0 TOELICHTING BIJ DEZE WEBSITE MET 26 POWERPOINTPRESENTATIES

Technische informatieDe 26 PowerPointpresentaties zijn voor iedereen online toegankelijk via de volgende website: http://www.halewijn.info/ppt_rodedraden (na ppt een liggend streepje onderaan).De bestanden op deze website zijn vervaardigd met Microsoft WORD 10 en met Microsoft PowerPoint 2013. Het staat de gebruikers vrij om de bestanden te downloaden en eventueel ook om bepaalde afbeeldingen weg te laten of andere toe te voegen. Dat kan nodig zijn om de PowerPoints toe te spitsen op de eigen doelgroep, de eigen leerdoelen en eindtermen, en op de daarmee samenhangende werkvormen.

Dit is een website die hoort bij een boekDeze website hoort bij het boek van Wim Weren, Rode draden in de evangeliën, Halewijn, Antwerpen / Boekencentrum Uitgevers, Utrecht, 2018. Hoe verhouden dit boek en de daarbij behorende PowerPoints zich tot elkaar?

In een aantal gevallen bevatten deze PowerPoints overzichten, schema’s of afbeeldingen die direct aansluiten bij de inhoud van dit boek. Nog belangrijker is dat de website een nieuwe dimensie toevoegt aan het boek. Want op de PowerPoints staat de vraag centraal hoe teksten uit de evangeliën, die in het boek aan de orde komen, in het verleden – vooral binnen de westerse cultuur – geïnterpreteerd zijn in de wereld van de kunsten en hoe dat in de hedendaagse kunst nog steeds gebeurt. De aandacht is daarbij vooral gericht op de schilderkunst, maar ook andere kunstvormen komen aan de orde. De gekozen beelden laten zien hoe teksten uit de evangeliën telkens weer een nieuw leven krijgen in de wereld van de kunst. Daarbij treden allerlei betekenisverschuivingen op, omdat kunstenaars stof uit de evangeliën vaak op een heel creatieve wijze weten te betrekken op nieuwe omstandigheden en op nieuwe vragen naar zin en ethiek.

Een zinvolle verkenning van dat interpretatieproces is niet goed mogelijk als we het desbetreffende beeldmateriaal niet ook zelf onder ogen krijgen. Gelukkig bieden moderne technieken en communicatiemiddelen daartoe volop mogelijkheden. Vandaar deze website, waarop ook diverse hyperlinks zijn opgenomen naar andere relevante webpagina’s. Ga als volgt te werk om deze webpagina’s te openen: blok de volledige naam van de website; druk op de rechtermuisknop; selecteer: Hyperlink openen.

De 26 PowerPoints zijn genummerd met de cijfers 01 tot en met 26. Deze 26 Power Points worden – waar nodig – toegelicht in het vervolg van dit document, op pp. 3-36. Hoe deze PowerPoints corresponderen met onderdelen van het bijbehorende boek, blijkt uit het nu volgende schema:

1

Schematisch overzicht van de inhoud van de website & de onderdelen van het boek

BESTANDEN ONDERDELEN VAN HET BOEK01 ALGEMENE INLEIDING op de evangeliën Algemene inleiding

MATTEÜS

02 MATTEÜS Inleiding op Matteüs03 MATTEÜS Geboorteverhalen04 MATTEÜS Het Onzevader05 MATTEÜS Vrouwen in Matteüs06 MATTEÜS Leerling zijn in Matteüs07 MATTEÜS Is Matteüs anti-Joods?08 MATTEÜS Verrijzenis van Jezus

Inleiding op MatteüsHoofdstuk 1Hoofdstuk 2Hoofdstuk 3Hoofdstuk 4Hoofdstuk 5Hoofdstuk 6

MARCUS

09 MARCUS Inleiding op Marcus10 MARCUS Geheime kennis in Marcus en Thomas11 MARCUS Leerlingen in Marcus12 MARCUS Herodias en Salome13 MARCUS Visie op de toekomst

Inleiding op MarcusHoofdstuk 7 en 8

Hoofdstuk 9Hoofdstuk 10Hoofdstuk 11

LUCAS

14 LUCAS Inleiding op Lucas15 LUCAS Kerstverhaal van Lucas16 LUCAS Maria in Lucas en Jakobus17 LUCAS Jezus als genezer18 LUCAS Lazarus en de rijke19 LUCAS Symposia in Lucas20 LUCAS Hemelvaart en heilige Geest

Inleiding op LucasHoofdstuk 12Hoofdstuk 13Hoofdstuk 14Hoofdstuk 15Hoofdstuk 16Hoofdstuk 17

JOHANNES

21 JOHANNES Inleiding op Johannes22 JOHANNES Brood uit de hemel23 JOHANNES Blindgeborene & goede herder24 JOHANNES Afscheidsgesprekken25 JOHANNES Jezus voor Pilatus26 JOHANNES Maria van Magdala

Inleiding op JohannesHoofdstuk 18Hoofdstuk 19Hoofdstuk 20Hoofdstuk 21Hoofdstuk 22

2

Inhoudelijke informatie over de PowerPointpresentaties op deze website Niet ieder dia of slide wordt van een toelichting voorzien. Sommige dia’s spreken voor zichzelf.

01 ALGEMENE INLEIDING OP DE EVANGELIËN

01/dia 1 Deze website hoort bij het boek Rode draden in de evangeliën. Op deze eerste dia staat het omslag van het boek afgebeeld. Het hier getoonde kantkunstwerk is vervaardigd door Rinie Verhaegh-Verlinden en sluit aan bij het idee dat teksten te vergelijken zijn met een weefsel, waarin verschillende draden door elkaar heen lopen. Dat geldt ook voor de evangeliën. In dit boek beschouwen we elk evangelie afzonderlijk als een coherent geheel, met een eigen opbouw en eigen betekenislijnen. In dat bonte geheel proberen we de rode draden te ontdekken.

01/dia 5 Glas-in-loodraam in de St. Gertrude’s Church in Bermondsey, London. Bron: https://www.christianryan.com/blog/2015/4/12/the-evangelists-installation

01/dia 6 De vier evangelisten zitten hier samen aan een tafel, met daarop vellen papier en een inktpot. Boven hun hoofd zweeft een kroon. Vandaar de naam van deze gevelsteen: D’4 gekroonde evangelisten. Iedere evangelist staat afgebeeld samen met zijn symbool. Van links naar rechts: Lucas met een os, Johannes (zonder baard) met een adelaar, Matteüs met een engel of een mens, en Marcus met een leeuw.Bron: https://www.gevelstenenvanamsterdam.nl/nieuwezijds-kolk-1

02 TOT EN MET 08 MATTEÜS

02 INLEIDING OP MATTEÜS

02/dia 2 Bron: http://www.infobretagne.com/morlaix-eglise-mathieu.htm Dit glas-in-loodraam stamt uit 1934 en bevindt zich in de kerk Saint-Matthieu in Morlaix, Bretagne. Het onderschrift geeft aan dat het evangelie van Matteüs geschreven is voor Joodse christenen. Tussen 80 en 90 n.Chr. maakten deze Joodse christenen zich steeds meer los van hun oorspronkelijke Joodse thuisfront en gingen zij steeds meer banden aan met niet-Joodse volgelingen van Jezus. Met zijn evangelie wil Matteüs deze nieuwe ontwikkeling legitimeren en stimuleren.

02/dia 3 Het huidige kerkgebouw stamt uit 1824 en vervangt een gotische kerk uit 1498, die zelf weer in de plaats was gekomen van een nog oudere romaanse kerk. De toren van de kerk Saint-Mathieu is gebouwd in de zestiende eeuw. Het is een van de eerste gebouwen in renaissancestijl in Bretagne.

3

02/dia 4 Bron: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Amsterdam_Nieuwe_Kerk_Mattheus_evangelist.jpg

02/dia 5 Volgens vele onderzoekers is het evangelie van Matteüs in zijn huidige vorm voltooid in Antiochië aan de Orontes, de toenmalige hoofdstad van Syrië, waar al vroeg een christelijke geloofsgemeenschap ontstond (zie Handelingen 11,25-26). Niet te verwarren met Antiochië in Pisidië in de landstreek Galatië (Handelingen 13,14).

Een redelijk alternatief is dat het Matteüsevangelie zijn huidige vorm heeft gekregen in een kring van lokale geloofsgemeenschappen in het noorden van Israël en het zuiden van Syrië, met Joodse geloofsgemeenschappen als directe buren. De kring rond Matteüs is diep geworteld in het toenmalige jodendom, maar heeft zich vanwege toenemende spanningen steeds meer van zijn oorspronkelijke bakermat gedistantieerd. Dat zou kunnen verklaren waarom dit evangelie aan de ene kant nog door en door Joods is en aan de andere kant gekenmerkt wordt door vijandige gevoelens ten opzichte van het toenmalige jodendom.

02/dia 6 Een uitvoerige toelichting op dit structuurvoorstel is te vinden in WEREN WIM J.C., Studies in Matthew’s Gospel. Literary Design, Intertextuality, and Social Setting, Brill, Leiden / Boston, 2014, pp. 13-41.

03 GEBOORTEVERHALEN

03/dia 1 In de Kapittelzaal van de kathedraal Saint-Lazare in Autun (Bourgondië) is een dertigtal kapitelen bijeengebracht met fraai beeldhouwwerk. Eén daarvan is De Vlucht naar Egypte. Zie Matteüs 2,13-15. Nieuw ten opzichte van het verhaal van Matteüs is dat Maria de reis onderneemt op de rug van een ezel. Daarmee legt de kunstenaar een verband met het verhaal over de intocht van Jezus in Jeruzalem, gezeten op de rug van een ezel.

03/dia 2 Volgens Jesaja 11,1 zal uit de stronk van Isaï (ook wel Jesse geheten) een telg opschieten, en een scheut van zijn wortels tot bloei komen. Isaï is de vader van David, en van hem stamt Jezus af volgens Matteüs 1,1-17. Hier ligt Jesse te slapen. Uit zijn buik schiet een boom omhoog, die hier is voorgesteld als een stamboom. Van onder naar boven zien we eerst David, en vervolgens de koningen Salomo, Rechabeam, Abia, Asaf, Josafat, Joram, Uzzia, Jotam, Achaz, Hizkia en Manasse. In totaal elf koningen, allemaal uit de periode vóór de ballingschap. De laatste drie koningen uit die periode en de generaties vanaf de ballingschap tot Jozef, de man van Maria, zijn niet afgebeeld. Bovenin zien we Maria met haar kind Jezus. De kunstenaar gaat voorbij aan het probleem dat de stamboom van Jezus in de versie van Matteüs in 1,16 plotseling overspringt van Jozef, die niet de biologische vader is van Jezus, naar Maria, zodat de tekst de vraag oproept wie dan wel de vader van Jezus is, als Jozef dat niet is.Bron: https://www.statenvertaling.net/kunst/grootbeeld/559.html

4

03/dia 3 De vijf vrouwen in de stamboom van Jezus hebben met elkaar gemeen dat ze in het Oude Testament pas genoemd worden op die momenten waarop de voortgang van de ene generatie naar de andere dreigt vast te lopen of er heel anders zou hebben uitgezien als zij buiten spel waren gebleven. De vijf vrouwen geven een onverwachte wending aan de geschiedenis. Ze zijn niet de meest voor de hand liggende partner van de man bij wie ze een kind krijgen en het is niet vanzelfsprekend dat juist hún kind de drager wordt van de toekomst. Om dat toch te bewerken moeten ze riskante stappen zetten. Ze weten nieuwe wegen naar de toekomst te ontsluiten door op een slimme manier gebruik te maken van mazen of lacunes in de regelgeving rond de familie, de clan of het volk. Dat leidt ertoe dat ze er een tijdlang gemakkelijk van verdacht kunnen worden dat ze een bedreiging vormen voor de patriarchaal geordende samenleving van hun tijd. Pas achteraf worden ze geroemd vanwege hun dappere optreden en krijgen ze een plaats naast andere stammoeders van Israël, zoals Sarah, Rebekka of Rachel.

03/dia 4 Gérard Garouste heeft 46 glas-in-lood ramen geschapen voor de Notre-Dame in Talant bij Dijon. Het werk is voltooid in 1997. In de zijbeuken heeft hij ramen met veertien Bijbelse vrouwen geplaatst: zeven uit het Oude en zeven uit het Nieuwe Testament. Een aanrader is het volgende boek: LYON HORTENSE, Garouste à Talant, Ereme, Paris, 2006. Dit boek bevat prachtige afbeeldingen en veel uitleg.

03/dia 5 De afbeelding van Tamar is te vinden op: http://www.mesvitrauxfavoris.fr/talant%20notre%20dame.htm Zie verder: VAN LIER JAN, ‘Het evangelie van de mens, van engelen en vrouwen. Matteüs in de iconografie’, in: VAN SEGBROECK FRANS (red.), Matteüs opnieuw, Uitgeverij Acco, Leuven, 1999, pp. 177-206, hier p. 198.

003/dia 7 De afbeelding van Ruth is te vinden op: http://www.mesvitrauxfavoris.fr/talant%20notre%20dame.htmZie ook: VAN LIER JAN, in: aangehaald werk, pp. 177-206, hier p. 199.

03/dia 8 Ook Batseba is een van de stammoeders van Jezus. In het Oude Testament komt zij voor het eerst voor in 2 Samuël 11-12. Op dit schilderij zien we haar op het moment dat zij – binnenshuis! – uit het bad stapt en net omhuld gaat worden met een doek, een soort badjas. Wie goed kijkt, ziet door het raam van het vertrek in de verte op zijn dakterras koning David staan. Dit detail is veelbetekenend. Aan het begin van 2 Samuël 11 kijkt de lezer immers mee door de ogen van David. Het verhaal wordt daar gepresenteerd vanuit zijn perspectief: hij blijft in Jeruzalem achter terwijl zijn leger op oorlogspad gaat, hij loopt wat heen en weer over het dakterras van zijn paleis, hij ziet beneden een vrouw die aan het baden is, hij laat nagaan wie zij is, hij laat haar bij zich komen en hij slaapt met haar. In 2 Samuël 12 verwijt de profeet Natan hem glashard dat hij Gods geboden met voeten getreden heeft. Mannelijke exegeten hebben de schuld vaak bij Batseba gelegd. In 1 Koningen 1-2 is zij uitgegroeid tot een

5

ondernemende vrouw, die weet te bereiken dat haar zoon Salomo de troonopvolger wordt van David.

