Wiktor Werner Specyfika wiedzy naukowej i historiografia [w:] Wojciech Wrzosek [red.] Problemy współczesnej metodologii, Epigram, Bydgoszcz 2009

Wiktor Werner Specyfika wiedzy naukowej i historiografia [w:] Wojciech Wrzosek [red.] Problemy współczesnej metodologii, Epigram, Bydgoszcz 2009, s. 35-44

35

1. Czym jest nauka? Specyfika myślenia naukowego.

2. Historiografia jako nauka – unaukowianie historiografii

Czym jest nauka? Odpowiedź na to pytanie nie jest ani łatwa ani

jednoznaczna choć z nauką mamy do czynienia wszyscy ucząc się, oglądając

telewizję, czytając książki a także jedząc śpiąc i grając w gry komputerowe.

Nasze relacje z nauką są zresztą wielorakie:

1. jesteśmy konsumentami wynalazków naukowych takich jak

aspiryna, plastik czy telefon komórkowy,

2. jesteśmy odbiorcami naukowej wiedzy gdy uczymy się w szkole

matematyki bądź historii, gdy zdobywamy wyspecjalizowana

wiedzę na studiach a także przez sam fakt uczestnictwa w kulturze,

która z tej wiedzy korzysta

3. jesteśmy współtwórcami nauki jako członkowie społeczeństwa,

które umożliwią istnienie i rozwój instytucjom naukowym takim jak

uniwersytety i instytuty badawcze

4. jesteśmy wreszcie użytkownikami naukowego sposobu myślenia o

świecie jako istotnego elementu kultury, w której funkcjonujemy.

Fakt, że lekarstwa, tworzywa sztuczne bądź samochody są efektem

cywilizacyjnego postępu opartego na nauce jest ogólnie znany. Nie budzi

zatem wątpliwości stwierdzenie, że w tych zjawiskach zawarta jest naukowa

wiedza, że jest ona ich istotnym komponentem. Również oczywista jest relacja

do wiedzy naukowej polegająca na chodzeniu do szkoły i na studia gdzie

zapoznajemy się z prezentowana nam wiedzą naukową. Nauka jawi nam się

zatem pod postacią swoich namacalnych „wytworów” i w formie instytucji, z


36

którymi możemy mieć kontakt, których „naukowość” potwierdzona jest

odpowiednimi tabliczkami oraz pieczęciami. Niewątpliwie są to skojarzenia

poprawne, ale nie ukazują one całości zjawiska jakim jest nauka.

Lekarstwa i urządzenia elektroniczne są skutkiem, efektem naukowego

namysłu nad światem; uniwersytety i laboratoria są miejscami, w których

pracują ludzie zajmujący się rozwijaniem i przekazywaniem naukowych

opisów świata.

Nauka jest zatem najpierw sposobem myślenia o świecie, którego

podstawowa cecha jest dążenie do precyzji i jednoznaczności opisu świata

będącego efektem namysłu. Następnie naukowe myślenie materializuje się w

postaci uporządkowanej i gotowej do przekazania wiedzy, którą można

wykładać na Uniwersytecie i w postaci formuł działania (dyrektyw)

umożliwiających modyfikowanie elementów istniejącego świata a zatem

naukowych wynalazków.

Czym zatem charakteryzuje się ta forma myślenia, którą określamy jako

naukową? Za jej podstawowe cechy można uznać:

dążenie do precyzji

krytycyzm

samoświadomość poznawczą

Dążenie do precyzji oznacza dążenie do jak najmniejszej ilości

poprawnych (uzasadnionych) interpretacji danego stwierdzenia. Poprawne

interpretacje to takie, które są zgodne ze znaczeniami użytych w stwierdzeniu

znaków. Np. Stwierdzenie „Jan jest dobry” można zinterpretować na wiele

sposobów zgodnych z zakresem semantycznym słowa dobry a stwierdzenie 2 +

2 = 4 można zinterpretować tylko w jeden sposób, który byłby niesprzeczny ze

znaczeniami znaków „2”, „4”, „+” i „=”. Oczywiście pomiędzy ogólnikowym

zdaniem potocznym a precyzyjnym wyrażeniem matematycznym istnieje wiele


37

różnych sposobów formułowania twierdzeń charakterystycznych dla różnych

dziedzin wiedzy.

