ÇAĞDAŞ TÜRK RESMİNDE TÜRK MİTOLOJİSİNE AİT HAYVAN (METAFORU) SEMBOLİZMİ

Emre ŞEN*

Şirin ZEREY KOÇ**

Özet

Uygarlıklar, beylikler, Selçuklular ve Osmanlı dönemlerine baktığımızda geometrik formların yanısıra hayvan sembollerinin önemli bir yere sahip olduğunu görmekteyiz. Bu semboller mimaride, duvar resimlerinde, dokumacılıkta, heykelde, minyatürde ve günlük hayatta kullanılan objelerin üzerinde güç, hakimiyet, üstünlük, sağlık, kötü ruhlardan korunmak gibi anlamları ifade etmiştir.

Tanzimat dönemi ile başlayan modernleşme çabaları Türk resim sanatında farklı boyutlar açmaya başlamıştır. Osman Hamdi önderliğinde Türk resmine insan figürü girmiş, yurtdışına resim eğitimi almak için öğrencilerin gönderilmesiyle de resim alanında çağdaşlaşma hareketleri başlamıştır. İnsan varolduğundan beri kendini anlama ve ifade etme yolunu aramıştır. Bu çalışma bizi Çağdaş Türk Resminde kullanılan hayvan figürlerinin Türk mitolojisindeki anlamlarına götürecektir.

Anahtar Kelimeler: Çağdaş Türk Resmi, Hayvan Sembolleri, Türk Mitolojisi, Sembollerin Anlamı.

ANIMAL (METAFORU) SYMBOLISM IN TURKISH TURKMITHOLOGY IN CONTEMPORARY TURKISH PICTURE

Abstract

When we look at the civilizations, principalities, Seljuks and Ottoman periods, we see that the animal symbols as well as the geometric forms have an important place. These symbols have meanings such as power, dominance, superiority, health, protection from bad spirits on objects used in architecture, wall paintings, weaving, sculpture, miniature and daily life. Modernization efforts that started with Tanzimat period started to open different dimensions in Turkish painting art. Human figure entered Turkish painting under the leadership of Osman Hamdi and modernization movements started in the field of painting by sending students to study painting abroad.Since man has existed, he has not searched for the way of understanding and expressing himself. This study will lead us to the meaning of animal figures used in Contemporary Turkish Painting in Turkish mythology.

Key Terms: Contemporary Turkish Painting, Animal Symbols, Turkish Mythology, Meaning of Symbols.

*Çankırı Karatekin Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Resim Bölümü Dr.Öğr.Üyesi, sen_emre@msn.com

**Çankırı Karatekin Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Sanat ve Tasarım bölümü yüksek lisans öğrencisi, sirinzereykoc@gmail.com

GİRİŞ

Çağdaş Türk Resim sanatının doğuşu ve gelişimine bakarsak batı görüş ve tekniği ile eser veren ilk sanatçıların asker kökenli olduklarını görürüz. Bunlar Şeker Ahmet Paşa, Halil Paşa, Ziya Paşa, Miralay Ali Rıza Bey, Süleyman Seyit Bey. İlk tanınmış sivil ressamlardan da Osman Hamdi Bey,’Sanayi-i Nefise Mektebi’ni kurar ve geliştirir. Bu okulda eğitim alan gençler daha sonra Fransa’ya gönderilir, I. Dünya Savaşı sebebiyle yurda dönerler ve batı anlamındaki resim sanatının Türkiye’de kökleşmesini sağlayan isimler, İbrahim Çallı, Hikmet Onat, Ruhi Arel,Nazmi Ziya,Avni Lifij,Namık İsmail ve Feyhaman Duran’dır.Bu isimler modern Türk resminin öncüleridir aynı zamanda Osmanlı Ressamları Cemiyeti elemanlarıdırlar. Sonrasın da Sami Yetik,Ali Sami Boyar,Tahsin ve Şevket Dağ gibi ressamlar da katılır.

1928 yılında ‘Müstakil Ressam ve Heykeltraşlar Birliği’ (Hadi Bara, Muhuttin Sebati,Saim Özören,Hale Asaf,Turgut Zaim,Ali Avni,Zeki Kocamemi,Şeref Akdik,Cevat Dereli),1933 yılında’ D Grubu’(Cemal Tollu,Zeki Faik İzer,Nurullah BerkAbidin Dino,Zühtü Müridoğlu,Elif Naci kurar daha sonra Bedri Rahmi ve Eren Eyüboğlu ,Eşref Üren,Halil Dikmen,Arif Kaptan,Salih Urallı,Hakkı Anlı katıldı.) 1940’tan sonra ‘Yeniler Grubu’.(Nuri İyem, Avni Arbaş, Selim Turan, Nejat Devrim, Fethi Karakaş, AgopArad, Mümtaz Yener), daha sonra’ Tavanarası Ressamları’,’Onlar Grubu’,’Yeni Dal Grubu’gibi topluluklar ortaya çıkmıştır. Eskilerin yanısıra Neşet Günal, Cihat Burak, Nedim Günsur,Turan Erol,Hamit Görele,Orhan Peker,Hamit Görele,İbrahim Balaban,Neşe Erdok önemli sanatçılarımızdan birkaçıdır.(Tanilli,2006,s.571-574)

Osmanlı resmi kurumlarının 19.yy da sanat eğitimi için batıya öğrenci gönderme politikası Cumhuriyet döneminde de devam etmiştir. Paris’te uzun yıllar yaşayan sanatçılar arasında Hakkı Anlı, Abidin Dino, Nejat Devrim, Avni Arbaş,Serkis Zebunyan,Hale Asaf,Fikret Mualla vardır.Mihri Müşfik hanımda Roma’da yaşamının bir kısmını geçirmiştir (Özdemir,1997,s.172).