03/dia 9 Hier treffen we een interessante combinatie aan van twee taferelen. In het bovenste gedeelte zien we hoe de drie koningen (bij Matteüs zijn dat magiërs, en wordt hun aantal niet genoemd) een ontmoeting hebben met koning Herodes in Jeruzalem. In het onderste tafereel zijn zij op bezoek bij de pasgeboren koning van de Joden in Betlehem. De kunstenaar laat zo uit de verf komen dat de vertelling in Matteüs 2 eigenlijk gaat over de machtsstrijd tussen twee koningen, Herodes en Jezus. In die strijd zal Herodes het onderspit delven.

03/dia 11 De kindermoord in Betlehem is hier ‘verplaatst’ naar een winterlandschap in de Lage Landen, die ten tijde van Pieter Bruegel de Oude onder Spaans bewind stonden. Hier lopen dan ook twee lagen door elkaar heen. De soldaten van Herodes lijken op de troepenmacht van de Spaanse koning Philips II, die de opstand in het Noorden met geweld de kop probeerde in te drukken. Zie ook:https://kunstvensters.com/2013/12/28/de-kindermoord-van-bethlehem-in-brabant

03/dia 13 Vanaf een bordes ziet koning Herodes hoe op zijn bevel kinderen door soldaten worden gedood. Dit tafereel heeft betrekking op Matteüs 2,14-15. Links- en rechtsboven taferelen uit de rest van Matteüs 2. Links de huldiging van de kleine Jezus door enkele magiërs, rechts de vlucht naar Egypte. Voor informatie over koning Herodes: http://leonardrutgers.nl/koning-herodes/

03/dia 15Op deze fresco van Giotto wijst een engel de weg naar Egypte. Behalve Jozef, Maria en haar kind zijn nog vier andere figuren afgebeeld. Volgens een middeleeuwse traditie zouden dat oudere kinderen van Jozef kunnen zijn uit zijn vroegere huwelijk.

04 HET ONZEVADER

04/dia 1, 4 en 5 Deze dia’s tonen afbeeldingen van de Pater Nosterkerk bovenop de Olijfberg in Jeruzalem. In galerijen hangt daar in zestig talen de tekst van het Onzevader in de versie van Matteüs. Ook in het Nederlands. De kerk is gebouwd door de kruisvaarders. Volgens een oude traditie zou Jezus het Onzevader hier geleerd hebben aan zijn leerlingen. Deze traditie wijkt af van de setting in Matteüs 5,9-13 (een berg in Galilea) en in Lucas 11,2-4 (onderweg van Galilea naar Jeruzalem).

05 VROUWEN IN MATTEÜS

05/dia 1

6

Deze afbeelding is te vinden op http://www.mikemalm.com/contact Voor verdere informatie over deze kunstenaar kan men terecht op: https://illumegalleryoffineart.com/artists/michael-malm/

Het schilderstuk Five Were Wise van de Amerikaan Michael Malm heeft betrekking op de parabel van de tien meisjes in Matteüs 25,1-13. Deze parabel fungeert als een dringende oproep van Jezus aan zijn volgelingen om alert te zijn en klaar te staan, want geen mens weet wanneer God zijn rijk van vrede en gerechtigheid definitief gaat vestigen.

05/dia 7 Deze afbeelding van de uit Maleisië afkomstige kunstenares Hanna Varghese (1938-2009) geeft een combinatie te zien van elementen uit Marcus 7,24-30 met elementen uit Matteüs 15,21-28. In Marcus neemt Jezus zijn intrek in een huis in de omgeving van Tyrus. Op deze afbeelding zit hij met een van zijn volgelingen en een paar kinderen aan tafel. Daar ter plekke smeekt een vrouw uit dat heidense gebied hem om hulp voor haar doodzieke dochter. Haar smeekbede ‘Heer, red mij’ is ontleend aan Matteüs 15,25. Zij is in het gezelschap van een paar hondjes die de kruimels komen opeten die de kinderen van de tafel laten vallen.Vindplaats: http://www.asianchristianart.org/art_varghese.htm

06 LEERLING ZIJN IN MATTEÜS

06/dia 1 Studie van de Thora behoort tot op de dag van vandaag tot de grondslagen van het jodendom. De Thora is geen loodzwaar juk, maar een bron van grote vreugde. Studie van de Thora moet hand in hand gaan met een levenswandel in het spoor van de Thora. Dus niet alleen leren maar ook doen. De Thora omvat niet alleen de vijf boeken van Mozes aan het begin van de Hebreeuwse Bijbel, maar ook de latere commentaren daarop in de Misjna en de Talmoed, die ook weer op hun beurt steeds opnieuw worden uitgelegd met het oog op nieuwe vragen en problemen. De openbaring wordt hier dus gezien als een dynamisch proces, dat nooit helemaal afgerond is.

06/dia 3 Bron: http://www.zendingserfgoed.nl/chinese-wandkleden-grote-serie

06/dia 4 Op dit schilderij van de kunstenares Nelly Schut-Bal (https://www.nellyschut.nl) bedaart Jezus een hevige storm op het Meer van Galilea. De storm zelf wordt hier voorgesteld als een mannetje met soort toeter. Bij Matteüs gaat dit verhaal over de vraag wat het inhoudt om Jezus te volgen. Dus over de vraag wat het vergt om zijn leerling of volgeling te zijn. De boodschap is niet dat Jezus opgewassen is tegen windkracht 10 of 11. In de Griekse tekst is sprake van een aardbeving of een zeebeving. Dat is een bekend Bijbels beeld voor de verschrikkingen waarmee het aanbreken van de nieuwe wereld van God gepaard gaat. Volgelingen van Jezus moeten hem door dik en dun trouw zien te blijven. Dat is extra lastig omdat het erop lijkt dat Jezus, die ligt te slapen, zijn aanhangers aan hun lot overlaat. Dat is een ervaring die christenen ook ten tijde van Matteüs nog

7

geregeld in paniek kan brengen. Deze ervaring van Jezus’ schijnbare afwezigheid kan ook vandaag nog ons geloof aan het wankelen brengen.

06/dia 5 Vijf broden en twee vissen: afbeelding op een Byzantijnse mozaïekvloer, gevonden onder de huidige kerk van de ‘broodvermenigvuldiging’ in Tabgha, aan de noordwestelijke oever van het Meer van Galilea, dichtbij Kafarnaüm.

06/dia 6 Een uitleg van dit schilderstuk door Jozef Kardinaal De Kesel staat op:https://www.youtube.com/watch?v=hANi9mzi1ccMatteüs (met baard) is een tollenaar, belast met het innen van belastingen. Deze beroepsgroep had een slechte reputatie. Hier is slechts een deel van het schilderij te zien. Op het schilderij zelf is Matteüs omringd door vijf collega’s. De twee rechts van hem hebben alleen oog voor de munten op de tafel. De drie anderen kijken naar Jezus en naar een van zijn volgelingen, die allebei naar Matteüs wijzen. Matteüs lijkt zich af te vragen of zij hém op het oog hebben. In Matteüs 9,9 verlaat hij onmiddellijk het tolhuis om Jezus te volgen.

06/dia 8 Petrus moet een man van stavast zijn, een rots waarop Jezus zijn kerk kan bouwen. Op deze mozaïekafbeelding zien we echter dat hij als een baksteen in het water dreigt te verzinken. De vroegere visser moet door Jezus worden opgevist.

Als de leerlingen vanuit hun boot Jezus over het meer zien lopen, raken ze in paniek. Jezus reageert met de woorden: ‘Blijf kalm! Ik ben het, wees niet bang!’ De daarop volgende episode vinden we alleen bij Matteüs (14,28-31):28 Petrus antwoordde: ‘Heer, als u het bent, zeg me dan dat ik over het water naar u toe moet komen.’ 29 Hij zei: ‘Kom!’ Petrus stapte uit de boot en liep over het water naar Jezus toe. 30

Maar toen hij voelde hoe sterk de wind was, werd hij bang. Hij begon te zinken en schreeuwde het uit: ‘Heer, red me!’ 31 Meteen strekte Jezus zijn hand uit, hij greep hem vast en zei: ‘Kleingelovige, waarom heb je getwijfeld?’

06/dia 9 In Matteüs 25,40 noemt Jezus mensen in nood zijn broeders en zusters. Daarbij valt niet alleen te denken aan noodlijdende volgelingen van Jezus. Jezus’ uitspraak blijft niet tot hen beperkt. Hij identificeert zich hier met iedere mens in nood. Of zo iemand een volgeling van hem is of niet, doet er niet toe.

07 IS MATTEÜS ANTI-JOODS?

07/dia 2 In de middeleeuwse kunst worden de christelijke kerk en de Joodse synagoge soms voorgesteld als twee vrouwen. De ‘kerk’ draagt een kroon en kijkt fier de wereld in. In haar handen heeft zij een kelk, die verwijst naar het door Jezus vergoten bloed dat verlossing bracht. De ‘synagoge’ is geblinddoekt, zij kijkt de andere kant uit, en heeft soms een gebroken lans in haar hand (een verwijzing naar de lanssteek in Johannes 20,34). Deze beelden suggereren dat het christendom superieur is aan het jodendom. Dit idee heeft

8

eeuwenlang ook de theologie, de verkondiging en de catechese beïnvloed. Na ‘Auschwitz’ hebben christenen dit karikaturale beeld steeds duidelijker van de hand gewezen, maar het is nog steeds niet helemaal de wereld uit.

07/dia 4-5 Twee beelden van de jaarlijkse herdenking van Auschwitz of de Shoah in het Wertheimpark in Amsterdam, bij het door Jan Wolkers ontworpen Auschwitzmonument, dat ook wel bekend staat als Spiegelmonument of Gebroken Spiegels. De herdenking vindt plaats op de laatste zondag van januari, op of rond de 27ste januari, de dag waarop het vernietigingskamp Auschwitz werd bevrijd. Dit ritueel vindt plaats ter nagedachtenis aan allen die zijn omgekomen in het concentratiekamp Auschwitz en de andere concentratie- en vernietigingskampen.

Na de Tweede Wereldoorlog is een breed gedragen Joods-christelijke dialoog op gang gekomen. Het is gewenst dat deze dialoog verbreed wordt tot de islam en andere wereldgodsdiensten.

07/dia 6 Vindplaats: deze afbeelding staat op verschillende websites, onder meer op:www.truth-seeker-info/does-god-exist/religion-3rdgroup-christians-muslims Op deze website staat de afbeelding afgedrukt bij een kort artikel van Tom Heneghan, waarin hij met een beroep op data uit 2010 laat zien dat mensen zonder godsdienst wereldwijd de derde groep zijn gaan uitmaken na het christendom en de islam.

Aanhangers van godsdienstige en seculiere werkelijkheidsinterpretaties construeren vaak onnodige tegenstellingen tussen het religieuze en het seculiere. Als we de sociale cohesie willen versterken en meer bezieling in de samenleving willen brengen, moeten we dit denken in termen van ‘of-of’ vervangen door denken in termen van ‘en-en’, vanuit de overtuiging dat religieuze en seculiere keuzes in veel gevallen heel goed met elkaar te verbinden zijn, zelfs in één persoon.

Het doel van interreligieuze contacten is niet het vinden van de ene waarheid, en al helemaal niet het bewijzen van het eigen gelijk. Het doel is het werken aan vrede en gerechtigheid, het samen opbouwen van een samenleving waarin mensen met verschillende culturele en levensbeschouwelijke achtergronden elkaar kunnen verrijken op het vlak van zingeving en ethiek.

07/dia 7 De eerste Joodse Oorlog liep in het jaar 70 n.Chr. uit op de inname van de Jeruzalem door de Romeinse veldheer Titus, en op de verwoesting van de Tweede Tempel. Alleen de Westelijke Muur bleef overeind, tot op de dag van vandaag. Van 132-135 n.Chr. vond een tweede opstand plaats tegen de Romeinse bezetter en tegen de toenmalige keizer Hadrianus. Deze keizer maakte van Jeruzalem een Romeins-Hellenistische stad. De hoofdstraten van het huidige Oost-Jeruzalem (van noord naar zuid, en van west naar oost) volgen nog het patroon van het toen ontworpen stratenplan.

9

07/dia 8 Deze reconstructie van vijf, op elkaar volgende fasen in de geschiedenis van de gemeenten van Matteüs is voorgesteld en verdedigd in: WEREN WIM J.C., Studies in Matthew’s Gospel, Brill, Leiden / Boston, pp. 251-265.

08 VERRIJZENIS VAN JEZUS

08/dia 1 Op dit schilderij, Verrijzenis geheten, heeft de Tilburgse kunstenaar Paul van Dongen verbeeld hoe dood en verrijzenis haast hand in hand gaan. Centraal op het schilderij staat een kroon vol puntige en scherpe doorns, maar terwijl deze kroon de kracht van de dood symboliseert, zien we tegelijk hoe een kruisvormige tak van onder naar boven opschiet en de doornenkroon doormidden klieft, als wordt de dood door het leven verbrijzeld. Verrijzenis is echter geen sinecure: de opschietende tak zit ook zelf vol met doorns en het lijkt zo te zijn dat iemand alleen via deze doorns kan opgaan naar het volle leven.

08/dia 3 Het geloof in Jezus’ verrijzenis steunt op een samenspel van drie factoren. Om te beginnen op herinneringen aan Jezus’ publieke optreden: een van de zekerste historische feiten uit zijn leven is dat hij vol was van God en dat hij zich bij alles wat hij zei en deed, liet leiden door zijn vertrouwen op God, ook in het aanschijn van zijn dood. Een tweede voedingsbodem waren Schriftteksten uit het Oude Testament die de hoop vertolken dat God zijn band met wijzen, rechtvaardigen en martelaren nooit opgeeft, ook niet na hun (geweld-dadige) dood. De derde factor is dat Jezus’ volgelingen, die ontgoocheld waren door zijn kruisdood, daarna vrijwel meteen ontwaakten uit hun lethargie en zich tot hun eigen verbazing aaneensloten in vitale religieuze gemeenschappen en ook zelf verrast werden door de explosieve wijze waarop Jezus’ boodschap her en der voet aan de grond kreeg. Deze snelle revival is volgens henzelf te danken aan een ander gebeuren, dat zich aan Jezus zelf had voltrokken, namelijk dat hij door God weer ten leven is gewekt. Het geloof in Jezus’ verrijzenis steunt dus ook en misschien wel vooral op de ervaring van zijn blijvende presentie bij de zijnen.

