Sławomir Łodziński Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego i

mniejszości (semestr zimowy, środy, godz. 10-12, sala 401)

wykład nr 5

1. Wstęp - powtórzenie spisy powszechne ludności jako źródło informacji społecznych i przedmiot badań socjologicznych:

znaczenie spisów powszechnych (pytań etnicznych) dla polityki wielokulturowości i anty-dyskryminacyjnej (problem - idea „równości”);

spisy a „produkcja” klasyfikacji etnicznych (inaczej kategorii, „różnic” etnicznych itp.):• tworzenie kategorii „urzędowych” i następnie potrzeba administrowania nimi

(klasyfikacje i dane etniczne są niezbędne dla programów pomocy społecznej); • „efekt rzeczywistości” – tworzenie nowych grup społecznych, publiczne

pokazywanie ich istnienia i liczebności, „powoływanie ich do istnienia”, mobilizacja etniczna itp.:

przykład spisów w krajach kolonialnych i postkolonialnych – B. Anderson, Wspólnoty wyobrażone, Kraków 1997 (roz.7, s. 160-181), spisy odgrywają podobną rolę „narodową” jak mapa, muzeum itp.;

spisy a „instrumentalizacja” („radykalne upolitycznienie”), „ideologizacja” etniczności:

• zmiana etniczności nawykowej na rzecz refleksyjnej i świadomej, przejście z płaszczyzny oczywistości, nawyku, codzienności na płaszczyznę wyborów świadomych lub też ideologicznie motywowanych deklaracji.

0

2. Język a polityka wielokulturowości: • język jest podstawowym kodem kultury funkcjonującym w świadomości

społecznej;• funkcje języka - wytwarzanie spójności społecznej grupy: • komunikacyjne (służące porozumiewaniu się ludzi); • symboliczno- identyfikacyjne. • losy języka są zawsze związane z losami zbiorowości; • język jako czynnik tożsamości etnicznej:• używanie języka informuje o przynależności do określonej wspólnoty, jest

aktem działania i wskazówką (język jako formacja dyskursywna) – rola w wyznaczaniu opozycji „swój” i „obcy” ;

• posługiwanie się danym językiem ustawa jednostkę w określonym „polu znaczeniowym” klasyfikując ją do danej kategorii etnicznej.

• wielość języków: • problem zrozumienia (podobieństwo i różnice), znaczenie polityczne i

ekonomiczne, prestiż społeczny języka; • ochrona języków jako problem polityki wielokulturowości.

3. Państwo wobec języka - polityka językowa: wpływ państwa na sytuację językowa ma dwojaki charakter: pośredni

(przez kształtowanie terytorium kraju, politykę imigracyjną itp.) i bezpośredni - przez politykę językową.

polityka językowa ma charakter „etniczny” (narodowościowy); funkcje polityki językowej:

• narzędzie pracy administracji (sprawność komunikacyjna; język oficjalny i urzędowy);

• instrument komunikacji władzy z obywatelami (jakim językiem i w jakim stylu?);

• instrument polityki wewnętrznej (kształtowanie znajomości języka, oświata, integracja społeczeństwa itp. );

• instrument polityki zagranicznej (promocja pozycji kraju za granicą, wzmocnienie więzi z diasporą, z innymi krajami).

polityka językowa a wielojęzyczność.

4. Ogólny kontekst ożywienia „językowego” w Europie (lata 60/70-te):

ożywienie etniczne w Europie lat 60 i 70-tych XX wieku dotyczyło: • wyłącznie grup mniejszościowych o silnej bazie terytorialnej i językowej;• ich żądania sprowadzały się do:

rozszerzenia roli języka mniejszościowego w życiu publicznym (szkoła, media i życie polityczne);

uzyskanie pewnego stopnia autonomii. cechy grupy mniejszościowej (mniejszości językowej);

• samo kategoryzacja (grupa etniczna przechodzi od fazy „w sobie” do etapu „dla siebie”, stają się grupami autotelicznymi);

• dążenie do formalizacji i instytucjonalizacji pewnych form zachowań i interakcji etnicznych (zwłaszcza języka, dążenie do standaryzacji).

osłabienie państwa narodowego (ze względu na możliwości egzekwowania lojalności obywateli);

punkt przełomowy to II wojna światowa i następnie powstanie organizacji międzynarodowych (europejskich) – NATO, UE (EWG).

5. Cechy „ożywienia etnicznego (językowego)” według Erika Allardta:

czas - przełom lat 60. I 70. XX wieku; odrodzenie świadomości etnicznej wśród grup peryferyjnych i

„pasywnych” (ich etniczność uzyskuje wymiar polityczny i publiczny); profesjonalizacja aktywności etnicznej:

• powstawanie nowych organizacji i stowarzyszeń; • liderzy „nowego typu” - absolwenci wyższych studiów, kompetentni

w relacjach z mediami i w oddziaływaniu na świadomość społeczną. ożywienie miało charakter „lewicowy”; zwiększenie zdolności państwa do reagowania na żądania grup

mniejszościowych: przejście od fazy „mniejszość – większość” (etap dyskryminacji)

do fazy „walki o uznanie” (interakcja z większością z pozycji równego, choć jedynie „mniejszego”, a nie „gorszego i zacofanego”.

