Welkom terug bij het E&I-domein!TB142Ea

Analyse van Energiesystemen

Docent:

Dr.ir. Gerard P.J. Dijkema

kamer a.3.260;

g.p.j.dijkema@tudelft.nl

Docent / module manager:

ir. L. Stougie

kamer a.3.320

l.stougie@tudelft.nl

Samenleving: duurzame e-voorziening

schoon, beschikbaar, betaalbaar en betrouwbaar

TB142Ea: “de energievoorziening”, energie-systeemanalyse, energietechnologie

Energie-systeem

Elektriciteitsvoorziening

• Security-of-supply• voorraden olie, gas, kolen zijn eindig

• en veelal geconcentreerd in geopolitiek instabiele regios

• Andere typen bronnen:• controversieel (nucleair, waterkracht, schaliegas)

• of ruimtevragend (zon, wind)

• Actueel: • ontwikkeling aardgasopslag, LNG, schaliegas

• bouw van grote windparken

• (Concentrated) Solar Power; PV

• blauwe energie

• biomassa, bio-fuels

• “clean coal” – kolenvergassing, carbon capture

• Maar ook: conventionele elektriciteitscentrales in aanbouw

Glastuinbouw• Nodig

• licht

• warmte

• koeling

• water, CO2

• Traditioneel• elektriciteit � net

• boiler � warmte, CO2

• WKK � idem, netgekoppeld

• grondwater � osmose � gietwater + brijn

• bodem: koeling

• Recent• CO2 infrastructuur

• warmte/koude opslag

• import/export van warmte?

• LED’s, groene elektriciteit?

© 2009 6/71

Technisch systeem

Modern energiesysteem (ontwerp)bron: Barney et al. (2010)

© 2009 7/71

Analyse van dit energiesysteem

Vragenbron: Barney et al. (2010)

• Aardgasgebruik tomatenteelt?

• Typische teler (12 [ha])

• Nederland (500 [ha])

• Gerelateerde CO2 emissie?

• Hoeveelheid elektriciteitgeëxporteerd naar het net?

• Hoeveel huizen te verwarmen?

Infrastructuur – verbinding, vernetting

• biedt flexibiliteit

© 2009 8/71

Analyse van Energiesystemen

Dit college:

• Verbinding met ‘Centrale themas’ E-domein:

>“denken in systemen”<

>”chemie is overal”<

> industriële inrichting van onze energievoorziening<

• Overzicht & inrichting van de Module

• Plaats TB142Ea in het E-domein onderwijs

Industriële samenleving en energie- een (eco)systeemperspectief

• the maximum power principle:

“those systems that survive competition do so by developing more power inflow and using it best to

meet the needs of survival” (Peet, 1992)

• 7000-5000 jaar geleden: landbouw; veehouderij

• 200-300 jaar geleden: fossiele grondstoffen

• 21e eeuw?

Industriële samenleving en energie- een (eco)systeemperspectief

• parallel: ontwikkeling technologie

• 1781: James Watt verbetert Newcomen’s (1712) stoommachine

• 1852: uitvinding raffinage van kerosine uit aardolie

• 1859: eerste “moderne” oliebron, Titusville, Pennsylvania

Economic system

Industrial society- agriculture; industry; services; ICT

Industriële samenleving en energie- een (eco)systeemperspectief

agrarische samenleving � lokale omgeving

industriële samenleving � mondiale omgeving

energy & water infrastructure;climate

Systeemdenken en chemieVoorbeeld

Systemen en chemie - voorbeeld

In de zomer van 1999 werdt Delft opgeschriktdoor de breuk van een melasse-opslagtankbij DSM-Gist;

30.000 kuub [m3] melasse was niet meer op het terrein te houden (!)

Woordvoerder DSM-Gist, reagerend op bezorgdebuurtbewoners:

“melasse is een volstrekt onschadelijk biologischmateriaal. We verwachten dat de kleinehoeveelheid die in een der Delftse Grachtenis terecht gekomen geen probleem zalopleveren”

MelassetanksBron: www.vam.at/vamde/images/agrana_1.gif

MelasseBron: www.nordzucker.de/084_futter/images/melasse.jpp

Systeemdenken + chemie (2)

… Een dag later dreven er honderdendode vissen in de gracht!

... hadden we dit kunnen voorzien?

Dode vissenBron: www.diasporamacaense.org/Dead%20Fish.jpg

Systeemdenken + chemie (3)

… Een dag later dreven er honderdendode vissen in de gracht!