Konuyu daha iyi kavramak açısından mitolojinin tanımına bakmak gerekir. Mitoloji; yaradılışı kendine göre kuramlarla açıklayan, davranış ve yaşayış biçimlerini düzene koyan, düşünce sistemlerini etkileyen, kaosun evrene çevirilmesi ile oluşan, yaşayan bir gösterge sistemidir. ( Beydili,2005,s.390)

Asya’dan Anadolu’ya kullanılan figürlerin temsil ettiği hayvanların temel özelliklerini koruduklarını görmekteyiz. Büyük Selçuklu sanatı içinde kullanılan yırtıcı memeliler arasında yer alan pars, kaplan, doğan, şahin, kartal en çok işlenen konular arasında yer almıştır. Beyşehir Gölü kıyısındaki Selçuklu sarayında kuşların yanı sıra tavşan, köpek, eşek, tavus kuşu örnekleri vardır.(Eroğlu,2015,s.40-41)

AT

Türkler dünyanın en köklü ve en eski milletlerindendir. Çok geniş coğrafyalarda yaşamışlar ve farklı kültürlerle etkileşim halinde olmuşlardır. Bu etkileşim inanç sistemleri üzerinde etkili olmuştur. Atın Türk toplumundaki önemi Çağdaş Türk Resminde de karşımıza çıkmaktadır.

Resim 1- Bahar, İbrahim Balaban, 1949

Resim2-Zeybekler, İbrahim Çallı,1923

Resim3- Fatih’in Ordusyla Edirne’den İstanbul’a Yürüyüş, Hasan Rıza Bey,1903

,

Resim 4-Atlar, Cemal Tollu,

Resim 5- Mekkare Erleri, Zeki Kocamemi,1935

Resim1-2-3-4-5’te gördüğümüz at figürleri doğrultusunda Türk kültüründe ki yerine baktığımızda atın önemli olduğunu görebiliriz. (At, Türklerle ilgili pek çok efsane ve destanda sahibinin yakın arkadaşı, zafer ortağı konumundadır, kuvvet, kudret timsalidir. Şamanist törenlerde kurbanlık hayvan olarak önem kazanmıştır. Kurgan denilen eski Türk mezarlarında ölüye yani sahibine hizmet etmek üzere gömülmüştür(Çoruhlu,2017,s.210-211). Resimlerde de gördüğümüz kadarıyla günlük hayatı kolaylaştrmada, taşımada, savaşta atlar ön planda yer alarak insanların en büyük yarımcısı konumundadırlar.

12 Hayvanlı Türk takviminde at, haziran ayını yani güneşin en tepede bulunduğu zamanı temsil eder. Kutatgu Bilig’de de zamanın simgesidir(P.Roux,2015,s.35).

Eski Türk anlayışında at kişinin kimliği gibidir. Türkler ve Moğollarla özdeşleşmiştir ve Türk dillerinde atla ilgili çok sayıda kelime vardır. Atın rüzgardan yaratıldığına ve bu yüzden hızlı olduğuna inanılır. Ayrıca şamanlar at olan eve şeytan girmeyeceğine atın kuyruğunun, kadının saçının ve adamın bıyığının kesilmesini yas işareti olarak algılarlar(Uslu,2017,s.192-193).Uslu’nun da belirttği gibi kadının saçı ve erkeğin bıyığı ile eş değerde tutulan atın kuyruğu Türkler için ne kadar değerli bir hayvan olduğunu gösterir.

BALIK

Resim 6-Balıklar, Namık İsmail

Resim7-Cam Gözlü Balık, Bedri Rahmi Eyüpoğlu

Resim8- Balıklar, Hamit Görele

Resim 6-7-8 de gördüğümüz balık figürünün Türk mitolojisinde yerine baktığımızda önemli bir sembol olduğunu görmekteyiz. Balık bereketi temsil ettiği için günlük hayatta kullanılan halı,tabak,süs eşyası ve takı gibi pek çok eşyaların üzerinde motif olarak yerini almıştır.

Eski Türk yazıtlarında balık, baluk kelimesi’şehir, şehirliler’anlamında kullanılmıştır. Kırgızlar, Uygur imparatorluğunun başkenti Ordu-Balık şehrine saldırıp Uygur imparatorluğuna son vermişlerdir. Uygurlar kitleler halinde Turfan, Karaşar, Beşbalık ve Kuça bölgelerine yerleşmişlerdir. Hazar Devleti’nin adı da’Hanbalık’tır (Etlik) .Proto-Türk mitoslarında Ülgen yer yaratılsın dedi ve yer taratıldı, gök yaratılsın dedi gök yaratıldı. Bütün dünyayı yaratan Ülgen, üç balık yaratıp üzerine de yeryüzünü oturtmuştur. Ortadadaki balığın başı kuzeyi gösterir bu balık başını eğerse bütün dünyayı su basacağına inanılır. Balık, Türk topluluklarında bereket ve bolluğun timsalidir (Beydiz,2016,s.83-84).

