slike (najpoznatija dela slikara XIX veka, kao što su Mihalj MunkaQ, Laslo Pal, Pal Sinjei-Marše i drugi), skulpture mađarskih vajara iz Ш i XX veka, izmedu ostalih Štrobl Alajoš, Zala Đerd, Ferenci Ištvan, Kišfaludi

S. Žigmond.Poseban doživljaj predstavlja pogled na Budimpeštu sa terase koja se nalazi na samom vrhu

kupole.

Istorijski muzej Budimpešte (Budapesti Tortenelmi Muzeom)

Muzej prikazuje istorijat tri, ranije odvojena grada (Budima, 6 Budima i Pešte) od dolaska Madara 896. na ove prostore do današnjih dana.

Muzej Budimskog utvrdenja (A Var Muzeom), u eksterijeru obuhva-ta takozvanu Veliku kulu (Nagy rondella), koja se nalazi na najjužnijem delu tvrđave, Kapiju Ferdinand (Ferdinand-kapu), Toranj - buzdovan (Buzogany torony), prostor zvani Nova svetska bašta (Ujvilag-kert) i dvorišni prolaz (Gyilokjaro udvarra). Unutrašnjost zgrade - Muzeja tvrđave obuhvata prostoriju renesanse (reneszansz terem), gotsku veliku pro-storiju (gotikus nagyterem), gornji kraljevski podram (felso kiralypince), kapelu (alkapolna), donji kraljev podrum (also kiralypince), toranj barutanu (loportorony) i drugo, Sve ove prostorije sadrže bogatu umetničko-istorijsku zbirku svog vremena.

Muzej umetničkog stvaralaštva (novijegje datuma)

Muzej prezentira umetničko stvaralaštvo Mađarske kroz istoriju, sa posebnim osvrtom na mlade stvaraoce dvadesetog veka.

Državna biblioteka Sečenji (Orszdgos Szechenyi Konyvtdr)

Biblioteka je dobila svoj prostor u zapadnom krilu kraljeve palate. Još 1802. godine grof Sečenji Ferenc zemlji je poklonio zbirku od 16.000 knjiga. Danas raspolaže sa preko pet miliona knjiga. U ovoj biblioteci nalaze se sve knjige objavljene u Madarskoj, sva štampana izdanja, karte, plakati i drugo. Zbirku biblioteka proširuje i onim svetskim izda-njima koja govore ili tretiraju nacionalnu i kulturnu istoriju Madarske. U delu biblioteke čuvaju se rukopisna dokumenta i knjige, još iz vremena Anjou, pa i prva pisana dokumenta nepoznatog sveštenika pri dinastiji Arpadhazi. Zatim, kodeks kralja Matije (Hunyadi) i drugi eksponati.

23

Kraljevoj palati i današnjim muzejima omogućen je pristup sa više strana. Najatraktivniji je put od trga Adama Klarka, ispred tunela i Lančanog mosta, žičarom. Zatim sa trga (Diszter) pored Pozorišta tvrdave (Varszinhaz), preko trga Sentderd (Szentgyorgy ter), kao i sa zapadne strane, liftom do biblioteke Sečenji.

Okruženje Palate tvrđave, ili Kraljeve palate, krase mnogobrojni spomenici, aleje i cvetne bašte, kao i stepeništa. Izmedu ostalog tu je Bunar kralja Matije (Matyas kutja), poznat i kao „lovački bunar kralja", rad Alajoša Hausmana iz 1904. godine, dok su bronzane figure rad Alajoša Štrobla. Na vrhu stenovitog monumenta

predstavljen je kralj Matija. Sa desne strane bunara vidi se lik Ilonke Sep (Szep Ilonka), a sa leve strane je prikazan Galeoto, italijanski humanista koji je boravio kao savetodavac na dvoru kralja Matije i napisao knjigu o izrekama kralja. U sredini Palate nalazi se spomenik čuvenom vojskovodi i oslobodiocu Budima Janu Savojskom (Savoyai Јепб). Prikazan je na bronzanom konju (rad Jožefa Rona). U podnožju spomenika vidi se reljef bitke kod Sente iz 1697. Ceo kompleks spomenika postavljen je 1900. godine. Sa južne strane Palate može se stepenicama stići do Trga jelena (Szarvas ter), odnosno restorana Zlatni jelen (Aranyszarvas).

Crkva kralja Matije (Matyas kirdly templom)

Istorija ove crkve vezuje se za istoriju Budimske tvrđave. Crkveni naziv je dobila prema Velikoj gospojini (Nagyboldogasszony Budavari Fosemplom). Crkva je u narodu dobila ime Grkva Matije (Matyas templom) po kralju Matiji Korvinu Hunjadiju (živeo od 1443. do 1490. godine, a vladao od 1458. do 1490). U svojoj petnaestoj godini postao je mađarski kralj. Bio je drugi sin

Janoša Hunjadija (u srpskom narodu poznat pod imenom Sibinjanin Janko) i majke Eržebet Silađi. Matija Hunjadi je rođen u selu Oluš kraj Kikinde. Posed oca Janoša Hunjadija zvao se Hološ (od reči hollo, što znači vrana, a na latinskom corvin). Rodno selo budućeg kralja nalazilo se blizu jezera sa puno vrana, pa otuda i nadimak vrana-hollo-corvin. Selo je kasnije od srpskog življa dobilo naziv Oluš (više ne postoji).

Legenda kaže da je Matija Hunjadi igrajući se kao dečak pored jezera, primetio kako jedna vrana u svom kljunu nosi zlatan prsten. Dozivao ju je, imitirajući glas vrane. Posle izvesnog vremena ova crna ptica doletela je Matiji na rame i ostavila zlatan prsten. To je bio znak da je Mađarska dobila novog kralja Matiju Korvina Hunjadija.

Crkva čuva istoriju mađarskih kraljeva. Tačan datum početka izgradnje ne postoji, ali prema najstarijim, sačuvanim pisanim podacima spominje se godina 1247, kada se zvala Marijina crkva (Marija templom). Pripadala je Biskupiji Vesprem (Veszprem). Međutim, u pisanim tragovima kralja Bele IV iz 1255. godine spominje se postojanje crkve i završetak gradnje 1269. godine. Tako se vreme gradnje ove crkve može sa sigurnošću locirati u XIII vek, odnosno vreme izmedu 50-ih i 60-ih godina. U srednjem veku crkva je imala i značajne političko-državničke prerogative. Tako je po želji pape Benedeka (ranije Mikloš frater) za ma-darskog kralja trebao biti postavljen 1302. godine češki kralj Vencel. Madarsko gradanstvo i celokupno crkveno veledostojanstvo suprotstavi-lo se tome. U crkvi Velika gospojina (Matijinoj po kasnijem nazivu) priredili su demonstracije paleći na hiljade sveća, proklinjući papu javnom molitvom i bogosluženjem. Godine 1309. papa Benedek biva smenjen. Kralj Vencel nije postao mađarski kralj, a u istoj crkvi, iste godine, prvi put je krunisan mađarski kralj Robert Karolj iz dinastije Anjou. Ostali mađarski kraljevi bili su krunisani u Sekešfehervaru. Uvek je za tu priliku glavno bogosluženje održavano u ovoj crkvi. Tada su se uz verski ceremonijal kraljevi predstavljali narodu u crkvi i u mimohodu oko crkve. Međutim, većina kraljeva Madarske su se ženili u ovoj crkvi. Izmedu ostalih i Matija Korvin Hunjadi, koji se dva puta ženio. Poslednji mađarski kralj i

24

Pogled na Kraljevsku palatu sa citadele

Kapela Kraljevske palate

ugarski car Ferenc Jožef I bio je drugi kralj koji je u Matijinoj crkvi krunisan. Crkvene zastave iz tog vremena sačuvane su i nalaze se u crkvenom muzeju.

Veliki toranj od kamene čipke uzdiže se do 80 metara visine. Sagrađen je za vreme kralja Matije. U unutrašnjosti crkve na zidu tornja može se videti kra-ljevski grb - Korvin (u liku vrane koja u kljunu drži zlatan prsten). Drugi toranj, nešto manjih dimenzija, od 36 metara nosi ime kralja Bele IV, utemeljivača crkve. Crkva je kroz vekove bila izložena požaru i rušenju, ali uvek je obnavljana a gabariti su sačuvani još iz vremena vladavine kralja Žigmonda.

Kada je 2. septembra 1541. godine Sultan Sulejman II osvojio Budim crkvu je posle tri dana preuredio u džamiju i nazvao je Eski ili Bujuk džamija. Tu je održao propoved u slavu pobede i dao džamiji novo ime Velika ili „0“ džamija. Preuređenje crkve u muslimansko svetilište izvedeno je takoreći bez oštećenja. Umesto krsta na crkvenom tornju postavljen je polumesec. Unutrašnji zidovi crkve su bili prekriveni ogromnim ćilimom i tepisima. Hrišćanska obeležja su skinuta, a sveto mesto preuređeno. Kandelabri i lusteri velike vrednosti, ukrašeni dragim kamenjem, skinuti su i preneti u Konstantinopolj, u Aja Sofiju, gde se i danas nalaze. Kada je 1686. godine hrišćanska vojska oslobodila Budim, crkva Matija predata je franjevcima koji su je preuredili. Umesto gotskog stila korišćen je

barokni. Godine 1723. crkva je ponovo bila zahvaćena požarom, Polovinom XVIII veka grom je uništio glavni oltar koji je podignut oko 1690, godine. Temeljnu rekonstrukciju Matijina crkva je doživela izmedu 1873. i 1896. godine, pod rukovodstvom čuvenog madarskog arhitekte Frideša Šuleka. Iz srednjeg veka ostali su delovi glavnih zidova na zapadnoj strani crkve, zatim delovi crk-vene lade, kao i tzv. Marijina Kapija (glavna ulazna vrata). Tornjevi crkve, Matijin i Bele, bili su takode vise puta re-novirani. Unutrašnjost crkve restaurirana je vise puta. Zidovi su bojeni italijanskom glinicom poznatih majstora venecijanske škole. Stakleni mozaici na prozorima crkve predstavljaju istorijske i crkvene ličnosti, kao što su dinastije Arpadhazi, Svete Marije, Sv. Margarite, Sent Eržebet i drugih. Crkvene kapelice na levoj i desnoj strani uveličavaju impozantni glavni oltar - sveto mesto. U podnožju tzv. Bela toronj nalazi se krstionica u neoromanskom stilu. U sredini, na levoj strani crkvene lade, nalazi se sarkofag manje poznatog kralja Bele III i njegove žene Catilon Ane. Neposredno pored nalazi se kapela Sv. Imrea u neogotskom stilu. Ispovedaonice i klupe rađene su u stilu koji je dominirao krajem prošlog veka. Na desnoj strani crkvene lade, bliže glavnom oltaru, stepenice vode u kriptu. prostor koji je ureden kao crkveni muzej. Tu se nalaze, osim crkvenih zastava i odeće, i dragi start crkveni predmeti. Tu je i kopija mađarske krune, jabuka i žezlo. Krov je novijeg datuma, raden je i preureden u secesionističkom stilu. Vredne pažnje su crkvene orgulje. Ogromni muzički orman je rad Friđeša Šuleka. Na njegovoj sredini je anđeo u liku Ferenca Lista. Godine 1892. izvršena je reparacija celog mehanizma u fabrici Reiger-Klos u Krnovu (Čehoslovačka), odakle i potiče. Orgulje danas imaju 86 registara, 7000 pištaljki i pet manuelnih stolova. U Matijinoj crkvi na ovim orguljama održavaju se svake nedelje crkvena i druga muzička izvođenja, u kojima učestvuju i manji i veći horovi iz čitave Evrope.

Spomenik Svetog Trojstva (Szentharomsag szobor)

Spomenik se nalazi na istoimenom trgu, u neposrednoj blizini glavnog ulaza u crkvu Matije. Ova barokna skulptura, rad Filipa Unglajha i Antala Hirgera iz 1710-1713, posvećena je odbrani od kuge, koja je u srednjem veku harala na ovim prostorima. Spomenik je vise puta obnavljan a I960, u celosti je renoviran. U podnožju spomenika mogu se videti isklesani likovi šest svetaca. Pri samom dnu prikazan je Kralj David, kako se moli za prestanak pustošenja kuge, kao i očajan prizor bolesnika koji očekuju spas.

Spomenik Sv. Stefanu (Szent Istvdn szobor)

25

Timpanon na portalu crkve Kralja Matije

Ovaj spomenik posvećen je prvom kralju Mađarske, osnivaču države. Kralj Sv. Stefan prikazan je na bronzanom konju, kako u desnoj ruci drži simbol hrišćanstva - krst sa dva kraja. Iznad krunisane glave svetli pozlaćeni oreol. Rad je poznatog mađarskog vajara Alajoša Štrobla. Od istog umetnika su i četiri reljefa u belom mramoru, koji prikazuju detalje iz vremena vladavine Sv. Stefana. Sklop podnožja spomenika, figure lavova i noseći stubovi izradeni su u neorenesansnom stilu (od belog krečnog kamena, rad istaknutog madarskog arhitekte Frideša Suleka). Spomenik je otkriven 1906. godine.

Prvi kralj Mađarske roden je oko 970. godine u Estergomu. od oca Geze Arpadhazija (Arpad-hazy Geza) i majke Šarolte (Sarolta), kćerke erdeljskog vojvode Đule. Kada se rodio, pagansko ime mu je bilo Vajka (što je na turskom značilo heroj, junak). Kršten je 972. godine i dobio je ime Ištvan (u to vreme popularno germansko ime Stefan). Posle smrti oca

997. godine Ištvan postaje vladar, da bi 1. januara 1001. godine u Estergomu bio kranisan za Prvog kralja Mađarske. U Regensburgu se ženi sa Gizelom (nemačkog carskog porekla) 997. godine. Istovremeno vodi bespoštednu borbu sa mađarskim plemenima koja nisu htela da preuzmu hrišćanstvo, kao što su bili Đula, Ajtonj i drugi. Ipak, uz veliku pomoć apostola Gelerta, još za svog života stvorio je hrišćansku državu. Umro je 15. avgusta 1038. godine u Estergomu da bi potom bio sahranjen u Sekešfehervaru (Szekesfehervar). Za sveca je proglašen 20. avgusta 1083. godine. U crkvi, zvanoj Bazilika, u Budimpešti, danas se u jednom staklenom sarkofagu nalazi deo desne ruke sa šakom prvog kralja Mađarske, Sv. Stefana.

Vojnoistorijski muzej (Hadtorteneti Muzeom)

U produžetku Anjo bastiona, u bivšoj kasarni Nandor, u ulici Tot Arpada - korzo, broj 40, odnosno na Trgu Kapistran, nalazi se zgrada u klasicističkom stilu. To je Vojnoistorijski institut i Muzej.

U Vojnoistorijskom muzeju Mađarske mogu se videti sva oružja (kopija, štitovi, buzdovani, vatreno oružje) od dolaska prvih Arpadovih konjanika na ove prostore, kao i predmeti iz tog vremena, odeća, obuća, zastave. Prikazana su i istorijska razdoblja, praćena kartama, slikama i tekstom. Oko samog Muzeja, kao i u njegovom dvorištu, mogu se videti topovi, stara teška vojna oklopna vozila itd. Prikazane su vojnoistorijske zbirke madarskog feudalizma, monarhije, revolucije (1848), Prvog i Drugog svetskog rata i oslobodenja 1945. godine.

Iza Vojnoistorijskog muzeja nalazi se spomenik Abdurahman paši, poslednjem branitelju Budimskog utvrđenja, koji je na torn mestu poginuo 2. septembra 1686. godine.

Ribarski bastion - Halasbaštja (Haldszbdstya)

Na mestu srednjovekovnih zidina Tvrđave, izraedu 1899. i 1905. godine, u neoromanskom stilu, po projektu i zamisli Friđeša Šuleka, podignut je ovaj monument. Ceo kompleks sa sedam tornjeva (kula) podseća na sedam voda plemena koji su 896. godine na čelu sa Arpadom došli na ove prostore, kao i na branioce tvrđave, ribare, koji su živeli u podnožju utvrđenja. I naziv monumenta nosi njihovo ime. Glavno stepenište,

koje vodi iz pravca desne obale Dunava (tzv, Vizvaros) prema Matijinoj crkvi, obuhvata levu i desnu stranu prilaza Ribarskom bastionu. U podnožju, pre ulaza na glavno

26

Crkva sv. Matije i spomenik Sv. Trojstva

Ribarski bastion sa spomekom sv. Stefanu

Ribarski bastion noću

stepenište, nalazi se spomenik Janoša Hunjadija (Sibinjanin Janka, legendarnog junaka u borbi protiv Turaka). Celovito ovo zdanje građeno je od belog krečnog kamena koje potiče sa ostrva Brača. Svakako, za turiste, koji posećuju Budimsku tvrđavu, najlepši utisak ostavlja pogled sa Ribarskog bastiona na Dunav i „ravnicu“, metropolu Mađarske, Peštu (Parlament, Baziliku, ostrvo Margit, moderne hotele i mostove Dunava). Druga od nezaboravnih slika je i odsjaj ribarskih kula na prozore hotela Hilton. Mišljenja su podeljena, da li je trebalo baš tu sagraditi moderan hotel. I turisti, posetioci Budimske tvrđave, imaju oprečna mišljenja.

Spomenik papi Inokentiju XI (XI. Ince papa emleknuve)

Posvećen je papi koji je imao velike zasluge za formiranje krstaške vojske i oslobađanje Budima od Turaka. Povodom 250. godišnjice oslobadanja Budima, 1935. g, ovaj spomenik je otkriven (rad Jožefa Damkoa). U podnožju spomenika reljefno su prikazane scene bitaka za oslobođenje Budimske tvrđave. Na zadnjem delu su odslikane ličnosti koje su doprinele velikoj borbi protiv Turaka u oslobađanju tvrdave, kao što su papa Inokentije, madarski kralj Lipot I, Jan Savojski i venecijanski Dužd.

Hotel Hilton (Hilton Szdllo)

Sagrađen 1976. godine, prema projektu arhitekte Bele Pintera (Pinter Bela). U srednjem veku na ovom prostoru stajala je dominikanska crkva i manastir. Pretpostavlja se, na osnovu iskopina, da su bili sagradeni u 13. veku. Kada se gradio hotel, otkrivene su iskopine gotskog stila koje se danas nalaze u unutrašnjosti hotela, u foajeima i dragim prostorima. Sa prednje, ulazne strane hotela fasada je u takozvanom „cof” stilu iz 1770-ih godina, kada je jezuitski manastir i građen. Sa Hes Andraš trga jasno se mogu videti ostaci crkvenog tornja Mikloš. Danas moderan hotel čini organsko jedinstvo sa opatijom iz XlII veka i isusovačkim manastirom iz XVII veka.

Bečka kapija (A Becsi-kapu)

Idući severozapadno od crkve kralja Matije stiže se do tzv. Bečke kapije. Današnju formu dobila je 1936. godine, takode povodom 250. godišnjice oslobadanja Budimske tvrđave od Turaka. Srednjovekovna kapija je proširena 1726. godine. Na zidu Bečke kapije koja je i dobila naziv po tome što su kraljevi i velikaši, dolazeći na tvrđavu i kraljevu palatu tuda prolazili, sa severa iz pravca Višegrada, danas se nalazi tabla sa uklesanim podatkom iz 1686. kada je tvrđava oslobođena od Turaka. Tu je i spomenik anđela sa dvostrukim krstom, rad Bele Ohmana.

Toranj Marije Magdolne (Maria Magdolna-torony)

U neposrednoj blizini trga Kapistran - ime je dobio po svešteniku (Kapisztran Janos), koji je zajedno sa Janošem Hunjadijem branio Nandorfehervar, odnosno Beograd, od Turaka - nalazi se crkva franjevaca, građena polovinom XIII veka. Ova crkva je u srednjem veku bila namenjena mađarskom stanovništvu, dok je Matijina crkva bila za nemačko stanovništvo Budimskog utvrđenja. Za vreme turskog Budimskog pašaluka jedino je ova crkva bila pošteđena i nedirnuta za hrišćanski svet. Za vreme oslobađanja od Turaka 1686. godine bila je znatno oštećena, te obnovljena u baroknom stilu.

U osamnaestom veku crkva biva ponovo rekonstruisana, sa gotskom kapijom i unutrašnjim prostorom ispod samog tornja. Istovremeno i sam toranj biva prekriven baroknom kacigom, što se i danas može videti. Rekonstrukciju je vodio Jožef Čemegi.

27

Hotel Hilton na Budimskoj tvrđavi

Kuća despota Stefana Lazarevića (Orszaghaz utca 9.)

Istorijski je spomenik kuća despota Stefana Lazarevića, srpskog vladara (1411-1413), koju je dobio na poklon od mađarskog kralja Žigmonda. Na zgradi (gotskog stila) nalazi se bronzana tabla u reljefu, rad beogradskog vajara Nebojše Mitrića. Ovaj kulturno-istorijski spomenik nalazi se u ulici Orsaghaz (Orszaghaz) 9.

Srednjovekovna budimska Gradska kuća (A volt budai Vdroshdza)

Na samom trgu Sentharomšag (Szentharomsag no. 2), na uglu nalazi se jednospratna barokna zgrada, nekadašnja Gradska kuća, koju je od 1702. do 1714. gradio carski graditelj, italijanskog porekla, Venerio Ceresola. Na istom mestu u srednjem veku takođe je bila Gradska kuća Budima i Budimskog utvrđenja.

Poslastičarnica Rusvurm (Ruszwurm cukrdszda)

Nalazi se u srednjovekovnoj, a od 1б98. godine baroknoj stambenoj zgradi, u čijem prizemlju patiniranih prostorija sa klasicističkim unutrašnjim uređenjem i danas radi poslastičarnica Rusvurm. U njenim vitrinama mogu se videti uspomene na stare majstore poslastičare. Na osnovu istorijskih podataka još u XV veku u ovoj poslastičarnici izradivali su se licitarski proizvodi.

Muzej apoteka (Patika-muzeum)

U nekadašnjoj apoteci Zlatni orao (Arany Sas), u ulici Tarnok 18, nalazi se apoteka muzej. U srednjovekovnoj kući od polovine osmog veka radila je apoteka. Originalno unutrašnje uređenje prostora više ne postoji, ali slike na zidu, kao i neki ostaci zidova

upućuju na verodostojnost namene. Nameštaj i apotekarske posude imaju čak i umetničku vrednost. Mala, ali veoma interesantna zbirka veliki je doprinos istoriji apotekarstva. Muzej je otvoren 1974. godine.

Ulaz u tvrđavsku pećinu (A vdrbarlang lejdroja)

Jedinstveni je slučaj da se može sresti u centru glavnog grada pećina, sa ulazom iz stambene zgrade. Ova zaista izuzetna retkost, koja pruža mogućnost za šetnju hodnikom pećine u dužini od 1500 metara može se videti ako se poseti kuća br. 9 u ulici Uri na Budimskoj tvrdavi. U srednjem veku, uglavnom za vreme turskog Budimskog pašaluka, pećina je služila u vojne svrhe. Za vreme Drugog svetskog rata služila je građanstvu kao sklonište, a jedno vreme i kao vojna bolnica. U prvom velikom podrumskom prostoru danas se nalazi izložbeni muzejski prostor. Cela pećina je istražena i ima oko 10 kilometara podzemnih hodnika. Osim prostora u kome su se nalazili zatvori, mogu se videti i ostaci ljudskih skeleta. Budući da je dostupni i uređeni deo prostora elektrifikovan, poseta je moguća u redovnoj svakodnevnoj odeći. Početkom 80-ih godina, nekoliko prostorija je uređeno u istorijski panoptikum.

Pozorište Tvrđava (Vdrszinhdz)

28

Barokna zgrada poslastičarnice

U srednjem veku na mestu današnjeg Pozorišta bila je franjevačka crkva Sv. Janoš (Szent Janoš), koju je još Bela IV utemeljio 1269. g. Za vreme Budimskog pašaluka crkva je pretvorena u džamiju i zvala se Pasadzsami, dok je u neposrednoj blizini, takođe u franjevačkom manastiru, bila rezidencija paše. Posle 1б8б. oštećenu su crkvu dobili jezuiti. Godine 1736. crkva je ponovo osvešćena, da bi 1784. car Jozef II dekretom raspustio manastir i zgradu predao Farkašu Kempelenu, čuvenom i svetski poznatom majstoru i pronalazaču šahovskog automata i govorne mašine. Po njegovom projektu nekadašnja crkva je renovirana u pozorište i 1787. godine otvorena kao Pozorište Tvrđave. Tabla na zgradi današnjeg Pozorišta upućuje na

godinu 1790. (5. oktobar) kada je izvedena prva pozorišna predstava na mađarskom jeziku. Ova tabla takode označava vreme iz 1800. godine (7. maj), kada je u njoj prvi put svirao na klaviru Betoven (klavir se i danas, kao muzejska vrednost, čuva u jednoj od prostorija Muzeja). I pored značajnog oštećenja tokom Drugog svetskog rata, renovirana zgrada Pozorišta Tvrđave zadržala je Copfstil, sa korintskim ulazom i velikim rizalit ukrasom iznad kojeg je vencem oivičen grb Budimske tvrdave. Renovirano Pozorište Tvrđave otvoreno je 1978. godine.