08/dia 5 Deze ets van Marcus van Loopik laat zien dat martelaarschap en opstanding in de Bijbel en in de Joodse traditie nauw met elkaar verbonden zijn. Rabbi Chananja ben Teradjon uit de tweede eeuw n.Chr. wordt hier levend verbrand door de Romeinen, nadat ze hem in een Thorarol hebben gewikkeld. Hij geeft zijn leven voor de Thora, maar hij ziet dat de Hebreeuwse letters op de rol samen met zijn ziel omhoog dansen. Een tweede Joodse martelaar op deze ets is Jezus. Hij wordt hier voorgesteld als de gekruisigde die er ten volste op vertrouwt dat Gods gerechtigheid uiteindelijk zal zegevieren over alle onrecht.

08/dia 7 ‘Hij is neergedaald ter helle’. De hel is hier de wereld van de doden. Op iconen staat vaak afgebeeld dat Jezus na zijn dood eerst is afgedaald in het dodenrijk om de gestorvenen uit het verleden tot leven te wekken. Vaste elementen in deze iconen zijn:

10

a) bergen die doormidden gespleten zijn, wat erop wijst dat de eindtijd of de nieuwe wereld nu al begonnen is; b) Jezus staat op een kruis en vertrapt de duivel; c) hij reikt eerst Adam en Eva de hand.

08/dia 8 In de schilderkunst is het moment van de verrijzenis eeuwenlang niet uitgebeeld. Wel de verrezene in zijn volle glorie, maar niet de manier waarop hij het graf zou zijn ontstegen. Dat gebeuren wordt voor het eerst gevisualiseerd door de schilder Matthias Grünewald (ca. 1470-1528) op een schilderij dat ‘de verrijzende Christus’ heet. Hij heeft Jezus’ verrijzenis plastisch uitgeschilderd. We zijn hier getuige van het moment waarop Jezus zijn graf aan het ontstijgen is. Via zijn lijkwade is hij nog met het graf verbonden. Hij is getekend door de vijf wonden in zijn handen, voeten en zijde. Hij is niet langer de gekwelde figuur die hij was op het kruis. Hij is veranderd in een lichtende gestalte, van wie het hoofd en het bovenlichaam omgeven worden door de stralende zon. Het schilderstuk sluit aan bij het verhaal uit Matteüs, want op het paneel liggen de bewakers als doden op de grond. Zij zien niet wat er gebeurt. Degenen die naar het schilderij komen kijken, zien dat wel, en kunnen daar troost en kracht uit putten voor hun eigen bestaan.

08/dia 9 Ook El Greco brengt de opstanding van Jezus in beeld. Hier zien de bewakers wél wat er gebeurt. Ze kijken vol verbazing toe, behalve misschien de figuur op de voorgrond, die nog ligt te slapen of net wakker wordt. De weergave door El Greco sluit eerder aan bij het evangelie van Petrus dan bij het evangelie van Matteüs. In het evangelie van Petrus zien de Romeinse soldaten voor hun eigen ogen gebeuren dat Jezus het graf verlaat. Volgens Matteüs en de andere evangelisten is niemand daar ooggetuige van geweest.

08/dia 11 en 12 Als het gaat om Jezus’ verrijzenis, hebben vele gelovigen beelden in hun hoofd die afkomstig zijn uit de vroegere schilderkunst. In onze tijd roepen deze al te concrete voorstellingen van de opstanding steeds meer vragen op. Schilderen is nu eenmaal zichtbaar maken, maar hoe moet dat met een gebeuren dat eigenlijk niet voor het blote oog waarneembaar is?

Een eigen oplossing biedt Aad de Haas in de statiën 15 en 16 van zijn befaamde kruisweg, die te zien is in de Sint Cunibertuskerk in het Zuid-Limburgse Wahlwiller. Was Jezus in de vijftiende statie als een graankorrel in de aarde gelegd, in de zestiende statie zien we dat de graankorrel veel vrucht draagt. Aan de rand van het graf ontspruiten planten. Vijf bomen staan in bloei. Terwijl de bewakers hun ogen afdekken, zweeft de Opgestane als een veertje zo licht boven het graf. Hij is nog waziger uitgeschilderd dan tijdens zijn kruisweg. Het is alsof ver-schijnen en verdwijnen hier ineen gaan vloeien. Met deze schildering heeft Aad de Haas zijn eigen geloof in Jezus uitgedrukt: in zijn ogen is Jezus kwetsbaar, broos, en volop mens, maar juist daarin en daardoor is hij een toonbeeld van hoop.

11

08/dia 13 Een nog verdere ontwikkeling is dat Jezus’ verrijzenis en verschijningen niet langer concreet worden uitgetekend maar heel abstract worden weergegeven, in de vorm van een lichtexplosie, vol met kleuren. Een schitterend voorbeeld daarvan is de befaamde litho La Resurrection die de Franse schilder Alfred Manessier (1911-1993) in 1949 opnam in zijn Album de sept lithographies sur le thème de Pâques. Voor meer informatie: http://www.narthex.fr/events/exposition-manessier-au-musee-d2019art-religieux-de-fourviere-lyon

08/dia 15 Dit is een detail uit het schilderstuk Het vrouwelijke gelaat van God van de Indiase kunstenares Lucy D’Souza, die nu in Duitsland woont. We zien hier een mangoboom, die in India vanwege zijn altijd groene bladeren en zijn rijke vruchten geldt als een levensboom. Aan de boom hangt een figuur te sterven, als was de boom een kruis. De figuur aan de levensboom wordt omgeven door vier vrouwen, die hem met zorg omringen. In dit viertal zien we de oerelementen terug: het blauwe water, de rode aarde, het gele vuur en de witblauwe lucht. Ze omarmen de boom en de figuur die daarop te zien is met zijn omhoog geheven armen, als twee grote zijtakken die vanuit de stam ontspruiten. Samen drukken de oerelementen de zorg uit voor het leven van de boom. Zie ook de website: http://www.lucy-art.de/

09 TOT EN MET 13 MARCUS

09 INLEIDING OP HET EVANGELIE VAN MARCUS

09/dia 2 We moeten ons de Tweede Tempel van Jeruzalem niet voorstellen als een overdekt gebouw. Na de uitbreiding en verfraaiing van het tempelcomplex door Herodes de Grote, had het tempelplein een oppervlakte van 14,4 hectare. Het hoog gelegen complex werd aan alle zijden omgeven door resusachtige steunmuren. Op dat plein lag het eigenlijke tempelgebouw, dat bestond uit twee gedeelten, het Heilige en het Allerheiligste. Het plein zelf was ingedeeld in diverse hoven. Een bepaald gedeelte was toegankelijk voor niet-Joden. Na een afscheiding volgde eerst een hof voor de vrouwen, en daarna terreinen waarvan de toegang was voorbehouden aan mannen en priesters. Aan de zuidkant verrees de Koninklijke Stoa, en aan de noordzijde grensde het tempelcomplex aan de Antoniaburcht. De Tempelberg wordt door de moslims Haram al-Sharif genoemd, het Nobele Heiligdom.

09/dia 3 Op de triomfboog van Titus in Rome staat afgebeeld hoe in het jaar 71 n.Chr. voorwerpen uit de tempel van Jeruzalem als oorlogsbuit door soldaten de stad Rome in werden gedragen.

09/dia 5 Het verhaal van Tacitus over de brand van Rome (Annalen XV,44) luidt in de vertaling van Vincent Hunink als volgt:

12

Inspanningen van mensen, schenkingen door de keizer, zoenoffers aan de goden: niets kon de schande uitwissen, niets het geloof wegnemen dat de brand aangestoken was. Om een eind te maken aan de geruchten wees Nero schuldigen aan, die hij op speciale manieren strafte. Het ging om mensen die bij het volk gehaat waren om hun schanddaden en 'Christenen' werden genoemd. Ze heten naar Christus, die onder het bewind van Tiberius door landvoogd Pontius Pilatus ter dood was gebracht. Daardoor was het verderfelijk bijgeloof tijdelijk onderdrukt maar het stak de kop toch weer op, niet alleen in Judea, bakermat van dat kwaad, maar zelfs in Rome, de stad waar alle gruwelen en kwalijke praktijken van de wereld terecht komen en worden uitgeleefd. Men pakte eerst mensen op die voor hun geloof uitkwamen en daarna, op hun aanwijzing, een geweldige massa. Ze werden niet eens zozeer schuldig verklaard aan de brand als wel van haat tegen de mensheid. Bij hun terechtstelling dreef men ook nog eens de spot met hen. Zo kregen zij beestenvellen aangetrokken om door wilde honden verscheurd te worden, of sloeg men hen aan het kruis, of ze werden bestemd voor de vuurdood en aan het eind van de dag aangestoken bij wijze van avondlicht.Ontleend aan: DE RYNCK PATRICK & PIETERS MARK (red.), Van alfa tot omega. Een klassiek ABC, Athenaeum / Polak & Van Gennep, Amsterdam, 2000, pp. 35-37.

10 GEHEIME KENNIS IN DE EVANGELIËN VAN MARCUS EN THOMASLet op: PowerPointpresentatie 10 heeft zowel betrekking op hoofdstuk 7 als op hoofdstuk 8 van het boek Rode draden in de evangeliën.

10/dia 1 Hier zijn twee bladzijden te zien uit Codex II van de Nag Hammadi geschriften. Deze Codex II begint met het Apocryphon van Johannes, oftewel het Geheime boek van Johannes. Daarop volgt het Evangelie van Thomas. Conform het toenmalige gebruik wordt de titel van een geschrift pas vermeld op het einde, na de laatste zin. De titel van het Apocryphon van Johannes is hier duidelijk zichtbaar. Daarna begint meteen op dezelfde bladzijde het Evangelie van Thomas. De titel daarvan is pas te vinden na het laatste logion, logion 114.

10/dia 5 Dit is een afbeelding van Papyrus Oxyrhynchus 1, die op 12 januari 1897 in Oxyrhynchus in Egypte is gevonden door Bernard Grenfell en Arthur Hunt. Deze papyrus meet 14 bij 9 centimeter. Het handschrift vertoont weinig lacunes. De benaming van dit fragment is wat misleidend: in feite gaat het hier om een perkamentfragment, niet om een papyrus.

11 LEERLINGEN IN MARCUS

11/dia 1 Hier is in verband met de rol van de leerlingen bewust gekozen voor een afbeelding uit 1919 van de gekruisigde Jezus van Albert Servaes (1883-1966). Deze afbeelding is een van de veertien staties van de door hem in houtskooltekeningen weergegeven kruisweg. Servaes laat met deze kruisweg zien hoe gruwelijk het lijden van

13

Jezus moet zijn geweest. Zijn fel realistische weergave is beïnvloed door de verschrikkingen van de Eerste Wereldoorlog. De kruisweg kreeg aanvankelijk een plaats in de kerk van Luithagen bij Antwerpen, maar werd daaruit verwijderd op last van het Vaticaan, dat zich stoorde aan de levensnabije verbeelding van Jezus’ lijden en dood. Momenteel bevindt deze kruisweg zich in de Trappistenabij Koningshoeven in Berkel-Enschot bij Tilburg.

De visie van Marcus wordt vaak getypeerd als een ‘theologie van het kruis’. Hij spreekt niet alleen indringend over het lijden dat Jezus te wachten staat, maar hij laat Jezus er ook veelvuldig op wijzen dat zijn volgelingen ook zelf de weg van het lijden niet moeten schuwen. Vele dia’s in deze PowerPointpresentatie laten zien dat ze herhaaldelijk falen, met als dieptepunten dat Judas Jezus uitlevert en dat Petrus hem verloochent. Opvallend is dat figuren die maar één keer voorkomen in Marcus, meer geloof aan de dag leggen dan de leerlingen zelf. Lichtende voorbeelden daarvan zijn de vrouw die aan bloedverlies leed (dia 4), en Bartimeüs (dia 10).

11/dia 3 Deze serie schilderijen uit 1610-1614 met daarop de twaalf apostelen is een hoogtepunt in het werk van El Greco. Op deze dia hangen ze in één lange rij. In de oorspronkelijke opstelling hangen aan de linkerzijde van links naar rechts zes schilderijen met daarop zes apostelen die naar rechts kijken, en aan de rechterzijde zien we zes apostelen die naar links kijken. De ogen van de twaalf zijn gericht op een schilderij waarop Jezus zelf te zien is, en dat in het midden hangt.

11/dia 5 Dit schilderij van Rembrandt uit 1633 is in 1990 gestolen uit het Isabella Stewart Gardner Museum in Boston en is sindsdien onvindbaar. Rembrandt verbeeldt hier het verhaal in Marcus 4,35-41 waarin Jezus’ zijn varensgezellen verwijt dat zij nog steeds geen geloof hebben. Na de oversteek van het meer komt Jezus terecht in een helse wereld, waar hij het moet zien te winnen van een reusachtig leger demonen die in één mens hun intrek hebben genomen. De naam van de demon is Legio. Dat is ook de benaming van een Romeinse legereenheid. Vandaar dat het verhaal uit Marcus 5,1-20 ook betrokken kan worden op de ziekmakende effecten van de Romeinse bezetting op de plaatselijke bevolking.

11/dia 6 Dat Marcus 4,35-41 teruggaat op de herinnering aan een voorval dat werkelijk heeft plaatsgehad, zou kunnen blijken uit een detail in het verhaal, namelijk dat Jezus op het achterdek ligt te slapen op een kussen. Deze precieze omschrijving van de plek (op het achterdek, op een kussen) heeft binnen het geheel van de vertelling verder geen bijzondere betekenis of functie. Anders is het gesteld met het gegeven dat Jezus ligt te slapen. Dat herinnert aan Jona die tijdens een vliegende storm in het diepst van het ruim van een schip in een diepe slaap is gevallen. Er zijn ook nog andere overeenkomsten (maar ook verschillen!) tussen Marcus 4,35-41 en het eerste hoofdstuk van het boek Jona. Het loont de moeite om die in kaart te brengen. Ze wijzen erop dat het verhaal van Marcus mede geconstrueerd is op basis van bouwstenen die aan het verhaal over Jona zijn ontleend. Dan wordt ook duidelijk hoezeer Jezus verschilt van Jona, die op de vlucht is geslagen nadat God

14

hem heeft opgedragen naar Nineve te gaan om daar kritiek te leveren op de verdorven levenswandel van de inwoners van die stad. Jezus daarentegen is ten diepste begaan met de niet-Joden aan de overkant van het Meer van Galilea.