Atlı ve hayvancı kavim olan Türklerde ‘ırmak balıkları ‘dışında balıkçılıkla ilgileri azdı.’dünyanın balık üzerinde durması’ inancının da dışarıdan geldiğine inanılmaktadır. Anadolu masallarında sık görülen şu motif vardır:’Bir adamın küçük oğlu bir gün bir balık tutar, balık konuşur, çocuk da balığı suya atar ve bundan sonra çocuğun tüm dilekleri gerçekleşir. Yine Ögel‘e göre’ balık donuna girme ‘(kılığına girme),Hoca Avul Türkleri’nin destanlarında görülür:’Mollalarla arası iyi olmayan bir çocuk kurtulmak için balık olur. Mollada hemen turna balığı donuna girip onu kovalar, yutmak ister ama çocuk, kuzey denizinde görülen Yurış balığı olur ve molla onu yutamaz. Bundan sonra kuş olup, Han’ın penceresine konar(Ögel,2002,c.2,s.534-535)…

KURT

Resim9- Karabasan, Nedim Günsur

Resim10- Köy, İbrahim Balaban

Uygurların ‘Göç Destanın’da ‘kurt’, ülkeye saadet, bereket ve mutluluk getirdiğine inanılan kutlu bir kaynın Çinlilere verilmesinden sonra uğursuzluk çöken ülkede halk açlığa mahkum olmuştur yurt arayan Uygurlara kurt rehberlik etmiştir.(Turan, Ozan,2017,s.184) Nedim Günsür’ün çalışmasında kurtları vahşi bir şekilde görmemize karşın genellikle köy resimleri ile karşımıza çıkan özgün bir sanatçı olan İbrahim Balaban’ın çalışmasında kurt, kadınlara rehberlik eden yardımcı konumundadır.

Kurt ,Göktürkler de tuğlarla bayrakların tepesinde yer alarak devlet sembolü haline gelmiştir. Türk milletinin sembolüdür. Orta Asya halk edebiyatında çoğu zaman kurt erkek olmakla beraber Göktürkler de kurt büyükannedir yani dişidir.(Uslu,2017,s.112)Kurt bir ata hayvanı olması sebebiyle onun resmi veya kafası sancak direklerinin ucuna asılmakta idi.Türk ordusundaki subaylar kendilerini ‘kurtlar’olarak tanımlamaktaydılar.Kurtun ordunun başında yürüyor olması ve liderlik yapması onun yol gösterici vasfından kaynaklanmaktadır aynı zamanda kurt iyi bir falcıdır ve ileride kazanılacak zaferleri müjdeleyerek kurucu kahramanın yanında yer alır.(P.Roux,2015,s.58).

Ögel, kurtun(börü) üstünlük, yiğitlik, büyüklük anlamlarında kullanıldığını ve Türkler de kurdun ‘ilahi yüzü’ile kötü ve hırsız yanını olduğunu da belirtmişir. Bu iki yüzü birbirine karıştırmamak gerektiğini söyler. Kırgızlar yiğit kişilere ‘kök börü’,kurdun kötü yanlarını gösteren kişilere de ‘kaskır, karışkır’ tanımlarını kullanmışlardır. Bu pek çok destanlarda da geçer(Ögel, 2002,c.2,s.118).

Türk mitolojisinde gök unsuruna bağlı olarak kurt aydınlığı sembolize eder, İslamiyet’ten sonra, eski tanrısal önemini yitirmiş, güç, yiğitlik anlamı devam etmiştir(Çatalbaş,2011,s.51).

Hititlerde ‘kurt ağzı bağlama’ ya da ‘düğüm atma’ büyüsü olarak adlandırılan dağda koyunu kaybolan kişinin kurt yemesin diye bıçağın ağzı kapatılarak sesli bir şekilde ‘bu bıçağın ağzını nasıl kapatıyorsam dağdaki kurtların ağzı da bu şekilde kapansın ‘diye seslenir koyunu bulunduktan sonra da dağdaki kurtlar aç kalmasın diye bıçağın ağzı hemen açılırmış(Beydiz,2016,s.238).

KOYUN, KOÇ, KEÇİ

Resim11-Kırmızı Giyisili Çoban, Nazmi Ziya Güran,1919

Resim12-Tarlada Koyun Sürüsü, ŞekerPaşa

Resim13-Keçili Kompozisyon, Cemal Tollu

Resim14-Ürgüplü Yörükler, Turgut Zaim

Bu hayvanlar Şamanizm de kötü ruhları kovmak için kurban ediliyordu. Koç ya da dağ keçisi simgesi hanedan arması olarak kullanılmıştır. Dağ keçisi sıgun otundan yiyerek ölümsüz olduğu için ölümsüzlüğün de simgesidir. İslamiyetten sonra koyun huzur, barış ve sukunetin simgesi olmuştur, aynı zamanda bereket ve bolluk işaretidir. Koç ise yiğitliğin bir simgesi olarak kuvvet, hakimiyet ve gücü simgeler. İslam da İsmail’in kurban olarak Allah’a adanmasıyla kurban ve ölümü de temsil etmektedir( Çoruhlu,2017,s.222).