Taban (A Taban)

Prostor Tabana obuhvata brdo Gelert, Sunčano brdo, (Nap-hegy) i Budimsku tvrdavu. Tuda je nekada prolazio Đavolji potok (ordog-arok patak). Ime je dobilo po izvomom turskom nazivu Debaghane, što bi u prevodu značilo - kožarska (suknena) radionica. Još u Rimsko doba, zbog svog povoljnog geografskog položaja, ovaj prostor je bio manje ili više uvek nastanjen. Istorija beleži i srpsko prisustvo na Tabanu. U XV veku sa porodicama su se naselili Srbi, tzv. „kraljevi šajkaši". Godine 1742. sagradili su prvu pravoslavnu crkvu. Tada se ovaj prostor zvao „Srpska varoš" (Rac varos). Međutim, najveće prisustvo Srba na ovom prostoru zabeleženo je 1690. godine, kada se ovde zaustavio veliki zbeg Velike seobe pod vodstvom Arsenija III Čarnojevića (računa se da je došlo oko 8.000 duša). U XVIII i Ш veku tu su živeli, osim Srba, Nemci i Mađari, uglavnom siromašno stanovništvo. Njihove male prizemne kuće, od drveta, uništio je požar velikih razmera 1810. godine. Kuće više nisu obnavljane. Godine 1930. preostali naseljeni prostor biva porušen i raseljen.

Današnji Taban je u zele-nilu i parkovima. Izgubio je svoju nekadašnju namenu i lepotu. Presecaju ga ulice i bulevari. Ostalo je nekoliko istorijskih i kulturnih zdanja koja podsećaju na prošla vremena. Na severnoj strani tabanskog prostora podignuto je veliko spomen-obeležje Mađarskoj seljačkoj buni iz 1514. godine, pod vodstvom Doža Derda (Dozsa Gyorgy). Monument je rad Ištvana Kiša, a otkriven je 1961. godine. U jugoističnom delu parka, u takozvanoj Esperanto bašti, može se videti spomen-česma sa tablom, koja obeležava Kongres esperantista iz 1965. godine.

Kupalište Rudaš (Rudas-furdo)

Izvorišta tople termalne vode, još u srednjem veku, ispod brda Gelert, korišćena su kao kupališta. Tako su Rac furdo i Rudas fiirdo za vreme turskog prisustva na prostorima Tabana uredeni kao kupališta. Budimski paša Mustafa Sokoli (Szokoli Musztafa), godine 1566, preuredio je Rudaš u osmougaono veliko kupalište. Spoljna kupola dobija karakterističan poluloptasti izgled sa ukrasima i polumesecom. Unutrašnjost kupališta i turski bazen je raritet istorijske baštine. Svojim položajem, ispod brda Gelert, u neposrednoj blizini Dunava, pored samog prilaza mostu Margit, danas je značajna turistička, ali i kulturna znamenitost Budimpešte.

29

Centralna arhiva

Kupalište Rudaš

Lekovito kupatilo Rac (Rdc gyogyfurdo)

Tabanski spomenik kulture je Rac gyogyfurdo (Rac - od srpske reči ,,ras" tj. „raska", ili narod iz države Raške: tako su zvali srpski živalj koji je posle Velike seobe nastanio prostore Tabana). U XV veku, za vreme turskog pašaluka, sagrađeno je kupalište. Kasnije je dograđivano i proširivano bazenima u unutrašnjem prostoru. Godine 1864. dobija današnji izgled. Za vreme Drugog svetskog rata znatno je oštećeno. Obnovljeno je 1965. godine. I danas ima funkciju.

Kuća jelen (Szarvas-hdz), danas restoran „Zlatni jelen" („Aranyszarvas")

Građena je početkom XVIII veka u copfstilu. Renovirana je i delom proširena. Služila je kao gostiona, pansion. Ovu jednospratnu građevinu iznad ulazne kapije (vrata) krasi reljefno prikazan jelen u trku ispred lovačkih pasa. Stari pokretni i nepokretni predmeti uspomene su na nekadašnji Taban.

U ovoj kući, za vreme boravka u Budimu. živeo je na pansionu i tu radio, velikan srpske pismenosti Vuk Karadzic. Preko puta (danas restorana „Aranyszarvas"), u parku, godine 1989, povodom tristogodišnjice Velike seobe, podignuto je poprsje Vuku Karadžiću (rad Nebojše Mitrića).

U neposrednoj blizini ovog spomen-poprsja, u parku, postojala stara pravoslavna crkva. Usled bombardovanja, pred sam kraj Drugog svetskog rata, do temelja je porušena i više nije obnavljana.

Brdo Gelert (Gellerthegy)

Prirodni ukras Budimpešte, posle Dunava, može se slobodno reći, jeste brdo Gelert. Ime je dobilo po apostolu, tj. čanadskom biskupu, zaslužnom za prevođenje mađarskih pagana u hrišćanstvo. Posle smrti, kao i prvi kralj Mađarske Sv. Ištvan, dobio je oreol sveca. Umro je po legendi tako što su ga pagani, koji nisu hteli da prihvate hrišćanstvo, radi osvete, dok se vozio kočijom po brdu, godine 1046, nasilno prevrnuli i gurnuli u Dunav. Kasnije, zahvalne generacije, brdu daju ime Gelert i podižu mu spomenik.

Spomenik Sv. Gelertu (Szent Gellert-emlekmu)

Spomenik je podignut 1904. godine, na mestu za koje se pretpostavlja da je bilo žrtva vandalizma, kada je ovaj biskup bačen u Dunav. Monument prikazuje apostola Gelerta kako u desnoj ruci drži krst, a pod njegovim nogama kleči jedan Mađar, koji je preuzeo hrišćanstvo. Spomenik je rad Đule Jankovića. Pozadinu, u polukružnim stubovima i osnovu radio je inženjer Franček Imre. Monument je posebno impresivan u večernjim satima kada je osvetljen, kao i veštački vodopad koji se oko spomenika sliva sa visine od 40 metara iznad Dunava.

Citadela (Citadella)

Na uzvišenju brda Gelert sagrađeno je, posle nacionalne mađarske revolucije 1848. godine, utvrđenje. Citadela je italijanska reč i znači tvrđava na uzvišenju. Rađena po projektu italijanskog vojnog arhitekte Emanuela Zita. Dugačka je 220, široka 45 do 60, a visoka 12 do 16 metara. Već u toku gradnje znalo se da ono nema

30

Restoran „Zlatni jelen“

Spomenik Svetom Gelertu

neku značajniju strategijsku funkciju, osim da zastrašujuće deluje na građanstvo, kako se ne bi podizalo na ustanak protiv Monarhije. Citadela je gradena između 1850. i 1854. godine. Već 1897. pod pritiskom javnog mnjenja, ne pripada vojnoj nadležnosti. Utvrđenje se prenosi Gradskoj upravi u nadležnost. Posle Drugog svetskog rata Citadela dobija turistički značaj. U prvom redu kao vidikovac, istorijski muzej i kao restoran-hotel. Danas ceo kompleks ima nekoliko sadržaja. Tu su meteorološka stanica, muzej i restoransko-zabavni prostor. Za vreme državnog praznika. 20. avgusta, sa Citadele se ispaljuje vatromet.

Ispod samog utvrđenja, na prilazu sa istočne strane, postoji jedna rundela, ne baš uređena, ali veoma atraktivna kao vidikovac. Pogled sa tog proplanka na Budimsku tvrđavu, Dunav i mostove, kao i panoramu Pešte, posebno u večernjim satima, pruža jedinstven i slikovit prizor. Za vreme dobre vidljivosti, Pešta se može videti i do 30 km istočno i severoistočno.

Spomenik oslobođenju (Felszabaduldsi emlekmu)

Na krajnjem jugoistočnom delu Citadele, godine 1947, podignut je 14 metara visok spomenik u liku žene koja obema aikama drži veliku palminu granu. To je umetnički rad Žigmonda Kišfaludija Štrobla. Kada je spomenik građen, bio je posvećen palim sovjetskim vojnicima za oslobođenje Budimpešte. Danas se zove Spomenik palim borcima za slobodu.

Oko čitavog utvrdenja - Citadele sagrađen je širok asfaltni put, kako za šetnju tako i za turistički auto-saobraćaj. Izvanredan pogled se pruža prema Dunavu, ostrvu Čepel i prema jugozapadnom delu Budimpešte. Može se videti i autoput koji vodi ka Beču, odnosno Balatonu. Ispod zapadnog dela Citadele prostire se brižljivo ureden park Jubileum, sa mnogo pešačkih staza i spomenika.

Hotel Gelert i kupalište (Gellert Szdllo es Gyogvfurdo)

Na ovom mestu, koristeći lekovitu termalnu vodu još u XIII veku, mađarski kralj Andraš II sagradio je bolnicu. U tursko doba, kupalište je bilo poznato pod imenom Acsik Ilidzse. O njegovom lekovitom svojstvu je pisao poznati putopisac tog vremena Evlija Čelebija. U XVIII veku sagrađeno je novo zdanje lekovitog kupališta pod nazivom Blatno kupalište (Sarfurdo). Današnji izgled kupatilo je dobilo izmedu 1912. i 1918. g. po projektima Armina Hegeduša, Artura Sebeštjena i Izidora Starka. Kupalište Gelert ima 13 izvora lekovite vode temperature od 27 do 48 °C.

Gradski deo Kristina (A Kriszinavdros)

31

Spomenik palim borcima za slobodu

Severozapadno od Tabana prostire se Kristina-varoš, prostor koji je do polovine XVIII veka bio namenjen zemljoradničkoj delatnosti. Sve do 1769. g. postojala je zabrana izgradnje stambenih objekata, zbog navodno strateškog vojnog značaja tvrdave Budima. Zabranu je uticajem kod svoje majke Marije Terezije sprovela kneginja Kristina (žena mađarskog namesnika kneza Alberta Tešcenija).

Na trgu Kristina nalazi se katolička crkva (Krisztinavarosi Plebamatemplom). Građena je u kasno-baroknom stilu godine 1795. po projektu Kristofa Hikiša. Godine 1880. fasada crkve je renovirana u eklektičkom stilu. Na ulaznom delu se nalaze spomenici manjih dimenzija - Sv. Ištvana i Sv. Lasla (rad Đule Sasa). U prvom foajeu crkve nalazi se mermerna ploča koja je posvećena ženidbi grofa Sečenjija.

Budimski tunel (A budai alagut)

Desno od trga Kristina, u pravcu tvrđave je tunel, graden od 1853. do 1857. godine po projektu graditelja Lančanog mosta Adama Klarka. Tunel u dužini od 350 metara, ispod tvrđave, povezuje, preko Sečenji ili Lančanog mosta Budim sa Peštom. Unutrašnjost tunela obložena je sitnim keramičkim pločicama, tako da se, tokom vožnje, stiče utisak mozaika. Tunel služi samo za putnički saobraćaj. Zbog velike frekvencije tokom svih dvadeset četiri sata dnevno, čišćenje se obavlja samo jednom nedeljno i to nedeljom u nula-nula sati. Ulaz u tunel sa Trga Adam Klark građen je u klasicističkom stilu takođe po projektu Adama Klarka. Anegdota govori da je ovaj tunel građen da bi Lančani ili Sečenji most mogao biti potisnut u njega kada pada kiša.

Krvava poljana Jakubinaca (Vermezo - Jakobinusok'tere)

Severozapadno od Trga Kristina prostire se ispod same tvrdave veli-ki park koji se zove Krvava poljana (Vermezo). Ime je dobilo po tome što su tu pogubljeni 1795. godine Martinović Ignac i njegovi najbliži saradnici - madarski Jakubinci. U parku se danas nalazi spomenik.

Južna železnička stanica (Deli pdlyaudvar)

Moderni kompleks, ispred Trga (Magyar Jakobinusok tere), čini Južna železnička stanica, sa završnom stanicom metroa koji vodi ispod Dunava (takozvana „crvena metro linija"). Zelezničku stanicu je projektovao Derd Kevari (Kovary Gyorgy), a gradena je početkom 1970. godine. Vredan pažnje je i spušteni pretprostor ovog kompleksa u terasetplastici (rad Viktora Vašarelja).

Vodeni grad (Vizvdros)

Od Trga Adama Klarka pa skoro sve do Žigmundovog trga, prostire se, paralelno sa desnom obalom Dunava, još od srednjeg veka, prostor Vodeni grad (Vizvaros),

Od davnina su stanovnici ovog naselja, ispod zidina tvrđave, bili mahom siromašniji trgovci, zanatlije i ribari. Crkve su, medutim, uvek bile bogato gradene i uredene. Srednjo-vekovne crkve u tursko doba bile su pretvorene u džamije.

Kraljevo kupatilo (Kiraly-furdo) iz tog vremena i danas je u upotrebi. Kao kulturno-istorijski spomenici vredno pažnje je i nekoliko baroknih crkava.

Ispred tunela, koji povezuje Budim i Peštu, na Trgu Adam Klark, nalazi se istoimeni park. U parku, na samom Trgu postavljen je takozvani „0“ (nulti) kamen, rad vajara Mikloša Boršoša (Borsos Miklos). Sa tog mesta, u Mađarskoj, počinje odbrojavanje kilometraže u svim pravcima. Neposredno iza nultog kamena nalazi se žičara, koja prevozi putnike na tvrđavu, odnosno u kraljevu Palatu. U dužini od 95 metara, pod nagibom od 48%, žičara je 1870.

32

Žičara u Budimu

godine sagrađena po ргојекш Henrika Volfarta. Idejni tvorac žičare bio je Eden Sečenji (Szecsenyi Odon). Prvobitno, žičara je radila na parnu vuču, a od 1986. godine je elektri-ficirana.U Glavnoj ulici Fe (F6 utca) br. 32, u pravcu severa, nalazi se crkva nekadašnjih kapucinera (Volt kapucinus templom). Ova crkva barokne, romanske fasade obnovljena je 1856. godine. Nju su još 1703. godine sagradili franjevački redovnici (kaluderi), na temeljima prvobitne crkve iz srednjeg veka. Za vreme turskog doba crkva je bila preuređena u džamiju. I danas se mogu videti veći delovi ukrasa na južnom zidu crkve, na vratima i prozorskim otvorima.

Na Trgu Deže Silađi (Szilagyi Dezso) početkom ovog veka sagradena je u neogotskom stilu reformatorska crkva. Crkvu je projekto-vao Pecz Samu, univerzitetski profesor, čiji se spomenik nalazi na uglu ulice Fe, rad Lajoša Berana iz 1929, godine.

Južnu stranu Trga Bathianj (Batthyany) impresivno krasi barokna, katolička katedrala Svete Ane (Szent Anna plebani-atemplom). Gradnja ove crkve, sa dva tornja, autora Kristofa Hamona, počela je 1740. godine. Završio ju je 1762. g. Maćaš Nepauer (Nepauer Matyas). Interesantno je napomenuti da je crkva tek 1805. godine osvećena. Za vreme Drugog svetskog rata crkva je bila znatno oštećena. O državnom trošku obnovljena je I960. godine.

Vredna pažnje je i jednospratna zgrada u rokoko stilu, na Bathianj trgu br. 4. Građena je 1770. godine. Zove se Hotel Beli Krst (Feher Kereszt Szallo). U njoj su održavane pozorišne predstave u XVIII veku.

Na severnoj strani Bathianj trga veliki prostor zauzima Crkva, manastir i bolnica kaluđerica Eržebet (Erzsebet-apacak temploma, kolostora es korhaza). Današnja barokna crkva sagrađena je između 1731. i 1737. godine, na ostacima crkve, odnosno turske džamije, namenjene kaluđericama Sv. Eržebet. Graditelj je bio Hans Jakob. Unutrašnjost crkve u baroknom je stilu. Freske su radili Ferenc Inocent i Karolj Bader, godine 1890. Najznačajniji umetnički detalj crkve je govornica, rad franjevaca i Kranoveter Jožefa. Pored crkve uzdiže se franjevački manastir koji je kasnije predat kaluđericama. Prema Trgu je postavljen spomenik Kelčei Ferencu (Kolcsey Ferenc), pesniku koji je napisao reči za mađarsku himnu. Spomenik je rad Edea Kaloša (Kallos Ede), otkriven 1974. godine.

Kraljevo kupatilo (Kirdly furao) u ulici Fe 82-86

Ovo je jedan od najstarijih spomenika kulture glavnog grada Mađarske, iz turskog doba. Kupatilo je počeo da gradi Arslan paša, davne 1566. godine, a završio ga je Sokoli Mustafa oko 1570. Krajem XVIII i početkom Ш v. bilo je vlasništvo porodice Kenig, čije prezime u prevodu na mađarski, znači i ime kupatila (Kiraly odnosno Kralj). Nekadašnji turski bazeni i kupole i ulaz u

kupalište kasnije su dobili klasicističku formu. Kupatilo, kao u tursko doba, i danas dobija vodu iz Lukač kupališta (Lukacs-furdo). Danas kupalište naizmenično koriste muškarci i žene (ranije su ga koristili samo muškarci).

Kapela Sv. Florian, ulica Fe 90 (Szent Floridn kdpolna)

Barokna Grčkokatolička crkva, današnja Plebanija, prema projektu Matea Nepauera, gradena je 1759, godine. Lepota ove crkve je u jednostavnosti tehničkog rešenja izvedenog 1936-37 godine. U podnožju Rožadomb (Rozsadomb), nedaleko od mosta

Margit, na desnoj obali Dunava, nalazi se Turbe Gul Baba (Giil Baba Turbeja), u Ulici Mečet 14.

Kapela grobnice dobila je ime po dervišu Gul Babi ili Otac raža (Rozsa Atya), koji je svoj život posvetio Alahu 2. septembra 1541. godine, u slavu osvajanja Budimske tvrđave. Njegovu grobnicu -turbe Turci su podigli između 1543. i 1548. godine. Ona je, uz malo renoviranja, sačuvana do današnjih dana. U

33

Kraljevo kupatilo

Unutrašnjost kapele Gul Babe

unutrašnjosti kapele, u sredini, nalazi se, po muslimanskom običaju simboličan kovčeg Gul Babe, derviša, prekriven zelenim izvezenim (po Kuranu) prekrivačem. Kosti derviša vise se ne nalaze u kapeli. Prenete su 1689. godine prilikom povlačenja turskih snaga sa Budima, u Tursku. Ispred Kapele (turbe) nalazi se i spomenik dervišu Gul Babi.

Kupalište Lukač (Lukdcs-furdo), Ulica Frankel Leo 25-29

Danas je opštepoznato narodno kupalište, sa blagotvornom i lekovitom vodom posebno za reumatska i koštana obolenja. Radi tokom leta i zime. U neposrednoj blizini kupališta je i reumatski sanatorijum-bolnica. U ozelenjenom parku, u jednom uglu, stoji kameni spomenik Sv. Lukača iz XVII veka.

Carevo kupatilo (Csdszdr-furdd), Ulica Frankel Leo br. 31

I ovo kupalište potiče iz turskog doba. Sagradio ga je davne 1570. godine paša Sokoli Mustafa. Kupalište je pokriveno osmougaonom kupolom i zatvorenim arkadama. Danas služi svojoj nameni. U 19. veku podignut je značajan kompleks kupališta u klasicističkom stilu. Posebno je lep polukružni dvorišni prostor, sa dorskim stubovima, koji su naknadno zastakljeni. Ovo je takozvano Hild dvorište, u kojem se održavaju koncerti. Godine 1970. pripojeno je „Carskom kupalištu“. To je novi moderan kompleks, zatvorenih plivališta. Ime je dobilo po madarskom vaterpolo sportskom radniku Beli Komjadiju (Komjadi Bela).

Crkva novog naselja (Ujlaki plebdniatemplom) na uglu Ulice Becsi, Urom i Szepvolgyi

Pretpostavlja se da je ova crkva sagrađena na temeljima nekadašnje srednjovekovne crkve za potrebe stanovništva „novog naselja”. U godinama 1746-1766. sagrađena je današnja crkva, po projektu Kristofa Hamona i Matea Nepauera. Toranj je podignut 1763-1766. godine, dok je kupola tornja, po nacrtima Mikloša Ibla sagrađena tek 1877. g. Na nešto preuređenoj fasadi, iznad ulaznih vrata iz Becsi ulice, ispisana godina 1705. odnosi se na nekadašnju kapelu koja je tu građena.

Start Budim (Obuda)

Pod imenom Aqvincum Rimljani su u prvom veku naše ere osnovali vojno a kasnije i civilno naselje. Sve do početka IV veka, ovde je bila stacionirana jedna legija, odnosno oko 6.000 vojnika. Prvobitno je Muncipium bio zakonski priznat grad, a kasnije grad „višeg ranga“ tzv. Colonia. Sedište vojnog zapovedništva bilo je kod podnožja na desnoj strani Dunava, kod Arpadovog mosta, tj. u širem prostoru današnjeg Florjan trga. Vojno utvrđenje obuhvatalo je značajnije širi prostor, kojim je bila obuhvaćena i vojna Arena. Početkom V veka Rimljane zamenjuju Huni. Predanje kazuje da je tu bio Atilin grad (Atilla varos). Posle raspada hunskog carstva, ove prostore naseljavaju germanska plemena, među njima najznačajniji su Longobardi. Kada su krajem VI veka na ove prostore došli Mađari, tu su zatekli avarske i slovenske narode. U posed plemenskom hunskom vođi pripao je prostor današnjeg Starog Budima. U vreme dinastije Arpadhazi (Arpadhazy) Start Budim je

bio značajan ekonomski, trgovački i verski grad (u stalnom usponu). U XIV veku Arpadhazi kraljevi su tu imali i svoj dvorac. Nekadašnji srednjovekovni grad u procvatu za vreme turskog prisustva

34

potpuno je opustošio, ostao je takoreći bez stanovništva. Tek krajem XVTI veka postepeno biva nastanjivan nemačkim življem, tako da polovinom XVIII v. dobija oblike novog baroknog grada. U ovo vreme širi prostor Starog Budima prvenstveno je bio vinogradarski orijentisan. Tek od početka XV veka zanatski i trgovački cehovi daju doprinos razvoju grada. U tome je posebna zasluga brodogradnje na Dunavu. Godine 1873, kada je došlo do ujedinjenja sva tri grada (Pešta, Budim i Start Budim), ovaj grad nije izgubio ništa daljim razvojem. Osobenost starog, romantičnog gradića zadržao je do današnjih dana. Uske ulice, prizemne kuće, male i simpatične kafane, restorani... daju štimung i nekadašnjeg i sadašnjeg vremena. Više mađarskih pisaca u svojim delima pisalo je o „starom Budimu”. Medu njima istaknuto mesto pripada Duli Krudiju (Krudy Gyula).

Rimski vojni amfiteatar (Romai katonai amfitedtrum)

Vojni amfiteatar graden je polovinom II veka. Po veličini to je deseta arena iz vremena rimske imperije. Elipsastog je oblika, dužine 131 metar, širine 107 metara. Borilačka arena je veličine 89 x 66 metara. Zid koji je odvajao borilački prostor od gledališta bio je visok oko 4 metra. Ovo zbog toga što su vođene borbe sa divljim zverima. Kapacitet gledališta, namenjen isključivo vojnicima-legionarima, bio je oko 15.000 sedećih mesta. Amfiteatar je imao dvadeset kapija za posetioce i dve velike kapije za dvo i četvoropreg tadašnjih vojnih rimskih kočija. Krajem IX veka, dolaskom Mađara na ove prostore, ova arena, prema istorijskira podacima, najverovatnije je služila kao utvrđenje Kursanu (Arpadovom vojnom savezniku i prijatelju). Posle toga, kroz ceo srednji vek i kasnije, arena je bila zatrpana zemljom. Tek je 1940. godine, prilikom rušenja jedne veće stambene zgrade, otkrivena.

Sinagoga Starog Budima (Obudai zsinagoga), Ulica Lajoš 163

Gradena je izmedu 1820. i 1825. godine, po projektu Andraša Landera. Fasada je ukrašena u klasicističkom stilu, sa šest stubova, timpanonom i (na gornjem delu) mozaikom Mojsija sa tablama zakonika.

Parohijalna crkva u StarogBudima (Ćbudai plebdniatemplom )

Crkva pod imenom Petar i Pal (Peter es Pal), u baroknom stilu, građena je od 1744. do 1749. godine. Graditelj je bio Pauer Janoš Đerđ. Unutrašnjost crkve karakterišu mnogobrojne skulpture svetaca, kao i izvanredna propovedaonica u rokoko stilu ukrašena takođe velikim brojem skulptura (rad Bebo Karolja). Izgradnju ove crkve finansirale su porodice imućnih veleposednika dinastije Zici (ispod crkve, u kripti sahranjen je grof Zichy Pal 1726. g). Na spomenicima u neposrednoj blizini crkve može se videti grb dinastije.

Zamak Zici (Zichy-kastely)

U neposrednoj blizini brodogradilišta Obuda, ispod samog mosta sa budimske strane, odnosno u okruženju Trga Fe,

35

Parohijalna crkva u Starom Budimu

svojom veličinom ističe se građevina baroknog stila iz XVIII veka, zamak dinastije Zici. Graden između 1746. i 1757. godine, po želji Mikloša Zicija i po ргојекш Janoša Henrika. Spoljašni izgled ne odaje pravi utisak o vrednosti građevine. Jednospratna građevina i njen enterijer, u ono vreme, predstavljali su vrhunsko dostignuće arhitekture i dekorativnosti. Mnogobrojne skulpture (rad Bebo Karolja) i freske Gergelja Vogela, te mermerni rukohvati i stepeništa, samo su detalji koji odražavaju njegovu veličinu. Nastojanje da se donekle povrati nekadašnji sjaj zamku iziskuje puno materijalnih sredstava.