11/dia 7 Deze dia past bij het verhaal van Marcus over de tweede boottocht over het meer (6,45-51). Dit verhaal wordt vaak gezien als een anticipatie op de heerlijkheid die Jezus door de dood heen ten deel zal vallen.

11/dia 9 Dit schilderij van Titiaan bestaat uit twee delen, die op elkaar betrokken zijn. Boven op een berg wordt de heerlijkheid, die Jezus na zijn lijden en dood te wachten staat, al even zichtbaar. Dit deel anticipeert op zijn opwekking uit de dood. Het onderste gedeelte heeft betrekking op het daarop volgende verhaal over een jongen die al vanaf zijn vroegste jeugd door een demon bezeten is en niet kan praten. Als Jezus na zijn topervaring met zijn drie metgezellen afdaalt van de berg, komt hij dus terecht in een dal vol lijden en verdriet. Terug in de vlakte van het gewone leven toont hij zich heer en meester over de kwelgeest.

11/dia 10 De video Bartimeüs is te vinden op:https://www.youtube.com/watch?v=AAw29QXl6-sDeze video volgt het verhaal uit Marcus 10,46-52 vrijwel op de voet, maar kan niet laten zien dat de blinde, die eerst langs de weg zit te bedelen, na zijn redding Jezus volgt op de weg naar zijn lijden en dood. Zo is Bartimeüs een lichtend voorbeeld voor de volgelingen van Jezus, die al langdurig met hem op weg zijn maar zich geen raad weten met het lijden dat Jezus te wachten staat.

11/dia 12 Op dit schilderij is Jeruzalem te zien. Wie goed kijkt, ontdekt al gauw dat op diverse plaatsen in de stad voorvallen te zien zijn uit de lijdensgeschiedenis van Jezus. In totaal 23. Ze reiken van de intocht in Jeruzalem (linksboven) tot de verschijning van de verrezen Jezus bij het Meer van Galilea (rechtsboven). De afbeeldingen volgen de verhaallijn van de lijdensverhalen uit de canonieke evangeliën. Het kost enige moeite om precies hun plaatsing op het schilderij te ontdekken. Het nu volgende overzicht kan daarbij helpen:1. intocht in Jeruzalem; 2. tempelreiniging; 3. Judas overlegt met de Joodse leiders over de arrestatie van Jezus; 4. laatste avondmaal; 5. Jezus bidt in de Hof van Getsemane terwijl zijn drie intimi slapen (linksonder); 6. arrestatie; Petrus hakt het oor af van een knecht van de hogepriester; 7. Petrus verloochent Jezus (centraal deel van het schilderij); 8. Jezus voor Pilatus; 9. geseling; 10. opnieuw voor Pilatus; 11. met doornen gekroond en bespot; 12. ecce homo: zie de mens; 13. timmerlieden fabriceren het kruis; 14. Jezus valt, en Simon uit Cyrene helpt het kruis dragen (rechtsonder); 15. kruisiging (midden, boven); 17. van het kruis af gehaald; 18. graflegging; 19. Jezus daalt af in het dodenrijk; 20. opstanding, terwijl de bewakers slapen; 21. ontmoeting met Maria van Magdala; 22. op weg naar Emmaüs; 23. verschijning bij het meer van Galilea.

15

De 23 taferelen geven een harmonisatie te zien van stof uit de vier evangeliën. In een paar gevallen (nummers 13 en 19) is een voorval opgenomen dat niet in de canonieke evangeliën voorkomt.

11/dia 15 Dit schilderij van de Engelse kunstenares Dinah Roe Kendall wijkt af van het vaste beeldrepertoire dat lange tijd te zien was op verbeeldingen van de kruisiging van Jezus. Hier zien we het kruis van achteren. De gekruisigde Jezus is niet naar de toeschouwer toegekeerd. De kijker ziet wel twee grote groepen mensen, aan weerszijden van het kruis. De mensen op het schilderij kijken met grote ogen ontredderd naar de figuur op het kruis of ze kijken juist van hem weg. Zij zien niet de lichtexplosie in de verte, die de toeschouwer wel te zien krijgt. Volgens de synoptische evangeliën viel op het middaguur een duisternis over het hele land, die drie uur aanhield. Hier is die duisternis al ingetreden. Deze duisternis duidt erop dat de oude wereld voorbij is, en de lichtexplosie wekt het vermoeden dat er een nieuwe wereld van de grond komt. Zie ook de uitleg op:http://www.artway.eu/content.php?id=347&lang=nl&action=show

11/dia 16 Dit is een detail uit het veelluik Passie en Verrijzenis van Arcabas, dat zich bevindt in de basiliek van Onze-Lieve-Vrouw, Scherpenheuvel. Een uitleg van het gehele veelluik is te vinden op de volgende website:http://www.pastoralezorg.be/page/het-veelluik-passie-en-verrijzenis/Het op dia 16 getoonde detail sluit aan bij Marcus 16,1 waar van drie vrouwen wordt verteld dat ze Jezus, die op zijn sterfdag inderhaast begraven is vóór het aanbreken van de sabbat, op de derde dag willen gaan zalven om zo zijn graflegging te voltooien. Voorop loopt Maria van Magdala met de geurige olie. Achter haar zien we Maria de moeder van Jakobus, en Salome. Ook in de parallelteksten in de andere canonieke evangeliën wordt Maria van Magdala steevast genoemd. In Matteüs 28,1 is zij in het gezelschap van ‘de andere Maria’, en in Lucas 24,10 vallen ook de namen van Johanna, en (weer) die van Maria de moeder van Jakobus. In Johannes 20,1 gaat alleen Maria van Magdala in alle vroegte naar het graf, en heeft ook alleen zij een ontmoeting met Jezus in de tuin bij het graf. Een andere traditie treffen we aan in Lucas 24,34 en in 1 Korintiërs 15,5 waar gezegd wordt dat Jezus zich na zijn dood het eerst te zien heeft gegeven aan Simon Petrus. De verhalen over het open graf en over Jezus’ verschijningen worden dus gekenmerkt door een grote diversiteit. Sommige exegeten zien hierin een aanwijzing voor het idee dat er na Jezus’ dood een strijd is ontbrand rond het leiderschap van de door hem ingezette vernieuwingsbeweging.

12 HERODIAS EN SALOME 12/dia 5 Op dit schilderij levert de boeteprediker Johannes de Doper kritiek op de nieuwe verbintenis van Herodes Antipas met zijn familielid Herodias. Zij hebben daarvoor allebei hun eerdere huwelijk overboord gezet. Herodias kijkt verstoord naar haar man, die nog geruime tijd op de hand blijft van Johannes, ondanks zijn harde woorden.

16

12/dia 6 Dit schilderij geeft een combinatie te zien van drie taferelen. In het middengedeelte zitten Herodes Antipas en zijn tweede echtgenote, Herodias, naast elkaar aan tafel, terwijl de dochter van Herodias de viervorst en zijn gasten vermaakt met haar dans. Als beloning kan ze van Antipas krijgen wat ze maar wil, al is het de helft van zijn rijk. De jongedame vraagt op voorstel van haar moeder om het hoofd van Johannes de Doper. Links zien we hoe aan haar het afgehakte hoofd wordt overhandigd, en rechts geeft ze het hoofd weer door aan haar moeder, die daarmee erg in haar sas lijkt te zijn. 12/dia 7 De dans van Salome werd in de schilderkunst steeds verder uitvergroot en omgezet in een wulpse en zinnenprikkelende vertoning. Hier is Salome halfnaakt tijdens haar optreden. Op de achtergrond gloort reeds haar beloning.

12/dia 9 Tamelijk onbewogen toont Salome hier haar beloning op een grote schotel. Op de achtergrond een liefelijk landschap, met hoog in de lucht een banderol met het jaartal 1524.

12/dia 11 en 12 De Franse symbolist Gustave Moreau (1826-1898) heeft verschillende schilderstukken gewijd aan de dans van Salome. Hier zien we daar twee voorbeelden van. Op het eerste danst Salome voor haar stiefvader Herodes Antipas. Het tweede is nog uitdagender. Salome is hier afgebeeld als een seksbom, die schaars gekleed haar dans uitvoert. Tijdens de dans verschijnt al in een lichtkrans het nog bloedende afgehakte hoofd van Johannes. In schilderijen als die van Moreau wordt het tamelijk sobere Bijbelse verhaal omgevormd tot een seksueel gekleurde story, die nadien door anderen nog verder is aangedikt.

12/dia 13 De in het Frans geschreven eenakter Salome van Oscar Wilde is in 1894 gepubliceerd in een Engelse vertaling, geïllustreerd door Aubrey Beardsley.

12/dia 16 Op de uitvoering van de opera Salome onder regie van de Duitse regisseur Peter Konwitschny in 2009 in Amsterdam is verdeeld gereageerd. Positief, maar ook heel negatief. De regisseur heeft de opera voorzien van een happy end, dat heel anders is dan het slot van de Salome van Oscar Wilde en Richard Strauss. In de nieuwe enscenering van Konwitschny wordt Johannes wel onthoofd, maar hij komt later weer tot leven. Is het bijgeloof waarvan Herodes Antipas volgens Marcus 6,16 blijk geeft, hier debet aan? Verder, Salome wordt op het einde niet gedood (zoals bij Wilde en Strauss), zodat ze alsnog een nieuw leven kan beginnen met Jochanaan. Het verjaardagspartijtje van Herodes is in de nieuwe enscenering omgezet in één grote orgie, vol seksuele uitspattingen.

Met meer enthousiasme is gereageerd op de nieuwe opvoering van Salome onder de regie van Ivo van Hove in 2017. Een vondst was dat de Dans met de zeven sluiers werd uitgevoerd door de sopraan Malin Byström, zonder dat ze daarbij uit de kleren ging. Tegelijk

17

werd een film geprojecteerd waarin zij deze dans naakt uitvoert met Jochanaan, op wie zij verliefd is. Minder lof was er voor het slot, waarin het hoofd op een schotel is vervangen door een enorme schaal met daarop een bloederig lijk. Salome neemt een bad in die schaal, een soort doop, die voor haar het begin van een nieuw leven markeert. Over de top is ook dat het lijk levend en wel uit de schotel kruipt.

Deze twee voorbeelden laten zien dat de band met het Bijbelse verhaal nagenoeg geheel is losgelaten. Het aloude verhaal wordt hier op losse schroeven gezet en geladen met totaal nieuwe inhouden. Deze vorm van deconstructie zien we ook bij heropvoeringen van andere klassieke stukken geregeld optreden.

13 MARCUS’ VISIE OP DE TOEKOMST

13/dia 7 Tot de twaalf artikelen van het geloof behoort de wederkomst van Jezus op het einde der tijden om te oordelen over levenden en doden. In het Latijn: et iterum venturus est iudicare vivos et mortuos. Het laatste oordeel wordt al verwacht in de oudtestamentische profetische boeken. Soms heeft dit gebeuren het karakter van een bloedige eindstrijd, maar soms van een ordelijke rechtszitting.

In het Nieuwe Testament treffen we schilderingen van het eindoordeel aan in Matteüs 25,31-46 en in Openbaring 20,11-15. In de westerse schilderkunst was het laatste oordeel een populair onderwerp tussen de elfde en de zestiende eeuw. De voorstellingen bevatten een aantal vaste ingrediënten: de opstanding van de doden, Jezus in de rol van rechter, geflankeerd door de twaalf apostelen, en door Maria en Johannes de Doper. Op de voorgrond staat de aartsengel Michaël met een weegschaal, die moet uitwijzen of iemand tot de gezegenden of tot de vervloekten gaat behoren. De eerste groep wordt door engelen begeleid naar het paradijs, de tweede groep wordt door duivelse figuren in de hel geworpen. In de vroeg-Romaanse periode is Jezus nog een strenge rechter; daarna wordt hij veelal gepresenteerd als iemand die zelf door het lijden getekend is en zich bij zijn rol als rechter meer laat leiden door barmhartigheid.

13/dia 8 Deze afbeelding is ontleend aan: https://www.pinterest.de/pin/384143043195137006/?lp=trueInteressant is hoe het vaste beeldprogramma van het laatste oordeel na de gruwelijke Eerste Wereldoorlog wordt losgelaten. De opstanding van de doden en het laatste oordeel worden nu in een nieuwe context geplaatst, vol ontreddering en verschrikking. Een sprekend voorbeeld daarvan is het enorm grote schilderij Auferstehung II (345 x 497 cm) van Max Beckmann, die tijdens de Eerste Wereldoorlog werkzaam was in veldhospitalen bij het slagveld en daar dag in dag uit geconfronteerd werd met lijden en dood. Hier zien we hoe de doden uit allerlei krochten en gaten tevoorschijn komen en doelloos ronddolen als zombies, zonder vaste richting of bestemming. Het zijn misvormde mensen. Er staan ook mensen toe te kijken. Dat is het geval onderaan op het schilderij, waar we vijf mensen zien in hun eigen kledij. We zien hier Max Beckmann zelf (half verborgen) met zijn eerste vrouw Minna Tube

18

en beneden hen het kind Peter Beckmann. Dit trio wordt geflankeerd door twee bekenden van de schilder, Ugi en Fridel Battenberg. Er is geen rechter, geen paradijs, en geen duidelijk verschil tussen loon en straf. Boven het geheel hangt een zwarte maan. Er zijn er ook die hierin een zwarte zon zien. Dan zou dit element kunnen verwijzen naar Openbaring 6,12: ‘de zon werd zwart als een rouwkleed’. Links daarvan een groot, verduisterd hemellichaam. Het geheel is gesitueerd op een heuvel, die doet denken aan Golgota, waar Jezus is gekruisigd. Van een hoopvol toekomstperspectief is niets te bespeuren. Dat staat op gespannen voet met de titel van het schilderij: Auferstehung. Literatuurtip: STOKER WESSEL, ‘Apocalyps zonder God. Max Beckmann en Gerhard Richter’, in: BARNARD MARCEL & STOKER WESSEL (red.), Apocalyps in kunst. Ondergang als loutering?, Meinema, Zoetermeer, 2014, pp. 43-60.