Türklerde koyun ve keçi sürülerinin önünde giden sürüyü idare edebilen koç ve tekeler vardır. Kırgızlar bunlara ‘Gök Teke’adını vermişlerdir. Şamanist toplumlardan Beltirler gök için yaptıkları törenlerde beyaz oğlak veya koyun kurban etmişlerdir. Beyaz olmayan renkte olan koyun, keçi yer tanrısı içinde kurban edilmiştir(Beydiz,2016,s.192).

BOĞA(ÖKÜZ, İNEK)

Boğa vahşi gücün sembolüdür. Eski Türklerde öküz ya da boğa önemlidir. Kuvvet ve kudret timsali olarak hükümdarlığı sembolize etmenin yanı sıra dünyayı taşıyan hayvanlardan biridir. Dede Korkut hikayelerin de boğa, güç, yiğitlik, kuvvet ve burç sembolüdür.12 Hayvanlı Türk takviminde de bir yılı temsil eder(Çatalbaş,2011,s.52). Bu hayvanların gücünden faydalınılarak tarımda kullanılmış, köylünün de varlık göstergesi olmuştur.

Boğa bazı kavimlerin türediklerine inanılan hayvanlar arasındadır, alplik,yiğitlik timsalidir. Erken devir Türklerinde savaş ilahı sayılmış hükümdar veya hükümdarlık sembolü olarak da kullanılmıştır. Tonyukuk yazıtında boğa ile karşılaştırılması konuya örnektir. Öküz kuyruğu egemenlik timsali olarak tuğ uçlarında kullanılmıştır( Çoruhlu,2017,s.215).

Resim15-Kolaj, Burhan Doğançay

Resim16-Harman, Namık İsmail,1919

Avcılıkta bolluk ve bereketi simgeleyen güç, yağmur ve bolluk simgesi olan boğanın üzerinde yapılan dansı konu alan bazı arkeolojik kalıntılar bulunmuştur(Çorum-Eski Hitit Vazosu). Knossos sarayında boğanın üzerinden atlama freskinde dinsel bir anlam taşıdığı düşünülmüş mükemmel bir ‘erginleme sınavı’olarak görülmüştür.(Beydiz,2016,s.107).

ASLAN,KAPLAN

Resim17-Aslan, Cihat Burak

Müslümanlar arasında aslan Hz.Ali’nin sembolü ve ünvanıdır. Savaş, zafer, iyinin kötüyü yenmesi, güç, kudret sembolü olmuştur.(Çatalbaş,2011,s.51).

Türk sanatında aslan Budizmle birlikte görülmeye başlamış, Altaylarda Pazırık Kurganlarında çıkarılan eserlerde yer almıştır. Hayvan mücadele sahnelerinde aslan kazanan konumundadır ve iyi-kötü, aydınlık-karanlık gibi kavramlarda olumluyu temsil etmektedir. Bu nedenle aslan yelesi ve postu yiğitlik sembolü alarak kullanılmıştır. Türklerde uzun saçın yaygın olması aslan yelesiyle kurulan ilişkinin simgesidir. Türklerde kanatlı aslanlarında önemli olması göğe ait unsur olarak dikkat çeker.( Çoruhlu,2017,s.206-207).Günümüzde hala aslan yelesi güzelliği, gücü, zerafeti temsil etmekte ve anlamını korumaktadır.

Anadolu Selçuklu Devletinde Kubadabad Sarayına güneşin, aydınlığın, üstünlük ve gücün simgesi olarak aslan sembolü çinilerle işlenmiştir. Ayrıca kral yapılarının bekçiliğini yapması için aslan figürleri taş işçiliği ile yerleştirilmiştir. Alay Han da buna örnek portal kemerlerinin üstünde aslan kabartmaları vardır. Anadolu Selçuklu mimarisinde ve Anadolu da kale, cami, saray, han, köprü, para ve diğer eşyalar üzerinde aslan motifi sıkça kullanılmıştır (Beydiz,2016,s.26).

Türklerde kaplan alplık ongunudur. Güç ve yiğitlik simgesi olduğuna işaret eden pek çok sanat eseri Orta ve İç Asya’ da ki kazılarda ele geçirilmekle beraber bu hayvanın hayvan-ata olarak saygı gördüğünü işaret eder. Batı Türkistan’da ki duvar resimlerinde gücü ve yiğitliği kanıtlamak adına kaplan avlayan yiğitlerin resimleri vardır( Çoruhlu,2017,s.207).