Ostaci rimskog vojnog kupatila (Romai kori katonaifiirdo maradvdnyai)

Na današnjem širem prostoru Trga Florian, kao i njemu pripojenih ulica, u vreme rimskog prisustva, ovde je bilo veće vojno kupalište legionara. Prve iskopine Rimskog vojnog kupatila otkrivene su 1778. godine. Naziv Vojnog kupališta otkriven je na jednoj od tabli iz tog vremena. Iskopavanjem su otkriveni bazeni sa toplom vodom, kao i prostorije koje su grejane ispod poda toplim vazduhom - parom. Topla voda sa izvorišta (današnji Romai fiirdo, na putu za Sentandreju), sprovodena je u kamenim blokovima, čiji se ostaci mogu videti na dvosmernom putu Budim-Sentandreja, kod grada Akvinkuma.

Herkules vila (Herkules-villa)

U početku Ulice Medfa, između ulica Sel i Vihar, godine 1958-1967, otkrivena je stambena zgrada iz rimskog perioda, u kojoj je mozaikom na podu predstavljen Herkules u berbi grožda sa pticama u letu i tigrovima. U tri prostrane odaje pomoćnog objekta takođe se mogu videti podovi ukrašeni mozaikom: u dvema su geometrijski ostaci, u trećoj Herkules, Deianeira i Nesos kentaur. Ceo kompleks mozaika sadrži 60.000 malih kamenih kocki. Pretpostavlja se da je rađen u nekoj aleksandrijskoj radionici i donet u kvadratnim poljima u Akvinkum. U manjoj pomoćnoj zgradi, mozaik na podu predstavlja borce pesničenja, bio je prostor za presvlačenje odeće. Ove iskopine iz II, III i IV veka, pripadaju najlepšem periodu rimskog prisustva na ovim prostorima.

Ostaci rimskog građanskog grada Akvinkum (A romai kori polgdrvdros maradvdnyai Aqvincum)

Na osnovu iskopina, pretpostavlja se da je krajem I veka, na udaljenosti od oko dva kilometra od sedišta Vojnog legionarskog zapovedništva u Budimu, sagraden grad za civilno stanovništvo. Bio je ograden zidina-ma (400 х 600 metara). Građen je urbano, sa ulicama pod pravim uglora. Stambene zgrade mahom su prizemne. Imao je zavidan „komfor", što dokazuje vodovod, kanalizacija i podno grejanje prostorija. Stambene prostorije krasile su mahom slike, ređe mozaid. Od zajedničkog prosto-ra značajna su tri veća javna kupatila. Verski kult se vezuje za Mitrasa. Grad je bio u procvatu u II i III veku, da bi u V bio potpuno napušten. (Ova pretpostavka proizlazi iz Rimsko-hunskog sporazuma o napuštanju Istočne Panonije od strane Rimljana.) Iskopavanja rimskog grada započela su 70-ih godina prošlog veka i obavljaju se, manjim ili većim intenzitetom, i danas.

Muzej Akvinkum (Aqvincum muzeum)

Glavni deo zgrade građen je 1894. godine. U pet prostorija izloženi su svi pokretni spomenici kulture, pronađeni na iskopinama rimskog civilnog grada. To su mahom upotrebni i ukrasni predmeti, natpisi na kamenu, slike oružja i prikazi

36

Glavni trg Starog Budima

ostaci Akvinkuma

legionara u borbi, građevinske alatke i vrste građevinskog materijala, grnčarija i keramika, vodovodne cevi od kamena i olova, trgovačke sprave - kantari i tegovi. Tu se nalaze, danas već u svetu poznate, „Vodene orgulje“, koje su radile na pritisak vazduha. Mnogobrojni predmeti kultnog značaja govore o vremenu s početka naše ere. Na ruševinama nekadašnjeg rimskog tivilnog grada mogu se videti ostaci foruma, zajedničkog kupališta, pijace, trgovine. zajedničkog kupatila, stambene zgrade, kapela persijskog boga sunca Mitrasa itd.

Građanski amfiteatar- arena (Polgdrvdrosi amfitedtrum)

Još za vreme rimskog grada - Akvinkuma građen je izvan zidina. Arena je služila prvenstveno nižem staležu koje je živelo izvan vojnog i gradanskog utvrdenja. To su bili mahom trgovci i zanatlije koji su opsluživali i radili za vojne i građanske potrebe Rimljana, stacioniranih na severoistočnom delu Panonije.

Arena ima elipsasti oblik. Građena je od kamena i zemljanog nasipa u II veku. Ne pripada redu velikih amfiteatara, ali je veoma značajan kulturni objekat tog vremena. Promer borilačkog prostora iznosio je 53,3 odnosno 45,5 metara, dok je gledalište imalo 86,5 odnosno 75,5 metara. Amfiteatar je mogao da primi između 6000 i 8000 gledalaca. Arena nije služila borbama sa divljim zverima. Na osnovu većeg broja pronadenih ćeramida-crepova, pretpostavlja se da je jedan deo arene bio natkriven. Na kamenim sedištima otkrivene su oznake ili imena (pretpostavlja se) vlasnika mesta u gledalištu. Ceo amfiteatar bio je ograđen zidom dimenzije 110 prema 142 metra.

U neposrednoj blizini, na putu za Sentandreju mogu se videti ostaci kapije nekadašanjeg rimskog civilnog grada.

Rimsko kupalište (Romai Fitrdo - Erdei Strand)

Ime je dobilo u vreme rimskog prisustva, kada su izvori termalne vode snabdevali rimski grad - Akvinkum, kao i vojno utvrdenje legionara i vojno kupalište u Starom Budimu. Rimsko kupalište danas ima 14 izvora termalne vode temperature između 20 i 22 stepena. Čitav potez, sa desne i leve strane sentandrejskog puta u dužini od nekoliko kilometara, preureden je, osim stambenih naselja, u odmarališta sa puno sportsko-rekreativnih objekata, kampova i hotela. U XVII i XVIII veku izvori toplih voda korišćeni su za pogon barutnih mlinova. Od početka ovog veka ovaj prostor dobi-ja turistički značaj zbog izvora tople vode. Nekadašnje male, ali uvek pose-ćene hotele sa kupalištem i bazenima (kao što su Strand hotel i Punkosd furdo), danas zamenjuju moderni veliki hoteli.

Centar grada Pešta (Belvaros)Svi veliki evropski gradovi početkom srednjeg veka, pa i kasnije, bili su okruženi zidinama.

Tako je i Pešta imala svoj bedem i kapije. Zidine grada potiču iz XV veka. Taj prostor je obuhvatao današnje bulevare od mosta Slobode (Szabadsag), bulevarima Vamhaz, Muzeom, Karolj, trg Deak i Dunav. Gradske kapije, čiji su ostaci takode konzervirani, bile su: Vaci. Hatvani i Kečkemeti. Pojedini izvori govore i o Beogradskoj kapiji (Belgradi), što sve upućuje da su i kapije gradene na pravcima tadašnjeg najvećeg trgovačkog i putničkog saobraćaja, odnosno na pravcima glavnih puteva.

Od srednjovekovnih građevina koje su u znatnoj meri rekonstruisane, ostala je Crkva starog centra grada. Tu su i barokne crkve: Szervita templom, Ferences templom, Angolkisaszonytemplom. Pred kraj turskog prisustva ostao je bez stanovništva prostor užeg gradskog područja.

Krajem XVIII veka Pešta je prerasla gradske zidine. Stvaraju se gradske četvrti, kao što su: Terez-varos, Erzsebetvaros i Jozsefvaros.

37

Pedesetih i šezdesetih godina prošlog veka cvetaju romantični pa zatim eklektički stil, a njihovi ostaci, vidljivi su u centra grada. U modernom smislu prva građevina je sagradena 1910-1912, na Trgu Martineli.

Kontra Akvinkum (Contra - Aqvincum)

Naziv je za rimsko utvrđenje na levoj obali Dunava koje je gradeno početkom IV veka. Ostaci ovog vojnog utvrđenja mogu se videti na Trgu Marcius 15, neposredno ispod Crkve, odnosno u podnožju mosta Eržebet, na levoj obali Dunava. U neposrednoj blizini ovog nekadašnjeg vojnog utvrđenja danas se nalazi vodoskok (rad Ištvana Tara) koji predstavlja rimske legionare - ratnike. Sa pravom se tvrdi da je izgradnjom Kontra Akvinkuma započeo razvoj velegrada - Pešte.

Crkva starog centra i (Belvdrosi Plebaniatemplom)

Ovo je najstariji kulturni spomenik Pešte. Crkva sa dva tornja i tri lađe u graditeljskom smislu, bar što se stilova tiče, predstavlja izuzetnost. Prvobitni oblik dobija u XI veku, u romanskom stilu. Gradena je od materijala sa raševina Kontra Akvinkuma, Za vreme kralja Žigmunda prezidana je u gotski stil, da bi za vreme kralja Matije bila proširena u crkvu sa tri lađe koje se i danas vide. U vreme turskog prisustva preuređena je u džamiju, o čemu svedoči niša (mihrab). Posle požara 1723. godine fasada crkve dobija barokni stil, po projektu Đerđa Janoša Paura (Paurjanos Gyorgy). Kupole tornjeva su iz 1795. godine. U unutrašnjosti crkve možemo naći vise stilova: kasnu gotiku, renesansu u prostora i predmetima.

Godine 1830, po projektu Jožefa Hilda, graden je prostor za crkveni hor u klasicističkom stilu. Crkvena propovedaonica rađena je 1808. godine u gotsko-empirskom stilu. Glavni oltar (sveto mesto) i krstionica su rad modernih umetnika. Crkvu krasi iznad glavnih ulaznih vrata sklop kipova Sv. Trojstva.

Spomenik Petefi Šandoru (Petefi - szobor)

Na istoimenom trgu, godine 1882. postavljen je bronzani spomenik velikom mađarskom pesniku (kako recituje svoje poznato delo, napisano 1848. godine za vreme revolucije - „Talpra magyar..." / „Na noge Madari...”). Spomenik je rad Adolla Husara, dok je granitno postolje projekat Mikloša Ibla.

Grčka pravoslavna crkva (Gorogkeleti templom)

Tokom XVIII veka u Pešti su se nastanile brojne grčke trgovačke porodice. S obzirom na svoje dobro imovno stanje, izmedu 1791- i 1794. sagradili su spomenutu crkvu. Graditelj je bio Jozef Jung. Godine 1872-1874, po projektu Mikloša Ibla, preuređena je prednja fasada crkve i kupole tornjeva. Unutrašnjost crkve je sa tri lađe. Ikonostas je radio Janković Mikloš, sremski duborezac, godine 1797-1799, kao i ostale crkvene drvene ukrase. Slike je mahom odslikao 1801. godine Anton Kohmajster, slikar iz Beča. U crkvi se bogosluženje obavlja, pošto je Grka danas malo, na mađarskom jeziku.

Setalište ili Dunavski korzo (Duna Korzo)

Jedno od najlepših, a možda i najlepše, gradsko šetalište, prostire se pored Dunava, od Petefi trga do Lančanog mosta. Skoro sto godina nosi „zavidni" naziv Dunavski korzo. Odavde se impresivan pogled pruža prema Dunavu, Gelert brdu, Budimskoj tvrdavi i Kraljevoj palati, kao i

38

Crkva starog centra grada

celom budim-skom brdovitom kraju. I danju a posebno noću, kada su osvetljeni, delu-ju vrlo lepo vodopad Sv. Gelerta, Kraljeva palata, crkva kralja Matije, Ribarski bastion, Bečka kapija. Verovamo je iz tih razloga, još u prošlom veku, na ovom potezu, počela izgradnja, danas, najluksuznijih i najlepših hotela. Hoteli Duna Interkontinental, Forum i Atrium Hajat možda će vremenom promeniti svoja imena, ali zaljubljenika u setnje korzom Dunava nece nestati.

Bronzano vajarsko delo Lasla Martona (Laszlo Marton) postavljeno na ogradi od kovanog gvozda, otprilike na sredini Dunavskog korzoa nosi naziv - Mala princeza.

Priča o statui Male princeze kaze: „Siromasna i veoma lepa mala devojčica, sa periferije velegrada, donosila je na Dunavski korzo, u svojoj maloj korpici, strukove cveca, na prodaju. Jednoga dana korzom je prosao neki mladi princ - turista, iz neke daleke i bogate zemlje. Zastao je, zagledao se u malu prodavacicu, i sažalio se. Odluci da kupi svo cveće. Devojčica radosna sto je naišao pravi kupac, uz osmeh i radost se zahvali, te naivno reče nepoznatom: „Dođite opet, gospodine!” Princ se nasmeši, kada je čuo te reči od prevodioca, i odgovori: „Hoću, hoću, doći ću mala princezo, doći ću opet!” Pomilova po kosi devojčicu. Posle tog događaja proslo je više godina. Princ iz te daleke zemlje, ponovo je došao službeno u Budimpeštu. U slobodno vreme otišao je da prošeta Dunavskim korzom. Setio se da je obećao maloj prodavacici cveća da će opet doći. Male prodavačice više nije bilo tu. Umesto nje, na metalnoj ogradi, na mestu gde je nekada prodavala cveće, stajala je prekrasna bronzana figura devojčice. Princ

iz daleke zemlje, nekadašnji turista, sada poslovan covek, priđe bližđe bronzanoj figuri, koja mu je bila nalik devojčici koju je nazvao Mala princeza. Ljudi u pratnji princa su zastali i začudeno gledali sta se zbiva sa ozbiljnim poslovnim čovekom. Princ je prišao još bliže bronzanoj statui devojčice i pomilovao je, te naglas rekao: „Doći ću opet, Mala princezo!” Ispričao je svoj doživljaj koji je imao istom mestu sa malom prodavačicom cveća pre više godina. Od tada bronzana figura Male princeze ima svakodnevne posetioce - turiste koji žele da se ponovno vrate u Budimpestu, i da još jednom vide i pomiluju na Dunavskom korzou statuu Male Princeze."

Paralelno sa Dunavom, ispod Dunavskog korzoa, izmedu Lančanog mosta (Lane hid) i Mosta slobode (Szabadsag hid), proteze se Beogradski kej (Belgrad rakpart). Tu na levoj obali Dunava, u centru Budimpešte, na Beogradskom keju mnoštvo je pristana za brodove. Osim domaće „Bele flote”, tu pristaju turistički brodovi skoro svih podunavskih zemalja. Veoma živ brodski putnički saobraćaj, tokom letnjih meseci, odvija se sa pristaništa Beogradski kej, u pravcima Sentandreje, Višegrada i Estergoma sve do Beča. Južno se odvija u pravcu ostrva Cepel (Csepel). Za putrlike namernike, turiste, na ovom keju u sred velegrada, tokom cele godine na raspolaganju su brodovi restorani. Odlična jela i riblji specijaliteti, kao i odlična crna i bela vina poslužuju se uz obaveznu muziku sa violine i jedinstvenog

mađarskog instrumenta - cimbala.

Vesela, radosna kuća„Vigado"(Vigado)

Na istoimenom Trgu br. 2, izmedu 1859. i 1864. godine, po projektu Frideša Fesla (Feszl Frigyes), sagrađena je trofasadna građevina u jedinstvenom nacionalnom, romantičarskom stilu. I ranije je na istom mestu postojala zgrada sa istom namenom - za zabavu. I danas, kao u „dobra stara vremena", kako bi govorili stari Peštanci, tu se odrzavaju muzičke svečanosti, koncerti i balovi. Glavna fasada, okrenuta prema Dunavu ukrašena je kamenim figurama i kipovima (rad Aleksi Karolja). Unutrašnjost, posebno sala, gde su Ferenc List, Johanes Brams i drugi odrzavali koncerte,

39

statua Male princeze

Dunavski korzo

ukrašena je zidnim slikama Loc Karolja i Tan More. Ostale prostore (sale, stepeništa i dvorane) ukrašavaju kipovi i arkade poznatih umetnika i još poznatijih istorijskih licnosti Mađarske (kao i alegorični spomenici). Za vreme Drugog svetskog rata ceo kompleks bio je veoma ostećen. Tek 1980. Vigado je ponovno obnovljen i proširen sa nekoliko novih prostorija, kao što su kamerna sala, pivnica, prijemni hoi i drugo.

Idući dalje, severno Duna korzoom, stizemo do hotela Forum. Sagrađen je 1981. godine po projektu Jozefa Finata. Ispred njega se nalazi spomenik Jožefa Etveša.

Etveš Jožef (Eotvos Jozsef, 1813-1871) rođen kao baron, bio je napredan intelektualac i plodan romanopisac. Od 1866. godine bio je predsednik Mađarske akademije nauka i umetnosti. Njemu posvećen bronzani spomenik rad je Adolfa Husara. Postavljen je 1879. godine. Trg takođe nosi naziv po pesniku baronu. Pocetkom XLX veka, ovaj prostor se zvao Pijačni kej (Rakpiac), jer su se tu održavale pijačne manifestacije. Svi brodovi koji su dolazili u Budimpeštu tu su pristajali i svoje tovare tu istovarali. Današnji prostor okružavale su brojne stambene i poslovne

zgrade. Na širem prostoru današnjeg parka, koji se zove Trg Franklina Ruzvelta (Franklin Delano Roosvelt ter; predsednik SAD-a pre i za vreme Drugog svetskog rata), nalaze se spomenici Ferencu Deaku (rad Adolfa Husara iz 1887. godine) i Ištvanu Sečenjiju (rad Jozefa Engela iz 1880. godine).

Severno, nasuprot ovim spomenicima i velikom parku, nalazi se Mađarska akademija nauka i umetnosti.

Mađarska akademija nauka i umetnosti (Magyar Tudomdnyos Akademia)

Građena je izmedu 1862. i 1864. godine u neore-nesansnom i eklektičnom stilu. Rad je vrsnog arhitekte, profesora Augusta Stilera iz Berlina. Na glavnoj fasadi, iznad ulaza, postavljeni su kipovi prirodnih, matematičkih, fizičkih, istorijskih i lingvističkih nauka. Na fasadi okrenutoj Dunavu. nalaze se alegorični kipovi koji predstavljaju arheologiju. Pesništvo, astronomiju i državne nauke. Na uglovima zgrade Akademije postavljeni su kipovi izuzetnih naučnika: Njutna, Galileja, Dekarta i Lajbnica (radovi Emila Volfa, Izo Miklosa i Palotai Dule). Od Ruzveltovog trga, Zrinji ulicom, oko petsto metara

dalje nalazi se crkva Apostolskog Kralja Svetog Stefana (Szent Istvan-bazilika).

Bazilika sv. Stefana (Szent Istvdn-plebdniatemplom- bazilika)

Ovo je najveća crkva glavnog grada Mađarske. Posvećena je prvom kralju, osnivaču države, poborniku pokrštavanja paganskog naroda, koji je posle smrti proglašen svecem. Gradili su je pedeset četiri godine, tačnije od 1851. do 1905. godine, tri graditelja. Prvi je Jozef Hild. Posle njegove smrti, godine 1868. zbog loših temeljnih proračuna, glavna kupola se srušila (na svu sreću žrtava nije bilo). Radove na crkvi nastavio je Miklos Ibl, prema svom projektu. Međutim, 1891. godine i ovaj graditelj je umro. S obzirom da je spoljasnji izgled crkve u klasicističkom i neoromanskom stilu već bio završen, unutrašnje radove i završetak cele Bazilike, godine 1905, uradio je Jožef Kauser. Dimenzije crkve su impozantne,

40

Vigado

Mađarska akademija nauka

Bazilika sv. Stefana

iako spolja ne deluje tako jer je ceo kompleks stisnut između zgrada koje su se mimo urbanističkog plana gradile u neposrednoj okolini. Crkva ima dužinu 86 m, sirinu 55 m, visinu kupole 96 metara, građevinski prostor obuhvata 4147 m\ Glavni ulaz, između dva tornja, krase korintski stubovi koji nose timpanon sa grupom kipova svetih likova, među kojima je kip Sv. Marije, zaštitnice zemlje. Rad je umetnika Lea Feslera. Iznad glavnih ulaznih vrata postavljeno je mermerno poprsje prvog kralja Mađarske, Sv. Stefana. Iznad njega je mozaik koji prikazuje Svetog oca na prestolu (rad Bertalona Sekelja i Tana Mora, na osnovu Venecijanskog kartonskog sklopa). Unutrašnjost bazilike deluje prilično sumorno i tamno, u odnosu na lepotu celog zdanja. Ispred četiri glavna noseća stuba stoje kipovi: Sveti Gelert podučava Svetog Imrea (Szent Gellert oktatja Szent Imret, rad Alajoša Strobla), zatim Sv. Laslo (Szent Laszlo, rad Janoša Fadrusa), pa Sv. Eržebet (Szent Erzsebet, rad Senjei Karolja). Na četvrtom stubu sagrađena je propovedaonica. Mozaičke slike ispod kupole (Boga, Sina i andela, kao i Isusov zivot) rad su Karolja Loca iz Venecijanske radionice Salviati. Na glavnom oltaru - Svetom mestu, nalazi se kip od belog mermera prvog kralja Mađarske Svetog Stefana - apostola (rad Alajosa Strobla). Mozaik kupole, iznad Svetog mesta radio je Đula Bencur. Bronzane figure u nišama, radio je Majar Ede na temama: a) Borba Sv. Stefana protiv pagana Kopanja, b) Astrik (dominikanski red Estergoma) predaje 1. januara 1001. godine krunu (Pape Silvestera II) prvom kralju Mađarske - Ištvanu Arpadhaziju, c) Osnivanje Opatije Panonhalma. Ostala crkvena manje sveta mesta (oltare) slikali su: Robert Nadler, Đerd Vastag, Đula Benčur i

drugi. Najpoznatiji po vrednosti je prikaz „Sv. Stefan nudi krunu Sv. Mariji" (rad Đule Benčura).

U Bazilici Sv. Stefana postoji posebna kapela (mala crkva) u kojoj se nalazi desna šaka prvog kralja Mađarske (A szent jobb). Ovu kapelu-crkvu obuhvataju: glavni oltar kapele, oltar Svete „Desne šake" (a Szent Jobb orzesi oltar), orgulje i krstionica (rad Ibl M). Kako je i zasto desna šaka prvog Kralja dospela u danasnju Baziliku? Po testamentu Kralja, posle njegove smrti, 15. avgusta 1038. godine, on biva sahranjen u Bazilici Velike Gospojine u Sekesfehervaru (Szekesfehervar). Balzamovano telo Kralja bilo je pohranjeno u mermerni kovčeg i postavljeno ispred glavnog oltara crkve. Kada su 1061. godine izbili paganski nemiri - pobune, pod vođstvom sina Janoša Vata, crkveni dostojanstvenici i velikodostojnici (u želji da sakriju telo Kralja koji je bio i uzrok pobune jer je prihvatio hrišćanstvo) iskopali su i sačinili skriveno grobno mesto pored crkve. Tu su sahranili u tajnosti Sv. Stefana. Kada je Kralj po drugi put sahranjen, prisutni su se zavetovali da će odstraniti desnu šaku Sv. Stefana i da će je

od neprijatelja sačuvati kao večiti simbol snage i moći. Merkurius (mađarski Merk), apostol, bio je zadužen da u najvecoj tajnosti balzamovanu šaku odnese i sakrije na imanje porodice Berekis, koje se nalazilo na ostrvcetu reke Berećo, u kapelu sela Berekis. U XV veku, prema pisanim izvorima Pater Laskai Osvat (čuveni govornik franjevaca, 1450-1511) potvrđuje da je “Szent Jobb” prenesen u Sekešfehervar. Kada su 1541. godine Turci opustosili i prekopali Sekešfehervar, franjevci, u zbegu, poneli su sa sobom „Desnu šaku” Kralja u Raguzu, današnji Dubrovnik (Dalmaciju). Od 1590. do 1771. godine, sa ponosom i velikom pažnjom, dominikanski kaluđeri čuvali su „Sveto blago” - desnu šaku Kralja. Uz velike diplomatske napore Marija Terezija uspela je da povrati 16. aprila 1771. u

malom sarkofagu „Szent Jobb” i dopremi u Beč. „Sveta desnica” godine 1777. preneta je u Budim i data časnim sestrama (Angolkisasszonyok). „Szent Jobb” u zlatnom rokoko sarkofagu nalazi se u crkvi kralja Sv. Stefana, u Bazilici, od 20. avgusta 1987. godine.

Južno od Bazilike Sv. Stefana, Ulicom Alpar Đule stiže se do „žile kucavice” budimpeštanskog saobraćaja, na Deak trg (Deak ter). Tu je međugradska autobuska stanica. Tu se ukrštaju najprometniji bulevari. Tu se spajaju sve tri linije gradskog metroa (crvena, plava i zuta - oznake na kartama). U neposrednoj blizini Trga sagraden je 1990. godine najlepši,

41

Desna šaka prvog kralja Mađarske

Kupola Bazilike Sv. Stefana

najmoderniji i svakako najskuplji hotel Mađarske - Grand hotel Korvinus Kempinski (Erzsebet ter 7-8).

Od hotela Kempinski, idući prema Dunavu, u neposrednoj blizini je Trg Verešmarti, sa koga počinje poznata Ulica Vaci.