13/dia 9 en 10Zie: http://www.marcmulders.com/kunst/album/sint_janskathedraal_s_hertogenbosch

14 TOT EN MET 20 LUCAS

14 INLEIDING OP LUCAS

14/dia 1 Icoon, geschilderd in 2011 door Marja Benschop-Smit. Naast Lucas zien we zijn symbool: de stier. Het boek is opengeslagen bij Lucas 13,18: ‘Waarop lijkt het Koninkrijk van God en waarmee zal ik het vergelijken …’

14/dia 2 Relatief gezien besteedt Lucas veel aandacht aan Maria. In zijn verhalen over Jezus’ geboorte en zijn vroegste jeugd speelt zijn moeder een grote rol. Vanuit de overtuiging dat hij een goed beeld schetst van Maria, is al in de zesde eeuw het idee ontstaan dat Lucas de eerste icoonschilder was. Op deze icoon zien we hem aan het werk in zijn atelier. Hij is een icoon aan het vervaardigen waarop Maria staat uitgebeeld, met op haar arm haar kind Jezus.

15 KERSTVERHAAL VAN LUCAS

15/dia 1 Op dit prachtige schilderij straalt het pasgeboren kind veel licht uit, dat eerst en vooral Maria in het licht zet. In het schemerduister ontwaren we ook enkele engelen, achter de kribbe de os en de ezel, en terzijde rechts staat Jozef. Door het raam zien we in de verte hoe een engel het blijde nieuws verkondigt aan enkele herders, die bij een vuurtje zitten, dat ook wat licht verspreidt. Voor meer informatie:http://www.artway.eu/content.php?id=861&lang=en&action=show

15/dia 2-4 De aankondiging (annunciatie) van de engel Gabriël aan Maria dat zij een heel bijzonder kind zal krijgen (Lucas 1,26-38), is een favoriet onderwerp in de schilderkunst. Hier een paar keuzes uit dat rijke arsenaal.

19

15/dia 5 Niet alleen in de literatuur, maar ook in de wereld van de kunsten zien we soms hoe een ouder werk een nieuw leven krijgt in een nieuw kunstwerk. Een mooi voorbeeld daarvan is hoe het schilderij De Visitatie van Jacopo Pontormo uit het begin van de zestiende eeuw in 1995 herschapen is door de videokunstenaar Bill Viola. Op het schilderstuk van Pontormo zien we hoe Maria en Elisabet elkaar begroeten, terwijl twee andere vrouwen toekijken. Bijzonder aan het schilderij zijn de felle kleuren.

Deze scène is door Viola opnieuw uitgebeeld met behulp van een video- en geluidsinstallatie. De videokunst is opgekomen in jaren zestig van de vorige eeuw en is sindsdien uitgegroeid tot een volwaardige kunstvorm. In het geval van The Greeting wordt een opname van 45 seconden op een groot scherm vertraagd weergegeven in slow motion. De totale duur is in deze weergave ruim tien minuten. De video start met een gesprek tussen een jonge vrouw en een vrouw van middelbare leeftijd. Plotseling wordt hun gesprek onderbroken door het verschijnen van een derde vrouw, die ook jong is en een fel oranjerode jurk draagt. Het is wel duidelijk dat dit de zwangere Maria is. Er volgt een langdurig omhelzing met Elizabet, waar de toeschouwer bij betrokken raakt omdat de gebaren en de mimiek sterk worden uitvergroot.

15/dia 6 en 7 De volkstelling in Betlehem is hier in volle gang. De registratie vindt plaats aan een tafel bij een herberg linksonder. Daar zijn vele mensen samengedromd, die op hun beurt wachten. Van alle kanten stromen mensen toe. Het tafereel is gesitueerd in een besneeuwd landschap in een middeleeuws dorp. Het duurt even voordat de toeschouwer Maria ontwaart, die gezeten is op een ezel. In dia 7 is op dit onderdeeltje ingezoomd. Tot onze verrassing zien we dat Jozef uit Nazaret behalve zijn ezel ook zijn os heeft meegenomen op zijn reis naar Betlehem.

15/dia 9 Op deze inscriptie uit Priëne staan enkele zinnen die contactpunten hebben met het geboorteverhaal van Jezus in Lucas 2,1-20. Deze zinnen luiden als volgt: De voorzienigheid heeft aan ons en onze nakomelingen Augustus geschonken als redder die de oorlog heeft doen ophouden en vrede heeft gesticht. (…) De geboortedag van deze god is het begin van de goede tijdingen over hem (of: dankzij hem).

15/dia 10 Het zgn. Tellusreliëf op het Ara Pacis in Rome is opgezet als een loftuiting op keizer Augustus, die vrede en welvaart heeft gebracht. Wie de centrale figuur op dit reliëf is, is omstreden. Er zijn diverse interpretaties gegeven. Gewoonlijk denkt men aan Moeder Aarde. Zij is omgeven door allerlei tekenen die wijzen op overvloed: tarwe, fruit, klaprozen, een koe en een schaap. Ook wordt wel beweerd dat deze figuur allerlei verschillende vruchtbaarheidsgodinnen in zich verenigt, zoals Tellus, Venus en Ceres. Mogelijk is ook dat de vrede zelf hier is verbeeld, in de persoon van de godin Pax. Volgens velen zijn de kinderen links en rechts van haar de twee stichters van Rome: Romus en Remulus. De twee vrouwelijke figuren aan de zijkanten staan voor de zee- en de landwind, die samen zorgen

20

voor de vruchtbaarheid van Italië. Kortom, de boodschap van dit reliëf is dat er onder het bewind van Augustus een gouden tijd is aangebroken. Tegen deze achtergrond kunnen het geboorteverhaal van Jezus in Lucas lezen als een anti-verhaal: niet Augustus maar het kind uit Betlehem is de redder, die vrede brengt op aarde.

16 MARIA IN LUCAS EN JAKOBUS

16/dia 2 en 3 Lucas weet veel te vertellen over Maria; vandaar dat hij graag wordt afgebeeld als een schilder die Maria portretteert. Het deuterocanonieke evangelie van Jakobus weet nog veel meer te melden. De voornaamste items staan opgesomd op dia 3.

16/dia 4-6 Drie schilderstukken waarop de pasgeboren Maria te zien is, en haar moeder Anna nog in het kraambed ligt.

16/dia 7 De vraag wie er precies op dit schilderij staan, wordt ontrafeld op de volgende website: https://www.catharijneconvent.nl/adlib/41723/Hieraan is de volgende informatie ontleend:De heilige Anna en haar familieleden zijn gegroepeerd bij een stenen muur in een heuvelachtig landschap met bomen. Centraal in de compositie zijn Anna, Maria en het Christuskind voorgesteld. Anna houdt haar linkerhand op een opengeslagen boek en geeft het kind een appeltje. Links van Anna zijn haar dochter Maria Klopas met haar kinderen Jakobus de Mindere, Jozef de Rechtvaardige (Barnabas), Judas Taddeüs en Simon afgebeeld. Rechts van de maagd Maria zit haar halfzus Maria Salome met haar zoons Johannes de Evangelist en Jakobus de Meerdere. De laatste twee zijn voorgesteld met hun attributen, Johannes met de kelk in zijn handen en Jakobus als pelgrim met staf, tas en hoed. In tegenstelling tot de figuren achter de stenen muur zijn deze personages alle voorzien van een gouden nimbus. Achter de muur zijn de echtgenoten en andere familieleden afgebeeld. Geheel links, boven zijn vrouw Maria Klopas, staat Alfeüs. Daarnaast staan de drie echtgenoten van Anna: Klopas, Salome (of Salomeüs) en Joachim. Boven Maria is Jozef zichtbaar. Uiterst rechts is Zebedeüs te zien, de echtgenoot van Maria Salome. De achterste rij familieleden wordt gevormd door Hismaria, de zuster van Anna en haar schoondochter Emerentia met Servatius op haar arm. Servatius is de kleinzoon van Emerentia en Anna's zoon Eliud, die verderop rechts is afgebeeld bij zijn zuster Elisabet en haar zoontje Johannes de Doper. Alle personages in de voorstelling zijn voorzien van hun namen in gotisch schrift.

16/dia 8-10 Als Maria drie jaar oud is, groeit ze verder op in de tempel, net als de jonge Samuël. Aan het begin van haar puberteit kan ze daar niet langer blijven, want dan zou de tempel verontreinigd worden als ze gaat menstrueren. Ze wordt toevertrouwd aan Jozef, een oude weduwnaar, die al kinderen heeft uit een eerder huwelijk. Hij wordt gekozen uit alle weduwnaars onder het volk, op grond van een bijzonder teken. Er strijkt een duif op hem neer. Aan zijn staf ontspringen plotseling witte bloemen. Op schilderijen over dit onderwerp is

21

er een flink contrast tussen de jeugdige Maria en de stokoude Jozef. De afgewezen huwelijkskandidaten kijken verbouwereerd toe.

16/dia 11 Dat Maria in aanbidding neerknielt voor haar baby, is niet te vinden in de geboorteverhalen van Lucas en Matteüs. Dit idee is ontstaan op grond van een visioen van de mystica Birgitta van Zweden (1302-1373), die een knielende en in gebed verzonken Maria zou hebben aanschouwd, met vóór haar een stralend kind.

Rechts van Maria zien we hier twee vroedvrouwen. Een van hen gelooft meteen dat Maria zwanger was door de heilige Geest. Op de banderol die zij vasthoudt, staat: ‘Een maagd heeft een zoon ter wereld gebracht.’ De andere vroedvrouw, die Salome heet, is niet zo goedgelovig. Zij zegt: ‘Zolang ik mijn vinger niet naar binnen heb gebracht om haar toestand te onderzoeken, zal ik niet geloven dat een maagd een kind kan krijgen.’ Dat staat ook op de banderol boven haar hoofd: ’Ik zal het geloven als ik het heb beproefd.’ Zij voegt de daad bij het woord, maar haar hand wordt door vuur verteerd, en herstelt pas weer als Salome het pasgeboren kind heeft aangeraakt. Het advies om dat te doen, staat op de banderol in de handen van een engel die boven haar zweeft. En inderdaad, haar hand is weer genezen als zij dat advies heeft opgevolgd.

16/dia 12 De afbeelding op dia 12 heeft als titel: Mother and Child (Bleu) en is in 1999 geschilderd door J. Kirk Richards. De afbeelding is aangetroffen op: http://art.jkirkrichards.com/viewer/theme.php?cat=Mother+and+Child&ipc=5

16/dia 13-19 In deze PowerPointpresentatie zijn zeven dia’s gewijd aan ‘Maria intercultureel’. Slechts in enkele gevallen konden de kunstenaars worden getraceerd. Een dertiental afbeeldingen uit allerlei culturen is te vinden op: https://churchpop.com/2015/01/08/13-beautiful-non-white-depictions-of-the-blessed-virgin-mary/

We zijn er ons wellicht niet scherp van bewust dat Maria en haar kind in de regel worden voorgesteld als blanke, westerse figuren. Westerse kunstenaars hebben hen herschapen naar hun eigen beeld en gelijkenis. Dat is een vorm van inculturatie, van invoegen in de eigen cultuur. Dat is niet erg zolang niet een bepaalde cultuur, in dit geval de westerse, tot de norm wordt verheven van alle andere culturen. Inculturatie is een legitiem proces dat zich ook voltrekt in andere culturele contexten. De dia’s 13-19 geven daarvan een aantal voorbeelden. Hoe intercultureel ook, een oersymbool blijft steevast de koesterende moeder en haar kind.

16/dia 14 Deze Madonna met Kind is een mozaïek uit Thailand en is te zien in de crypte van de kerk van de Annunciatie in Nazaret, waar afbeeldingen van Maria uit allerlei landen uit de hele wereld te bezichtigen zijn. Voor meer afbeeldingen, zie: https://www.google.nl/search?q=basiliek+Annunciatie+Nazareth+maria&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwjZ6crP

22

3P_ZAhUMZlAKHQ4MAPMQ_AUICigB&biw=1536&bih=745#imgrc=cGnI2voIsnrxwM:&spf=1521714651433

16/dia 15 Father John B. Giuliani heeft verschillende madonna’s geschilderd in de stijl van de Hopi-stam in Noord-Oost Arizona. Deze afbeelding is te vinden op:https://churchpop.com/2015/01/08/13-beautiful-non-white-depictions-of-the-blessed-virgin-mary/

16/dia 17 https://nl.pinterest.com/pin/563090759632506296/?lp=true

16/dia 19 In de Koran komen Maria en Jezus voor onder de namen Maryam en Isa. Verhalen over Maryam staan in Soera Imraan en in Soera Maryam. De verhalen in Soera Maryam (19,26-33) lopen gelijk op met de verhalen over Maria in Lucas 1-2. In grote lijnen luidt het verhaal over de geboorte van Isa als volgt. Maryam trekt zich in haar eentje terug op een eenzame plaats, waar een gezant van God haar zegt dat ze een kind zal krijgen. Maryam reageert hoogst verbaasd: hoe zou ze een kind kunnen krijgen, terwijl geen man haar heeft aangeraakt? Volgens de hemelse boodschapper zal zij zwanger worden door Gods scheppend woord. Allah hoeft maar te zeggen: Wees er, en het is er. Als zij zich na de geboorte van Isa weer onder de mensen begeeft, verwijten die haar dat zij iets ongehoords heeft gedaan. Wonderlijk is dat Isa namens zijn moeder reageert op dit verwijt. Het kind zegt dat hij Gods dienaar is en zijn profeet.

Een opvallend verschil met de versie in Lucas is dat Isa in de Koran niet als zoon van God wordt aangeduid. Een sterke overeenkomst is dat Maryam ook hier nog maagd is als zij zwanger raakt.Zie: http://www.marliesterborg.net/media/11195/jezus%20maria.pdf Voor meer informatie: TER BORG MARLIES & BISSCHOP KARINA, Koran en Bijbel in verhalen, Unieboek, Houten, 2007.

16/dia 20 Deze reusachtige collage sierde een hele wand in het Utrechtse Museum Catharijneconvent in het kader van de druk bezochte tentoonstelling ‘Maria’ van 10 februari tot en met 20 augustus 2017. Haast in één oogopslag ziet de bezoeker hoe groot de diversiteit is in de wijzen waarop Maria wordt voorgesteld. Een boek over dit onderwerp is: CLAES JO, De vele gedaantes van Maria. Meer dan 500 afbeeldingen uit de Lage Landen, Kok, Kampen / Davidsfonds, Leuven, 2011.

17 JEZUS ALS GENEZER, EXORCIST EN REDDER UIT DE DOOD

17/dia 4 De boot op dit schilderij heet: het Levensschip. Dat is geen gewoon vaartuig. Het is een schip dat de opvarenden over woelige wateren veilig naar de overkant brengt. De wateren staan voor beproevingen en verleidingen, en aan de overkant ligt het hemelse paradijs. Vier figuren bevinden zich al in de boot, drie nog niet.