DEVE

Resim18-Anadolu da Köylüler, Sami Yetik

Resim19-Deve, Fikret Otyam

Devenin Türk halkları içinde ekonomi de daima önemli rol oynamıştır. Devenin Kaşgarlı Mahmud’un sözlüğünde en az altmış kez anılmış olduğunu gördüğümüzde önemini anlıyoruz. Mitolojide ve dini gelenekler içinde önemi daha sınırlı tutulmuş. Anlayabildiğimiz kadarıyla deve kurban ritüelleri ve ölüye sunulan kurbanların dışında tutulmuştur. Devenin etinin yendiğinden söz edilmez ve İslami kaynaklarda deve eti yemenin yasak olduğunu iddia edecek kadar ileri gider (P.Roux,2015,s.64).

Dede Korkut Hikayeleri’nde Bayundur Han bir boğayı buğra(erkek deve )ile güreştirmesi sonucu boğanın yanında devenin de kudret kavramıyla ilgilendirmektedir. Dede Korkut kitabında yiğitlerin güç gösterisi için yendiği bir hayvan olarak belitmiştir. İslamiyetten önce olduğu gibi İslamiyet sonrasında da devenin töz vasfı devam etmiştir. Deve hükümdarlıkla ilgili simge olarak da önemini korumuştur( Çoruhlu,2017,s.216).

Sami Yetik, ( Resim – 18) çalışmasında Kurtuluş Savaşı içinde halkın fedakarlığını ve savaş içinde gösterdiği üstün çabayı anlatırken at - deve gibi hayvanlarında gücünden yararlanıldığını izleyiciye göstermeye çalışmıştır. Fikret Otyam, ( Resim – 19) Akdeniz kültürü içinde devenin önemini onu yine ana figürle eş turarak göstermiştir.

GEYİK

Resim20- Karlı Havada Geyikler,Hasan Rıza

Geyik, Türk mitolojisinde masallarda yeri çok büyük olan kutsal bir hayvandır. Sibirya’nın tundralarında Ren geyiği ile ilgili bazı türeyiş efsaneleri vardır. Göktük efsanesinde kurdun yerini insan, yani ataları almıştır. Göktürk hakanının sevgilisi de Deniz –ilahesi olan dişi bir geyiktir denizden çıkıp karaya gelmiştir. Türkler de beyaz geyik kutsal sayılmış Orta Asya da da beyaz geyikler görülmüştür( Ögel,2002,c.1,s.619-620).

Anadolu‘da Neolitik Çağ yerleşim yeri olan Çatalhöyük’te geyik avıyla ilgili bazı çizimler görülmüştür bu avda geyikler kırmızı, insanlar siyah boyanmıştır. (Beydiz,2016,s.135).

Geyik Şaman elbisesinde veya davulunda simgesel olarak kullanılmış, içine girilen ruh olarak görülmüş, Göktürklerde avlanarak kurban edilen geyik hükümdarlığında sembolü olmuştur. Bolluk, bereket timsali ve yol göstericidir(Çatalbaş,2011,s.52). Günümüzde Anadolu’da bazı evlerin kapılarının üstünde geyik boynuzlarının kötülüklerden korunmak ve şans getirmesi için asılı olduğunu görmekteyiz.

Orta Asya da geyik kayalıklarda bir görünüp bir kaybolan büyülü bir hayvandır ve ala geyiğin yeryüzünün ruhu olduğuna inanılmıştır. Yakut Türklerinde kulağına küpe takılan geyik tanrıya adanılmıştır(Beydiz,2016,s.147).

HOROZ, TAVUK

Resim21-Horoz, Mustafa Ayaz

Resim22-Horoz, Jale Yılmabaşer

Resim23-Köy, Bekir Üstün

Proto-Türklerde ya da Hun devrinde Pazırık Kurganları’nda bulunan eserlerin arasında lahit üzerinde veya elbiselerde horoz-tavuk figürleri kötü ruhları kovan, koruyucu bir simge olarak karşımıza çıkar. Türk kozmolojisinde barış unsuru olmakla beraber On İki Hayvanlı Türk takviminde de yılın simgesidir. Horoz, cesaret, dürüstlük, savaşçılık, şeytanı def etme gibi vasıfları vardır( Çoruhlu,2017,s.219).

Türklerde şamanizmin etkisi ile horozun kötü ruhları kovduğuna inanılır. Pek çok kültürde güneşin doğuşu ve horozun ötüşü ile bağlantı kurulmuş, horozun ışığın habercisi olduğuna inanılmış. Genel olarak altın tavuk hükümdar ailesini gümüş tavuk veya horoz da hükümdar ailesinden olmayan ama soylu aileleri temsil etmiştir( Çatalbaş,2011,s.53).

KAPLUMBAĞA

Resim24-İbrahim Balaban,

Resim-25 Kaplumbağa Terbiyecisi, Osman Hamdi,1907

Türk ve Çin ortak kozmolojik tasarımına göre kutlu bir hayvan olan kaplumbağa, astrolojik bir simgedir ve dört ayağının ahenkli ilerleyişi dört mevsimin birbirini izleyişine benzetilir. Kabuğu üzerindeki desen kuzey gök yarımküresindeki bir yıldız kümesini işaret eder, kabuklu hayvanların reisidir. Sağ gözü ayı, sol gözü güneşi temsil eder. Uzun ömürlülüğü, sabrı , refahı, barışı ve mutluluğun sembolüdür. Göktürk döneminde Bilge Kağan mezar külliyelerinde ve hanedandan olan kişilerin yazıtlarında kaplumbağa şeklinde kaideler bulunmuş olması devletin uzun ömürlülüğünü simgelediği gibi ruhu da koruduğuna inanılmaktadır( Çoruhlu,2017,s.219).