Srpska pravoslavna crkva Sv. Đorde i Tekelijanum

Crkva ima dvorište, ozidano visokim zidom. Ulaz u portu je iz Ulice Verešpalne. Prostor oko crkve, krajem XVII veka bio je naseljen srpskim zivljem. Izmedu 1695. i 1698. godine Srbi su sagradili crkvu na mestu prvobitne, koja je tokom ratnih razaranja bila porušena. Današnja crkva je početkom 1730. godine proširena, a sadašnji izgled dobija 1750. godine, kada je završen crkveni toranj i čeona fasada. Stilisti se slažu da je graditelj mogao biti Andraš Majerhofer. Ulazna kapija, iz Verešpalne ulice, ukrašena je vazama u rokoko stilu, izrađenim u XVIII veku, kada i niša Sv. Đorda na uglu dveju ulica (Szerb utca i Verespalne). Iz Srpske ulice postoji ulaz u portu crkve, koji se ne koristi, Kapija od kovanog gvozda je u stilu kasnog baroka. U ono vreme to je bila svečana kapija. Valja napomenuti da je današnja gvozdena kapija samo kopija. Original, zbog svoje izuzetne umetničko-istorijske vrednosti, nalazi se u muzeju Kišceli. Na crkvenom zidu, sa južne strane, postavljena je kamena tabla, na kojoj je obeležen nivo vodostaja Dunava prilikom velike poplave 15. marta (po starom kalendaru 3. marta) 1838. godine. Unutrašnjost crkve je veoma lepo ukrašena i opremljena svim pravoslavnim obeležjima. Ikonostas, koji je usled poplave bio uništen, zamenjen je novim 1845. godine. Slike je radio Karolj Sterio, umetnik grčkopravoslavnog porekla (1857. godine). Spomenuti slikar je radio Marijin presto, Vladičin presto i slike na klupama pevača. Jedino slike govore da se u izgradnji crkve odstupilo od vizantijskog stila u pravcu italijanske renesanse. Unutrasnjost crkve još krase grčke i ruske ikone, utvari iz XVII i XVIII veka, kao i vredne stare crkvene knjige.

Neposredno pored crkve, u Ulici Vereš Palne br. 17-19, u starom elitnom kvartu Budimpeste, nalazi se zgrada - Zadužbina Save Tekelije. Godine 1838. imućni i ugledni pravnik, gospodin Sava Tekelija osnovao je Zadužbinu i sagradio velelepnu palatu, sa ciljem da srpskim, siromašnim, ali vrednim đacima i studentima omogući školovanje i obrazovanje. Studenti „Tekelijanuma” bili su stipendisti na internatskom smeštaju u spomenutoj zgradi. Imali su pravo na jedan topli obrok dnevno, besplatno školovanje i džeparac. Godišnje je takav vid stipendije primalo tridesetak učenika - studenata. Do preselenja u Novi Sad (1864. godine) u jednom krilu zgrade bila je smeštena Matica srpska (osnovana 1826. godine u Budimpešti).Na juznom kraju Vaci ulice, preko bulevara Vamhaz (Vamhaz korut)

nalazi se Vasarcsarnok - koju Mađari jednostavno zovu „Čarnok” (tržnica, natkrivena pijaca). Impresivno deluje ogromna fasada od cigala u boji, sa zdepastim tornjevima i glavnim ulazom sa skulpturama i časovnikom. Cela tržnica građena je po projektu Pecz Samua između

1889. i 1896. godine od metalne konstrukcije. U vreme gradnje smatrana je veoma modernim zdanjem, ali i danas veoma dobro služi svojoj nameni.

Trg Veresmarti i Vaci ulica (Vorosmarty ter)

Na prostranom i ozelenjenom trgu 1908. godine podignut je monumentalni spomenik od belog mermera velikom pesniku i piscu „Ode o Madarskoj” (Szo-zat) Mihalju Veresmartiju (Vorosmarty Mihaly). On je Odu napisao daleke 1836. godine. Monument sa spomenikom je rad Kallos Edea i Telecs Edea. Na severnoj strani Trga nalazi se velika i luksuzna poslastičarnica, poznata van granica Madarske - Žerbo

42

Tekelijanum 1908.

Trg Verešmarti

(Gerbeaud). U okruženju Trga nalaze se poslovne višespratnice, a u prizemlju specijalizovane prodavnice i turističke agencije. Na južnom delu Trga počinje Ulica Vaci (Vaci utca). Na samom njenom početku, na broju 3, nalazi se spomen tabla, koja kazuje da je na tom mestu bila nekada gradska kapija Vaci. Danas Vaci ulica ne predstavlja više samo „izlog” inostranih trgovačkih kuća. Vaci je ime za šetalište-korzo, ulica za opuštanje i viđenje, ulica, čije se ime izgovara, a misli na brojne restorane, nacionalne i brze hrane, prekrasno dekorisane izloge prodavnica suvenira, nacionalne ornamentike, delikates-radnje, pivnice, menjačnice, kafiće i najluksuznije prodavnice svetski poznatih kuća. Ova poznata ulica Budimpešte odnedavno je dobila i svoju „bliznakinju”, u nastavku preko bulevara Rakoci (Rakoczi). Istini za volju, ova ulica, pod istim nazivom, postojala je i ranije i proteže se sve do tržnog centra (Csarnok). Poslednjih nekoliko godina se preuređuje, modernizuje. U prizemnim zgradama otvaraju se savremeno uređene prodavnice i restorani. Od nedavno i ovaj južni deo Vaci ulice zatvoren je za saobraćaj. Tako postaje sve privlačnija za šetace, u prvom redu turiste.

Idući ovim delom Vaci ulice, kod broja 47, nailazimo na crkvu Sv. Mihalja (Szent Mihaly templom), ili, kako je još zovu po starom nazivu, „Crkva engleskih gospođica” (Angolkisa-sszonyok temploma). Ova barokna crkva sagrađena je između 1747. i 1749. godine, na mestu nekadašnje,

srednjovekovne dominikanske crkve. Sadašnju crkvu je gradio Andras Majerhofer, a skulpture na fasadi rad su Hebenstrait Jozsefa. Unutrašnjost crkve krasi oltar raden oko 1760. godine.

U neposrednoj blizini, pod brojem 62-64 Vaci ulice nalazi se trospratna zgrada, Nova gradska kuca (Az Uj Varoshaza), zidana izmedu 1870. i 1875. (rad Imrea Steindela). Svečanu dvoranu oslikao je Karolj Loc. Vredne pažnje su i svečane stepenice - petoručne od livenog gvozdenog sklopa.

Iz Vaci ulice, na uglu kuce br. 66, ulazi se u Srpsku ulicu (Szerb utca). To je kratka ulica. Završava se na uglu Ulice Veres Palne (Veres Paine utca). Tu je Peštanska pravoslavna srpska crkva (Gorogkeleti - Pesti Szerbtemplom).

Trg Košut Lajoša (Kossuth Laps ter)

Veliki, urbanizovani i parkom uređen prostor, ispred Mađarskog parlamenta, nosi naziv Trg Košut Lajoša. Ime Lajoša Košuta vezuje se za Mađarsku revoluciju 1848. godine. Bio je veliki pobornik za nacionalnu nezavisnost. Trg i okolinu ukrašavaju brojni spomenici, među kojima se izdvajaju dva: spomenik Lajošu Košutu i Ferencu II Rakociju (Kossuth Lajos i Rakoczi Ferenc II). Gledajući prema ulazu u Parlament, sa desne strane, postavljen je bronzani spomenik Lajošu Košutu (1802-1894). To je ujedno i spomenik nacionalnoj revoluciji iz 1848. godine. Glavni lik je rad Žigmunda Kišfaludija Štrobla, dok su sporedni likovi delo Andraša Kočiša i Lajoša Ungvarija. Spomenik je otkriven 1952. na istom mestu gde se nalazio i spomenik iz 1927. godine, koji nije zadovoljavao ukus građana (raniji spomenik je bio rad Janoša Harvaija).

U sredini, nasuprot glavnog ulaza u Parlament, na uzvišenju, postavljen je visoki čelicni jarbol, na kojem se vijori državna zastava Mađarske.

Sa leve strane, gledajući prema glavnom ulazu u Parlament, nalazi se spomenik Ferencu II Rakociju na konju (istorijska ličnost Mađarske, takode zaslužan u borbi za nezavisnost zemlje, živeo od 1676. do 1735). Spomenik je rad Janoša Pastora (Pasztor Janosa) i prikazuje nacionalnog vođu na bronzanom konju. Ceo spomenik nalazi se na postolju od švedskog granita, a otkriven je 1937. godine.

Bulevar Andraši (Andrdssy ut)

Jedan je od najpoznatijih i najstarijih urbanizovanih bulevara. Može se slobodno reći da je najlepši bulevar glavnog grada Mađarske. Izgradnja je otpočela 1872. godine pod rukovodstvom

43

Vaci ulica noću

najpriznatijeg graditelja tog vremena Mikloša Ibla (Ybl Miklos). Bulevar je završen, sa izuzetkom nekoliko građevina, 1884. godine. Ime je dobio po grofu Đuli Andrašiju (Andrassy Gyula), koji je u to vreme bio i ministar u vladi, a svesrdno je pomagao izgradnju bulevara. Po samom završetku prozvan je „Bulevar palata”. Počinje od Deak trga (Deak ter), dugačak je oko 2,5 kilometra, a završava na Trgu heroja - Milenijumu (Hosok tere). Ispod ovog bulevara 1896. godine prošao je drugi metro u Evropi (prvi je sagrađen u Londonu). Kraljevi, carevi, državnici i velikodostojnici, te građanski svet, prošao je tada bulevarom u jednom pravcu pešice i u kočijama na konjsku vuču, da bi se vratili u suprotnom smeru metroom, jednim od najvecih tehničkih dostignuća na kraju prošlog stoleća. I danas se mogu videti, sa leve i desne strane bulevara, kitnjaste palate raznih stilova, kao i kandelabri od livenog čelika koji su osvetljavali put plinskom svetlošću.

Nekoliko značajnijih kulturno-istorijskih građevina na delu Bulevara Andraši. Pod brojem 3 je palata neorenesansnog stila, građena između 1884. i 1886. godine za potrebe porodice Sakslener. Jedna je od najdekorativnijih palata Bulevara. Unutrašnjost krase na svodovima freske Karolja Loca. U zgradi se danas nalazi Poštanski muzej u kome se moze videti istorija mađarske pošte. Prostrane porodične odaje takođe mogu poslužiti kao neka vrsta muzeja porodičnog života imućnog sveta tog vremena.

Budimpestanska opera (Operahdz).

Građena je u neorenesansnom stilu godine 1875-1884. Graditelj je Mikloš Ibl. Glavnu fasadu ukrašavaju bogate arkade, stubovi i kipovi. U dve glavne, najisturenije niše nalaze se spomen-figure Ferenca Lista i Ferenca Erkela (rad Alajoša Štrobla). Na uglovima zgrade, u nišama, nalaze se četiri kipa muza: plesa, komedije, tragedije, te ljubavne lirike. Iznad drugog sprata, terasu ukrašavaju kipovi najpoznatijih operskih kompozitora (sa leva na desno): Monteverdi, Skarlati, Glik, Mocart, Betoven, Rosini, Doniceti, Glinka, Vagner, Verdi, Guno, Bize, Musorgski, Čajkovski, Monisko i Smetana. Kroz glavni ulaz stiže se u svečano predvorje, čiji

strop u freskama je rad Benalana Sekeljija (Szekely Bertalan), a predstavljene su muze i genusi. Sam ulaz ukrašavaju medaljoni likova mađarskih kompozitora. Svečane, mramorne stepenice vode na prvi sprat do loža (rad Mikloša Ibla). Zidne slike u boji radio je Than Mor, koje govore o muzičkom životu iz grčkih mitova (Apolon, Marszuasz, Orfej i Amphuon, kao i sirena i muza). Uzlazno stepenište krase poprsja Mikloša Ibla i drugih istaknutih umetnika. Priznato umetničko ostvarenje je i Operska sala. Jedna je od najlepših sala evropskih pozorišta. Odlikuje se veoma dobrom akustikom. Freske na svodu, gledalištu i dvorani radio je Karolj Loc. Smatra se da je to njegovo zivotno delo. Predstavlja Olimp i svet grčkih bogova, a na sredini Apolona, stvoritelja muzike. Enterijer svečanih i centralne lože, imaju posebnu umetničku vrednost.

Preko puta Opere, pod brojem 25, nalazi se Drechsler palata, u stilu francuske renesanse. Projektovali su je Eden Lehner i Đula Partoš (Lechner Odon i Partos Gyula). Sagrađena je 1883. godine. Velika fasada sa bulevara pomalo odudara od ostalih palata. Danas se u njoj nalazi Baletska škola.

Idući Bulevarom Andraš ka istoku, nailazimo na Trg Jokai Mora (Jokai Mor), na kome se nalazi spomenik istom mađarskom piscu. Spomenik je podignut 1921. godine, a rad je Alajoša Štrobla.Na suprotnoj strani Bulevara postavljen je spomenik mađarskom pesniku Endreu Adiju (rad Corba Geze iz 1960, godine).U pravcu Milenijuma presecamo Bulevar Terez (Terez korut) kod Oktogona.

44

Budimpeštanska opera

Pod brojem 67 je zgrada Stare Muzičke akademije (Regi Zeneakademia). Građena je između 1877. i 1879. godine, po projektu Adolfa Langa. Trospratna ugaona zgrada (neorenesansna) bila je građena za potrebe muzičke akademije koju je vodio Ferenc List (u njoj je i stanovao). Spomen-ploču na zgradi, posvećenu velikanu muzike, radio je vajar Zoltan Farkaš 1934. godine.

Pored nje nalazi se Umetnički paviljon (Regi Mlicsarnok). U njoj se postavljaju izložbe primenjene umetnosti. Graditelj je bio Adolf Lang (godine 1875-1877). U neorenesansnom je stilu. Prvi sprat ove interesantne građevine odvajaju korintski stubovi. Glavni ulaz odlikuju velika trokrilna vrata.

Neposredno pored ove zgrade je, pod brojem 71, Viša škola primenjene umetnosti (A Kepzomiiveszeti Foiskola), građena 1875. godine po projektu Lajosa Rauschera u neorenesansnom stilu. Fasadu zgrade radio je Robert Sole u ukrasu sgraffito (koji potiče iz vremena italijanske renesanse).

Veliki polukružni trg, pod nazivom Kodaljev skver (Kodaly korond), preseca Bulevar Andraši. Ime je dobio po čuvenom mađarskom muzikologu Zoltanu Kodalju, koji je u zgradi pod brojem 87 stanovao. Sve stambene zgrade-palate u polukrugu sa parkom i spomenicima, čine Trg veoma lepim i jedinstvenim.

U neposrednoj blizini Milenijuma, pod brojem 103, nalazi se u dvorišnoj vili Muzej umetnosti istočne Azije - Hopp Ferenc (Keletazsiai Muveszeti Muzeom - Hopp Ferenc). Ova vila je bila vlasništvo Ferenca Hopa, istraživača istočne Azije, koji je, testamentom zgradu sa svim eksponatima zaveštao državi Mađarskoj. Tu se nalaze vredni, pokretni umetnički predmeti iz Kine, Japana, Indije i Koreje.

Parlament (Orszdghdz-Parlament)

Ovo je jedna od najvećih i najimpozantnijih građevina Mađarske. Po projektu Imrea Steindla građena je od 1884. do 1902, godine. Međutim, unutrašnjost je završena tek 1904. godine. Stil građevine je neogotika. Frapantnih je dimenzija: visina sa kupolom 96 m, dužina 268 m, najveća širina 118 m. Osnova ima 17.750 m2. Glavna fasada okrenuta je prema Dunavu, čiji centralni deo ukrašavaju ogromne arkade. Spoljašnost građevine ukrašava 88 figura - kipova (ličnosti mađarske istorije). Ceo građevinski sklop čine simetrično podeljena tri dela, na čijoj se sredini nalazi kupola značajnih razmera. Svečani i glavni ulaz u Parlament je sa Trga Lajoša Košuta. Široka ulazna stepeništa, sa leve i desne strane, ukrašava po jedan bronzani lav u sedećem položaju (rad Bele Markupa). Iz svečanog predvorja, u baroknom stilu, ulazi se u prostrani svečani hoi, koji se nalazi tačno ispod kupole (dimenzije šesnaestougaonog hola su - visina 27 m, širina 21 m).

Parlament (Orszaghaz) ima ukupno 690 prostorija. Najpoznatije su sala za sednice poslanika, prijemna sala, lovačka sala, goblen-sala, sala za razgovore, savetovanja i druge. Od prostorija se izdvajaju kabinet predsednika države, predsednika Vlade i ministara. U jednoj od poslaničkih dvorana nalazi se maketa Parlamenta, izrađena od 100.000 šibica, u srazmeri 1:125, rad porodice Janoša Papa. Vredna pažnje je i biblioteka Parlamenta sa knjigama i časopisima, prvenstveno iz državnicke i pravne oblasti. Sve sale, holovi i prostorije, zavisno od namene, bogato su ukrašeni zidnim slikama poznatih mađarskih slikara i umetnika. U najvećem broju prostorija, sala i holova zastupljena je drvena rezbarija. Pozlata dominira u reprezentativnim odajama, kao i skulpture nacionalnih istorijskih ličnosti. Celo građevinsko zdanje po stepeništu i holovima krasi crvena tepih staza, u dužini oko 3,5 kilometra. Od nedavno, u svečanom holu, ispod glavne kupole, nalazi se u staklenoj vitrini, čuvana počasnom stražom, kruna prvog kralja Mađarske Sv. Stevana.

Gradski gaj- Gradski park (A Vdrosliget)

45

Mađarski parlament

Najvecom gradskom „oazom” mira i svežine smatra se zeleni urbanizovani Gradski park (Varos liget) (povrsina 1 km2).

Neposredno iza monumentalnog zdanja Milenijuma prostire se veštacko jezero koje u letnjim mesecima služi rekreativnoj vožnji čamaca. Posebna zimska idila mladima je veštacko klizalište. Sa leve strane od Trga heroja prostiru se zabavni, rekreativni, ugostiteljski sadržaji. Poznat je restoran GUNDEL po svojoj nacionalnoj kulinarskoj tradiciji i van granica zemlje. Stogodišnje zdanje restorana danas je prošireno i renovirano. Letnja bašta privlači mnogobrojne posetioce u okrilje hlada. Usluga i kvalitet potvrđuju glas koji nosi - van kategorije. U nastavku, neposredno se nadovezuje Gradski zoološki i botanički vrt (Fovarosi Allat es Novenykert). Na površini od 24 katastarska jutra, u prirodnom ambijentu, živi preko 500 vrsta životinjskog i preko 1500 vrsta biljnog sveta. Budimpeštanski ZOO prvi put je otvoren za posetioce 1866. godine, da bi tek 1921. godine pripao gradskom patronatu. Tada je sagrađena ulazna kapija sa figurama slonova (rad Kornela Nojslosa). Izuzetan je i morski akvarijum, kao i letnja pećinska dvorana, gde se prikazuju tematski filmovi. Pored Zooloskog vrta je Gradski veliki Cirkus (Fovarosi Nagycirkusz), moderno građen 1971. godine u natkrivenom paviljonu. Tu se predstave odvijaju tokom cele godine. Na istom mestu postojao je šatorski cirkus od 1891. godine. U nastavku, pored Gradskog cirkusa je veliki Zabavni park (Vidam park), koji svojom talasastom železnicom, velikim pokretnim točkom, karting-stazom i drugim zabavnim novitetima pruza istinsku razonodu, posebno najmlađima. Na suprotnoj strani ovog puta, nalazi se veliko kupalište i lečilište - Kupalište Sečenji (Szecsenyi furdo). Ceo kompleks se sastoji iz dva dela: rekreacionog (strandfurdo) kupališta i lekovitog kupališta (banje). Kompleks je jedan od najvećih evropskih lekovitih kupališta. Građen je 1909-1913. godine po projektu Dežea Ciglera i Edea Dvoržaka, donatorstvom grofa čije ime i nosi. Godine 1926. građeni su otvoreni bazeni. Tako je i ceo kompleks proširen. Prvobitno je 1878. godine geolog Vilmoš Žigmond, sa dubine od 970 m, banji obezbedio termalnu vodu, da bi 1936. godine sa jos veće dubine (1257 m) kupalište, i prvenstveno lečiliste, dobilo termalnu vodu od 75 C. Ova voda sadrži sumpor, kreč i karbonat, što se pod lekarskim nadzorom koristi za lečenje reumatskih i drugih koštanih oboljenja. Ovo je ujedno i najbogatiji izvor termalne vode u Budimpešti (3570 litara u minuti). Višak vode koriste druga lečilista Budimpešte. Ispred glavnog ulaza u lečiliste postavljeno je poprsje Vilmoša Žigmonda, geologa. Takođe, u neposrednoj blizini Sečenji-kupališta postavljena je kompozicija izvora-bunara, rad Jena Kerenjija.

Tvrđava Vajdahunjad (Vajdahunyad Vara), ili Istorijski sklop gradevina (Tortenelmi epuletcsoport)

U bukvalnom prevodu znači Istorijski građevinski skup. Ovo, zaista retko građevinsko delo, koje se sastoji od dvadeset i jednog dela tvrđave, prikaz je srednjovekovne arhitekture Mađarske. Idejni tvorac i graditelj bio je arhitekta Ignac Alpar. Povodom hiljadugodišnjice sagradio je 1896. od drveta istorijski sklop građevina. Mahom su to bili dvorci i tvrđave. Zbog veoma uspelog ostvarenja od države je dobio zadatak da isti sačini od čvrstog materijala, što je i učinjeno između 1904. i 1908. godine. U jednom kompleksu zastupljeni su svi istorijski stilovi gradnje - romanski, gotski, barok i renesansa. Današnje ime - Vajdahunjad Var - dato je po istoimenom zamku u Erdelju, čije su kule slikovito prenete i na ovaj deo. Na prilazu ovom turistički značajnom zdanju, u parku, nalazi se spomenik Ignacu Alparu, (rad Edea Telca). Prelazeći na ostrvce zvano Sečenji, kamenim mostom stiže se do velikih vrata tvrđave, baš onakvih kakva su izgledala u srednjem veku, sa šiljatim kopljima. Tu, sa leve strane, izdiže se 37 metara visoki

toranj „Muciteljski toranj” (Kinzotorony). Sa desne strane je nešto zdepastiji toranj, manje visine, tzv. „Sakati toranj" (Csonkatorony) iz Šegešvara (Segesvara). Odavde se, na samom uglu prema jezeru, vidi veliki toranj gotskog stila, zvani „Nebojše” (Ne felj). Naziv pretpostavlja slovensko ime i

46

Trvđava Vajdahunjad

poreklo tornja. U dvorištu Vajdahunjad vara, sa leve strane je romanski stil građevine. U produžetku je tzv. Jaki kapela sa figurama šesnaest apostola. Na desnoj strani prikazani su u gotskom stilu detalji izgradnje tvrđave i rezidencije kralja Matije Hunjadija i žene mu Beatricije. Zatim sledi kompleks baroknih građevina, koji se proteže sve do zgrade Muzeja poljoprivrede. U dnu „dvorišta tvrđave”, u parku ispod hrastove krošnje postavljen je bronzani spomenik Anonimusu, neznanom apostolu i prvom piscu hronike kralja Bele IV (rad vajara Mikloša Ligetija). Spomenik ovom neimenovanom piscu hronika mađarske istorije otkriven je 1903. godine. Odmah na ulazu u „tvrđavu" sa desne strane postavljen je i spomenik Šandoru Karoljiju (1831-1906), ministru poljoporivrede (sedi sa skinutim sesirom). Rad Žigmonda Štrobla.

Trg Heroja, Milenijum, Spomenik hiljadugodišnjice (Hosok tere, a Millenniumi - Ezredeves Emlekmu)

Bulevar Andraši zatvara impozantan trg sa monumentalnim spomenikom, posvećen 1000-godišnjici dolaska Mađara na ovaj prostor. Početak izgradnje beleži se u 1896. godinu, da bi tek 1929. monument bio završen. Stvaraoci ovog izuzetnog dela su Albert Šikendan, graditelj, i vajar Đerd Zala. Na 36 metara visokom kamenom obelisku postavljen je krilati anđeo, zaštitnik Mađarske, dok se u podnožju nalazi sedam ratnih vođa sa Arpadom na celu, na konjima i u nošnji pod oružjem iz tog doba. Obelisk sa krilatim anđelom 1900. godine, na Pariskoj izložbi, osvojio je Grand Pri. Iza ovog spomen-obeležja, u polukružnom luku postavljena je kolonada u dužini od 85 m.

Između stubova kolonade nalaze se bronzane figure zaslužnih istorijskih ličnosti Mađarske. Sa leve strane su: Szent Istvan, Szent Laszlo, Konyves Kalman, Endre II, Bela IV, Robert Karoly, Nagy Lajos. Sledi prekid kolonade, koja ujedno označava istorijsko razdoblje od 150 godina kada su Budim i Pešta bill pod turskom vlascu. U nastavku je kip Hunyadi Janosa (Sibinjanin Janka), zatim, sina mu, kralja Hunyadi Corvin Matyasa, sledi Bočkai Ištvan, Bethlen Gabor, Thokoly Imre, Rakoczi Ferenc II i Kossuth Lajos. Prvobitno, na mestu poslednjih pet istorijskih licnosti, bile su postavljene bronzane figure kraljeva Habzburgovaca. Posle Drugog svetskog rata oni su zamenjeni. Ispod svake bronzane figure nalazi se bronzana reljefna slika, koja prikazuje zasluge koje se pripisuju dotičnoj ličnosti. Ove bronzane reljefne slike takođe je radio Đerd Zala, dok su figure istorijskih ličnosti radovi više vajara. Na gornjim stubovima kolonade, sa leve i desne strane, kao i sa spoljne i unutrašnje strane, nalaze se skupine bronzanih figura i stvari: na levoj strani kolonade, sa spoljne strane prikazan je rad i dobar život, sa unutrašnje strane rat, otpor neprijatelju - u liku tzv. ratnih kočija. Na drugoj strani kolonade, sa unutrašnje strane mir na kočijama sa maslinovom granom, a na kraju kolonade figure nauke i umetnosti. Sve ove bronzane skulpture radio je Đerd Zala.