... hadden we dit kunnen voorzien?

... Ja! met

domeinkennis, systeemdenken + chemie!

Dode vissenBron: www.diasporamacaense.org/Dead%20Fish.jpg

Systemen en chemie – voorbeeldMelasse

• Melasse is een stroopachtig produkt• Onstaat bij de productie van suiker (uit

suikerriet of suikerbiet)• Samenstelling:

MelasseBron: www.nordzucker.de/084_futter/images/melasse.jpp

Stof [gew.%]

Saccharose 50

Water 20

Organische zuren, anhydriden

6

Zouten, metalen 6

Overig 18

LHV ± 18 [MJ/kg]

SaccharoseBron: http://nl.wikipedia.org/wiki/Sucrose

Systeemdenken + chemie (3)

1) in de grachten vinden we vissen en ander waterleven dat afhankelijk is van zuurstof (O2)

2) melasse = organisch restprodukt suikerproduktie; alg. verhoudingsformule ±CH2O

3) water + melasse + micro-organismen=> rotting; een natuurlijk proces datzuurstof uit het water verbruikt; (verbrandings)-reactiebijv. CH2O + O2 --> CO2 + H2O

WaterlevenBron: http://www.vnmw.nl/poeleninventarisatie.html

Systeemdenken + chemie (2)

Een gracht is – op de korte termijn – tebeschouwen als een geslotensysteem voor zuurstof

Waarom?

Gracht in Delft

Bron: http://commons.wikimedia.org/wiki/File:2005-06_Delft_Gracht_02.JPG

Systeemdenken + chemie (2)

Een gracht is – op de korte termijn – tebeschouwen als een geslotensysteem voor zuurstof:

- Diffusie lucht � water is traag- Verhouding (oppervlakte water-

lucht) en watervolume is klein---

De hoeveelheid zuurstof in water is relatief klein (11.3 [mg/l] bij 10 oC)

Gracht in Delft

Bron: http://commons.wikimedia.org/wiki/File:2005-06_Delft_Gracht_02.JPG

Systeemdenken + chemie (3)

1) vissen en ander waterleven is afhankelijk is van zuurstof (O2)

2) water + melasse + micro-organismen=> rottingbijv. CH2O + O2 --> CO2 + H2O

3) Delftse Gracht is een gesloten systeemvoor zuurstof

4) Hoeveelheid zuurstof in water is klein

Voorspelbaar resultaat:De hoeveelheid zuurstof in het water raakt

uitgeput door de rotting, en de vissenzullen sterven

Dode vissenBron: www.diasporamacaense.org/Dead%20Fish.jpg

Inrichting van de module TB142Ea

Analyse van EnergiesystemenLeerstukken (1)

• Kaartkennis van thermische centrales

• Herkennen en benoemen van energietransformaties

• Verdieping systeemdenken naar energiesysteemanalyse:

• Systeemdecompositie en –karakterisering t.b.v. opstellen van energiesysteemdiagrammen

• Eenvoudige warmteleer t.b.v. energiesysteemanalyse

Kolencentrale, Huaneng Beijng China

Bron: http://www.industcards.com/st-coal-china-beijing.htm

Analyse van EnergiesystemenLeerstukken (2)

• Inrichting, werking en analyse van thermische centrales:

• Aardgas/steenkoolcentrales, warmtekrachtcentrales, kerncentrales, CSP, waste-to-energy

• Grondstoffen voor en milieueffecten van energieconversie:

• Kaartkennis en karakterisering van energievoorraden

• Emissies en luchtverontreiniging

Schoorstenen van kolencentrale, Champaign, Illinois

Bron: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2f/Smoke

stacks_3958.jpg/1280px-Smokestacks_3958.jpg

Analyse van EnergiesystemenThermische centrales

De 300 grootste elektriciteitscentrales (qua elektriciteitsproduktie, [MWh], in Noord-West Europa

Bron: Enipedia, http://enipedia.tudelft.nl/wiki/Europe/Powerplants

Analyse van EnergiesystemenLeerstukken (3)

• Koolstofkringlopen en klimaatsysteem

• Energiebalans aarde

• (Versterkt) broeikaseffect

• Broeikasgassen

• Snelle koolstofkringloop

• Klimaatverandering

• mitigatie en adaptatie e-voorziening

• Hydrologische kringloop

• Kringloop

• Relatie met energie en klimaat

Energy Efficiency, Climate Change and the City of London

Bron: http://www.eecuk.co.uk/energy-efficiency-climate-change-and-the-city-of-london/