Kaplumbağa, uzun ömür, refah, barış, mutluluk sembolü olmasının yanı sıra Göktürklerde hanedan sembolü olarak kabul edilmiş olmasına rağmen şanssızlık, sıkıntı, zorluğu da temsil ettiğine inanılmıştır ( Çatalbaş,2011,s.53).

Osman Hamdi de Kamlumbağa Terbiyecisi resminde, ( Resim – 25) ana figür olarak kendisini kullanmış kamburu çıkmış, sakalları ağarmış, vücudu öne doğru eğilmiş gözünü umutsuzca yerde ot yiyen kaplumbağalara dikmiş ağırkanlı hayvanlara bir şeyler öğretmeye çalışmanın zorluğunu farkındaydı çünkü ağırkanlı hayvanların öğrenmeye pek istekli olmadıkları ortadaydı. Başlarında dikilen eğiticinin sabırlı olmaktan başka çaresi yoktu(Caner,2008,s.314).Osman Hamdi bu çalışmasında yaşadığı dönemin şartlarını ve geliştirmeye çabaladığı toplumda eğitici olmanın zorluğunu anlatarak bize kendi hayatını özetler gibidir.

GÜVERCİN

Resim26- Gvüvercin ve Kadın, Fikret Otyam

Resim27-Güvercinli Kadın, Nuri İyem

Güvercinin mitolojik anlamda ilk kez Sümer kaynaklarında rastlamakla beraber Gılgamış Destanında Nuh Tufanının yedinci gününde bitip bitmeyeceğini haber vermesi için salıverildiği

belirtilmiştir. Tufanın sonuna doğru ilk önce kuzgun sonra da güvercin gönderilerek suların çekilip çekilmediğinin kontrol edilmesi istenmiş, güvercin ağzında zeytin dalı ile çıkıp gelerek Allah ve insanoğlu arasında barışı müjdelediği bu nedenle de tarih boyunca zeytin dalı ve güvercinin barışın sembolü olduğu kabul edilmiştir (Beydiz,2016,s.157-158). Nuri İyem ( Resim – 27), Fikret Otyam (Resim – 26) gibi sanatçılar çalışmalarında barışı ve dostluğu simgelediği için güvercin figürünü Anadolu insanının barışseverliği, temiz yürekliliği ve cömertliği ile bağdaştırarak sıkça kullanmışlardır.

KEDİ, KÖPEK

Resim28-Küs Kardeşler, Neşe Erdok,1997

Kurt da olduğu gibi köpeğinde eski Türk mitolojisinde benzer bir yeri vardır. Batılı tarihçiler Türklerin bir köpeğin önderliğinde yurtlarından çıkarak Asya’ya göç ettiklerini yazmışlardır. Karıştırılmış olabilir çünkü Türkçe belgelerde kanıtlanmıştır. Volga Bulgarlarında köpek havlaması uğurlu sayılmıştır. Köpek, Bulgarlar ve Kumanlar tarafından kurban edilmiştir (P.Roux,2015,s.87).

Ayinler sırasında güçlü şamanlar kurt, kartal zayıf şamanlar da köpek şekline giriyor yer altına inerken köpeği kullanıyorlardı. Bu olumsuz anlamına uygun olarak köpek Türk kozmolojisinde ölüme işaret eder. İslamiyetten sonra avcı cins köpeklerin önem kazanmasıyla av köpeği dostluk, sabrın ve sadakatin timsali olmuştur( Çoruhlu,2017,s.225-226).

Kedi motifine Türk destanlarında pek rastlamamaktayız yerleşik kültür ve şehir hayatının ev hayvanı olmasından dolayı olabilir. Köpekler birbirlerine düşmandır ancak kediler kendi aralarında paylaşımcıdırlar. Türk destanlarında cin olarak görülmüştür (Beydiz,2016,s.200). Yerleşik hayatın

hayvanı olarak kabul ettiğimiz kedi figürü Neşe Erdok için kendisini temsil etmesi ve sürekli hareket eden biçim değiştiren bir hayvandır. Psikolojisi çok değişen çekici biçimi olan hayvan olarak nitelendirmiştir. (İz,2006,s.81)

Resim 29-Neşet Günal

Resim30- Otoportre,Neşe Erdok,2006

SONUÇ

Bu çalışmada Çağdaş Türk Resmine ve bu alanda çalışma yapmış Türk ressamlarının resimlerinde hayvan imgelerine bakarak Türk mitolojisinde hangi anlamlarda kullanıldığına ve neleri simgelediğine baktık. Bu çalışma ile Türk milletinin inanç sistemine, geleneklerine, günlük hayattan kesitlerle yaşayış biçimlerine değinmeye çalıştık. Kısaca Çağdaş Türk Resminin gelişimine, resim sanatı içinde oluşmuş topluluklara ve bu topluluklar içinde yer almış sanatçılara değinerek Türk Resim Sanatının gelişim sürecine bakmış olduk.