Ispred Monumenta, posvećenog Hiljadugodišnjici, posle Drugog svetskog rata, postavljen je pravougaoni kameni „blok” od harsti belog krečnjaka - to je grob neznanog junaka.

Muzej lepih umetnosti (A Szepmuveszeti Muzeum)

Na prostranom Trgu Milenijumu, gledajući ka spomeniku, sa leve strane, nalazi se prekrasna građevina u eklektičko-klasicističkom stilu, sa šest korintskih stubova. To je Muzej lepih umetnosti. Sagrađen je po drzavnoj uredbi 1906. godine. (Graditelji Schickedanz Albert i Herzog Fulop). Iznad glavnog ulaza, na fasadi, u timpanonu, prikaz je Zevsove

47

crkve, i epizoda borbe kentaura i lapita. Iznad glavne fasade na dvospratnom krilu nalaze se motivi eklektičko-renesansnog značaja.

Unutrašnjost Muzeja je prebogata zbirkama originala. Tako, na primer, može se videti egipatska porodična grobna ploča iz vremena pre naše ere (2200-2060. godina), mumije i sarkofazi iz rimskog perioda, umetnicki bronzani predmeti itd.

U Muzeju se redovno održavaju tematske izložbe, sa posebnim osvrtom na stare pravce.

Muzej primenjene umetnosti (Miicsarnok)

Sa desne strane od Milenijuma nalazi se Muzej primenjene umetnosti (Mucsarnok), građen 1895. godine, od istih graditelja kao i Muzej lepe umetnosti, u eklektičko-klasicističkom stilu. Iznad glavnog ulaza u Muzej, na timpanonu je mozaik u boji „Mitološka priča”. Na celoj građevini Muzeja dominira keramia-friz u boji. U Muzeju se odrzavaju redovne međunarodne izložbe primenjenih umetnosti.Veliki i prostrani Trg heroja - Milenijum, sa zapadne strane, prema Bulevaru Andraši, krasi prelepa bela građevina - to je Ambasada Srbije, sa Konzulatom u neposrednoj blizini, na uglu sa Bulevarom Doža Đerda. Legenda o zgradi današnje Ambasade Jugoslavije u Mađarskoj kaze:„Izmedu dva sveteka rata nas poznati pesnik i diplomata Jovan Dučicć

službovao je kao ambasador u Mađarskoj, u Budimpešti. Lep, naočit I, pre svega, uman čovek g. Dučić bio je zapažen kao neženja, medu mnogobrojnim ženskim svetom Pešte. I, on nije odoleo čarima jedne ekstravagantne grofice. Kuća u kojoj su se sastajali je bela zgrada na Trgu Milenijuma.

U znak velike ljubavi i iskrenog prijateljstva, groflca poklanja ovu kuću svom voljenom. Pošto je i zvanično g. Dučic postao vlasnik kuće, prilikom napuštanja diplomatske službe (odlazi u Sjedinjene Američke Države). godine 1941. on zgradu današnje ambasade Jugoslavije daruje svojoj otadžbini Jugoslaviji. Tako je zgrada postala, posle Drugog svetskog rata (EX teritorija) Ambasada Jugoslavije."

Muzej poljoprivrede (A Mezdgazdasdgi Muzeum)

Povodom Sveteke izložbe dostignuća, koja je organizovana 1896. godine u Budimpešti, pored spomenutog Istorijskog građevinskog skupa, sagrađena je impozantna barokna građevina - Poljoprivredni muzej. Mađarska je trebala biti prikazana u svetlu tradicionalnog poljoprivrednog napretka i dostignuća. Muzej retrospektivno, po osnovnim granama slikovito, u detaljima prikazuje ne samo istorijski razvoj već i dostignuća u oblasti poljoprivrede, šumarstva, vinogradarstva, stočarstva, lova i ribolova. Prijatno je saznanje da i predškolska deca posećuju sa velikom pažnjom prostore ovog Muzeja. Osnovne, srednje i više škole imaju u svojim programima obaveznu posetu Muzeju. U delu muzejskog prostora, gde se govori o konjarstvu, izložen je skelet čuvenog mađarskog trkaćeg konja „Kincsem", u prevodu „Blago moje”, koji je pedeset četiri puta pobedio na međunarodnim i domaćim trkama, odnosno nikada nije bio drugi. Glavno stepenište Muzeja vodi u posebno odeljenje, u kome je data retrospektiva biljnog sveta u ishrani čovečanstva.

U sklopu velikog gradskog parka (Varosliget) nalazi se (Varosliget konit 11) Muzej sao-braćaja (Kozlekedesi Mu-zeum), sagrađen 1896. godine. Godine 1980. je, zbog oštećenja nastalih u Drugom svetskom ratu, obnovljen i proširen. U njemu se nalaze uglavnom eksponati železnickog i rečnog brodskog saobraćaja. Tu se mogu videti: stara lokomotiva parnjača, brodska navigaciona kabina, šine i skretnice, stare kočije i fijakeri, stare makete i delovi prvih aviona, modeli starih i novijih brodova, savremene mašine na električni pogon i njihovi preseci, model prvobitnih

48

Muzej lepih umetnosti

Muzej primenjenih umetnosti

automobila na parni pogon, istorija vazduhoplovstva sa balonima i cepelinima itd. Jedan od vagon-restorana, koji je nekada imao funkciju, danas je pretvoren u vagon-restoran za posetioce Muzeja. U Muzeju su i makete nekih od budimpeštanskih mostova. U sklopu Muzeja su i biste pojedinih mađarskih pronalazača iz oblasti saobraćaja.

U neposrednoj blizini Muzeja, u južnom delu Varošligeta, nalazi se ograđen takozvani Park slepih. To je mesto za odmor i maštanje onih kojima nije dostupna svetlost dana.

U velikom parku treba obratiti pažnju na jedinstveni spomenik - grob „Fuit” ili „Bio”, jedini grob u velikom gradskom parku, na čijoj kamenoj ploči su ispisane reči: Tu je sahranjen jedan peštanski advokat koji nije hteo da mu se ime posle smrti objavljuje, samo reč - Fuit, što u prevodu znači „volt” ili „bio”.

Veliki mađarski pesnik Aranj Janoš u pesmi o „Varosligetu" spominje ovaj interesantni nadgrobni spomenik. Istraživanjem se došlo do imena i prezimena ovog osobenjaka - advokata. Zvao se Jakob Horvat. Bio je branilac u procesu Martinovića, madarskog jakubinca.

Idući bulevarom Nepstadion, pod brojem 14, zapažamo veliku građevinu u stilu mađarske secesije. Ukrašena je keramikom u boji, a na krovu su tri skulpture koje u ruci drže zemljanu kuglu. Ovo je Geološki institut (Foldtani intezet). Građen je izmedu 1898. i 1899. godine. U njemu se i danas vrše istraživanja.

Nepstadion (Nepstadion)

Obuhvata sportski kompleks. Sportska hala (Budapesti sportcsarnok ili korcsarnok) je okrugla hala, građena početkom 1982. godine, kapaciteta 12,5 hiljada gledalaca. Služi za sve male sportove i veštacko klizalište. Tu je Mali stadion (Kisstadion) koji može da primi 15 hiljada posetilaca, pa Nacionalna sportska sala (A Nemzeti Sportcsarnok) kapaciteta dve hiljade posetilaca. Pored nje je Gimnastička hala (Tornacsarnok - Jatekcsarnok) ili hala za igre, zatim Olimpijska hala (Olimpiai csarnok). U neposrednoj blizini Nepstadiona je i stara sportska dvorana, građena jos 1896. godine, zvana Biciklistička trkačka staza (Millenaris Sporttelep).

Nepstadion je najveće sportsko zdanje u zemlji, čija je izgradnja počela daleke 1948. godine, prema projektu Karolja Davida, i još nije završen. Sadašnji kapacitet gledališta je 80 hiljada, a kada bude završen, po projektu, treba da primi 110 hiljada gledalaca. U okviru samog stadiona nalaze se, pored parkova, tereni za male sportove i veliki broj spomen obeležja likova iz sportskog života i stvaralaštva.

U centru ovih sportskih objekata nalazi se hotel Stadion, metro stanica, autobuska stanica za prigradski i gradski saobraćaj i trolejbuska stanica.

Železničke stanice Budimpešte

Istočna željeznicka stanica (Keleti Palyudvar), na trgu Baroš, na kraju Bulevara Rakoci, sa istočne strane, podignuta je između 1881. i 1884. godine. U to vreme bila je jedna od najmodernijih evropskih železničkih stanica. Stanica je građena po projektu Đule Rochlitza, dok je železnička konstrukcija delo Janoša Feketehazija. Obnovljena i rekonstruisana, zadržala je prvobitnu formu i namenu. Godine 1932. je elektrifikovana. Cela

građevina je u eklektičko-neorenesansnom stilu. Na ogromnoj fasadi postavljen je sat, dok su na zidnim povrsinama sa leve i desne strane skulpture: Džemsa Vata (pronalazača parne mašine) i

49

Istočna železnička stanica Zapadna železnička stanica

Džordza Stivensona (pronalazača parne lokomotive). I danas je ona najstarija i najfrekventija železnička stanica. Sa nje polazi i dolazi oko tri stotine kompozicija ili oko 80 hiljada putnika.

Zapadna železnička stanica (Nyugati Palyaudvar) nalazi se na samoj raskrsnici tri velika bulevara: Terezinog, Sent Ištvan i Vaci. Građena je po projektu Ogista de Serea i francuske firme Ajfel, godine 1874, da bi konačno bila završena 1877. godine. Ispred železničke stanice, godine 1970. sagrađen je podzemni prolaz, metro stanica i nadvožnjak koji povezuje bulevar Bajči Žilinskog sa Vaci bulevarom.

Južna železnička stanica (Deli Palyaudvar) nalazi se na budimskoj strani, na zapadnoj strani Trga Vermeze. Građena je 1976. godine i služi prvenstveno za polazak i dolazak vozova koji saobraćaju prema jugu. To je moderna železnička koju je uspešno projektovao arhitekta Đerd Kevari. Ispred železničke stanice završava se jedna od budimpeštanskih metro-linija (linija broj 2, oznacena crvenom bojom).

Jožef varoš - železnička stanica (Jozsef varosi - vasutallomas) služi za putničko-teretni saobraćaj. Nalazi se u neposrednoj blizini groblja Kerepesi (Kerepesi temeto), koje je otvoreno 1847. godine i na kome počivaju istaknute ličnosti kulturnog i naučnog života. Železnička stanica Jožef varoš danas je poznatija po tome što se u njenoj neposrednoj blizini nalazi čuvena „Kineska pijaca”.

„Brza železnica” (Gyorsvasut) povezuje ostrvo Čepel sa Peštom, u podnožju mosta Petefi. Služi za rasterećenje saobraćaja i prevoz putnika, mahom radnika, koji rade na ostrvu Čepel.

HEV - železnica (HEV) ili Nadzemni zeleni metro, povezuje Budim i Trg Batanji (Battlujany) sa Sentandrejom. Služi uglavnom putnicima i turistima koji žele brzo i lako da stignu do severnih predgrađa Budimpešte (Akvinkuma, Rimskog kupališta) i Sentandreje.

Narodni lug - park (Nepliget)

Ovaj park je veći čak i od Gradskog parka. Prostire se na površini od 112 hektara, od čega je 568.000 m2 uređenog parka. Osmislio ga je Jožef Šarkanj 1867. godine, a 1893. realizovao Ilseman Kerestelj. Za vreme Drugog svetskog rata znatno je bio oštećen, tako da se i danas rekonstruiše. U sklopu velikog parka nalazi se Planetarium (Opservatorija), otvorena 20. avgusta 1977. godine. Teleskopskim uređajem prečnika 23 metra može da se sa zemlje osmotri blizu 9 hiljada zvezda. Cela građevina Planetarijuma je veoma atraktivna. U dvorani za predavanja ima 400 sedišta. U neposrednoj blizini nalazi se nekoliko skulptura: Lavov bunar (Oroszlanos kut) i Devojka sa zmijom. Spomenik je posvećen Tinodi Lantos Sebestyenu, poznatom pevaču hronika iz XVI veka. Na postolju bronzanog

spomenika (rad Lajoša Jambora) u reljefu je prikazana borba Mađara sa Turcima.Nedaleko od Planetarijuma podignut je Centenarium park - ukrasna bašta, povodom 100-

godišnjice ujedinjenja dva grada Budima i Pešte. Bronzana tabla označava koji deo parka je sačinio koji okrug, kao svoj doprinos zajedništvu. Kamene klupe, veštačke stene i vodoskok ulepšavaju ovaj prostor. Tu nedaleko je i spomen obeležje poljskim legionarima, koji su 1848-1849, u revoluciji, pali boreći se na strani Lajoša Košuta.

Ostale kulturne znamenitosti Budimpešte

Nacionalni muzej Madarske (A Magyar Nemzeti Muzeum)

Nalazi se na Bulevaru Muzeja 14-16 (Muzeom korut). To je građevina u slobodnom prostoru, na dva sprata u klasicističkom stilu. Građena je između 1837. i 1847, po projektu Mihalja Polaka.

50

Mađarski nacionalni muzej

Prostranim stepeništem pristupa se isturenom svečanom holu koji okružuju korintski stubovi. Na timpanonu su alegorične skulpture, rad milanskog skulptora Rafaela Montija. Muzej je osnovan 1808. Godine. Prvu nacionalnu, veoma bogatu zbirku, priložio je grof Ferenc Sečenji (otac Ištvana Sečenjija) jos 1802. godine. Zbirka priloga stalno se uvećavala. Tako je 1832. godine veliku i veoma vrednu zbirku Muzeju poklonio Mihalj Janković, bogati veleposednik i trgovac. Tada se vec ozbiljno razmišljalo o tome da se na jednom mestu pohrane svi muzejski eksponati, koji su bill odlagani na više mesta. Država i vlada dali su polovinom XLX veka punu podršku izgradnji tako reprezentativnog zdanja kao što je Nacionalni muzej. Revolucionarni događaji 1848. takođe su obeležili ovo zdanje. Na isturenim zidovima širokih stepeništa, vođe revolucije govorile su okupljenoj masi i delile letke sa pesmom „Na noge Madari” koju je tih dana napisao Šandor Petefi. O tim događajima govori bronzana tabla na levoj strani potpornog zida stepeništa. U Muzeju su stalne postavke: istorijski prikaz dolaska Mađara na ove prostore (iz pradomovine), i ogromno pokretno nacionalno spomeničko blago koje je sakupljeno prilogom i otkupom u zemlji i inostranstvu. Tu su i veoma vredne rukotvorine dinastije Arpadhazi (Arpadhazy) i Anjou, zatim kralja Zigmonda, Matije Korvina i drugih. Muzej poseduje i veliku zbirku oružja, odličja i dragocenosti, kao i istorijske slike i knjige.

Okružen je velikim prostranim parkom pa čini prijatno mesto za odmor u srcu velegrada. U parku se nalaze mnogobrojni spomenici pesnicima, naučnicima i stvaraocima iz oblasti kulture. Tu se mogu videti, između drvoreda, nekoliko rimskih kamenih grobnica - sarkofaga i kamenih spomen-obeležja.

Muzej primenjene umetnosti (Iparmuveszeti Muzeom)

Ova građevina u stilu tipične mađarske secesije obložena je majolikom tipa Zolnai. Obojena je pirogranitom (rad Edena Lehnera i pomoćnika Đule Paroša, izmedu 1893. i 1896. godine). Gradđevina ima naglašen srednji rizalit interesantnog oblika i osmougaoni toranj. Neobična građevinska forma je „mađarski Lehner", pravac u građevinarstvu. Nalazi se u ulici Ulloi ut 33-37. U vreme kada je Muzej osnovan (1872) bio je treći te namene u Evropi. Podeljen je na pet prostora po nameni: nameštaj i drvenarija, tekstil, zlatarstvo i ukrašavanje, keramika i staklo, koža i prerađevine od kože. Stalna postavka je „Umetnost i zanatstvo". Ovom Muzeju pripadaju Nagytetenyi Kastelymuzeum, Hopp Ferenc Kelet-azsiai Miiveszeti Muzeum i Kinai Muzeum.

Narodno pozorište (Nemzeti Szinhdz)

Nalazi se privremeno na Trgu Heveši (Hevesi Sandor ter) br. 3, u adaptiranoj i prilagođenoj zgradi, od 1960. Godine. Novo Narodno pozorište još nije dobilo lokaciju, budući da već godinama ne mogu da se usaglase pozorišni, gradski i državni odgovorni faktori. Ranije cuveno Pozorište „Nemzeti” bilo je na uglu Bulevara Rakoci i Ulice Muzeja, od 1840. godine. Porušeno je 1960, godine.

Pozorište Madač (Maddcs Szinhdz)

Nalazi se na Bulevaru Eržebet br. 29-33. Smatra se najmodernijim gradskim pozoristem. Građevina je, i spoljnim i unutrasnjim izgledom, moderan objekat. Staklena fasada, iz 1961. godine, rađena je po projektu Oskara Kaufmana.

Pozorište Erkel (Erkel Szinhdz)

Najstarija pozorišna građevina Budimpešte. Gradena je 1910. godine. Nalazi se na Trgu Republike, u neposrednoj blizini Bulevara Rakoci i Istočne železničke stanice. Po broju sedišta u gledalištu (2,5 hiljade) najveće je pozorište Mađarske. Građevina je više puta rekonstruisana a 1953.

51

godine je znatno poboljšana akustika sale. Sada je „depadans" Državne opere, u kojoj se održavaju mahom muzički koncerti.

Veselo pozorište (Vigszinhdz)

Nalazi se na Bulevaru Sent Ištvan br. 14, u blizini Margitinog mosta, na levoj strani Dunava. Ova građevina sa kupolom u neobaroknom stilu građena je 1896. po projektu bečkih graditelja Hermana Helmera i Ferdinanda Felnera. Glavni ulaz je izdignut, pa se ima utisak da je cela zgrada na nekom „brdašcu”. U malom predvorju Pozorišta postavljena su poprsja Šandora Petefija i Mikloša Zrinjija.

Peštanska Franjevačka crkva (A Pesti Ferences Templom)

Nalazi se na Trgu franjevaca (Ferencesek tere), na početku Bulevara Košut. Gradili su je franjevci između 1727. i 1743. godine. Prema pisanim podacima iz 1288. godine, na ovom mestu bila je takođe crkva i manastir koji su gradili franjevci oko 1260. godine. Od te crkve nije ostalo ništa. Podaci govore da je 1541. godine Sinan paša i ovu crkvu pretvorio u džamiju. Dobila je ime Sinan-beg džamija. Današnja crkva je građena u baroknom stilu, dok je polovinom XIX veka u romaničkom stilu građena „kaciga” tornja. Najlepši ukras Crkve su ulazna vrata. Iznad samih vrata nalaze se dve ukrštene ranjene ruke - grb franjevaca. Iznad ove jedinstvene oznake u reljefu je Isus pod krstom, dok je na isturenom uzvišenju terase Madona sa dva anđela. Na zidu Crkve, prema Bulevaru Košut, nalazi se reljefna bronzana tabla (Uspomena na Mikloša Vešelenjija, koji je spasio mnoge živote prilikom katastrofalne poplave 1838. godine). Ovaj reljef dobio je velika priznanja na Pariskoj svetskoj izlozbi 1900. godine.

Ispred Crkve, na Malom trgu nalazi se Nereidak - Najadok Kutja (bunar) postavljen 1835. godine, koji je obnovljen i zamenjen 1976. godine.

Crkva i sveštenicka škola evangelika (Az Evangelikus templom es lelkeszkepzo)

Nalazi se na Trgu Deak br. 4 i 5. Crkva je građena između 1799. i 1836. godine u klasicističkom stilu po projektu Mihalja Polaka i Jožefa Hilda. Glavna fasada je predstavljena sa četiri dorska stuba koji drže trigli i metop ukrasni svod.

Evangelistička sveštenicka škola i dom nalazi se u dvospratnoj građevini iz 1795. i 1811. godine, koju su gradili isti graditelji kao i Crkvu. Tu je nekada bila i evangelistička gimnazija koju je pohađao 1833-1834. godine Šandor Petefi. Na zidu se nalazi spomen-tabla na velikog pesnika. Danas je u zgradi Zemaljski evangelistički muzej u kome se čuva original testamenta Martina Lutera.

Sinagoga (A Zsinagoga)

Nalazi se u Ulici Dohanj 2-8. Gradio je izmedu 1854. i 1859. godine bečki graditelj Lud Ferster u romantično bizanc - mor stilu. U njenoj izgradnji učestvovao je i Frides Fesl, graditelj „Vigado”. Po veličini i mogućnostima prijema (tzv. Tri crkvene lade) je među najvećim sinagogama u svetu. Cela građevina obložena je crvenim i belim ciglama sa keramičkim ukrasom. Najveci ukras fasade je ogromni „ružin prozor” na sredini, između dve kupole. Unutrašnjost crkve je urađena

52

Veselo pozorište

mahom po zamisli i projektu Fridesa Fesla. U sklopu sinagoge nalazi se muzej (Zsido Muzeum), zbirka istorijskih i verskih predmeta, zatim groblje žrtava fašističkog terora (iz Drugog svetskog rata), kao i Mauzolej jevrejskih heroja iz 1929-1931. godine (rad Deli i Faragoa).

Univerzitetska crkva (Egyetemi Templom)

Najlepša je barokna crkva Budimpešte. Ova građevina posebne umetnicke vrednosti, građena je između 1722. i 1742. godine, dok su joj tornjevi završeni tek 1771. Graditeljem se smatra Andraš Majerhofer. Glavnu fasadu krase skulpture, a ulazna vrata reljefom bogata drvena rezbarija. Ispod timpanona u niši postavljena je skulptura Sv. Marije. Unutrašnjost jednodelne lađe sa obe strane krase kapelice. Freske na svodu rad su Johana Bergla iz 1776. godine. Autor ovih freski rođen je blizu Praga (1718-1789), a živeo je i radio mahom u Austriji. Freske u Univerzitetskoj crkvi se ističu po svojoj vrednosti, i uklapaju se u barokni ambijent crkve. Glavni oltar rađen je 1746. godine. Crkvena propovedaonica je rad mađarskih baroknih majstora tog vremena i procenjuje se kao izuzetna vrednost. Klupe i drvenu rezbariju horskih vrata radili su kaluđeri između 1730. i 1750. godine, koje je predvodio Feliks Tatirek. Tu su još i orgulje, ispovedaonica u stilu kasnog baroka i drugi ukrasi crkve.

Crkva Servita (Szervita templom)

Nalazi se u starom jezgru Pešte, danas Trg Martineli (Martinelli ter) br. 7.Ova barokna crkva građena je između 1725. i 1732. godine za potrebe manastira takozvanog

Servitskog reda (kaluđera). Graditelji su bili Janoš Helbling, a od 1871. kada je građena današnja kupola, radove je izvodio Jožef Diescer. Ovaj kaluđerski red osnovan je u XII veku u Firenci. Reljef iznad crkvenih vrata prikazuje osnivače ovog verskog reda. Današnja fasada je u eklektičkom stilu, ali sa puno primesa baroka. Unutrašnjost crkve je u stilu kasnog baroka, dok su oltar i govornica iz XVIII veka. Slike je radio Janoš Hocendorfer, a skulpture Janoš Tenj.

Gradska kuća (A Fovdrosi Tandcs epulete)

Nalazi se u Ulici Varoshaz br. 9. Prvobitno je građena za invalide iz turskog rata. Temelji su joj postavljeni 1716. godine, ali radovi su otpočeli 1724. pod nadzorom Antona E. Martinelija. Ovo je najveća građevina iz tog vremena. Trg nosi ime graditelja. Ogromno zdanje, po projektu Martinelija, trebalo je da ima četiri unutrašnja dvorišta. To nije ostvareno. Do 1894. godine građevina je služila kao kasarna artiljeraca. Tokom vremena ova građevina pretrpela je više rekonstrukcija. Poslednju rekonstrukciju je izvršio graditelj Armin Hegedis. Na građevini je postavljeno više spomen-tabli (reljefnih prikaza). U unutrašnjem dvorišnom prostoru nalazimo više skulptura, vodoskoka i bunara. Enterijer današnje Gradske kuće nije mogao da izmakne modernizmu. Prvobitna namera se ne vidi, ali ostaje utisak da to nije „prava” Gradska kuca. Ona je više muzej, kasarna ili nešto treće.

Muzička akademija (Liszt Ferenc Zenemuveszeti Foiskola)

Nalazi se na Trgu Ferenca Lista br. 8. U stilu secesije građena je izmedu 1904. i 1907. po projektu Florisa Korba i Kalmana Giergla. Spomenik na glavnom ulazu posvećen je velikom muzikologu čije

53

Freska u Muzičkoj akademiji

ime Akademija nosi (rad Alajosa Strobla). U predvorju Akademije postavljen je spomenik Bele Bartoka, takođe velikom muzikologu i pedagogu (rad Andraša Beka). Na potkrovlju nalaze se dve bronzane figure geniusa (rad Geze Marotija). U holu prizemija, svod je ukrašen freskama Aladara Kerešfeija koje alegorično prikazuju svet muzike. U velikoj dvorani, površine 25 х 17 metara, koja prima 1200 ljudi, izvanredne akustike, reljefe i skulpture radili su Ištvan Groh i Ede Telč. Naspram velikih orgulja stoje latinski natpisi „Sursum corda“ i „Favete Unguis” što znači „Uzdignite vaša srca" i „Ostanite u tišini“.