23

Deze afbeelding is gekozen omdat dit een van de weinige artistieke producten is uit de moderne tijd waarop Dorkas, alias Tabita, staat afgebeeld. Zij heeft een naaiatelier in Joppe, en na haar onverwachte en veel te vroege dood is zij door Petrus weer ten leven gewekt. Zij staat bekend als iemand die veel goeds deed voor anderen en vaak aalmoezen gaf. We zien haar en Petrus aan de linkerkant van het schilderij, Petrus met een vis in zijn handen en Dorkas met een schaar. Dorkas staat al op de loopplank. Zij is in het wit gekleed. Dezelfde kleur zien we terug bij de figuur uiterst rechts, die Lazarus uit Betanië voorstelt. Hij is door Jezus weer ten leven gewekt. Voor hen allebei geldt dat zij terugkeerden naar hun vroegere, aardse leven. Het Levensschip zal hen naar het echte en definitieve leven brengen, dat totaal anders is dan het leven aan deze zijde van de dood.Bron: HENGELAAR-ROOKMAAKER MARLEEN (red.), Jezus voor ogen. Beelden en woorden voor de Veertigdagentijd, Buijten & Schipperheijn, Amsterdam, 2012, pp. 104-105.

17/dia 6 en 7 Als zij dat konden volbrengen, maakten zieken in de oudheid een bedevaart naar de tempel van Asklepios in Epidauros. Daar sliepen zij, gekleed in witte kleren, op speciale bedden. Tijdens hun slaap werden ze bezocht door Asklepios of zijn heilige slang. In hun dromen werden zij genezen. Asklepios wordt vaak afgebeeld met een staf, waar een slang omheen kronkelt. Nog steeds fungeert de esculaap als het embleem van geneeskundigen

17/dia 8 In 69 n.Chr. verbleef Vespasianus in Alexandrië in Egypte, kort voordat hij in Rome als keizer zou worden ingehuldigd. Vlak voordat hij zich inscheepte, werden er twee mannen bij hem gebracht, een blinde en iemand met een verlamde hand. Ze zeiden allebei dat ze in een droom van de god Serapis te horen hadden gekregen dat Vespasianus hen zou kunnen genezen. Vespasianus voelde daar niets voor, maar mensen uit zijn omgeving drongen erop aan dat hij zou ingaan op hun verzoek. Terwijl een grote groep omstanders gespannen stond toe te kijken, deed Vespasianus wat er van hem werd verlangd. Ogenblikkelijk werd de hand weer bruikbaar en kon de blinde weer zien. Dit verhaal lijkt op verhalen over genezingen van Jezus. Ook hij laat blinden weer zien (Lucas 4,18; 7,21-22; 18,35-43) en geneest iemand met een verschrompelde hand (Lucas 6,6-11).

18 LAZARUS EN DE RIJKE & ORPHEUS EN EURYDICE

18/dia 1 Dit kunstwerk is vervaardigd door James B. Janknegt (zie zijn website: www.bcartfarm.com). Op deze afbeelding zien we hoe de rijke zich tegoed doet aan een copieuze maaltijd, terwijl Lazarus gebrek lijdt. Linksonder crepeert de rijke in een hels vuur, rechtsboven vindt Lazarus vertroosting bij vader Abraham. Ook is in de schildering een scène opgenomen die betrekking heeft op een actie die wel mogelijk zou zijn geweest, maar die in het verhaal van Lucas niet wordt uitgevoerd: het bezoek van de uit de dood verrezen Lazarus aan de vijf broers van de rijke op aarde. Ze zouden genoeg moeten hebben aan Mozes en de Profeten, en als ze aan Mozes en de Profeten geen gehoor geven, zullen ze zich ook niet

24

bekeren als zij een afgezant uit de Hades op bezoek krijgen met de boodschap dat zij zich moeten gaan bekommeren om arme en ontredderde mensen in hun omgeving.

18/dia 3 De titel van deze prent van Christian Dare is: The Rich Man and Lazarus (olie op canvas). Vindplaats: http://virtualook.net/dareart/homepage.htm

18/dia 5 Het verhaal over Lazarus en de rijke gaat uit van het oud-oosterse drieledige wereldbeeld. Binnen dat wereldbeeld heeft de dood een eigen domein, het dodenrijk, dat in het Hebreeuws wordt aangeduid als de Sjeool en in het Grieks als de Hades. Dit domein wordt voorgesteld als een holte die onder de aarde is gelegen of zich op de bodem van de oer-oceaan bevindt. Binnen deze visie is de Hades de tegenpool van de hemel, de woonstee van God, die boven de hoogste wateren troont. In het verhaal van Lucas verblijven Lazarus en de rijke na hun dood in twee verschillende afdelingen van het dodenrijk, die door een diepe kloof van elkaar zijn gescheiden.

18/dia 6 In deze denkbeeldige plattegrond van de Hades is te zien dat daar vier rivieren ontspringen die zorgen voor vruchtbaarheid op de aarde. Hieruit spreekt de overtuiging dat de dood een bron van leven kan zijn.

18/dia 8-17 Deze tien dia’s volgen de mythe van Orpheus en Eurydice (in de versie van Vergilius) op de voet. Dat gebeurt aan de hand van schilderstukken en een opera van Gluck. In de derde akte van zijn opera geeft Gluck een eigen antwoord op de vraag waarom Orpheus omkijkt, terwijl hem dat verboden was.

19 SYMPOSIA IN LUCAS

19/dia 11 en 12 Deze schilderijen hebben betrekking op het verhaal in Lucas 7,36-50. Dia 11 is een moderne verbeelding van de anonieme vrouw die ten huize van de Farizeeër Simon vergeving krijgt omdat ze zoveel liefde betoont. In de westerse traditie is deze anonieme vrouw versmolten met Maria van Magdala, die in Lucas 8,1-3 behoort tot de vrouwen die samen met de Twaalf al in Galilea met Jezus optrokken.

19/dia 14 Dat ook Lucas 15,1-32 de vorm heeft van een symposium, is niet meteen evident. Toch is dat wel degelijk het geval. Dia 14 maakt aan de hand van een schema duidelijk dat de situatie die in Lucas 15,1-2 beschreven wordt (Jezus ontvangt zondaars en eet met hen), in heel Lucas 15 in stand blijft. Aan tafel vertelt Jezus drie parabels over een verloren schaap, een verloren drachme, en over een vader met twee zonen. Met deze verhalen reageert hij op de kritiek die de Farizeeën en de schriftgeleerden hebben op zijn gedrag. De derde parabel heeft een open slot. Deze parabel eindigt zonder dat duidelijk is geworden hoe de oudste zoon reageert op de uitnodiging van zijn vader om deel te nemen aan de feestelijkheden. Als hij weigert om dat te doen, wordt de oudste de zoon die verloren loopt.

25

19/dia 16-17 Dit hongerdoek wordt nog sprekender als we scherper gaan zien wat er allemaal op staat. Linksboven verwijst de vrouw met een tamboerijn naar Mirjam, de zuster van Mozes en Aäron, die haar vreugde uitzingt wanneer muren instorten en prikkeldraad wordt gebroken rond gevangenschap en onderdrukking. Dat geldt voor het Joodse volk in Egypte en voor alle onderdrukte volken, waar ook ter wereld.

In de ark van Noach, linksonder, zien we naast een witte mens ook een Afrikaan, een Chinees en een Arabier. De ark drijft op vervuilde zeeën. De duif met het groene takje symboliseert ook vandaag de hoop op betere tijden.

Aan de tafel rechtsboven zitten niet de genodigden; die bleven weg met allerlei excuses. Aan deze tafel zitten mensen die vandaag de dag op de straathoeken te vinden zijn, een verliefd stel, een zwarte, een Indiaan, een Chinese, een kind. Voor hen allen wordt het brood gebroken.

De mensen bij het water linksonder doen denken aan het Bijbelverhaal van de Vijver van Bethesda (Johannes 5,1-9); telkens als het water in beweging komt, proberen zieke en kreupele mensen erin te komen en genezing te vinden. De vrouw roept de Samaritaanse in herinnering die van Jezus levend water te drinken krijgt (Johannes 4,1-42). Gedragen door medemensen vinden de zwarte man en de gekleurde vrouw genezing. Alleen de blinde lamme wacht nog op een helpende hand.

De lijdende Christus verbindt de taferelen uit het Oude en het Nieuwe Testament. De kunstenaar wil ermee zeggen, dat Jezus’ dromen van vrede (het prikkeldraad), zijn dromen van gerechtigheid (de overvloedige feestdis en het genezende water), en zijn dromen van de schepping (het groene takje en de regenboog), voor alle mensen van alle tijden zijn bedoeld.

20 LUCAS OVER JEZUS’ HEMELVAART EN DE HEILIGE GEEST

PowerPoint 20 heeft betrekking op twee christelijke feesten, Hemelvaart en Pinksteren, die hun wortels allebei hebben in verhalen van Lucas. Hoofdstuk 17 van Rode draden in de evangeliën bespreekt alleen de rol van de heilige Geest in Lucas en Handelingen.

20/dia 1 Hier twee werken van El Greco. Eerst zien we Jezus zijn graf ontstijgen, nagekeken door de verschrikte bewakers, die in de canonieke evangeliën alleen door Matteüs vermeld worden. Op het andere werk daalt de heilige Geest neer op de dag van Pinksteren. Op dit tweede schilderij is de centrale plaats toebedeeld aan Maria, de moeder van Jezus. Rechts naast haar staat nog een vrouw, vermoedelijk Maria van Magdala. Met deze presentatie versterkt El Greco het idee dat de heilige Geest een vrouwelijke kracht is, die niet alleen werkzaam is in mannelijke kerkleiders.

20/dia 2-7 De opzet van ons kerkelijk jaar is duidelijk beïnvloed door het dubbelwerk van Lucas. Omdat niet alles tegelijk gevierd kan worden, worden vier grote feesten uit elkaar gelegd: eerst Goede Vrijdag en Pasen, en daarna Hemelvaart en Pinksteren. Dat Lucas zelf op

26

dit punt niet eenstemmig is, valt af te lezen aan dia 2. Inhoudelijk gezien zijn de vier genoemde feesten vier aspecten van een en hetzelfde grootse gebeuren. Dood en opstanding horen bij elkaar, maar dat geldt ook voor de opstanding van Jezus en zijn opname in de hemel, vanwaar hij de beloofde heilige Geest meedeelt aan zijn volgelingen. Verdere toelichting is te vinden op de dia’s 4-7.

20/dia 8-13 In deze PowerPoint is een ruime plaats toegemeten aan het verschijnsel intertekstualiteit. De dia’s 8-10 laten oudtestamentische voorbeelden zien van iemand die in de hemel is opgenomen, terwijl de dia’s 11-13 illustreren dat de opname van een betekenisvolle figuur in de hemel in de Grieks-Romeinse wereld van toen gezien werd als de apotheose van zijn aardse bestaan. Een intertekstuele analyse opent niet alleen onze ogen voor de overeenkomsten, maar vooral ook voor verschillen. Het eigene van de verhalen over Jezus komt zo duidelijker aan het licht.

20/dia 14-16 Een opvallend verschijnsel is dat Lucas beklemtoont dat hemelvaart en neerdaling van de heilige Geest gebeurtenissen zijn die met het blote oog kunnen worden waargenomen. Dat staat op gespannen voet met wat hedendaagse mensen, mede onder invloed van ontwikkelingen in de wetenschappen, willen of kunnen geloven. Van Lucas kunnen we leren dat het hier niet louter gaat om spirituele ervaringen die losstaan van de materiële wereld om ons heen. Terwijl Thomas in Johannes 20,29 te horen krijgt dat niet zien en toch geloven veruit de voorkeur verdient, zegt de verrezen Jezus in Lucas 24,39 precies het tegenovergestelde: ‘Kijk naar mijn handen en voeten, ik ben het zelf! Raak me aan en kijk goed, want een geest heeft geen vlees en beenderen zoals jullie zien dat ik heb.’ Daarna toont hij hun zijn handen en voeten en eet hij voor hun ogen een stukje geroosterde vis op. Ook in de Hemelvaartskapel op de top van de Olijfberg krijgt de zichtbaarheid van de hemelvaart veel nadruk (dia 15-16).

21 TOT EN MET 26 JOHANNES

21 INLEIDING OP JOHANNES

21/dia 1 Deze afbeelding van het embleem van de vierde evangelist is te zien op een glas-in-loodraam van de Gereformeerde Kerk Vrijgemaakt in Enschede-Noord. Website: http://www.enschede-noord.nl/johannes.html

21/dia 2 De apostel Johannes is hier afgebeeld met een kelk, waaruit een slang omhoog kronkelt. Deze voorstelling is geïnspireerd door een oude legende, waarin een heidense priester verklaart dat hij zal gaan geloven als Johannes het drinken uit een gifbeker zou overleven. Vóór hem waren al twee anderen aan het gif bezweken. Johannes doorstaat de proef glansrijk. Hij drinkt uit de beker en blijft leven. Meteen daarna wekt hij de twee gestorvenen op uit de dood.

27

Bron: https://www.lucepedia.nl/dossieritem/16/de-twaalf-apostelen-door-el-greco

21/dia 3 en 4 Efeze ligt aan de westkust van het huidige Turkije. In de oudheid was het een bloeiende haven- en handelsstad met een directe verbinding met de Egeïsche Zee. Nu is het een toeristische trekpleister vanwege de vele archeologische opgravingen, die een goed beeld geven van een antieke stad. Efeze was ook het centrum van de wijd verbreide verering van de godin Artemis. Paulus bracht bijna drie jaar door in deze stad en raakte daar in conflict met de producenten van zilveren Artemistempeltjes (Handelingen 19,23-40). Het Nieuwe Testament bevat een brief aan de gemeente van Efeze die op naam van Paulus staat. Ook het boek Openbaring bevat een brief die aan deze groep is gericht (Openbaring 2,1-7). Voor het traditionele idee dat het Johannesevangelie daar zou zijn ontstaan, zijn in dit evangelie zelf geen duidelijke aanwijzingen te vinden.

21/dia 5 Volgens hedendaagse onderzoekers is het Johannesevangelie niet de vrucht van een hellenistische tak van het vroege christendom. Meer voor de hand liggend is dat dit geschrift zijn wortels heeft in het Palestijnse jodendom van de eerste eeuw. Kanshebbers zijn dan Syrië of het gebied ten oosten van de Jordaan. In de jaren 90-100 n.Chr. vochten johanneïsche christenen conflicten uit met Joodse autoriteiten die hun trouw aan Mozes onverenigbaar achtten met het toen nog nieuwerwetse geloof in Jezus. Deze groep wordt in Johannes aangeduid met de generaliserende term ‘de Joden’. Ze worden bovendien geassocieerd met ‘de wereld’. Daarmee zijn alle mensen bedoeld die Jezus en zijn volgelingen vijandig bejegenen.