6. Inne teorie „ożywienia etnicznego (językowego)”: a) etniczne; założenie i kierunek wyjaśnień - pierwszoplanowa rola etnicznego

wymiaru ożywienia (własna kultura i świadomość wspólnego pochodzenia jako podstawowe elementy - endogenne własności grup etnicznych)

teoria mobilizacji etnicznej (William R. Beer): • modernizacja terenów peryferyjnych („kolonii wewnętrznych”),

wyłonienie się nowych elit „mniejszości”, etniczność jako baza do mobilizacji społecznej i wysuwania żądań.

teoria radykalizacji grup etnicznych (Norman Anderson): • dwa równoległe procesy – upodabnianie się stylów życia i dążenie

do różnic regionalnych (etnicznych), odrzucenie państwa narodowego.

koncepcja „przebudzenia etnicznego” w ramach narodu-państwa (R. Pertrella): • „perspektywa „od dołu”, domaganie się nowych ram dla rozwoju

(decentralizacja), czynniki endogenne (mniejszość), egzogenne (państwo-naród), interweniujące.  

7. Inne teorie „ożywienia etnicznego (językowego)”- współczesne:

b) regionalne (terytorium): • założenie i kierunek wyjaśnień:

podkreślanie wagi terytorium, na podstawie którego jest tworzona tożsamość regionalna;

re-afirmacja tożsamości regionalnych jako reakcja na globalizacje (potrzeba zakorzenienia)

rosnąca rola regionów w nowym europejskim i globalnym porządku. • UE (EWG) i polityka regionalna:

UE nie tylko jako pośrednik, ale też jako katalizator decentralizacji i „ożywienia etnicznego”;

środki europejskie są kierowane do regionów (z pominięciem „centrum”), konkurencja o te środki wewnątrz państwa dorównuje konkurencji między państwami;

władze regionalne jako „nowi” aktorzy polityczni, których obecne „przebudzenie” i aspiracje są pretekstem do zmian państwa narodowego (jego regionalizacji).

8. Inne teorie „ożywienia etnicznego”: C) „narodowe” (nowy regionalizm, neo-nacjonalizm, nacjonalizm

pragmatyczny) – jako dążenie regionów do autonomii politycznej: • wybitny specjalista: Michael Keating (Katalonia, Szkocja, Quebec): • łączenie 3 perspektyw:

„nacjonalizm mniejszości” (minority nationalism) – w znaczeniu mniejszości „kulturowych”;

„nowy regionalizm” (new regionalism) – „odrodzenie terytorium”;

„proces budowania narodu” (nation-building process). • ruchy te są czymś więcej niż doraźnymi ruchami politycznymi

nastawionymi na “wyrwaniu” państwu jak najwięcej przywilejów dla siebie lub grą polityków o poparcie polityczne, nie są one także „powrotem do przeszłości”;

• stanowią one nowoczesne i złożone zjawisko „re-terytotrializacji” życia społecznego o charakterze obywatelskim.

9. Michael Keating - cechy „nowego regionalizmu” („neo-nacjonalizmu”): ma miejsce w regionach o już pewnej autonomii politycznej:

• zachodzi więc w społecznościach obywatelskich. kładzie większy nacisk na wymiar obywatelski niż etniczny regionu:

• od kryteriów „pierwotnych”/ primodalnych do objęcia całej wspólnoty terytorialnej.

w tych społecznościach „wielość tożsamości narodowych” jest traktowana jako „zasób polityczny”; są to regiony raczej zamożne:

• cechuje je bardziej sytuacja „relatywnego uprzywilejowania” niż „relatywnej deprywacji”.

ideologia:• przewaga idei liberalnych i socjaldemokratycznych, ale są one

w różnym stopniu „przemieszane”.

10. Michael Keating - cechy „nowego regionalizmu” (cdn.): różne elementy ideologii są kierowane do różnych części/grup wspólnoty

regionalnej; główne dylematy polityki i ideologii:

• etniczny/obywatelski;• przeszłość/przyszłość;• lokalny/globalny;• separatyzm/autonomia.

popieranie autonomii ma charakter „wielowymiarowy”: • nie popiera się jednej partii politycznej.

partie „nowego regionalizmu” (neo-nacjonalistyczne) są organizacjami : • stosunkowo „młodymi”, które cechuje „ambiwalencja”/zmienność oraz

ewolucja celów politycznych. nowa „geometria” władzy:

• debaty polityczne dotyczą i toczą się w 3 naraz wymiarach – regionalnym, państwowym i ponadpaństwowym.