Na Trgu Ferenca Lista, godine 1986. postavljen je novi spomenik ovom velikanu muzike (rad Lasla Martona).

Rokuš kapela i Rokuš bolnica (Rokus-kapolna es Kćrhdz)

Nalazi se na Rakoci bulevara br. 31. Ovaj spomenik kulture potiče iz 1740-ih godina. Kapela je trebalo da služi za utehu i molitvu u vreme katastrofalne epidemije kuge koja je zadesila Peštu 1711. godine. Mali toranj kapele podignut je 1797. godine. Fasadu krasi devet skulptura u baroknom stilu. U crkvenom oratorijumu je smeštena vredna slika Jakoba Varšaga, koja prikazuje poplavu Pešte 1833. godine. Kapela Rokuš nalazi se na jednom od najprometnijih bulevara Budimpešte, a nekad je to bila periferija grada.

Tu su bile podignute drvene barake za smeštaj obolelih od kuge. Posle velikog karantina sve privremene bolnice bile su spaljene. Svojevremeno, pored ove kapele i bolnice postojala je i zgrada u kojoj su bili smešteni beskućnici, stari i iznemogli. Sa desne strane crkve vidi se kameni krst u čijem podnožju je lik i skulptura Sv. Marije iz 1790. godine. Na vratima je u kamenu isklesan natpis „Pestanum calamitosorum domicilium“, što bi značilo „Kuća peštanskih iznemoglih“.

Nekadašnja Rokuš bolnica nosila je ime Semelvajs korhaz, pored same Rokuš kapele, podignuta je 1781. godine po prvobitnom projektu Jožefa Junga, a dograđivana je i proširivana sve do 1841. godine. Današnja bolnica pokriva temelje nekadašnjih baraka-bolnica iz 1711. odnosno u vreme velike epidemije kuge. Svoju humanitarnu funkciju nije izgubila. Danas je bolnica Peštanskog okruga, modernih, savremenih pratećih sadržaja. Ime bolnice ..Semelvajs” potiče od svetski poznatog lekara, kome je postavljen spomenik ispred bolnice (rad Alajoša Štrobla).

Budimpeštanski kongresni centar (Budapest Kongresszusi Kozpont)

Nalazi se u neposrednoj blizini modernog hotela Novotel, u parku Kestena u Ulici Alkotaš br. 63. Tu se održavaju raznoliki domaći i međunarodni skupovi tokom cele godine. Kongresni centar je na izvanrednoj lokaciji i sa hotelom pruža raznovrsne sadržaje potrebne velikim, dobro organizovanim skupovima.

Botanička bašta (Fuveszkert- Budapesti Egyetemi Botanikus Kert)

Nalazi se u Ulici lies br. 25. Radi od 1847. godine. Prvobitno je imala 18 katastarskih jutara. Današnja se prostire na svega 5,5 katastarskih jutara. Ima otvoreni i zatvoreni prostor sa oko šest hiljada raznih biljaka. U takozvanoj „Palminoj kući“ nalazi se veliki broj tropskog bilja. Najprivlačnija je Victoria Regia, koja privlači mnogobrojne posetioce prilikom cvetanja jednom u toku godine. Današnja upravna zgrada botaničke bašte građena je 1802. godine. Nekada je bila porodična vila Festetics. U prostranoj bašti nalaze se poprsja istaknutih naučnika mađarskog porekla.

Međunarodni sajam (Nemzetkdzi Vdsdrkoz-pont)

54

Kongresni centar

Prostire se duž Ulice Dobi Ištvana, a glavni ulaz i hotel Ekspo su na broju 10. Otvoreni i zatvoreni paviljoni Sajma su neprestano preplavijeni brojnim posetiocima. Od ranog proleća do kasne jeseni tu se održavaju raznovrsne sajamske priredbe. Pristup sajmu ostvaruje se kroz veći broj ulaza, vidljivo obeleženih putokazima i tablama za informacije.Ostrvo Čepel (Csepel - Sziget)

Prostire se na površini od 247 km. Dužina ostrva je 47 km, ali samo severni deo teritorijalno pripada Budimpešti. Širina ostrva je između 3 i 10 km. Nadmorska visina ostrva kreće se od 96 do 122 metra. Kroz istoriju, ostrvo je uvek bilo u posedu značajnih feudalnih ličnosti. Značajnije znamenitosti ostrva potiču iz vremena kada su se na ostrvo doselili Srbi. Ovo se mesto zvalo Srpski Kovin (Rackeve). Ostrvo Čepel, zbog neposredne blizine grada, posebno njegov srednji i južni deo, postalo je omiljeno mesto za odmor i rekreaciju velikog broja Budimpeštanaca.

Srpski Kovin (Rdckeve)

Danas je poljoprivredni gradić, izletničko mesto i turistička znamenitost. Istorija nastanak mesta smešta u 1440. godinu. Piše: „Njegovi stanovnici, Srbi, došli su u zbegu ispred Turaka, sa donjeg toka Dunava, iz takozvanog Kevi grada". Reč je o srpskom življu koji je, posle pada Smedereva, došao iz Banatskog Kovina. Prema pisanim podacima otkupili su status „slobodnog kraljevskog grada" i procvat doživeli za vreme vladavine kralja Matije Korvina Hunjadija. Vredni trgovci i zanatlije, kasnije i „kraljevi šajkaši“, tu su sagradili Manastir (1440. godine), a kasnije i pravoslavnu crkvu (1487) na mestu nekadašnje crkve, koja je bila napuštena, a pretpostavlja se da je kao katolički hram građena još 1211. godine. Tokom XV i XVI veka Srbi su

dozidali dve kapele, posvećene Sv. Jovanu i Svetim Vračevima Kuzmanu i Damjanu. Po jednom zapisu hram je „živopisan“ tri puta - 1320,1514. i 1765. godine. Ove poslednje godine crkvu je oslikao Todor Grantović, vrhunski slikar tog vremena. Kapele su oslikane 1771. godine. Kamenim zidom opasana porta i lepa gvozdena rešetkasta kapija potiču iz 1768. godine. Pored njega je kameni krst. U dvorištu se nalazi zgrada Parohije, delimično srednjovekovna zgrada škole, a iza nje zvonareva kuća. Na sredini dvorišta je Crkva Velike Gospojine u gotskom stilu. To je istovremeno jedina pravoslavna crkva u Mađarskoj u gotskom stilu, i jedna od najstarijih pravoslavnih crkava u Mađarskoj. Šesta je od deset najvrednijih bogomolja u celoj Mađarskoj. Izdvojeni zvonik potiče iz srednjeg veka. Ima uzidana gotska vrata. Gornji deo tornja sa kacigom je iz XVIII veka. Crkvenoj lađi i oltaru na spoljašnjoj strani prislonjeni su gotski stubovi. Sveto mesto se zatvara trodelnim osmougaonikom, a od crkvene lađe odvaja ga divan ikonostas u rokoko stilu. Unutrašnje freske obnovio je takode Todor Gruntović, mostarski sveštenik sa svojim pomoćnicima, godine 1771. Unutrašnja oprema crkve je u erapir, rokoko i baroknom stilu. Na zapadnom zidu je kompozicija „Strašni sud“. U Kapelu Sv. Jovana ulazi se na vrata u renesansnom stilu. U Kapeli se mogu videti freske sa prikazima iz života Isusa. Petougaona mala Kapela je u romanskom stilu. Freske u kapeli Kuzmana i Damjana imaju nešto manju vrednost. U porti Crkve sahranjeni su kapetani šajkaških četa, posebno istaknuti u borbi protiv Turaka: Radić Božić i Pavle Bakić.

Legenda o manastiru i crkvi kaže: Jednoga dana osorni turski kapetan sa četom konjanika upade u Manastir, skupljajući harač. Kako nije dobio ništa, upade u crkvu, onako sa konjem, ne bi li tu nešto pokupio. Kako ni tu nije mogao ništa opljačkati, razljućen izvadi sablju i zamahnu po ikoni Sv. Nikole i znatno je ošteti. Međutim, pri izlasku iz Crkve, onako na konju, nedovoljno pognut pred niskim i uzanim vratima hrama, udari glavom o zid vrata i u dvorištu pade sa

55

Fasada starig zamka u Srpskom Kovinu

konja mrtav. Četa turskih janičara ostade zapanjena moleći za milost Alaha. Pokupiše svog mrtvog kapetana i odoše u turski tabor da ispričaju o „osveti dragog Boga“, zbog oštećenja ikone. Od tada Turci nikada više nisu ulazili u Manastir.” Oštećena ikona Sv. Nikole može se i danas videti u Srpskoj crkvenoj zbirci u Sentandreji.

Budimski brdoviti kraj (A Budai hegyvidek)

Zapadni deo Budima, onaj koji se danas već uveliko „uvukao" u brdovit i šumovit prostor, poznat je od davnina. Prvobitna šumovita lovišta danas zamenjuju rekreacioni i zdravstveni centri. To su postala omiljena izletišta stanovnika glavnog grada Janoševo brdo (Janoshegy). Hladovita dolina (Hiivosvolgy), Zugov gaj (Zugliget), Božje brdo (Istenhegy), Orlovo brdo (Sas hegy), Trogranično brdo (Harmanshatarhegy) i još mnoga druga. Ova izletišta imaju dobru saobraćajnu vezu Bulevarom Siladi Eržebet (Szilagyi Erzsebet fasor), žene Janoša Hunjadija, odnosno majke Matije Korvina Hunjadija. Na početku spomenutog bulevara, I960, godine podignut je jedan od prvih modernijih hotela kružnog (valjkastog) oblika, Hotel Budapest-toranj (Budapest - toronyszallo). Neposredno preko puta hotela je stanica turističkog voza (fogaskereku vasut). Daleke 1874. godine ovaj „vozić“ gurala je parna mašina, ali samo do Božjeg brda, da bi 1890. linija bila produžena do brda Sečenji. Godine 1929. mala železnica, na zupčanicima (zbog velikog i opasnog uspona). biva elektrifikovana. Dužina pruge iznosi 3733 metra, sa razlikom u nadmorskoj visini od 315 metara. Brzina kretanja ograničena je iz bezbednosnih razloga na svega 12 km na sat. Godine 1972. pruga je modernizovana.

Gradski bunar (Vdroskut)

Nalazi se na jednoj od stanica voza - zupčanika. Podignut je u XV veku, u gotskom stilu i tragovima romanskog stila u duborezima. Od izvora, sa koga se snabdevao ovaj bunar još u vreme kralja Matije Korvina Hunjadija, voda je bila prenošena cevima od pečene glinice sve do Tvrdave, odnosno Bunara pored Matijine crkve. S obzirom da je izvor 170 metara viši od Tvrđave, voda je prenošena prirodnim padom. Duž Zeleznice-zupčanika i danas modernog asfaltiranog puta sagrađene su veoma lepe vile i

manje stambene kuće.Prelepim planinskim potezom od brda Janoš sve do Hladovite doline (Hiivosvolgy), prolazi

mala takozvana ..železnica izvidača“ (Uttorovasut) u dužini od 12 kilometara. Ova dečja železnica je nalik nekadašnjem pionirskom vozu u Košutnjaku. Železnica uskih tračnica građena je početkom pedesetih godina ovog veka, sa ciljem da upotpuni rekreativne sadržaje mladima. Naravno, svi tehnički poslovi bili su povereni odraslima.

Vidikovac Janoš-brdo (Jdnos-hegyi kildto)

Najviša je tačka Budimpešte, na 529 metara nadmorske visine. Toranj je visok 23,5 metra. Izgrađen u neoromanskom stilu, po projektu Frideša Šuleka, godine 1908-1910. Toranj ima četiri kruga. Sa terase svakog kruga pruža se impozantan pogled na Budimpeštu i okolinu. U vreme dobre vidljivosti, sa tornja se pruža pogled i do 80 kilometara.

Pećina od siga Palveldi (Pdlvolgyi csepkobarlang)

Najveća pećina glavnog grada dužine 110 metara. Formirani oblici stalaktita i stalagnita u narodu su dobili imena ..krokodil". ,lav" ili ..jorgo-van". Najveci prostor nazvan je ..Pozorišna dvorana”. Veći deo pećine je prohodan sa uređenim stazama i osvetlenjem.

56

Dečija železnica

Vidikovac Arpad (Arpdd kildto)

Građen je 1929. godine na visini od 377 metara. Pruža izvanredan pogled na Dunav i Peštu. Zato je i brdo dobilo naziv ..Gugger" ili Vidikovac (Lato hegy).

SENTANDREJA (Szentendre)

Pečat srpske varoši Tabana

„Putniče, kad putuješ uz Dunav za Sentandreju i kad ti na tomn putu iznebuha iskrsnu pred oči krasne planine, varoš kojoj su kruna crkve, pogledaj tu divnu panoramu, pa ćeš videti varoš koja kao da je na tabli planine naslikana. Kad dođeš na stanicu parobrodsku, nemoj gledati na Ijude, na Srbe, jer će ti žalost o prošloj slavi pripovedati... Idi, pogledaj hramove ćutke i razmišljaj; idi dalje ipregledaj tu klasičnu okolinu.Jest, klasična je. Eno Budim, stari Akvinkum, stanica rtmske legije, sa amfiteatrom, mesto gde je bila fabrika štitova. Tu je Atila sa svofim Hunima razapeo čadore. U Sentandreji boravili su ugarski kraljevi, u tadanjem manastiru, gde su sad vinogadi kod 'humke'. Po toj zemlji hodali su srpski kraljevi - Dragutin i Milutin. Ovaj zadnji je onda iz duga vremena odveo sa Zečje ade, iz manastira Monoštra. Onde je lovio veliki Đurad Branković u kraljevskim sentandrejsko-višegradskim šumama. Tu je trag stopa Nemanjića... Sentandreja bila je negda Faros, svetilnik Srpstva. Tu su tražili prijateljstvo carski đenerali i Rakoci. Sad je Sentandreja na srpskom Kipru - Famagusta, gde epigoni pokazuju prstom na crkve, šta je negda Sentandreja bila i šta je sada; oni su sada rahat-Kiparci, koji u svojoj staroj slavi preživljavaju... Sentandreja, komad srpske povesnice i kulture, zaslužila je večiti spomen u Srpstvu!... I kad u Sentandreji jednom nestane Srba, a jedared će ih nestati, onda će im obronak divnih planina biti grob, pokrov mirisavo zelenilo, zvuk zvona njihovih hramova propratiće ih u večnost, a hramovi ostaće kao spomenici njihovog duha i života... Ovo napisah u večitu uspomenu Sentandreje. Preterao nisam u opisu slave i pada. Možda sam što manje kazao. Namera mije bila istinu reći, i za to me neće moji zemljaci ukoreti; primiće me kao iskreno izraženu volju unutarnjeg mog, a valjda i njihovog, osećanja..." (Jakov Ignjatović)

57

Danas, simpatični barokni gradić, na svega dvadesetak kilometara od Budimpešte, turistička „meka“, istorijska prošlost Srba, sa tornjevima pravoslavnih hramova, putopisna je slika i uzdah savremenika.

Nastanak i istorijski razvoj mesta

Od neolita pa kroz sva istorijska razdoblja, posebno bronzano i gvozdeno doba, arheološki nalazi, tu i u čitavoj neposrednoj okolini, govore o postojanju manjeg ili većeg naselja. Poznati su

bili Iliri a zatim Kelti. I mesto je po iliro-keltskim eraviskusima dobilo prvo ime Ulk (Vuk). Kada su na početku prvog veka ove prostore zauzeli Rimljani, dali su ime svom vojnom utvrdenju - Ulcisia Castra, ili Vukovo utvrdenje. Seoba naroda je zbrisala malo naselje. Huni su ga opustošili. Posle njih germanski Longobardi obnovili su naselje. Veliko groblje Longobardana je tu pronađeno. Za vreme Avara mesto je bilo središte poglavara. Vredne iskopine od plemenitog metala koje su pripadale poglavaru a tu nađene, nalaze se u Nacionalnom muzeju u Budimpešti. Krajem IX veka širi prostor pripadao je vojnom starešini Kursanu, da bi, ne za dugo, postalo vlasništvo poglavara Arpada. U to vreme formira se malo naselje. Godine 1009. kralj Stefan (Istvan kralj) poklonio je malo

naselje sa većim šumskim posedom Vespremskom (Veszprem) biskupu. Po jednom crkvenom dokumentu iz 1146. godine prvi put se spominje ime mesta Sanct Andreas. Početkom XIII v. na malom uzvišenju, naselje dobija prvu crkvu Sv. Andrija (Szent Andiis), a naselje po svom zaštitniku ime Sentendre (Szentendre). Značajniji razvoj naselje beleži od 1318, kada je kralj Robert Karolj (Robert Karoly kiraly) iz Budima preselio svoje sedište u Višegrad (Yisegrad- Fellegvar) na okuci Dunava. Padom Budima 1541. pod tursku vlast, palo je i naselje Sentendre. U narednih 150 godina naselje je potpuno opustelo. Stanovništvo se raselilo, a naselje postaje neka vrsta vojnog utvrđenja. Posle sloma turske vladavine 1686. godine nastaje istorijski preokret u razvoju i životu Sentandreje.

Novija istorija naselja

Nova istorija naselja počinje 1690. u vreme Velike seobe, pod vođstvom patrijarha Arsenija III Čarnojevića. Iz Srbije i drugih krajeva,

58

Pogled na Višegrad

preko Dunava i Save, na prostore Ugarske carevine prešlo je, kako negde piše, oko 30 hiljada porodica. U pravcu Budima, sa leve i desne strane Dunava kretala se kolona kočija i pešaka. Usput je veliki broj zaostao i ostao. Posle četrdesetodnevnog napornog putovanja, kako knjige pišu, do Budima je stiglo oko osam hiljada, a do Sentandreje svega šest hiljada, najzdravijih i najupornijih putnika. U Sentandreji je bilo najveće izbegličko naselje. Na proplancima pored Dunava počeli su da krče šume i grade kuće od drveta. Karlovačkim mirom, godine 1699, oni se nisu vratili u zavičaj. Osnovali su, prema svom poreklu i mestima starog zavičaja, gradske četvrti - mahale, a svaka zajednica počela je da gradi i svoju crkvu. Tako je vremenom novo naselje - varošica u razvoju dobila sedam pravoslavnih hramova. Svesni svoje sudbine, vredni i vični poljoprivrednim i zanatskim radovima, u prvom redu vinogradarstvu, te izradi platna i sukna, ubrzo su stekli slavu i van granica Carevine. Joakim Vujić s pravom je za njih kazao: „Mi že Sentandrejci, cjelog svjeta slavni!”

Pojedine porodice postale su veoma bogate i moćne. Gradili su kuće od čvrstog materijala, na mestu nekadašnjih brvnara. Trgovali sa evropskim dvorovima, na kojima je bilo traženo nadaleko čuveno vino ružica. Sagradili su školu, kasnije i prvu učiteljsku -preparandiju. Razvijali su kulturni život u duhu tradicije svog zavičaja. Sentandrejci su dali i slavna imena: vladiku Avakumovića, barona Radivojevića, književnika-romansijera Ignjatovića, četrdeset godina gradonačelnika Sentandreje Evgena Dumču (Srbina), pisca Neška Lazara i mnoge druge.

Varošica se brzo razvijala i napredovala. Pun zamah dobila je za vreme Marije Terezije. Tada je Sentandreja dobila status „slobodnog kraljevskog grada”. Prilikom dočeka Marije Terezije u Sentandreji je određena jedna Srpkinja da joj izrazi dobrodošlicu. Kratak, pozdravni tekst bio je napisan na nemačkom jeziku i glasio je: „Dobro nam došla, lepa dobra carice!" Doček je po protokolu bio dobro obavljen. I dobrodošlica Srba iz Sentandreje bila je valjana, Medutim, pri odlasku Carice, desio se feler. Srpkinja, koja je lepo i razgovetno na nemačkom poželela dobrodošlicu, umesto reči sretan put, na nemačkom je izgovorila „Čarnojevići Vam žele brz odlazak!“

Bogati trgovci, od bečkog dvora ovde su kupili silne povlastice. Trgovali su, bolje od svih. Uspostavili stalne i jake veze sa Lajpcigom, Drezdenom, Krakovom, Poznanjom, Bečom, Trstom, Rijekom i Beogradom. Do Carigrada su stizali njihovi unosni poslovi. Raskošne barokne kuće, još uvek dobro očuvane, najbolje govore o njihovom bogatstvu i moći. U vinogradima su radile vredne ruke od jutra do mraka. Ujesen bi brodovi čekali da se ukrca vino i da krenu Dunavom. Vina je bilo kao vode. Jednom prilikom kuću porodice Mihajlović (podatak izvoran, danas kuća u Zmijskoj ulici broj 6) zadesila je velika nesreća. Stara

porodična, vinogradarska kuća (koju je deda nasledio od svog oca) bila je pokrivena šindrom. U kući je bilo puno dece. I nestašluka je bilo svakojakih. U igri sa vatrom, na tavanu kuće, golobradi momci su probali duvan, pa je izbio požar. Vode u dvorištu nije bilo, a Dunav je bio daleko. Vatru su gasili vinom.

Pevale su se i pesme o ovom mestu: „Pešta ravna, Sentandreja slavna!"Kako ništa u svetu nije večito, a najmanje izobilje i bogatstvo trgovačko, sve se počelo

osipati. Prebogati i razmaženi mladi svet, već u trećem kolenu gradskog života više nije hteo da radi.„Grobari srpske Sentandreje bili su njeni sinovi..." (zabeležio Živojin Boškov).

Danas u Sentandreji živi oko osamdeset Srba. U svojim memoarima Jaša Ignjatović je zabeležio: „Namera mi je bila istinu izneti. Sentandreja će od naših pre vremena propasti...“

Polovinom 1888. godine uspostavljen je železnički saobraćaj od Budima do Sentandreje. Prvobitno sa parnom lokomotivom, a 1914. godine pruga je elektrificirana.

59

Kulturno-istorijske znamenitosti

Crkve

Saborna (Uspenska ili Beogradska)

Slobodno se može reći da je ova crkva najveći i najlepši kulturni i istorijski spomenik Sentandreje. Gradena je u barok-rokoko stilu između 1756. i 1763. godine, na mestu gde je i ranije postojala manja crkva od kamena. Pretpostavlja se da su nju gradili Srbi koji su u Sentandreju došli posle pada Beograda 1521. godine. Krajem XVII veka ova mala crkva je opustela. To je i bio razlog što su dolaskom Srba mošti kneza Lazara položene u brvnaru pored Dunava, a ne u ovu crkvu. Prostor na uzvišenju oko stare crkve, naselile su porodice iz Beograda i okoline. Prvih godina posle Seobe, kada su i podignute prve crkve od drveta u Sentandreji, ova mala oštećena crkva bila je obnovljena i osvešćena. Nova crkva, po završetku izgradnje 176З, posvećena je Uspenju Presvete Bogorodice. Osvešćenje je obavio 28. januara 1764. godine vladika Dionisije Novaković. Crkva se nalazi u dvorištu porte, u blagom udubljenju. Crkvena porta delimično je oivičena kamenom ogradom sa glavnom kapijom od kovanog gvožđa. Glavnu ulaznu kapiju izradio je sentandrejski kovač Marton Giesner. Ona i danas svojom lepotom privlači pažnju prolaznika. U porti crkve vide se ploče starih nadgrobnih spomenika. Na zidu same crkve postavljena je nadgrobna ploča poznatom kompozitoru tog vremena, Tihomiru Vujičiću. Fasada je u kasno baroknom stilu.

Lepotom osvaja vitki toranj sa krstom koji je podignut godine 1734. Ulazna crkvena vrata radena su pod uticajem praškog rokokoa.

Crkvena lađa je jednodelna, a unutrašnjost tipičnog pravoslavnog hrama. Ispod prostora crkvenog hora nalazi se ženski deo prostora a sa stepenicom niže muški deo crkve. Ikonostas Saborne crkve primer je najbolje duborezne veštine u rokoko stilu. Raskošno je umetnički izveden. Četiri snažna bogato ukrašena stuba su u prvom planu. Stubovi se oslanjaju na visoka postolja, tako da u gornjera delu primaju teret glavnog pervaza. U oltaru iznad trpeze, izdiže se baldahin ukrašen medaljonima u duborezu, sa prikazima stradanja Hrista. Slike na ikonostasu radio je, u to vreme poznati, novosadski slikar (od 1777. do 1781. godine) Vasa Ostojić (autor ikonostasa Nikolajevske crkve u Irigu, u Neradinu i delom ikonostasa Uspenske crkve u Novom Sadu). Posebnu umetničku vrednost imaju vladičin presto i pevnica.