21/dia 6 Deze sculptuur van Toni Zenz, vervaardigd in 1972, beeldt de intieme relatie uit tussen Jezus en ‘de geliefde leerling’. Lange tijd bevond dit beeld zich in de Sint Godelieveabdij in Brugge, maar toen deze abdij ging sluiten, is het beeld teruggegeven aan de familie Zenz.

Aan deze sculptuur heeft pater Dries van den Akker S.J., die ruim veertig jaar als catecheet werkzaam was in het voortgezet onderwijs, een diepzinnige beeldmeditatie gewijd, die te beluisteren valt op: http://www.beeldmeditaties.nl/0/2/80/0282.php?YMD=170411. Deze meditatie cirkelt rond het gegeven dat de zegswijze dat iemand rust aan de boezem of het hart van iemand anders, tweemaal voorkomt in het evangelie van Johannes. In 1,18 wordt van Jezus, die daar ‘de eniggeboren God’ heet, gezegd dat hij nu rust aan het hart van de Vader. Deze omschrijving duidt op een unieke en intieme relatie. Deze zelfde omschrijving treffen we aan in 13,23 waar te lezen staat dat ‘de leerling van wie Jezus hield’ rustte aan het hart van Jezus. Dus: zoals Jezus staat tot God, zo staat de geliefde leerling tot Jezus. In de sculptuur van Zenz is deze bijzondere band op een heel aansprekende wijze verbeeld.

22 BROOD UIT DE HEMEL

22/dia 2 Johannes 6 is een tekstueel geheel, dat zich op twee op elkaar volgende dagen afspeelt. Op de eerste dag voedt Jezus ongeveer vijfduizend mensen met vijf gerstebroden en

28

twee vissen. Dat gebeurt ‘aan de overkant van het Meer van Galilea’ (6,1). Klaarblijkelijk is de oostelijke oever bedoeld, want tegen de avond stappen de leerlingen in een boot en zetten ze koers ‘naar de overkant, naar Kafarnaüm’. Deze plaats ligt aan de westelijke oever. Daarna vaart ook de menigte naar Kafarnaüm, waar ze Jezus aantreffen aan ‘de overkant van het meer’ (6,24-25). Pas na afloop van het lange leergesprek in 6,25-58 blijkt dat dit gesprek plaatsvond in de synagoge van Kafarnaüm (6,59).

22/dia 3-7 In Kafarnaüm, volgens Matteüs de woonplaats van Jezus, zijn veel opgravingen verricht. Daarbij zijn resten van een synagoge aangetroffen uit de vierde eeuw, en daaronder weer sporen van een nog oudere synagoge. Niet zeker is of dit de synagoge is uit Johannes 6 of Marcus 1,21. Naast de synagoge is een huis blootgelegd, dat ‘het huis van Petrus’ heet. Van belang zijn verder de resten van een achthoekige kerkje uit de vijfde eeuw, met daaronder weer sporen van een kerkje dat nog ouder is. Archeologisch onderzoek wijst vaak uit dat de schrijver van het Johannesevangelie een grote kennis moet hebben gehad van topografische gegevens, vooral ook wanneer het gaat over locaties in Jeruzalem.

22/dia 8 Dit schema is ontleend aan: Matthijs de Jong, Een Bijbelstudie bij Johannes 18-19 uit de Bijbel in Gewone Taal, Nederlands Bijbelgenootschap, Haarlem, 2015.

23 EEN BLINDGEBORENE EN DE GOEDE HERDER

23/dia 3 en 4 Op deze afbeeldingen zijn twee taferelen met elkaar gecombineerd, zodat hier een soort stripverhaal ontstaat. Links smeert Jezus slijk op de ogen van de blinde, rechts gaat de blinde zich wassen. Op dia 3 is de vijver van Siloam omgezet in een bak met water.

23/dia 5 Op dit moderne schilderij van Gijs Frieling zien we Jezus bezig met het genezen van een blindgeborene. Met deze kwaal liep deze blinde de verdenking op dat hij of zijn ouders zwaar gezondigd hadden. Jezus heeft die ziekelijke koppeling tussen ziekte en zonde bestreden.

De genezing van de blindgeborene gaat niet van een leien dakje. Eerst spuwt Jezus op de grond, dan vermengt hij het speeksel met wat zand, en strijkt de zo ontstane modder op de ogen van de blinde. Daarna moet de man zich gaan wassen in de vijver van Siloam. Na dit alles kan hij zien. Maar dat is nog maar het begin van een langdurig leerproces. Stap voor stap gaat de ex-blinde zien wie Jezus eigenlijk is. Zijn tegenspelers raken gaandeweg steeds verder verblind. Meer uitleg is te vinden op de volgende website: http://www.artway.eu/artway.php?id=884&action=show&lang=nl

23/dia 6 De vijver van Siloam valt nu nog te bezichtigen ten zuiden van de Tempelberg, in de stadswijk Silwan in Oost-Jeruzalem. De vijver is een onderdeel van de ingenieuze watersystemen die al in de koningstijd in Jeruzalem zijn aangelegd.

29

23/dia 8 De hier getoonde driehoeksverhouding geeft een nieuw zicht op de betekenis van Jezus’ woorden over de goede herder. Zijn woorden zijn een reactie op het feit dat de Farizeeën de ex-blinde niet langer als een leerling van Mozes willen beschouwen en hem op straat zetten. Jezus maakt hen uit voor slechte leiders en poneert zichzelf als de goede herder die zijn leven geeft voor zijn schapen.

23/dia 9 en 10 Het verhaal over een blindgeborene en de woorden over de goede herder krijgen nog meer kleur als we ze verstaan vanuit de sterk opgelopen spanningen tegen het einde van de eerste eeuw tussen de johanneïsche christenen en (andere) Joden die Jezus niet kunnen of willen volgen.

24 AFSCHEIDSGESPREKKENPowerPoint 24 bevat alleen dia’s die geen nadere toelichting behoeven.

25 JEZUS VOOR PILATUS

25/dia 1 Het evangelie van Johannes is een geschrift met een hoog spiritueel gehalte. Maar het is onjuist om daaraan de conclusie te verbinden dat de verteller zich niet veel gelegen laat liggen aan de werkelijke gang van zaken in de toenmalige wereld. Hij zou daar als een adelaar hoog bovenuit stijgen. Op een aantal punten doet Johannes wel degelijk recht aan de historische feiten, soms zelfs beter dan de auteurs van de synoptische evangeliën. Vooral in het lijdensverhaal is dat het geval.

We illustreren dit aan de hand van het verhaal over de berechting van Jezus door Pilatus in Johannes 18,28-19,16. Een goede introductie op de analyse van deze tekst biedt de film Pilates uit 2009. In deze film is Pilatus een wrede zetbaas van het machtige Rome. Hij rekent met harde hand af met Jezus, die getuigt van een hogere waarheid en daarmee de absolute machtsaanspraken van de Romeinse keizer ondergraaft. Verrassend is dat dit beeld van Pilatus als een meedogenloze bestuurder ook verscholen ligt in het lijdensverhaal van Johannes en dat het overeenstemt met het portret van Pilatus in enkele buitenbijbelse bronnen.

De synoptische evangeliën wijken hiervan af. Zij leggen de verantwoordelijkheid voor Jezus’ dood primair bij het Sanhedrin, het hoogste Joodse bestuursorgaan. Ze geven een tamelijk mild beeld van de rol van Pilatus, waarschijnlijk om latere christenen te vrijwaren van vijandige acties van de kant van de Romeinen.

25/dia 5-6 In Caesarea aan de Zee, waar Pilatus zetelde, is in 1961 een steenblok gevonden met daarop een inscriptie waarin Pontius Pilatus ‘prefect van Judea’ wordt genoemd. Deze inscriptie sierde oorspronkelijk het Tiberieum, een tempel in Caesarea ter ere van keizer Tiberius.

30

25/dia 7 Deze Romeinse munten zijn geslagen in het kaar 30. Vermoedelijk is dat het sterfjaar van Jezus, die waarschijnlijk geboren is tussen 6 en 4 vóór het begin van onze jaartelling. Onze jaartelling gaat terug op de monnik Dionysius Exiguus, die zich bij zijn poging om het geboortejaar van Jezus te berekenen, misrekend heeft.

25/dia 8-11 Deze dia’s hebben betrekking op diverse verbeeldingen van de scène die bekend staat onder de woorden ‘Ecce homo’. Drukt Pilatus met deze woorden zijn deernis uit met de gegeselde en met doornen gekroonde Jezus, of zet hij hem hiermee juist voor schut? Opvallend is dat schilders de Joodse omstanders graag voorzien van boeventronies. Spreekt daaruit minachting voor Joden?

25/dia 12 Bijzonder wrang is Ecce Homo II van Otto Dix (1891-1961). De volledige titel is: Ecce Homo met een zelfportret achter prikkeldraad. Vindplaats van de afbeelding:https://nl.pinterest.com/pin/434245589063311959/?lp=true Op dit schilderstuk zit een uitgemergelde Jezus achter de prikkeldraad van een concentratiekamp. Naast hem zien we een andere figuur: de schilder zelf. De fameuze woorden in Johannes 19,5 van Pilatus ‘Hier is hij, de mens’ (in het Latijn: ecce homo) geven op deze afbeelding aan dat Jezus een symbool is geworden en dat hij staat voor het lijden van alle mensen, in het bijzonder van zijn Joodse broeders en zusters.

26 MARIA VAN MAGDALA

26/dia 1 Ter introductie twee heel verschillende verbeeldingen van Maria van Magdala. Hier is al te zien dat deze Maria vele gezichten heeft. Wil de echte Maria opstaan?

26/dia 6-9 Deze dia’s zijn gewijd aan het motief ‘noli me tangere’. Dit Latijnse zinnetje betekent: ‘raak me niet aan’ en is ontleend aan Johannes 20,17 in de versie van de Vulgaat, een gezaghebbende Latijnse vertaling. Op schilderstukken zien we Jezus vaak een afwerende houding aannemen, terwijl Maria haar handen naar hem uitstrekt. Soms lijkt het alsof Jezus Maria wél aanraakt.

De oorspronkelijke Griekse tekst van Johannes 20,17 luidt als volgt: mê haptou mou. Dat betekent: houd me niet zo vast, of: houd ermee op om mij vast te houden. In dit geval is de betekenis dat Maria Jezus niet moet hinderen in zijn opgang naar zijn Vader. Zijn opstanding is tegelijk ook zijn verhoging. Ook zijzelf moet van Jezus in beweging komen: zij moet aan de andere leerlingen gaan vertellen dat zij Jezus heeft gezien.

Een diepgravende studie over dit onderwerp is: BIERINGER REIMUND, BAERT BARBARA & DEMASURE KARLIJN (eds.), ‘Noli me tangere’ in Interdisciplinary Perspective. Textual, Iconographical and Contemporary Interpretations (BETL, 283), Peeters, Leuven, 2016.

26/dia 9-11 Deze drie dia’s laten zien dat zich in Johannes 20 een keten aftekent. Aan de oorsprong daarvan staat Jezus. Hij draagt Maria van Magdala op om wat zij heeft gehoord en

31

gezien over te dragen aan de andere leerlingen. De leerlingen op hun beurt dragen hun getuigenis weer over aan Thomas. Deze leerling is een tussenschakel tussen degenen die Jezus na zijn dood wél zelf gezien hebben, en degenen die hem niet zelf te zien krijgen. Zo slaat Thomas de brug naar de lezers van het vierde evangelie, die moeten gaan geloven zonder gezien te hebben.

26/dia 14 Aan de voet van het kruis staat hier een paard met een halster waarop in Latijnse cijfers het jaartal 1507 staat: M.CCCCC.ET.VII. Vandaar dat we met zekerheid weten dat dit schilderij in 1507 gereed kwam. Belangrijker is dat Maria van Magdala bij de kruisiging aanwezig is. Dat strookt met Johannes 19,25. Omdat zij in de na-Bijbelse traditie vereenzelvigd is met de vrouw die in Lucas 7,36-50 en Johannes 12,1-8 de voeten van Jezus zalfde, krijgt zij ook een vaste plaats op schilderijen waarop de kruisiging staat uitgebeeld: ook daar zit zij aan de voeten van Jezus.

26/dia 15-17 Op deze dia’s is Maria – onder tranen – aanwezig bij de kruisafname en de graflegging.

26/dia 18 Na de dood en opstanding van Jezus krijgt Maria van Magdala een nieuw leven. Dat staat uitvoerig te lezen in de Legenda Aurea van Jakobus de Voragine uit de dertiende eeuw. Deze legendes hebben stof geleverd aan schilders en andere kunstenaars. Een mooi voorbeeld daarvan is een fraaie miniatuur in een handschrift dat bewaard wordt in ’s Heerenberg. Varianten daarvan vinden we ook op andere plaatsen, onder meer in Brugge. Op deze miniatuur is Maria de centrale figuur. Zij is herkenbaar aan haar zalfpot. Aan de randen zien we vanaf de linkerbovenhoek een soort stripverhaal over haar nieuwe leven. Ze wordt samen met anderen op een schip gezet zonder roer, en zo belandt ze in Zuid-Gallië, waar ze het evangelie predikt en aan een kinderloos prinselijk paar aankondigt dat zij een kind zullen krijgen. Na haar missionaire activiteiten trekt zij zich terug in de wildernis om daar een contemplatief leven te leiden. In de Provence bevindt zich in een rotsachtige bergrug (La Sainte-Baum) een grot waarin zij dertig jaar lang in volstrekte afzondering geleefd zou hebben.

26/dia 20-22 Hier een drietal schilderijen waarop Maria van Magdala wordt voorgesteld als een welgestelde vrouw met fraaie kleren en fijne gelaatstrekken. Ook ontbreekt haar vaste attribuut niet: de pot met balsem. Bijzonder fraai is het schilderij van Rogier van der Weyden (dia 21). Dat zij ook hier vermengd is met Maria van Betanië, een zus van Lazarus, blijkt uit de tekst aan de bovenzijde: Maria ergo accepit libram urgenti nardi pistici, pretiosi, et unxit pedes Iesu. In vertaling; Maria nam een pond zalf van onvervalste, kostelijke nardus, en zalfde de voeten van Jezus. Deze zin is afkomstig uit Johannes 12,3 en slaat daar op Maria van Betanië.