Analyse van EnergiesystemenLeerstukken (4)

Scherpte & Integratie

• Methoden voor begrip en analyse van systemen in het E-domein

• Systeemdenken, systeemdecompositie

• Energiesysteemanalyse

• Massa- en energiebalansen

• Massa-en energieconversie

• Chemie: boekhouden met atomen en moleculen

• Chemie en eenvoudige thermodynamica

• Modellen voor chemische binding

• Modellen voor chemische reactie

• Gebruik, overeenkomst en verschillen voor analyse ‘human’ systems, vs. 'natural' systems (milieu), en hun interactie.

Begrip & Analyse

<Gereedschapskist>

Leerdoelen – TB142Ea

• Elementaire ingenieurskennis en vaardigheden

• (1) Systeemanalyse > “alles is een systeem<

• (2) Chemie: >“chemie is overal”<

• (3) Thermodynamica > “wetten voorenergieconversie”<

• (4) Toepassen (1) + (2) + (3) voor de analyse,

oplossing van ongestructureerde problemen

• toepassing systeemanalyse

• formulering oplossingsstrategie

• gebruik chemie & thermodynamica

• keuze & combinatie van de juiste ‘tools’

Bron: http://www.typesofengineers.org//

Uitwerking leerdoelenTB142Ea

• Er wordt zowel kwalitatief als kwantitatiefingegaan op de stof. Methoden en modellenworden aangereikt voor analyse van energiesystemen.

• Doel is vaardigheid in probleemanalyse en –oplossing te krijgen, door het werken met (oefen)gaven.

• kwalitatief: kaartkennis

• kwantitatief: energiesysteemanalyse

Afrekenen: toetsen & tentamenWat?

• kwalitatief: beheersen kaartkennis

• max. 25% van het te behalen aantal punten

• kwantitatief: hanteren van de gereedschappen

• “begrijpen/analyseren“

• problemen & vraagstukken oplossen

• mythes doorprikken c.q. standpunten cijfermatigonderbouwen

• min. 75% van het te behalen aantal punten

• Trits: ‘Kennis’ > ‘Toepassing’ > ‘Inzicht’

Bron: http://www.justsemir.nl/hoe-overleef-ik-tentamens/

Afrekenen: toetsen & tentamenHoe?

• Eerste deeltoets

• max. 30% van het te behalen aantal punten

• Alléén meerkeuzevragen

• Tweede deeltoets:

• max. 70% van het te behalen aantal punten

• meerkeuzevragen (3/7 deel) en open vragen (4/7 deel)

• Tentamencijfer: gecombineerd deel I en II, gewogen

• Voldoende:

• Totaal gewogen resultaat is 6 of hoger;

• Beide deeltoetsen: resultaat is 5 of hoger

• Meerkeuzedeel toets II: minstens 50% is correct beantwoord!

Bron: http://www.hard-c.com/2011/07/18/maandagmorgenhumor-

meerkeuzevragen/

Ten slotteUitwerking leerdoelen – TB142Ea

• De context van energietechnologie en -systemenwordt gevormd door :

• milieu-effecten en milieucompartimenten

• schaalniveaus: locaal, regionaal, nationaal, mondiaal

• beschikbare technologie en systemen, innovatie

• Energie-economie, energiebeleid, energiebelangen

• regelgeving nationaal, EU, VN

• ... en de samenhang daartussen

• Hierover een bonusvraag bij deeltoets 2

Slufter, Rotterdam

Bron: eigen werk © 2014 Gerard P.J. Dijkema

Energie en menselijk handelenVoorbeeld Systeembenadering

Warmte-Kracht Koppeling (WKK)

WKK-Centrale / Systeem

• In de jaren ‘90 vorige eeuw (!) …

• .. zijn veel zgn. Warmte/Kracht Centrales gerealiseerd

• om te voldoen aan …

• Warmtebehoefte

• industrie

• stadsverwarming

• kassen

• Elektriciteitsbehoefte

• industrie

• huishoudens Warmte-Kracht Centrale Rijnmond Energiehttp://www.hoogvliet.org/00-meer2004/01-januari/19-energiecentr.htm

WKK-Centrale / Systeembenadering

• Technologie:

• Gasturbine (GT) voor omzetting aardgas --> elektriciteit

• Ketel ('boiler') voor productie stoom/warm water uit restwarmte

• Systeem (?)