U porti zajedničkog crkvenog kompleksa nalaze se još i Vladičanski dvor (rezidencija vladike, građena je 1988. godine na mestu ranijeg prizemnog zdanja iz 1880. godine), spomenik-poprsje knezu Lazara (otkriven na Vidovdan 1989. godine povodom 600- godišnjice Kosovske bitke, rad beogradskog vajara Nebojše Mitrića) i Crkveno-umetnička i naučna zbirka Srpske pravoslavne eparhije budimske. Ovaj Crkveni muzej, po bogatstvu bibliotečkog i arhivskog fonda i crkveno-

umetničkih predmeta, najveći je i najznačajniji posle Hilandara, u srpskom narodu van matične zemlje. Osnovan je 1964. godine. U moderno adaptiranom, osavremenjenom zdanju, zbirka je smeštena na dva nivoa, na 850 m2, od kojih 350 nf zauzima stalna izložbena postavka. Osnovu zbirke čini crkveno-umetnički materijal, sakupljen po pravoslavnim crkvama širom Mađarske (od ranijih sedam-deset crkava, danas ih ima oko četrdeset). U fondu se nalazi 150 dragocenih rukopisa iz manastira Grabovca (osnovanog 1585. godi-ne). Tu se nalaze rukopisi iz skriptorije Sentandreje (koja je tu radila od 1б90. do sredine 18. veka, sa nekada slavnim prepisivačima i piscima Kiprijanom i Jerotejom Račaninom, kao i Gavrilom S.

60

Saborna crkva u Sentandreji

Vladičanski dvor u Sentandreji

Venclovićem). U episkopskoj rezidenciji nalazi se reprezentativni knjižni fond, koji je pripadao budimskim episkopima. U zbirci stare srpske štampane knjige nalaze se primerci od kraja 15. veka, kao i iz stare Srpske štamparije iz 16. veka, koja se zvala Obod, a bila je smeštena u Rijeci Crnojevića. Zatim, tu su primerci iz Skadra, manastira Mileševa i Beograda. Tu su i brojne knjige iz 18. veka štampane u Veneciji. U boga-tom fondu ikona i crkvenog slikarstva nalaze se zoografski radovi sa početka 18. veka, kao i ikone iz ikonopisačke škole Teodora Gruntovića.

Tu se nalaze i srpske ikone iz 17. i 18. veka, uključujući radove ukrajin-skih ikonopisaca (koji su radili na ovim prostorima). Ovde su i radovi najpoznatijih srpskih baroknih ikonopisaca koji su se školovali na Bečkoj akademiji. Zbirka u većem broju sadrži i veoma lepe radove u tekstilu i na metalu. Crkva se nalazi na Trgu Crkve (Templom Ter).

Blagoveštenska (u narodu poznata i nazvana grčka) crkva

Postoji mišljenje da je naziv grčka dobila po nadgrobnom spomeniku - epitafu, koji je ispisan na grčkom jeziku, a nalazi se pored ulaznih vrata, na južnoj fasadi crkve.

Crkvu su podigli trgovci koji su mahom ovde dolazili na bogosluženja. Njih je naš narod nazivao „Grcima“. Podaci govore da su se dvadesetdve porodice Grka iz Makedonije naselile u neposrednoj blizini. Kao vični trgovci, ubrzo su sagradili velike kuće sa magacinskim odajama. Tu pored Dunava to su bile i najbogatije kuće tog vremena. Na mestu prvobitne crkve od drveta završena je 1752. sadašnja crkva od čvrstog materijala. Iste godine je i osvećena. U barokno-rokoko stilu projektovao ju je peštanski graditelj Andraš Majerhofer, jedan od najcenjenijih tog vremena. Svojim položajem znatno se razlikuje od ostalih pravoslavnih crkava u Sentandreji. Nalazi se na početku Grčke ulice (Gorog utca) i glavnog Sentandrejskog trga, bez dvorišta, odnosno crkvene porte. Glavni ulaz u crkvu je na zapadnoj strani, sa Trga, dok je drugi ulaz u crkvu na južnoj strani, iz Grčke ulice. Po svo-jim skladnim proporcijama i bogatom ukrasu od kamena, visokim prozorima, balkonom boje zvonika, ova crkva pripada redu najlepših ostvarenja srpskog crkvenog građevinarstva XVIII veka. Stručnjaci kažu da je ovo građevinsko delo čist primerak podunavske barokne škole.

Ulazna crkvena vrata su od hrastovine. Na bočnim vratima bogato su ukrašena. Iznad njih se nalazi freska cara Konstantina i carice Jelene. Unutrašnjost crkve je specifične umetničke vrednosti bogatstvom izrade i dekorom. Pod ikonom je mesto za sveće. Nad nišom je natpis da tu počiva gospodin Demetrios Tolojani, rodom iz Hilesklije, koji je umro u Sentandreji, a proživeo četrdesetosam godina. Raskošni ikonostas oslikao je 1790. godine Mihajlo Živković, slikar iz Budima, učenik Bečke umetničke škole. Ikonostas je od lipovog drveta. Neobično je visok, skoro dotiče crkveni svod. Baldahin je sav od pozlate, razapet je na stubovima gde su smeštena carska vrata. Unutrašnjost crkve krase stare ikone, medu kojima se ističe ona Arhidakona Stefana koja prikazuje scenu iz Blagovesti i lik Jovana Zlatoustog. Carske dveri oslikane su Tajnom večerom. U medaljonima su apostoli, a u sredini Sveta Trojica i Bogorodica. Carska trpeza u oltaru je od mramora, boje rubina. Tu je žrtvenik od kamena, a u udubljenju raspelo. Okovano jevanđelje je sa reljefom od zlata. Bogorodica i četiri jevanđelista (konveksan evangeliarium) rad su ruskih majstora. Sa Trga prema Blagoveštenskoj crkvi sa leve strane, na nju se naslanja nekadašnja pravoslavna srpska škola. Crkva se nalazi na Glavnom trgu (Fo ter).

61

Blagoveštenska crkva

Ikonostas Blagoveštenske crkve

Požarevačka srpska pravoslavna crkva

Ovaj hram posvećen je Svetom arhandelu Mihajlu, a nazvana je Požarevačka po doseljenicima sa područja Požarevca. Sadašnja crkva je sazidana kraj prvobitne drvene crkve. Ovaj hram je zidan od 1759. do 17бЗ. godine. Osvešćenje je obavlje-no 176З. godine. Obavio ga je vladika Dionisije Novaković. U zapisu se ne spominje gradnja zvonika. Međutim, na zapadnoj strani fasadi uklesana je godina 1794, što pretpostavlja godinu gradnje zvonika. Ova stara barokna crkva danas je „okrenuta leđima'“ ulici iz koje se u nju ulazi. To je posledica ortodoksnog pravila da oltar bude okrenut istoku. Crkvenu portu okražuje kameni zid sa lepom kapijom u kasno-baroknom stilu. U crkvenom dvorištu mogu se videti sačuvani nadgrobni spomenici. Među njima je i jedan iz 1751. godine. Crkvena lađa je jednobrodna. U crkvu se ulazi na srednja vrata, čija krila u baroknom stilu imaju rokoko gvozdeno ojačanje. Na južnoj fasadi nalazi se ulaz u zvonik. Stilski je interesantna zapadna fasada po svojoj neoklasicističkoj dekoraciji. Unutrašnjost crkve je podeljena na tri traveja. Kao u svim pravoslavnim crkvama, tako i u ovoj ikonostas je najvažniji, unutrašnji dekor. Ikonostas Požarevačke crkve je stariji rad, postvizantijskog stila. Poznato je da je nastao 1742. godine. Oslikali su ga temišvarski zoografi Georgije Ranite i Nedeljko Popović. Ovaj ikonostas predstavlja izuzetno delo srpskog slikarstva XVIII veka. U prvom pojasu je šest ikona. U drugom - Deizis sa dvanaest ikona apostola, u trećem šesnaest ikona proroka. U gornjem delu je Raspeće sa ikonama Bogorodice i Jovana Bogoslova. Po umetničkim merilima najvredniji deo ikonostasa su carske dveri ili dvokrilna oltarska vrata. Godine 1838. za vreme velike poplave voda je prodrla u crkvu. Tada je ikonostas bio veoma oštećen. Crkva se nalazi pored potoka Bikeš (danas sa zaštićenom obalom), u blizini nekadašnjeg rimskog logora, na uglu Ulice Košut.

Preobraženska tzv. Tabačka crkva

Godine 1690. iz Bosne su pridošli pravoslavni Srbi, mahom zanatlije kožarske struke. U to vreme ovu vrstu zanata, prerađivača kože, nazivali su „timari“ ili „tabaci“. Naselili su severni deo užeg područja današnje Sentandreje. Tu su podigli izmedu 1741. i 1746. godine današnju Preobražensku crkvu, u baroknom stilu. I danas, kao nekada, crkva je najprivlačniji pravoslavni hram. Svake godine 19. avgusta, za crkvenu slavu, koja je ujedno i slava Sentandreje, održava se „Sentandrejska bučura“. Ovde se okupljaju Srbi iz cele Mađarske, ali i Srbi van granica ove zemlje (dolaze kao na hodočašće).

Preobraženska crkva se nalazi u prekrasno ozelenjenoj porti. Prednjom fasadom okrenuta je ka zapadu. U dvorište se može ući kroz kapiju od kovanog gvožđa, za koju kažu da je kopija kapije Srpske crkve Sv. Đorđe u Pešti. Ukrasi na zapadnoj fasadi crkve su iz vremena prelaska baroka u klasicizam. Severnu i južnu fasadu crkvene lađe krase visoki prozori sa kamenim okvirom. Unutrašnjost crkve je jednodelna lađa, kojoj nedostaje spratni korski deo. Takozvani ženski i muški deo crkvenog prostora odvojen je bojom. Duborez je dekorativan, obojen je i u pozlati je, u rokoko stilu. Posebno se ističe ikonostas. Ikonostas je velikih razmera, u pet nivoa. Obojen je tamnozeleno. Ima pozlaćene korintske stubove. Prema sačuvanim podacima rađen je oko 1740. godine. U to vreme je bio najreprezentativniji ikonostas, ne samo u Budimskoj eparhiji, već i u celoj Karlovačkoj mitropoliji. Ima preko pedeset ikona. Posebno su lepa Carska vrata koja okružuje osam prekrasnih ikona. Sa leve i desne strane ikonostasa smeštene su klupe za pevače. Oltar krasi purpurni mermerni sto. (Na žalost turista, Preobraženska crkva je retko otvorena.) Crkva se nalazi na uglu Srpske i Dunavske ulice (Serb utca i Dunaar utca).

Opovačka crkva (danas reformatorska)

Prvobitno, kada su je sagradili, 1692. godine, bila je od drveta. Podigle su je siromašne izbeglice iz Hipova (danas Banatsko Opovo). Sadašnju crkvu sagradili su od kamena i čvrstog materijala 1746. godine Hipovčani. Zvonik je podignut 1777. godine od cigle, a pokriven je limom.

62

Crkva je 1914. prodata reformatorima (kalvinistima), zbog sve manjeg broja srpskog življa u Sentandreji.

U vreme kada je ova crkva prodata u mestu Santovo, kod Baje, šokci su prešli u pravoslavnu veru, pa je ikonostas ove crkve poklonjen pravoslavnoj crkvi u Santovu. Crkva je skromnih gradevinskih vrednosti pojednostavljene barokne fasade. Na crkvenoj lađi prozori i stubovi su bez ornamentike. Na severnoj strani se nalazi kamena kapija dok je porta crkve veoma jednostavna. Sada je opremljena po propisima kalvinista. Nalazi se na uglu Ulice Verešmarti (Vorosmarty utca).

Ćiprovačka ili Kiprovačka, odnosno crkva Petar i Pavle (Peter- Pal templom)

Ovu crkvu, najveću od svih hramova u Sentandreji, podigli su izmedu 1750. u 1791. godine Srbi koji su poslednji došli u Seobi, iz Ćiprova (mesta u Sremu). Crkvu su podigli u centru varoši iako su im kuće bile građene pored potoka Bikeš, u pravcu Dunava. Crkvu su prvobitno posvetili Sv. Nikoli Čudotvorcu, da bi je 1851. godine posvetili Petru i Pavlu. Ovaj hram je u gotskom stilu, što je retkost kada je u pitanju pravoslavna crkva. Glavna fasada je zatvorena vencem koji deluje veoma svečano i bogato. Bočne fasade krase dvoja ulazna vrata sa mermerom boje rubina u dovratku, Crkvena lađa je trodelna. Unutrašnjost crkve je bogato ukrašena i opremljena po svim pravoslavnim crkvenim propisima. Posle Prvog svetskog rata crkva je prodata katolicima. Tada je ikonostas crkve prenesen u Prizren, u crkvu Bogorodice Ljeviške. Crkva je danas, kao i nekad, najposećenija u Sentandreji. Nalazi se na Trgu Peter - Pala.

Zbeška crkva, sada katolička (Izbegi templom)

Nalazi se u severnom delu predgrada Sentandreje. Crkvu su podigli Srbi u Seobi 1738. godine. Malo naselje Zbeg pripojeno je Sentandreji 1766. godine. Ime nosi po doseljenicima iz zbega. Hram je graden u baroknom stilu. Građevinu ističe vitki zvonik na čijoj fasadi se nalazi kružno satno udubljenje. Ograđena je kamenim zidom. Ima veoma lepu ulaznu kapiju od kovanog gvožda, u rokoko stilu. Godine 1948. hram je otkupila katolička crkvena opština. Svi predmeti koji su se do tada nalazili u crkvi prebačeni su u Pečuj. Od tog vremena unutrašnjost crkve uređena je po katoličkim crkvenim propisima.

Rimokatolička župska crkva (Romai katolikus plebdniatemplom) Hi Crkva na Klisi - Dalmatinska

Ova crkva se nalazi na gradskom utvrđenju. Opasana je kamenim zidom. Gradevina je u gotskom i baroknom stilu. U XIV veku, na ovom mestu postojala je manja gotska crkva, koja je u XV veku proširena. U tursko vreme bila je znatno oštećena, tako da je polovinom XVIII veka obnovljena dobijajući današnji izgled. Fasadu crkvenog tornja održavaju dva ugaona stuba. Terase od kamena odvajaju prozore (prvi je u romanskom, drugi u gotskom stilu). Na južnoj strani crkvene lađe nalaze se gotska vrata, a na zidu Svetog mesta su srednjovekovni okviri prozora i tragovi fresaka. Toranj crkve, sa kupolom, nešto je stišnjen. Na sve četiri strane nalazi se crkveni sat. Ovaj hram je posvećen Jovanu Krstitelju. Unutrašnjost crkve je trodelna. Barokni svodovi i zidno slikarstvo daju hramu poseban pečat. Oprema crkve i oltar su u baroknom stilu. Na pomoćnim oltarima nalazi se po jedna skulptura. Propovedaonica je u rokoko duborezu. Sveto mesto oslikali su, izmedu dva svetska rata, sen-tandrejski slikari, pod uticajem rimske škole. Posebna vrednost je barjak sa likom Sv. Urbana, zaštitnika vinogradara, koju su sa sobom donele izbeglice iz Dalmacije. Izbegli Dalmatinci, kao katolici, priklonili su se rimskoj crkvi katoličke vlastele. Čuvena grofovska porodica tog vremena Ziči, koja je imala patronat nad zemljištem Sentandreje, dala im je na upotrebu

63

prostor ispod crkve na Klisi, za gradnju kuća. Preko dvorišnog zida pruža se izvanredna slika panorame centra Sentandreje i Dunava.

Crkvena zvona (kao ni crkveni časovnici, kojih nije bilo u to vreme u Sentandreji) nisu se noću oglašavala. Tišina je ponekad mučno delovala u dugim noćima. Ljudi su bili srećni kada su noću čuli boktera kako objavljuje vreme. Sentandrejci, Srbi, otkupom u zlatu, stekli su pravo da na srpskom jeziku bokter noću objavljuje vreme, Ovako je on u gluvoj noći obavljao svoj posao:PO-SLU-ŠAJ-TE GOS-PO-DA-RII GOS-PO-ĐE! BOGA HVALITE! SAMI SE BRANITE! DESET JE SATI!!! MI-RNO SPA-VAJ-TE!!!

Kapela Florijan (Floridn kdpolna)

Kapela je sagrađena 1739. godine, za uspomenu na vreme kada je savladana epidemija kuge, koja je na ovom prostoru harala. Svojevremeno oko kapele bili su grobovi. U vreme podizanja kapele zaštitnici su bili Sv. Rokuš, Sebastijan i Rozalija. Oko 1800. godine bili su učestali požari na tom prostoru. Kako je Sv. Florijan zaštitnik od požara, to je i kapela dobila njegovo ime. Zdanje je jednostavnog izgleda, sa sedlastim krovom i polukružnom nišom - spomeničkom odajom. Kapija je od kovanog gvožda iz XVIII veka. Jedina je ovde umetnički vredna rukotvorina.

Katolička kalvarija (a katolikus kdlvaria)

Nalazi se na istoimenom trgu. Okružena je zidom i zasvođenom kapijom. Na sredini dvorišta nalazi se kapela Svetog groba - imitacija pećine. Na ogradi terase postavljena su tri krsta. Ulazna barokna vrata, na ovalnom zidu, imaju ukras od kovanog gvožda. Kalvarija je nastala sredinom XVIII veka.

Srpska kalvarija (a Szerb kdlvaria)

Nalazi se u neposrednoj blizini katoličke kalvarije na istoimenom trgu. Kalvarija je skromnijeg izgleda, a čini je osmougaona ograda u čijem unutrašnjem prostoru stoji dorski stub od krečnog kamena. Na njegovom vrhu je krst od kovanog gvožda. I Srpska kalvarija potiče iz sredine XVIII veka.

Krst cara Lazara (Ldzdr car keresztje)

Spomen krst je postavljen na mestu gde je u Velikoj seobi, po dolasku u Sentandreju, bila sagrađena mala crkva od drveta, u koju su smešteni mošti kneza Lazara. U neposrednoj blizini ove drvene crkvice bila je podignuta, takođe od drveta, jednoprostorna kućica - brvnara, kao privremeno sklonište patrijarha Arsenija III Čarnojevića, Krst cara Lazara, kao spomen obeležje, podignut je 1778. godine. Na krstu se mogu videti staroslovenska slova i reči posvećene knezu Lazara. Na četvorougaonoj podlozi stoji korintski stub, ranog klasicističkog stila. Na vrhu fino obrađenog, sada već vremenom patiniranog stuba postavljen je jednostavan gvozdeni krst. Ovo spomen-obeležje nalazi se na Trgu Šomodi-Bačo (Somodji-Bacso), koji se posle dužeg vremena urbanizuje i uređuje. Od samog krsta cara Lazara, nekada drvene crkve i brvnare, do obale Dunava, ima oko pedeset metara, što je u vreme kada obala nije bila ozidana, predstavljalo stalnu opasnost od poplave.

Kada je patrijarh Arsenije III Čarnojević u 73. godini umro u Beču (27. oktobra 1706. godine), njegovi posmrtni ostaci preneti su (5. novembra iste godine)

64

Krst cara Lazara

u Sentandreju, a odatle, zajedno sa moštima cara Lazara, dereglijom, niz Dunav, do Sremskih Karlovaca. Mošti kneza Lazara tajno su prenete (kako Turci ne bi doznali) u manastir Ravanicu, u Vrdniku. Posmrtni ostaci patrijarha Arsenija Čarnojevića III sahranjeni su u manastiru Krašedolu, zadužbini despota Brankovića, gde se i danas nalaze.

Srpski narod Sentandreje, u dubokoj žalosti za svojim duhovnim i političkim vođom, spasiteljem patrijarhom Arsenijem Čarnojevićem, organizovao je tužan i svečan ispraćaj sa obale Dunava, neposredno pored nekadašnjeg prebivališta - brvnare.

Koliko je narod istinski voleo svog patrijarha govore reči: „U odeždi i ripidama otpratiše Arsen Patrijarha, do slavnog mesta Krušedola, do naše majke Andeline i do našeg despota Jovana. Pa ga onda sahraniše lepo u grobnicu Maksima Vladike..."

Spomen-krst trgovaca ili Srpski esnafski krst (Kereskedo Tdrsasdg Emlekkeresztje, a Kalmdrkereszt)

Danas je to već prepoznatljiva slika glavnog trga Sentandreje.

Spomen-krst je delo Srpskog privilegovanog sentandrejskog trgovačkog društva koje je osnovano 1698. godine. Krst je podignut na centralnom gradskom trgu 1763. godine. Izrađen je od rumenog mermera bogate rokoko rezbarije sa ukrasima od kovanog gvožda i metalnim ikonama. Kompoziciju mermerne osnove i stuba, završava ukrasni obojeni veoma lep gvozdeni krst, okrenut u pravcu istok-zapad. Na spomen-krstu, sa tri strane, postoje natpisi. Na severnoj strani: Ovaj Krst je podiglo Srpsko privilegovano sentandrejsko trgovačko društvo godine 1763. Na južnoj strani: Isto društvo, obnovilo je i ulepšalo, sa ljubavlju, godine 1836. Na istočnoj strani piše: Osavremenjeno 1901. g.

Spomen-krst je ograđen šestougaonom ogradom od kovanog gvožđa kasnog baroknog stila. Povezuju ga zatupasti

kameni stubovi. Ceo kompleks predstavlja izuzetnu umetničku rukotvorinu neprocenjive vrednosti. Pod zaštitom je UNESK-a kao spomenik svetske kulturne baštine.

Tabački krst (Tabakosok keresztje)

Tabački spomen-krst nalazi se na uzvišenju zvanom „Magareće brdo“, iznad Preobraženske crkve. Ceo ovaj кгај je bio naseljen izbeglicama iz Bosne. S obzirom na to da je njihovo glavno zanimanje bila obrada kože, zvali su ih timari, ili tabaci. Barokni krst sa ukrasnim гококо motivom od kovanog gvožđa postavljen je na četvorougaoni stub od krečnog kamena. Na zapadnoj strani stuba, vremenom je ostala samo vidljiva godina 1901, a to je godina kada je krst renoviran. Prema podacima u crkvenim knjigama, krst je postavljen krajem 1700. godine.

Spomen-krst vinogradara (a Szolosgazddk keresztje)

Krst vinogradara je divan, barokni umetnički rad. Dupli krst sa motivima grožda rađen je od kovanog gvožđa i postavljen je na vitkom kamenom stubu. Oko stuba se, u vidu bršljana, obmotava vinova loza. Stub sa krstom postavljen je na četvorougaono kameno postolje. Spomen-krst je podignut sredinom XVIII veka, u znak zahvalnosti, a prvenstveno radi zaštite vinograda, od leda i mraza. Sentandrejci su u to vreme, u neposrednoj okolini, imali oko 2500 jutara vinograda. Društvo vinogradara, koje je i podiglo Spomen-krst, predstavljali su ne samo proizvodači-vinogradari, već i trgovci, učitelji, opštinski beležnici i sveštena lica. Slobodno se može reći da je celokupno

65

Srpski esnafski krst

stanovništvo Sentandreje tog vremena učestvovalo u berbi grožda i slavlju Dionisa. U jesen nije se ništa drugo radilo, sem poslova oko berbe i spravljanja vina. Deca nisu išla u školu, opštinska vrata bila su zaključana. Stanovništvo Sentandreje hvalilo je Bogu zrele plodove grožda. Prva slatka, zatim opora tečnost donosila je veselje, smeh i - što je najvažnije - puno novaca i radosti. Primera radi, 1785. godine Sentandrejci su prodali 35 hiljada akova vina (jedan akov = 56 litara).

Znamenite kuće

Rodna kuća Jakova Ignjatovića

Nalazi se na uglu ulica Jakova Ignjatovića i (Ignatovity Jakov utca i Dumasta Jeno utca). U prizemnoj, jednostavnoj, građanskoj kući radio se 26. novembra (po starom kalendaru) 1822. godine književnik srpskog realizma Jakov Jaša Ignjatović. „Тако se radujem što sam se rodio u Sentandreji, u ovoj maloj srpskoj oazi", pisao je Jaša Ignjatović. Bio je učenik osnovne škole, a potom, kratko vreme, gimnazije u Sentandreji. Pravo je studirao u Pešti. Revolucionarne 1848. bio je vatreni pobornik srpske mladeži opredeljene za slobodu. U Sentandreji je napisao, između ostalog i dela „Večiti mladoženja“ i „Vasa Rešpekt“, u kojima biografski govori o svojim sugrađanima. Ulica u kojoj je njegova rodna kuća, 1958. dobila je ime Jakov Ignatović, a godine 1977, 15. septembra, postavljena je spomen-bista u neposrednoj blizini Ćiprovačke crkve, u kojoj je kršten. Spomen-bista je rad Frideša Janzera. Jakov Ignjatović, jedan od svetoandrejskih „patrijaca", umro je i sahranjen u Novom Sadu, 1889. godine.

Preparandija

Preparandija je građevina klasicističkog kasnog baroka, gradena 1773. godine. U njoj je prvobitno bila srpska osnovna škola od 1797. godine, a potom, od 1812. do 1816, prva srpska učiteljska škola (kasnije premeštena u Sombor). Natpis na tabli koja je postavljena na zgradu glasi: „Sto tri godine od kako smo se ovamo doselili, iskrčlli šume i podigli vinograde, eto Bogu u slavu podižemo ovaj hram posvećen znanju”. U zgradi je škola bila smeštena sve do 1948. Od 1951. godine zgrada je pretvorena u muzej, da bi od 1972. u njoj bila postavljena stalna postavka - Muzej slikara porodice Ferenczy Karolja. Zgrada se nalazi na prilazu glavnom Trgu, neposredno pored Blagoveštenske crkve.