Türk’ün halılarında, çinilerinde, mimarlıkta, yazı sanatlarında ve bütün sanat dallarında net bir şekilde gördüğümüz estetik özellikler yalınlık,incelik,doğallık ve orijinalliktir (Gökalp,2003,s.34). Ziya Göklap’in de dediği gibi Türkler her alanda kendine has sadelik ve estetik özelliklerini kullanarak ince zevklerini her alana (savaş malzemeleri, tarım aletleri, mutfak eşyaları gibi) taşımışlardır.

Türk ressamlarının resimlerine özellikle bazı hayvanları ana figür olarak kullanma sebeplerine kısaca değinerek hangi anlamda kullanmış olduklarına ve Türk mitolojisindeki karşılığına baktık. Bu çalışma sonucunda bazı hayvan simgelerinin yüzyıllar boyunca değişmeden günümüze kadar aynı anlamını koruduklarını ve sembol olarak hala kullanıldığını gördük. Bazı hayvanların anlamının da zaman içinde değişip başka anlamlara geldiğini görmüş olduk.

KAYNAKÇA

BEYDİLİ Celal,Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, Ankara,2005,Yurt Kitap-Yayın

BEYDİZ Mustafa Gürbüz,Mitolojiden Sanata Hayvan İmgesi,İstanbul,2016,Arkeoloji ve Sanat Yayınları

CANER Emre,Kaplumbağa Terbiyecisi, İstanbul,2008,Kapı Yayınları

ÇATALBAŞ Resul,Türklerde Hayvan Sembolizmi ve Din İlişkisi, Turan Stratejik Araştırmalar Dergisi,C.3,S.12,2011

ÇORUHLU Yaşar,Türk Mitolojisinin Ana Hatları,İstanbul,2017,Kabalcı Yayıncılık

EROĞLU Özkan,Türkiye’de Resim Sanatı,İstanbul,2015,Tekhne Yayınları

GÖKALP Ziya,Türkçülüğün Esasları,İstanbul,2003,Kumsaati Yayınları

İZ Yücel,Neşe Erdok Resminde Konu,Anlam,Biçim ve İçerik Açısından Gerçeklik Olgusu,Mersin,2006,Yüksek Lisans Tezi

ÖGEL Bahattin,Türk Mitolojisi,C.I,Ankara,2014,Türk Tarih Kurumu Yayınları

ÖGEL Bahattin,Türk Mitolojisi,C.II,Ankara,2002,Türk Tarih Kurumu Yayınları

ÖZDEMİR Nurdane,Anadolu Halk Kültüründe Resim,Heykel,Müziğin Yeri ve Önemi, Ankara,1997,Nurol Matbaacılık A.Ş.

ROUX J.Paul,Eski Türk Mitolojisi,Ankara,2015,Bilge Su Yayıncılık

TANİLLİ Server,Uygarlık Tarihi,İstanbul,2006,Alkım Yayıncılık

TURAN F.Ahsen,OZAN Meral,Türk Mitolojisine Giriş,Ankara,2017,Gazi Kitapevi

USLU Bahattin,Türk Mitolojisi,İstanbul,2017,Kamer Yayınları

RESİMLER KAYNAKÇASI

Resim 1- Bahar,İbrahim Balaban, 1949 (http://blog.ressambalaban.com/wp-content/uploads/2012/04/02-Bahar-1949-80x90cm.-t.-yb.-%C3%B6zel-k1940ollek-Naz%C4%B1m-Hikmet-in-%C5%9F.jpg(Erişim:20.10.2017)

Resim2-Zeybekler,İbrahim Çallı,1923 http://www.leblebitozu.com/wp-content/uploads/2015/07/ibrahim-calli-zeybekler.gif(Erişim:20.10.2017)

Resim3- Fatih’in Ordusyla Edirne’den İstanbul’a Yürüyüş,Hasan Rıza Bey,1903, http://www.leblebitozu.com/turk-ressamlarin-fircasindan-15-buyuleyici-at-resmi/(Erişim:20.10.2017)

Resim 4-Atlar,Cemal Tollu, http://www.leblebitozu.com/turk-ressamlarin-fircasindan-15-buyuleyici-at-resmi/(Erişim:20.10.2017)

Resim 5- Mekkare Erleri,Zeki Kocamemi,1935 http://www.leblebitozu.com/turk-ressamlarin-fircasindan-15-buyuleyici-at-resmi/(Erişim:25.10.2017)

Resim 6-Balıklar,Namık İsmail https://www.google.com.tr/search?biw=1366&bih=677&tbm=isch&sa=1&ei=1qERWpXZJcOSaeWchrgL&q=türk+resminde+en+iyi+balık+resimleri&oq=türk+resm(Erişim:25.10.2017)

Resim7-Cam Gözlü Balık,Bedri Rahmi Eyüpoğlu http://evetbenim.com/wpcontent/uploads/2015/10/Bedri_Rahmi_cam_gozlu_balik2-695x336.jpg(Erişim:29.10.2017)

Resim8- Balıklar,Hamit Görele http://www.turkishpaintings.com/content/mod_images/painters/works/large/work_4547.jpg(Erişim:20.10.2017)