WKK

GTBoi-ler

Warmte-Kracht Centrale Rijnmond Energiehttp://www.hoogvliet.org/00-meer2004/01-januari/19-energiecentr.htm

WKK-centrale / systeemdiagram

• systeem elementen

• systeemgrens

• inputs en outputs

• 'verbinden' systeem en (fysieke) omgeving

Context

Interface met Omgeving

Systeemgrens

WKK

Aardgas

Elektriciteit

Warmte

CO2

Lucht

GTBoi-ler

WKK-Centrale / Analyse

• Technisch systeem

• Massabalans / Eenvoudige chemie: bereken CO2 emissie

• Energiebalans: Aardgas consumptie en kosten per kWh

• Technologie / thermodynamica: maximaal rendement

WKK

Aardgas

Elektriciteit

Warmte

CO2

Lucht

GTBoi-ler

WKK-Centrale / Context

• is de bouw van een WKK een voorbeeld van schone of ‘groene’ technologie met positief effect voor het milieu?

Context

Interface met Omgeving

Systeemgrens

WKK

Aardgas

Elektriciteit

Warmte

CO2

Lucht

GTBoi-ler

WKK-Centrale / Context

• is de bouw van een WKK een voorbeeldvan schone of ‘groene’ technologie met positief effect voor het milieu?

• milieueffect op lokaal niveaunegatief;

• inpassing in nationaleinfrastructuur elektriciteit:

• bijdrage aan (inter)nationale CO2

doelstelling

Context

Interface met Omgeving

Systeemgrens

WKK

Aardgas

Elektriciteit

Warmte

CO2

Lucht

GTBoi-ler

WKK-Centrale / Context (2)

• de energiesector levert goederen cq. dienst(en) aan elke sector van de economie

• de WKK centrale heeft minder fossiele grondstoffen nodig t.o.v. aparteproductiesystemen voor warmte en kracht (elektriciteit) (hoe ziet zo’n alternatief systeem eruit?)

• Veronderstelling: de WKK is zo ontworpen dat ze optimaal aan twee typen vraag kan voldoen: (1) warmte (lokaal warmtenet); (2) kracht (nationaal elektriciteitsnet)

• milieu en economie worden bepaald door technische limieten, technologie-keuze én systeem-ontwerp

Context

Interface met Omgeving

Systeemgrens

WKK

Aardgas

Elektriciteit

Warmte

CO2

Lucht

GTBoi-ler

Micro WKK en netwerken• Technische karakteristiek

• 12-15% elektriciteit• +/- 70% warmte

• Netwerk verbindingen• Aardgas• Elektriciteit• ICT – Smart Meter

• Consequenties voor inrichtinggebouw

• Decentraal: consequenties voorinfrastructuren & besluitvorming

• CO2 credits?• Afrekening verbruik van cq.

levering aan het net?• Etc.

Micro Warmte-Kracht breekt door?

Om het echt warm van te krijgenRuud van Marion, NRC Handelsblad, 26-01-2007

“Er komt een nieuwe generatie cv-ketels aan, een generatie die meer kandan alleen water opwarmen. De cv-ketel van de toekomst heeft namelijkeen stirlingmotor. De hoogrendementsketel van uw cv-installatie, hoe modern ook, kan binnenkort op de schroothoop.

Enatec, een samenwerkingsverband van Eneco en ECN in Petten, brengt eennieuwe warmtekrachtinstallatie vanaf 2008 op de Nederlandse markt. De nieuwe cv wordt met aardgas gestookt en haalt net zoals een gewonehr-ketel een rendement van 98,5 procent. Maar daarvan wordt 14 procent gebruikt om met behulp van een stirlingmotor elektriciteit op tewekken. En dit systeem genereert stroom met een ongehoord hoogrendement.

1 kWh verbrandingswarmte van het aardgas levert 1 kWh elektriciteit op, bijna twee keer zo zuinig als de stroom van een nutsbedrijf, want hierbijligt het rendement maximaal op maar 5 procent.” ?????

Micro WKK: efficiënt in infra-netwerken?

Nodig: Integratie van energiebronnen, conversie en distributienet: infrastructuur!