Narodna stambena kuća - etnografska kuća (Nepi lakćhdz- a Nepmuveszetek Hdza)

Nalazi se u Ulici Ferenca Rakocija br. 1. To je jedna od najstarijih, originalnih, sačuvanih građevina Sentandreje. Stara je više od tristo godina, često je zbrinjavana od propadanja. Upada u oči poprečnim drvenim gredama, delimično drvenom fasadom, nekada pokrivena drvenim krovom. Na prednjoj, uličnoj fasadi, visoko iznad prizemlja, nalaze se dva mala prozora. Prizemni deo zgrade

66

Preparandija

ima prozore samo prema dvorištu. Na visokom uličnom zidu mala i uska ulazna vrata. Natkriveni hodnik vodi u unutrašnjost prostora. Tu je otvoreno ognjište, zatim zvonik, Kuća je nekada pripadala zvonaru crkve. Od zvonika do gradskog bedema, gde se nalazi crkvena porta, vode natkrivene drvene stepenice. U unutrašnjost kuće ulazi se iz hodnika u kuhinju, zatim u tzv. čistu sobu, a odatle u spavaće odaje. Danas se u kući i njenim odajama održavaju tematske etnografske izložbe. Kuću spolja označava cehovski znak, rad umetnika Javora Piroške i Janoša Lehoczky, umetnika za kovano gvožde.

Kuća Martinović (Martinović-hdz)

Nalazi se u Ulici Rakoci br. 5, u neposrednoj blizini Narodne kuće. To je visoka jednospratna kuća, sa sedlastim krovom. Lepa velika ulazna kapija, na samoj ivici kuće, na južnoj strani, rađena su od hrastovog drveta. Vrata su uokvirena lozom izrezbarenom u kamenu. Bila je to kuća bogate i vredne porodice Martinović. Na uličnom zidu postavljena su tri velika prozora, koja govore o najsavremenijoj arhitekturi tog vremena. Unutrašnjost ulaznog, dvorišnog i stambenog prostora bila je podredena proizvodnji, preradi i trgovini groždem, tj. vinom. Stambeno-poslovna zgrada građena je od čvrstog materijala krajem XVIII veka.

Kuća Rab Rabi (Rab Rdby-haz)

Nalazi se na istoimenom Trgu. Ima zajedničko dvorište za dve prizemne, barokne kuće, koje spaja kamena ograda, sa lepom baroknom kapijom. Na kamenom okviru, u reljefu, prikazan je grozd i datum 1768, što pretpostavlja godinu gradnje kuće. Ovaj veliki stambeno-domaćinski prostor, za dve kuće, sa velikim dvorištem i ogromnim podramom, pripadao je većoj vinogradarskoj porodičnoj zajednici. Sa ulične strane, na jednoj od dveju zgrada, nalaze se podrumska vrata. Ispod zgrada nalazi se ogroman podrum, koji sa nekoliko odvojenih prostorija obuhvata skoro tri četvrtine prostora. U dvorištu postoje vrata za ulaz u podrumske prostore. Danas je tu poznati restoran „Rab-Rabi", na čijim zidovima je predstavljena istorija starih predmeta iz domaćinstva.

Srbi, koji su u Velikoj seobi, pa i kasnije, naselili Sentandreju i bavili se vinogradarstvom, zadržali su običaje u spremanju vina iz krajeva odakle su došli. Grožđe iz vinograda su odmah tovarili u velike kade koje su se nalazile na zaprežnim kolima. Grožde su dopremali do svojih kuća, odnosno ulaznih vrata u podrum, gde su ga nekom vrstom drvenog malja gnječili. Zatim su kominu sprovodili drvenim levkom u podrum, gde su se nalazile ogromne kace. Kada bi se kaca napunila, prekrili bi je trskom, zatrpali blatom i voskom, da ne bi dobila vazduh. Gusto tamno vino, posle zrenja od dva meseca, točili bi slavinom, koja se nalazila na dnu kace. Ovo je bilo tada čuveno „rac urmos” vino, ili današnje vermut vino. Presa za grožde došla je u upotrebu tek

početkom 19. veka.Prema kazivanju, današnji naziv kuća Rab Raby (u prevodu „zatvorenik Rabi”) je dobila po

istinitom dogadaju iz 1784. Legenda kaže da je carski službenik Matija Rabi (Raby Matyas), dobio

67

zadatak da proveri fmansijsko poslovanje poreznika u magistratu Sentandreje. Po dolasku se smestio u ovu kuću kao podstanar i brzo je otkrio velike utaje poreza. Kako ne bi to stanje preneo nadležnima, korumpirani gradski i sreski službenici pokrenuli su protiv njega sudski postupak i str-pali ga u zatvor. Tako, nedužni ali savesni carski činovnik postaje „rab” (zatvorenik).

Kuća Ljubojević (a Ljubojević-bdz)

Nalazi se na Trgu Rab Rabi br. 2. To je vrlo jednostavna vinogradarsko-zanatska kuća. Dobro je sačuvana. Potiče iz polovine XVIII veka. Glavna fasada je čeona. Na njoj se nalaze velika podrumska vrata sa lepim stepenicama koje vode u podrumske prostorije. Kuća je bila vlasništvo čuvene kovačke porodice Ljubojević. Zajedno sa kućom Rab Rabi čini istorijsku sliku Sentandreje.

Kuća Nostalgija (a Nosztalgia-haz)

Nalazi se na uglu Glavnog trga. Prvobitni naziv ove barokne jednospratne kuće bio je - kuća Maksimović. Tako se zvala i ulica do 1894. godine kada su kuće dobile redne brojeve. Ime nostalgija kuća dobija 1970. kada je postala vlasništvo jednog od naslednika čuvene porodice Jožefa Doboša, poznatog poslastičara - tvorca čuvene „doboš torte”. Rekonstrukcijom i stilskira uredenjem prostorija, maštoviti vlasnik otvorio je poslastičarnicu i antikvarnicu. Zgrada je pod zaštitom države.

Kuća Milić (a Milić-baz)

Nalazi se na Glavnom trgu broj 15. To je kuća koja ima visoko izdignutu fasadu sa kamenim okvirom prozora. Sa početka je XVIII veka. Konkavni prozorčići za provetravanje pokriveni su ćeramidom. Danas u njoj radi mala i lepo uredena pošta. Zgrada je pod zaštitom, kao istorijski spomenik. Sa bočne strane kuće je prolaz u Ulicu Janka Janoša, iz koje se vidi nekada karakteristična Sentandrejska loda.

Kuća Nikolić (A Nikolics hdz)

Nalazi se na Glavnom trgu pod brojem 11. To je građanska spratna kuća sa karakteristikama čeone fasade iz perioda kasnog baroka u klasicističkom stilu. Prema natpisu na kamenom okvira kapije potiče iz 1800. godine. Kuću ukrašava ukrasna plastika na čeonoj fasadi koja je slična srpskoj školi. Krajem Ш veka kuća je pretrpela izmene na prozorima. I ova građevina je pod zaštitom kao kulturno-istorijski spomenik Sentandreje.

Muzeji

Nacionalni etnografski Muzej - Skansen (Szabadteri Neprajzi Muzeum - Skanzen)

Nalazi se u severozapadnom delu grada, na otvorenom prostoru Stara voda (Sztara voda).Ovaj jedinstveni etnografski Muzej, po uzoru na švedski Skanzen, počeo je da se formira 1966. godine. Prostire se na površini od 46 hek-tara i cilj mu je da na jednom mestu prikaže madarsku tradicionalnu kulturu. Ova vrsta muzeja prvi put se javlja u Evropi 1801. godine u Štokholmu, u delu grada zvanom Skanzen. Ovaj još nedovršeni Muzej na otvorenom prostoru, po zamisli stručnjaka i

68

projektu koji je verifikovan, treba da obuhvati oko 300 raznovrsnih građevina (kuće, crkve, škole i većnice, mlinove, radionice, vodenice i bunare, te salaše, kao i groblja, krstove i kalvarije). Ceo muzejski prostor prikazuje državu Madarsku.

Muzej Ferenci Karolja (Ferenczy Kdroly Muzeum)

Nalazi se na Glavnom trgu (Fo ter) br. 6. To je zgrada bivše prve učiteljske škole, tzv. Preparandije, Muzej je dobio ime po slikaru-umetniku Karolju Ferendju (Ferenczy Karoly) i njegovoj porodici vrsnih slikara. Tu je smeštena stalna postavka slika porodice Karolja Ferencija. One uglavnom odslikavaju živopisnu Sentandreju. U prostranom dvorištu zgrade Muzeja nalaze se skulpture Benija Ferencija (Ferenczy Beni), dok se u nekadašnjem velikom podrumu u letnjim mesecima održavaju izložbe vinogradarstva.

Muzej Kovač Margit (Kovdcs Margit Muzeum)

Nalazi se u ulici Gereg (Gorog utca) preko puta Blagoveštenske crkve. To je zgrada baroknog stila sa početka XVIII veka.

Od 1973. godine zgrada je namenski preuređena za muzejske eksponate u keramici i terakoti. Taj posao je uradila madarska umetnica Margita Kovač. Smatra se da je ona obnovila madarsku keramičku umetnost. Jedna je od najis-taknutijih ličnosti ovog veka. Rođena je u Deru (1902-1977). Posebno impresionira njena promenljiva tehnika i široka lepeza tematike. Veliki uticaj na njene zrele radove imalo je prisustvo pravoslavlja u Sentandreji.

Sentandrejsko ostrvo (A Szentendrei-sziget)

Posle Višegradskog (Fellegvar) tesnaca Dunav usporava i u ravnijem delu se širi. Nanosi koje Dunav donosi sa severozapada tu se talože. Tako je nastalo ostrvo u dužini od 31 kilometar. U širini od 2,3 kilometra moguća je povrtarska i druga poljoprivredna delatnost. Celo ostrvo je pod zaštitom države. Na njemu je sačuvana izvorna flora i fauna. Zbog svoje prirodne lepote, na srednjem i južnom delu ostrva podignuti su izletničko-rekreativni kompleksi. Na ostrvu postoje četiri stara manja naselja (Kisorosz, Tahitot, Pocsmegyer i Szigetmonostor). Ova naselja i rekreacione centre, povezuju sa kopnom brodići koji dolaze iz Budimpešte, odnosno Višegrada.

Izletnička mesta Sentandreje

Izletnička mesta u neposrednoj okolini su: Leanjfalu (Leanyfalu) na udaljenosti od 4,5 kilometra, zatim Pomaz (Pomaz) na 7 km, te Čobanka (Csobanka), a tu je svakako i turistički poznat Višegrad (Visegrad ili Fellegvar) na 22 kilometra. Značajno izletničko mesto je i Sentandrejsko ostrvo.

69

Muzej Kovač Margit

Srpski esnafski krst - detalj

Literatura

1. Bazilika Svetog Stefana (kapela i riznica), Panon-Budapest2. Budimpešta, Panorama, Budapest 1990.3. Grahovac, Dr Spasoje: Kikinda-Attendite, Biblioteka Matice Srpske, Novi Sad, 1991.4. Istorija Mađarske, Gondolat kiado, Budimpešta 1965.5. Mađari u Karpatskom bazenu, Istorijske knjige, Budimpešta, 1988.6. Mađarska-putopisi, Panorama, Budimpešta, 1990.7. Marković, Slobodan: Srpska Sentandreja, Beograd, 1988.8. Mošonji, Dr Đula: Crkva kralja Matije, Revai, Budimpešta, 1990.9. Popović J., Dušan: Srbi u Budimu, Srpska književna zadaiga, Beograd, 1952.10. Putovanje kroz Budimpeštu, Teka, 1988.11. Put u Sentandreju (zapisi, putopisi i studije), Književna zajednica, Novi Sad, 1985.12. Ređep, Jelka: Sibinjanin Janko - legenda o rođenju i smrti, Biblioteka Matice Srpske, Novi Sad, 1992.13. Sabo, Geza-kanon: Sveti Stefan - osnivač države, Panon-Budapest14. Sentandreja, Mađarski gradovi, Panorama, Budapest, 1985.15. Sentandreja, Putopisi Mađarske, Panorama, Budapest

70

SADRŽAJ

O KNJIZI..............................................................................................................................................................2

PREDGOVOR.......................................................................................................................................................3

MAĐARSKA (Magyarorszdg)...............................................................................................................................4

Običaji 7

Oslovljavanje..............................................................................................................................................7

Primogenitur..............................................................................................................................................7

Udaja žene..................................................................................................................................................8

Mađarsko nacionalno jelo..........................................................................................................................8

Turizam.......................................................................................................................................................8

Kulturni život..............................................................................................................................................9

Književnost.................................................................................................................................................9

Umetnost....................................................................................................................................................9

Muzika........................................................................................................................................................9

71

Sport.........................................................................................................................................................10

U četmu je danas Mađarska prva u Evropi...............................................................................................10

Kratak istorijski pregled 10

0 Hunima i Atili.........................................................................................................................................11

Srpsko prisustvo pre i posle Velike seobe i kulturna baština Srba u Mađarskoj 12

Kulturno i javno prisustvo Srba u Mađarskoj............................................................................................13

BUDIMPEŠTA (Budapest)..................................................................................................................................14

Kratak istorijski pregled 14

Legenda o nastanku Budima i Pešte.........................................................................................................16

Znamenitosti Budimpešte 16

O Dunavu i mostovima............................................................................................................................16

Lančani ili most grofa Sečenjia (Ldnchid- Szechenyi lanchid)....................................................................17

Margitin most (Margit-hid).......................................................................................................................17

Arpadov most (Arpdd-hid)........................................................................................................................18

Eržebet most (Erzsebet hid)......................................................................................................................18

Most Slobode (Szabadsdg hid)..................................................................................................................18

Most Petefi (Petofl hid)............................................................................................................................18

Lađmanjoš most (Ldgymdnyos hid)..........................................................................................................19

Ujpešti željeznički most (Ujpesti vasuti hid)..............................................................................................19

Ostrvo Margit (Margitsziget)....................................................................................................................19

Centenarium.............................................................................................................................................19

Dominikanska crkva i ženski manastir (ostaci...........................................................................................20

Premontrejska crkva (Szent Mihdly templom).........................................................................................20

Franjevačka crkva (ostaci).........................................................................................................................20

Stenovita bašta (Sziklakert)......................................................................................................................20

Muzički bunar Bodor Petera (kopija)........................................................................................................20

Letnja pozornica (Szabadteri szinhdz).......................................................................................................20

Palatinus kupalište (Palatinus-strand)......................................................................................................20

Vodeni toranj (Viztorony).........................................................................................................................21

Nacionalno sportsko kupalište (Nemzeti sportuszoda -Margitsziget).......................................................21

Termalno lečilište (Termal Gyogyszdlo)....................................................................................................21

Ramada Grand hotel (Ramada, volt Margitzsigeti, Nagyszdlld)................................................................21

Budimska tvrđava (A budai Vdrhegy) 21

Tvrđava (Vdr)............................................................................................................................................21

Kraljeva palata (Kirdly palota)...................................................................................................................23

72

Istorijski muzej Budimpešte (Budapesti Tortenelmi Muzeom).................................................................23

Muzej umetničkog stvaralaštva (novijegje datuma).................................................................................24

Državna biblioteka Sečenji (Orszdgos Szechenyi Konyvtdr)......................................................................24

Crkva kralja Matije (Matyas kirdly templom)............................................................................................24

Spomenik Svetog Trojstva (Szentharomsag szobor).................................................................................26

Spomenik Sv. Stefanu (Szent Istvdn szobor).............................................................................................26

Vojnoistorijski muzej (Hadtorteneti Muzeom).........................................................................................26

Ribarski bastion - Halasbaštja (Haldszbdstya)...........................................................................................27

Spomenik papi Inokentiju XI (XI. Ince papa emleknuve)...........................................................................27

Hotel Hilton (Hilton Szdllo).......................................................................................................................27

Bečka kapija (A Becsi-kapu)......................................................................................................................27

Toranj Marije Magdolne (Maria Magdolna-torony).................................................................................28

Kuća despota Stefana Lazarevića (Orszaghaz utca 9.)..............................................................................28

Srednjovekovna budimska Gradska kuća (A volt budai Vdroshdza).........................................................28

Poslastičarnica Rusvurm (Ruszwurm cukrdszda)......................................................................................28

Muzej apoteka (Patika-muzeum)..............................................................................................................28

Ulaz u tvrđavsku pećinu (A vdrbarlang lejdroja).......................................................................................29

Pozorište Tvrđava (Vdrszinhdz)................................................................................................................29

Taban (A Taban) 29

Kupalište Rudaš (Rudas-furdo).................................................................................................................30

Lekovito kupatilo Rac (Rdc gyogyfurdo)...................................................................................................30

Kuća jelen (Szarvas-hdz), danas restoran „Zlatni jelen" („Aranyszarvas")................................................30

Brdo Gelert (Gellerthegy) 30

Spomenik Sv. Gelertu (Szent Gellert-emlekmu).......................................................................................31

Citadela (Citadella)...................................................................................................................................31

Spomenik oslobođenju (Felszabaduldsi emlekmu)...................................................................................31

Hotel Gelert i kupalište (Gellert Szdllo es Gyogvfurdo).............................................................................31

Gradski deo Kristina (A Kriszinavdros)......................................................................................................32

Budimski tunel (A budai alagut)................................................................................................................32

Krvava poljana Jakubinaca (Vermezo - Jakobinusok'tere)........................................................................32

Južna železnička stanica (Deli pdlyaudvar)...............................................................................................32

Vodeni grad (Vizvdros) 33

Kraljevo kupatilo (Kirdly furao) u ulici Fe 82-86........................................................................................33

Kapela Sv. Florian, ulica Fe 90 (Szent Floridn kdpolna).............................................................................34

Kupalište Lukač (Lukdcs-furdo), Ulica Frankel Leo 25-29..........................................................................34

73

Carevo kupatilo (Csdszdr-furdd), Ulica Frankel Leo br. 31........................................................................34

Crkva novog naselja (Ujlaki plebdniatemplom) na uglu Ulice Becsi, Urom i Szepvolgyi...........................34

Start Budim (Obuda)35

Rimski vojni amfiteatar (Romai katonai amfitedtrum).............................................................................35

Sinagoga Starog Budima (Obudai zsinagoga), Ulica Lajoš 163..................................................................35

Parohijalna crkva u StarogBudima (Ćbudai plebdniatemplom.................................................................36

Zamak Zici (Zichy-kastely).........................................................................................................................36

Ostaci rimskog vojnog kupatila (Romai kori katonaifiirdo maradvdnyai).................................................36

Herkules vila (Herkules-villa)...................................................................................................................36

Ostaci rimskog građanskog grada Akvinkum (A romai kori polgdrvdros maradvdnyai Aqvincum) 37

Muzej Akvinkum (Aqvincum muzeum).....................................................................................................37

Građanski amfiteatar- arena (Polgdrvdrosi amfitedtrum)........................................................................37

Rimsko kupalište (Romai Fitrdo - Erdei Strand)........................................................................................38

Centar grada Pešta (Belvaros) 38

Kontra Akvinkum (Contra - Aqvincum).....................................................................................................38

Crkva starog centra i (Belvdrosi Plebaniatemplom)..................................................................................38

Spomenik Petefi Šandoru (Petefi - szobor)...............................................................................................39

Grčka pravoslavna crkva (Gorogkeleti templom)......................................................................................39

Setalište ili Dunavski korzo (Duna Korzo)..................................................................................................39

Vesela, radosna kuća„Vigado"(Vigado)....................................................................................................40

Mađarska akademija nauka i umetnosti (Magyar Tudomdnyos Akademia).............................................41

Bazilika sv. Stefana (Szent Istvdn-plebdniatemplom- bazilika).................................................................41

Srpska pravoslavna crkva Sv. Đorde i Tekelijanum...................................................................................42

Trg Veresmarti i Vaci ulica (Vorosmarty ter).............................................................................................43

Trg Košut Lajoša (Kossuth Laps ter)..........................................................................................................44

Bulevar Andraši (Andrdssy ut)..................................................................................................................44

Budimpestanska opera (Operahdz)..........................................................................................................45

Parlament (Orszdghdz-Parlament)...........................................................................................................46

Gradski gaj- Gradski park (A Vdrosliget)...................................................................................................46

Tvrđava Vajdahunjad (Vajdahunyad Vara), ili Istorijski sklop gradevina (Tortenelmi epuletcsoport).......47

Trg Heroja, Milenijum, Spomenik hiljadugodišnjice (Hosok tere, a Millenniumi - Ezredeves Emlekmu). .48

Muzej lepih umetnosti (A Szepmuveszeti Muzeum).................................................................................48

Muzej primenjene umetnosti (Miicsarnok)..............................................................................................49

Muzej poljoprivrede (A Mezdgazdasdgi Muzeum)...................................................................................49

Nepstadion (Nepstadion).........................................................................................................................50

74

Železničke stanice Budimpešte.................................................................................................................50

Narodni lug - park (Nepliget)....................................................................................................................51

Ostale kulturne znamenitosti Budimpešte 51

Nacionalni muzej Madarske (A Magyar Nemzeti Muzeum)......................................................................51

Muzej primenjene umetnosti (Iparmuveszeti Muzeom)..........................................................................52

Narodno pozorište (Nemzeti Szinhdz)......................................................................................................52

Pozorište Madač (Maddcs Szinhdz)..........................................................................................................52

Pozorište Erkel (Erkel Szinhdz)..................................................................................................................52

Veselo pozorište (Vigszinhdz)...................................................................................................................53

Peštanska Franjevačka crkva (A Pesti Ferences Templom).......................................................................53

Crkva i sveštenicka škola evangelika (Az Evangelikus templom es lelkeszkepzo).....................................53

Sinagoga (A Zsinagoga).............................................................................................................................53

Univerzitetska crkva (Egyetemi Templom)...............................................................................................54

Crkva Servita (Szervita templom).............................................................................................................54

Gradska kuća (A Fovdrosi Tandcs epulete)...............................................................................................54

Muzička akademija (Liszt Ferenc Zenemuveszeti Foiskola)......................................................................54

Rokuš kapela i Rokuš bolnica (Rokus-kapolna es Kćrhdz).........................................................................55

Budimpeštanski kongresni centar (Budapest Kongresszusi Kozpont).......................................................55

Botanička bašta (Fuveszkert- Budapesti Egyetemi Botanikus Kert)..........................................................55

Međunarodni sajam (Nemzetkdzi Vdsdrkoz-pont)...................................................................................55

Ostrvo Čepel (Csepel - Sziget)...................................................................................................................56

Srpski Kovin (Rdckeve)..............................................................................................................................56

Budimski brdoviti kraj (A Budai hegyvidek).............................................................................................57

Gradski bunar (Vdroskut).........................................................................................................................57

Vidikovac Janoš-brdo (Jdnos-hegyi kildto)................................................................................................57

Pećina od siga Palveldi (Pdlvolgyi csepkobarlang)....................................................................................57

Vidikovac Arpad (Arpdd kildto).................................................................................................................57

SENTANDREJA (Szentendre).............................................................................................................................58

Nastanak i istorijski razvoj mesta 59

Novija istorija naselja 59

Kulturno-istorijske znamenitosti 60

Crkve........................................................................................................................................................60

Saborna (Uspenska ili Beogradska)...........................................................................................................60

Blagoveštenska (u narodu poznata i nazvana grčka) crkva.......................................................................62

Požarevačka srpska pravoslavna crkva.....................................................................................................62

75

Preobraženska tzv. Tabačka crkva............................................................................................................63

Opovačka crkva (danas reformatorska)....................................................................................................63

Ćiprovačka ili Kiprovačka, odnosno crkva Petar i Pavle (Peter- Pal templom)..........................................64

Zbeška crkva, sada katolička (Izbegi templom).........................................................................................64

Rimokatolička župska crkva (Romai katolikus plebdniatemplom) Hi Crkva na Klisi - Dalmatinska...........64

Kapela Florijan (Floridn kdpolna...............................................................................................................65

Katolička kalvarija (a katolikus kdlvaria)...................................................................................................65

Srpska kalvarija (a Szerb kdlvaria).............................................................................................................65

Krst cara Lazara (Ldzdr car keresztje).......................................................................................................65

Spomen-krst trgovaca ili Srpski esnafski krst (Kereskedo Tdrsasdg Emlekkeresztje, a Kalmdrkereszt)... .66

Tabački krst (Tabakosok keresztje)...........................................................................................................66

Spomen-krst vinogradara (a Szolosgazddk keresztje)...............................................................................66

Znamenite kuće.......................................................................................................................................67

Rodna kuća Jakova Ignjatovića.................................................................................................................67

Preparandija.............................................................................................................................................67

Narodna stambena kuća - etnografska kuća (Nepi lakćhdz- a Nepmuveszetek Hdza)..............................67

Kuća Martinović (Martinović-hdz)............................................................................................................68

Kuća Rab Rabi (Rab Rdby-haz)..................................................................................................................68

Kuća Ljubojević (a Ljubojević-bdz)............................................................................................................68

Kuća Nostalgija (a Nosztalgia-haz)............................................................................................................69

Kuća Milić (a Milić-baz).............................................................................................................................69

Kuća Nikolić (A Nikolics hdz).....................................................................................................................69

Muzeji......................................................................................................................................................69

Nacionalni etnografski Muzej - Skansen (Szabadteri Neprajzi Muzeum - Skanzen)..................................69

Muzej Ferenci Karolja (Ferenczy Kdroly Muzeum)....................................................................................69

Muzej Kovač Margit (Kovdcs Margit Muzeum).........................................................................................70

Sentandrejsko ostrvo (A Szentendrei-sziget) 70

Izletnička mesta Sentandreje 70

Literatura.................................................................................................................................................71

76