Resim9- Karabasan, Nedim Günsur http://s2.dmcdn.net/AVCu2.jpg(Erişim:29.10.2017)

Resim10- Köy,İbrahim Balaban https://i.pinimg.com/originals/44/48/14/444814d38dd3a4cf1eb396d6a9f76ba0.jpg(Erişim:20.10.2017)

Resim11-Kırmızı Giyisili Çoban,Nazmi Ziya Güran,1919http://www.leblebitozu.com/turk-resminin-onemli-ismi-nazmi-ziya-guranin-24-tablosu/(Erişim:29.10.2017)

Resim12-Tarlada Koyun Sürüsü,ŞekerPaşa https://static1.squarespace.com/static/54ed7eb4e4b0360a4992a93d/t/560940dfe4b0c7218136632e/1443447016924/sekerahmet3.jpg (Erişim:20.10.2017)

Resim13-Keçili Kompozisyon,Cemal Tollu http://2.bp.blogspot.com/-LvQ9nNqzX4c/VVw9lqXRKQI/AAAAAAAAAxQ/uLqBhptNQ9A/s1600/Cemal%2BTollu%2B%2528Ke%25C3%25A7ili%2Bkompozisyon%2529.jpg(Erişim:29.10.2017)

Resim14-Ürgüplü Yörükler,Turgut Zaim https://www.tarihnotlari.com/wp-content/uploads/2011/10/turgut-zaim-1.png(Erişim:05.11.2017)

Resim15-Kolaj, Burhan Doğançay http://www.dergibursa.com.tr/wpcontent/uploads/2017/04/Burhan-Do%C4%9Fan%C3%A7ay-kolaj-%C3%A7al%C4%B1%C5%9Fmas%C4%B1.jpg(Erişim:05.11.2017)

Resim16-Harman,Namık İsmail,1919 https://www.tarihnotlari.com/wp-content/uploads/2011/10/harman.jpg(Erişim:05.11.2017)

Resim17-Aslan,Cihat Burak http://www.nisantasihaber.com/wpcontent/uploads/2017/11/antik_as_muzayede_2.jpg(Erişim:07.11.2017)

Resim18-Anadolu da Köylüler, Sami Yetikhttps://img-s2.onedio.com/id-5756b9887caea1085da23807/rev-0/w-500/s-1e20644a13d54aaeb4aa70d4b4f0cea9e912be06.jpg(Erişim:12.11.2017)

Resim19-Deve, Fikret Otyam http://www.turkishpaintings.com/content/mod_images/painters/works/large/z14_11.jpg(Erişim:01.12.2017)

Resim20- Karlı Havada Geyikler,Hasan Rıza

http://www.edirne.bel.tr/images/hasan_r%C4%B1za/KARLI%20HAVADA%20GEY%C4%B0KLER_%C3%9CN%C4%B0V.jpg(Erişim:02.12.2017)

Resim21-Horoz,Mustafa Ayaz

http://www.sanatgezgini.com/media/catalog/product/cache/1/image/9df78eab33525d08d6e5fb8d27136e95/7/3/739_70x70_.jpg(Erişim:03.12.2017)

Resim22-Horoz,Jale Yılmabaşer https://i.pinimg.com/736x/7b/6e/8c/7b6e8cffcfd61b4c76f6e91f07c043bc--ceramic-artists-roosters.jpg(Erişim:02.12.2017)

Resim23-Köy,Bekir Üstün https://i.pinimg.com/originals/f7/c3/ee/f7c3ee1a80cb27fe9834d30cb9b06960.jpg(Erişim:04.12.2017)

Resim24-İbrahim Balaban, http://turkishpaintings.com/content/mod_images/painters/works/large/z_ibrahim_balaban_30x40_1991_tuyb.jpg(Erişim:03.12.2017)

Resim-25 Kaplumbağa Terbiyecisi,Osman Hamdi, 1907 http://www.kimkimdir.gen.tr/resimler/osman_hamdi_bey1.jpg(Erişim:03.12.2017)

Resim26-Güvercin ve Kadın,Fikret Otyam

https://i.pinimg.com/originals/28/c0/85/28c08561b40634b874552e618e229bb6.jpg(Erişim:04.12.2017)

Resim27-Güvercinli Kadın,Nuri İyem https://www.tarihnotlari.com/wp-content/uploads/2011/11/guvercinler-ve-kadin.jpg(Erişim:05.12.2017)

Resim28-Küs Kardeşler,Neşe Erdok,1997 http://www.beyazart.com/img/product/SALON/24/203_24MUZ_155.jpg(Erişim:05.12.2017)

Resim 29-Neşet Günal

http://lebrizimages.net/imageHandler.ashx?iType=jpg&wType=1&wID=632&iName=0030-058&iPath=/artst/0030&iSize=2&iResizeParam=0&iResizeAmount=350&isGraysca(Erişim:05.12.2017)

Resim30-Otoportre,Neşe Erdok,2006

(http://www.lebriz.com/pages/artist.aspx?

artistID=395&section=130&lang=TR&bhcp=1&periodID=1710(Erişim:16.11.2017)