(Inter) National

Region or Country

Urban Area Neighbourhood

ApartmentHouse

Office building

Decentralisedenergy systems

Centralisedenergy

conversion

Infrastructures / Interconnections

AfrondingWaar gaat het om in TB142Ea

Economic system

Industrial society- agriculture; industry; services; ICT

Interactie milieu «menselijke activiteiten

Kaartkennis: overzicht + illustraties;

Systemen: leren hanteren en analyseren

energy & water infrastructure;climate

TB142Eacentraal thema 1

>“denken in systemen, energiesysteemanalyse”<

• Milieu:

• te decomponeren in atmosphere, hydrosphere, biosphere, lithosphere

• Geografisch:

• aarde, Nederland, of rivier of industriegebied als eensysteem etc.;

• Menselijke activiteiten:

• industrie, infrastructuren energie, afval, water;

• Ketens; kringlopen

• bijvoorbeeld ‘de kleine koolstofkringloop’

Aarde als systeem

• Aarde

• open systeem voorenergie

• gesloten systeem voormaterie

• Aarde als milieusysteem

• open

• zwakke integratie

• zeer complex

Leerdoelen: systeemdenken

>”alles is te zien als systeem”<

• TB142Ea: de doos open maken

• Ketens en kringlopen: grondstoffen, water en energie; (On)mogelijkheden van kringloopsluiting

• Energieconversie, klimaatsysteem, water

• Gebruik systeemconcept voor probleemanalyse zowel voormenselijke activiteiten als milieu-effecten

TB142Ea centraal thema 2: begrip met chemie

>“chemie is overal”<

• chemische processen in industrie, energie, water en milieu;

• chemie als boekhouding; tbv analyse

• TB142Ea: verbrandingsreacties

• (nog te bepalen): water, ionen, zuurgraad, evenwichten

• energie en chemische reacties; tbv. begip en analyse (energie)systemen

• eenvoudige warmteleer; tbv. energiesysteemanalyse

E-domein: systeemdenken?

• Al geweest:• Spm1110: Inleiding TB, causaal- en systeemdiagram• Spm1120: Analyse van bedrijfssystemen, IDEF-0 diagrammen• TB141Ea: Introductie in Energie- en Industriesystemen

• Nog te komen:

• spm2951: Kwantitatieve methoden EWI-domein

• spm1220: Economie van infrastructuren• TB241Ea: Processen in het EWI-domein• TB242Ea: Analyse van Industriële Systemen

• TB341Ea: Prestatieanalyse in het E&I-domein• TB321: Beleid, Economie en Recht op het E&I-domein

E&I-domein - Masters-fase: systeemdenken?

• spm4110: Design and Management of Infrastructures

• spm4510: Design of Innovative Energy and Industry Systems

• spm9534: Technologische en Economische aspecten van ToekomstigeEnergieconversie systemen

• Spm9537: Operations Management

• spm9539: Economy, Ecology and Technology of Networked Industrial Systems

• spm9550: Agent-Based Modeling of Complex Adaptive Systems

TB142Ea - overzicht

Supervisorregulator

Service Providers

Designers

Users

Suppliers

Consumers

Government

EU, UN etc.

LocalGovernment

Atmosphere

Biosphere

Hydrosphere

- chemistry- energy- systems

Energy InfrastructureIndustrial systems

Waste ManagementWater Infrastructure

theory subject knowledgemodels

TB142Ea Module-materiaal

• Let op: in afwijking van voorgaande jaren: GEEN boek meer

• NIET KOPEN DUS (Steven S. Zumdahl, Chemistry, 7h

edition, Houghton Miffin, Boston, MA, (or 6th or 5th edition, ISBN 0-395-98583-1)

• Reader:

• TB142Ea 2013/2014 – via Service Center

• Collegesheets, Oefenmateriaal etc. � Blackboard

• Wellicht losse artikelen � Blackboard

Dictaat TB142Ea

• “de systeembenadering”

• massa- en energie balans, energie systeem analyse

• atomen en moleculen, periodiek systeem

• energieconversie, thermische centrale

• elektriciteitsinfrastructuur, aardgas, steenkool

• energievoorziening en luchtverontreiniging

• duurzame energie (achtergrond)

• klimaatsysteem, broeikaseffect, klimaatverandering

• water, hydrologische kringloop, waterketen

• aanbevolen opgaven en uitwerkingen; toetsen; tentamens

Module-materiaal TB142Ea

• Zelfstudie

• lijst met behandelde / te bestuderen stof;

• lijst met aanbevolen opgaven;

• Dictaat: alles is nieuw / aanvulling op VWO-stof

• LET OP ‘UNFREEZEN’ VWO-benadering

• oude deeltoetsen, tentamens + uitwerkingen

• Is uiteindelijk te halen niveau!