26/dia 23 Soms wordt zij al in de zestiende eeuw afgebeeld als een wilde, ontembare vrouw, die hier alleen gekleed is in haar lange haren.

32

26/dia 25-27 Deze drie dia’s tonen een Maria die in de laatste dertig jaar van haar leven ver van de bewoonde wereld boete doet voor haar zondige verleden. Dat imago heeft ze tot voor kort behouden. Zij werd steevast getypeerd als een boetvaardige zondares. Op schilderstukken is zij vaak omringd door schedels en andere voorwerpen die de vergankelijkheid van het menselijk leven onderstrepen. Een heel eigen beeld geeft James Tisson: een wat haveloze Maria die schooiert langs de straten (dia 27).

26/dia 28 en 29 In onze tijd gaat de beeldvorming rond Maria van Magdala onverminderd door. Soms is zij een van de voornaamste personages in een hedendaagse novelle of roman. Hier in het kort iets over drie voorbeelden daarvan.

In 1936 schreef Marguerite Yourcenar negen novellen over de hartstochtelijke liefde onder de titel Feux (= het vuur van de hartstocht). Een van deze novellen gaat over Maria van Magdala. Zij is een rijke jonge vrouw van hoge komaf en is uitgehuwelijkt aan Johannes, maar hij laat haar in de steek om Jezus te gaan volgen. Na deze bittere ervaring zoekt zij haar heil bij een Romeinse centurio, en daarna in de prostitutie. Om Johannes een hak te zetten probeert ze ook Jezus te verleiden, maar hij gaat niet op in haar avances, want als Messias behoort hij toe aan iedereen. Wel krijgt zij een innige spirituele relatie met hem. De kern van de novelle is dat het lichamelijke en het spirituele zich maar moeilijk laten verenigen. In de novelle vat Maria haar leven als volgt samen: ‘Mijn vroegere minnaars namen bezit van mijn lichaam zonder zich om mijn ziel te bekommeren; mijn hemelse hartsvriend heeft er slechts zorg voor gedragen mijn onsterfelijke ziel te verwarmen, zodat een helft van mij is blijven lijden.’

Een tweede voorbeeld is een roman van de Portugese schrijver José Saramago, die in 1993 onder de titel Het evangelie van Jezus Christus is verschenen bij Uitgeverij De Arbeiderspers in Amsterdam. Deze roman eindigt met Jezus’ dood aan het kruis. Over de rol van Maria van Magdala als getuige van Jezus’ verrijzenis wordt met geen woord gerept. De opstanding ligt buiten het vizier van Saramago. Wel schildert hij de vrouw uit Magdala af als een lokale prostituee, met wie Jezus geregeld het bed deelt. Ook Saramago identificeert Maria van Magdala hier met de naamloze zondares uit Lucas 7,36-50, van wie hij klakkeloos aanneemt dat zij als prostituee de kost verdiende. Verder laat hij Maria uit Magdala samensmelten met Maria van Betanië. Op al deze punten is de Portugese schrijver allerminst origineel. Gezien de huidige stand van zaken in de Bijbelexegese loopt hij ver achter op wat wij nu van de vrouw uit Magdala weten.

Als laatste zij hier de roman vermeld die de succesvolle Zweedse schrijfster Marianne Frederiksson in 1997 publiceerde. Onder de titel Volgens Maria Magdalena is daarvan in 1999 een Nederlandse vertaling verschenen bij Uitgeverij De Geus in Breda. Deze auteur verwerkt wél nieuwe ideeën over de rol van Maria van Magdala, die zij onder meer ontleent aan het Evangelie naar Maria, dat tot de Nag Hammadi geschriften behoort. Toch blijft ook Frederiksson schatplichtig aan de verouderde beeldvorming. Zij laat Maria, nadat heel haar familie door de Romeinen is uitgemoord, opgroeien in een bordeel, waar zij later ook zelf een tijdje de kost verdient. Totdat zij in Jezus iemand vindt die haar op een heel nieuw spoor zet. Zij en hij zien elkaar als echte geestverwanten. Na Jezus’ dood vestigt Maria zich in Antiochië,

33

waar zij haar Joodse wortels weet te combineren met Griekse ideeën en dat alles weer weet te paren aan gnostische opvattingen. Door haar zelfbewuste en eigenzinnige opstelling is zij de tegenpool van leiders als Petrus en Paulus, die voorstander zijn van een meer leerstellige variant van de Jezusbeweging. Een zwakke kant van de roman van Frederiksson is dat zij de hartsvriendin van Jezus wel heel sterk inkleurt vanuit hedendaagse, postmoderne ideeën omtrent religie. Maria is wars van dogma’s, ze twijfelt aan bijna alles, en ze vermengt elementen uit verschillende religies met elkaar zonder zich af te vragen of deze elementen wel bij elkaar passen.

26/dia 30-35 Ook op het witte doek zien we dat de beeldvorming rond Maria van Magdala momenteel flink aan het verschuiven is. Om dit te illustreren staan we stil bij vier recente films.

Om te beginnen de horrorfilm The Passion of the Christ uit 2004 van Mel Gibson, met Monica Bellucci in de rol van Maria van Magdala. Deze film bestrijkt de laatste levensdagen van Jezus. De kijker krijgt – haast tot vervelens toe – ingepeperd hoe gruwelijk de lijdensweg van Jezus wel niet was. Op dit punt zijn de evangeliën zelf veel terughoudender. In de film spelen Jezus’ moeder Maria, Maria van Magdala en Johannes een bijrol. De keuze van dit trio doet denken aan Johannes 19,25 waar zij onder het kruis staan waaraan Jezus hangt te sterven. In de film zijn zij ooggetuige van de vele martelingen die Jezus heeft te ondergaan. De gruwelijke beelden worden onderbroken door flashbacks die iets in beeld brengen van Jezus’ vroegere optreden. In een van die flashbacks wordt Maria van Magdala geassocieerd met de overspelige vrouw uit Johannes 8,2-11. Zo komen drie stappen uit haar leven voor het voetlicht: haar rol als zondares, haar bekering en haar toewijding aan Jezus.

Een groot succes was de film The Da Vinci Code uit 2006 van Ron Roward, met Audrey Tautou in de rol van Sophie Neveu, en Tom Hanks als Robert Langdon. Deze film is gebaseerd op de gelijknamige roman annex detective van Dan Brown. Daarin staat de speurtocht centraal naar een geheim dat bekendstaat als ‘de heilige graal’. Stap voor stap wordt dat geheim in het boek en in de film ontraadseld. Dat dit geheim met allerlei onoorbare middelen bewaakt wordt door bedenkelijke genootschappen binnen de rooms-katholieke kerk maakt het geheel nog eens extra spannend. Uiteindelijk komt aan het licht dat de heilige graal een symbool is dat staat voor de schoot van Maria van Magdala, een vrouw van koninklijke bloede. In haar schoot is nieuw leven ontloken, dat door Jezus is verwerk. Als Jezus aan een kruis sterft, is zijn echtgenote Maria zwanger. Na zijn dood vlucht zij naar Gallië, waar zij een dochter baart, aan wie zij de naam Sarah geeft. Tot de nazaten van Jezus en Maria van Magdala behoren volgens Brown Franse vorstenhuizen, en ook nu nog zouden er nakomelingen van dat duo op de aardbol rondlopen. Brown presenteert dit alles als harde feiten, waar de kerk niets van wil weten.

Feit en fictie lopen in de roman en in de film voortdurend door elkaar heen. Het opmerkelijke gegeven dat Jezus getrouwd zou zijn geweest met Maria van Magdala, valt op grond van de ons ter beschikking staande bronnen niet te bevestigen. Dat Brown dat toch zo zeker meent te weten, steunt op zijn overtuiging dat het woordje ‘metgezellin’, dat in het

34

evangelie van Filippus duidt op Maria’s relatie met Jezus, ook ‘ echtgenote’’ zou betekenen. Als bewijs is dat wel heel flinterdun.

De film Mary (2005) van Abel Ferrara is veel minder bekend. Deze film start met de verrijzenis van Jezus. Stof uit Lucas 24,1-13 en uit Johannes 20,11-18 wordt hier aaneengesmeed tot een doorlopend verhaal. In deze vertelling fungeert Maria van Magdala als de eerste die – en dat nog wel van Jezus zelf! –te horen krijgt dat hij weer leeft. Dat grote nieuws, dat de wereld totaal kan veranderen, brengt zij over aan de andere volgelingen van Jezus. In deze film is Maria geen hoer en ook niet de minnares van Jezus, maar een begenadigde vrouw die bijzondere spirituele inzichten van Jezus heeft ontvangen en zo een geestelijke leidsvrouw kon worden voor anderen. Deze film maakt gebruik van stof uit de canonieke én uit buitencanonieke evangeliën, zonder dat deze teksten gelezen worden door de bril van allerlei vervormingen die we aantreffen in vele latere tradities.

Een voorlopig hoogtepunt is de film Mary Magdalene (releasedatum: 15 maart 2018) van de regisseur Garth Davis, met Rooney Mara in de rol van Maria van Magdala en Joaquin Phoenix als Jezus. Het scenario is geschreven door twee vrouwen. Het bijzondere van deze film is dat het optreden van Jezus hier vanuit een vrouwelijk perspectief wordt gepresenteerd. Wat we op het witte doek te zien krijgen, wordt geheel en al bepaald door wat Maria meemaakt en door de vraag hoe zij dat beleeft. Maria groeit op als dochter van een visser in Magdala. Reeds in haar jeugd blijkt zij over bijzondere talenten te beschikken. Zij heeft een sterk ontwikkeld empathisch vermogen en ze gaat haar eigen weg, soms dwars tegen knellende tradities van haar thuisfront in. Zij voelt zich niet voorbestemd voor een leven als echtgenote en moeder, en zij is de eerste vrouw die zich aansluit bij de kring rond de charismatische Jezus. Binnen dat gezelschap blijkt zij het beste te begrijpen wat Jezus voor ogen staat. Soms weet zij zelfs beter dan Jezus zelf te verwoorden wat zijn missie is. Er is sprake van een diepe zielsverwantschap tussen haar en Jezus, zonder dat hun band erotisch of seksueel wordt ingekleurd. Vooral Petrus en Judas zijn haar tegenvoeters: zij denken de nieuwe wereld van God met geweld tot stand te moeten brengen, terwijl Maria opteert voor een verandering van binnenuit en de liefde als wapen hanteert. Zij blijft Jezus trouw op zijn gang naar het kruis, en groeit als eerste getuige van het verrijzenisgeloof uit tot ‘de apostel van de apostelen’. Literatuurtip: VANDER STICHELE CAROLINE, ‘Mary Magdalene in Motion’, in: HALLBÄCK GEERT & HUITHAMAR ANNIKA (eds.), Recent Releases. The Bible in Contemporary Cinema, Sheffield Phoenix Press, Sheffield, 2008, pp. 93-114.

Uit deze voorbeelden uit de literatuur en uit de filmwereld blijkt dat traditionele beelden van Maria van Magdala als zondares, als sekspartner en echtgenote van Jezus, nog geregeld de kop opsteken. Maar tegelijk zien we dat deze vastgeroeste opvattingen ook in de wereld van de kunst langzaam maar zeker het veld moeten ruimen voor het oorspronkelijke en betere idee dat Maria van Magdala een begenadigde en getalenteerde leidersfiguur was, die voor velen in onze tijd een lichtend voorbeeld kan zijn.

LITERATUUR

35

- GOOSEN LOUIS, Van Abraham tot Zacharia. Thema’s uit het Oude Testament in religie, beeldende kunst, literatuur, muziek en theater, Uitgeverij SUN, Nijmegen, 1990 (1999, derde verbeterde druk).

- GOOSEN LOUIS, Van Andreas tot Zacheüs. Thema’s uit het Nieuwe Testament en de apocriefe literatuur in religie en kunsten, Uitgeverij SUN, Nijmegen, 1992.

- HAAG HERBERT, KIRCHBERGER JOE H., SÖLLE DOROTHEE, Vrouwen in de Bijbel, Davidsfonds / Vlaamse Bijbelstichting, Leuven, 1993.

- WIDMAN GERTRUD (Hrsg.), Die Bilder der Bibel von Sieger Köder. Erschliessende und meditative Texte, Schwabenverlag, Ostfildern, 1996.

- DE WAL JOOST, Kunst zonder kerk. Nederlandse beeldende kunst en religie, 1945-1990, Amsterdam University Press, Amsterdam, 2002.

- RENDALL DINAH ROE, De hemel op arde. Een kunstzinnige verkenning van het grote verhaal, Buijten & Schipperheijn, Amsterdam / De Vuurbaak, Barneveld, 2002.

- TOWNSEND CHRIS (ed.), The Art of Bill Viola, Thames & Hudson, London, 2004.- ZUFFI STEFANO, Het Nieuwe Testament. Vertaald door Patrick De Rynck, Ludion, Gent /

Amsterdam, 2005.- LYON HORTENSE, Garouste à Talant, Ereme, Paris, 2006.- DE RYNCK PATRICK, De kunst van het kijken. Bijbelverhalen en mythen in de schilderkunst

van Giotto tot Goya, Ludion, Gent, 2008.- DE PASCALE ENRICO, Dood en opstanding. Vertaald en bewerkt door Jeroen De Keyser en

Leen Van Den Broucke, Ludion, Gent, 2008.- BARNARD MARCEL & VAN DE HAAR GERDA (red.), De Bijbel cultureel. De Bijbel in de

kunsten van de twintigste eeuw, Meinema, Zoetermeer / Pelckmans, Kapellen, 2009.- VERDULT PHILIP (red.), God en kunst. Over het verdwijnen en verschijnen van het religieuze

in de kunst, Uitgeverij Lannoo, Tielt, 2009.- BAKKER FREEK, Jezus in beeld. Een studie naar zijn verschijnen op het witte doek, Uitgeverij

Van Gruting, Utrecht, 2011.- HENGELAAR-ROOKMAAKER MARLEEN (red.), Jezus voor ogen. Beelden en woorden voor de

Veertigdagentijd, Buijten & Schipperheijn, Amsterdam, 2012.- BARNARD MARCEL & STOKER WESSEL (red.), God in hedendaagse kunst, Boekencentrum

Uitgevers, Utrecht / Boekscout, Soest, 2018.

36