11. Język a ruchy etnoregionalne w Europie: istnienie ruchów etnicznych (etno-regionalnych), które tworzą się wokół

języka i dla których język jest centralną wartością; przykłady (język – naród – państwo ?):

• Francja – język (ruch) oksytański i bretoński; • Niemcy – język (ruch) dolnoniemiecki i łużycki; • Włochy – język (ruch) sardyński, friulski, ladyński; • Szwajcaria – język (ruch) retoromański; • Hiszpania – język (ruch) galisyjski, ruch kataloński i baskijski; • Polska – język (ruch) kaszubski, śląski.

dążenie do standaryzacji tych języków, ich oficjalnego uznania, zwiększenia obecności w sferze publicznej, tworzenie na ich bazie instytucji autonomii kulturalnej oraz polityczno-terytorialnej reprezentacji tych języków;

Nicole Dołowy-Rybińska, Języki i kultury mniejszościowe w Europie: Bretończycy, Łużyczanie, Kaszubi, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2011.

12. Wielokulturowość a zagrożenie językowe: typologia języków zagrożonych:

• zagrożone (unsafe, słabo posługują się nim dzieci), zdecydowanie zagrożone (definitely endangered – językiem posługuje się pokolenie rodziców i starsze), poważnie zagrożone (severely endangered – języka używa pokolenie dziadków i starsze), krytycznie zagrożone (critically endangered – język zna garstka osób z najstarszego pokolenia), wymarłe (extinct) – językiem nikt się już nie posługuje.

czynniki zagrożenia językowego:• demografia (mała liczba osób, umieralność starszych, bycie mniejszością); • migracje (przymusowe) i asymilacja językowa (kulturowa); • „nowoczesność” - powszechna edukacja i media (w języku oficjalnym -

języku większości); • brak motywacji do posługiwania się językiem (marginalizacja i wykluczenie

języka, „piętno” gorszości , folkloryzacja języka i kultury mniejszościowej);

zmiana podejścia do języków (grup) mniejszościowych - odrodzenie etniczne i językowe (HR, prawa mniejszości, sprzyjająca atmosfera społeczna).

13. Odwracanie „zmiany językowej” (J. A. Fishman, Reversing Language Shift…):

etapy „rewitalizacji” (lub też „śmierci”) języków: • 1) „rekonstrukcja” języka, nauczanie starszego pokolenia; • 2) tworzenie zintegrowanej społecznie grupy użytkowników języka

(w mowie); • 3) nacisk na używanie codzienne języka na poziomie lokalnym

(sąsiedztwo) i rodzinnym (tworzenie bazy międzypokoleniowego przekazu języka);

• 4) tworzenie zorganizowanego (nieformalnego) systemu nauczania języka (poza publicznym system) obejmującym całość grupy (wszystkie pokolenia);

• 5) wprowadzenie nauki języka do systemu publicznej edukacji;• 6) nacisk (rozwój) na używanie języka w miejscu pracy; • 7) nacisk na używanie języka w mediach i administracji publicznej; • 8) wprowadzenie języka do edukacji uniwersyteckiej, administracji

centralnej itp.

14. Czynniki rewitalizacji językowej:• A) wzrost znaczenia języka:

• wzrost prestiżu języka „mniejszościowego” w obrębie społeczności większościowej (dominującej);

• wzrost zamożności i prestiżu użytkowników tego języka;• wzrost znaczenie języka w oczach społeczności większościowej (jego

legitymizacja);• wzrost - silna obecność języka w systemie edukacyjnym; • wzrost kompetencji w pisaniu tym językiem;• możliwość stosowania użycia języka w mediach elektronicznych i

Internecie. • B) rola transmisji międzypokoleniowej:

• przywracanie używania języka w rodzinie;• odbudowa wspólnoty kulturowej (językowej); • rozszerzenie możliwości sytuacji społecznych transmisji języka.

15. Czynniki rewitalizacji językowej (II): C) edukacja:

• język jako odrębny przedmiot, nauczanie dwujęzyczne, nauczanie przez immersję („zanurzenie” w języku);

• nauka języka „słaba” (język w programie edukacji) i „mocna” (nauczanie w języku - sytuacja wielojęzyczności).

D) język w mediach: • rola mediów dla upowszechnienia języka (z perspektywy samego języka

oraz z zewnętrznego punktu widzenia – postrzegania statusu tego języka);

• wpływ negatywny (folkloryzacja) i pozytywny (podniesienie prestiżu języka);

• media kształtują oficjalny (publiczny) dyskurs na temat tego języka;• media pozwalają na zachowanie i dokumentację języka (jego

„hibernację”).

16. Czynniki rewitalizacji językowej (III):E) życie publiczne:

• administracja publiczna, usługi itp.;• język zaczyna być postrzegany jako mający „realną władzę i

możliwości”. F) „oficjalizacja” języka mniejszościowego:

• uznanie języka (jako oficjalny lub współ-oficjalny);• krajowa ochrona prawna (zróżnicowane formy ochrony);• Europejska Karta Języków Regionalnych lub Mniejszościowych.

G) postawy wobec języka: • zmiana dominującego dyskursu dotyczącego języków i kultur

mniejszościowych. H) rola organizacji i instytucji mniejszościowych:

• instytucje oficjalne (państwowe);• liderzy („przodownicy”) i organizacje mniejszościowe.