• Kaartkennis - begrip - toepassen – inzicht

Inhoud TB142Ea

• (1) systemen, berekeningen met chemische reacties, massa, energiebalansen; 1e en 2e hoofdwet

• (2) energievoorraden, energievoorziening, afvalverwerking.

• (3) Atmosfeer, broeikaseffect, luchtverontreiniging, ozonlaag.

• (4) Water & waterige systemen. Waterkwantiteit en kwaliteit. (pH etc.Verontreinigingen), drinkwaterproductie, afvalwaterzuivering

• Details stof per toets op Blackboard en in dictaat

Colleges TB142Ea

• Hoorcollege (maandag/woensdag). weken: zie schema

• Week 1-7 (Gerard Dijkema)

• Inleiding/Overzicht domeinstof

• Analyse van Energiesystemen

• Uitleg stof Reader.

• Plaatsen van de stof in Context

• Verklaring analyse milieuproblemen

• Relatie met onze industriële samenleving / economie

• Hoor/Responsiecollege (woensdag en/of vrijdag). weken: zie schema.

• Week 1 en 2 zie boven

• Week 3-7 (Lydia Stougie):

• inleiding/instructie stof

• toepassen theorie • uitwerking van voorbeelden

• zelf werken aan opgaven • beantwoording vragen n.a.v. college / opgaven

• Hoor/responsiecollege (vrijdag 1e en 2e uur): sommige weken

• reserve / overloop

Collegeplanning(actueel op blackboard)

Week Datum hc/wc Onderwerp Studiemateriaal1 21-apr Pasen

23-apr 1 Inleiding & Overzicht vak; Aardgas deel I Slides25-apr VERVALT

2 28-apr 2 Systeemdenken; Aardgas deel II Dictaat + Slides30-apr 3 Massabalans Afvalverbrandingsinstallatie AVI Dictaat + Slides2-mei WC1 Systeemdenken, massabalans en stoichiometrie Dictaat + Slides + vraagstukken

3 5-mei Bevrijdingsdag7-mei VERVALT9-mei VERVALT

4 12-mei 4 Elektriciteit // Thermische Centrale // Carnot Dictaat + Slides; Enipedia14-mei WC2 Systeemdenken en tentamenvraag (elektriciteit) Dictaat + Slides + vraagstukken16-mei VERVALT

5 19-mei 5 Elektriciteit // Thermische Centrale // Carnot (uitloop + vragen) Dictaat + Slides + vraagstukken20-mei Deeltentamen21-mei 6 Energie en energiebalans; 1e Hoofdwet, Carnot Dictaat + Slides23-mei VERVALT

6 26-mei 7 Thermische centrales: aardgas IGCC, steenkool CSP etc. // Enipedia Dictaat + Slides28-mei WC3 Systeemdenken en warmteleer (eenvoudige thermo) Dictaat + Slides + vraagstukken30-mei Dag na Hemelvaart

7 2-jun 8 Luchtverontreiniging, smog <--> centrales Dictaat + Slides4-jun WC4 Systeemdenken en tentamenvraag Centrale Verwarming Dictaat + Slides + vraagstukken6-jun VERVALT

8 9-jun Pinksteren11-jun 9 Kernenergie (straling) Slides13-jun WC5 Systeemdenken en tentamenvraag (thermische centrale) Dictaat + Slides + vraagstukken

9 16-jun 10 Klimaat / inleiding; IPCC; mitigatie, adaptatie; voorraden; koolstofcyclusDictaat + Slides18-jun 11 Klimaatsysteem: versterkt broeikaseffect; (straling) radiative forcingDictaa + Slides20-jun VERVALT

10 23-jun 12 Klimaatsysteem en waterkringloop --> centrales Dictaat + Slides25-jun WC6 Klimaatsysteem, waterkringloop etc.27-jun 13 RESERVE Dictaat + Slides + vraagstukken

11 30-jun 14 Vragenuur?2-jul Tentamen (woensdag)

13-aug Hertentamen

Tenslotte: de hoofddoelstellingen

• Op academisch niveau analyseren van

‘Inrichting & Effecten Energievoorziening; met name thermische centrales en klimaatsysteem’

• ‘UNFREEZEN’ VWO-benadering

door studie en zelfwerkzaamheid (opgaven)

• U verwerft en wordt afgerekend op

Kaartkennis - begrip - toepassen - inzicht