Generalnie największa dowolność interpretacji występuje w

dyscyplinach naukowych posługujących się językiem potocznym czy też

literackim, dowolność ta zmniejsza się wraz z zastępowaniem w danej

dziedzinie wiedzy języka potocznego słownictwem specjalistycznym i

wyrażeniami matematycznymi.

Stosowanie terminologii specjalistycznej zwiększa precyzje opisu

świata gdyż terminy fachowe mają zazwyczaj jedno obowiązujące w danej

dziedzinie wiedzy znaczenie.

Wprowadzanie wyrażeń matematycznych to np. dążenie do ujęć

kwantytatywnych np. stwierdzenie, że Mont Blanc ma 4807 metrów n.p.m. jest

bardziej precyzyjne niż stwierdzanie, że jest wysoką górą.

Kolejną cechą myślenia naukowego jest jego krytycyzm, który

przejawia się w dążeniu do sprawdzenia czy nasze poglądy na świat są

wiarygodne: jest to zatem myślenie, które nie przyjmuje świadectwa zmysłów

ani opinii innych osób bez poddania ich weryfikacji. Ta cecha odróżnia

myślenie naukowe od „naiwnego” myślenia potocznego, które przyjmuje, że

świat jest „takim jakim go widzimy” oraz uznaje także „z góry” za wiarygodną

opinię „autorytetów” i „naocznych świadków”.

Wreszcie cechą myślenia naukowego jest samoświadomość poznawcza

oznaczająca, że naukowiec „dąży” do poznania nie tylko świata, lecz również

jego uwarunkowania. Innymi słowy interesuje go nie tylko „jaki jest świat”,

lecz również to dlaczego postrzega go w ten a nie inny sposób.

Myślenie naukowe nie jest ograniczone do naukowców, lecz jest formą

myślenia obecną w kulturze na wielu jej płaszczyznach – jej podstawowym

zadaniem (poza nauką) jest racjonalizowanie funkcjonowania społeczeństwa

czyli takiego projektowania interakcji międzyludzkich aby przynosiły one jak


38

najwięcej korzyści jak największej ilości osób. W nauce funkcja myślenia

naukowego jest stworzenie możliwie najpewniejszej wiedzy na temat świata

wliczając w to wiedzę na temat podmiotu poznającego świat czyli człowieka.

Historia jest równocześnie potoczną wiedzą o świecie, formą opisu

ludzkich działań (gatunkiem piśmiennictwa) i dyscypliną naukową.

Jako potoczna wiedza o świecie historia dotyczy wydarzeń minionych,

przy czym potoczne myślenie nie definiuje ściśle różnicy między „minionym”

a „aktualnym”. Za „historyczne” w ujęciu potocznym uchodzą jednak

wydarzenia „ważne” czy „znaczące” to znaczy takie co do których panuje

opinia, że wywarły wpływ na aktualną kondycję danej społeczności.

Jako forma opisu „czynów i wydarzeń” historia funkcjonowała od

czasów starożytnych. Pełniła poniekąd rolę „literatury faktu” to znaczy

oczekiwano od niej zarówno walorów estetycznych jak i poznawczych –miała

bawić czytelnika barwnym opisem ludzkich losów i równocześnie wzbogacać

jego wiedzę. Często literaturze historycznej towarzyszyła filozoficzna

(nierzadko o etycznym charakterze) refleksja nad motywami ludzkich działań i

ich konsekwencjami.

Historia była wykładana jako odrębny przedmiot na średnim i wyższym

szczeblu szkolnictwa od wieku XVI – była wówczas uzupełnieniem edukacji

humanistycznej a w szczególności wykładu filozofii, filologii a także

narzędziem kształcenia wojskowych i polityków. Samodzielną dyscypliną

naukową historia stała się w XIX wieku gdy poznanie „przeszłości” zaczęto

pojmować jako cel sam w sobie a nie element szerszego planu edukacyjnego.

Czy to wcześnie, czy późno?

Późno jeżeli porównamy to z naukami ścisłymi takimi jak matematyka i

geometria oraz z przyrodoznawstwem, które wyodrębniły się z potocznej

refleksji o świecie już w starożytności i towarzyszyły instytucjom naukowym


39

od początku ich istnienia w czasach hellenistycznych, rzymskich i w

średniowieczu.

Jednak nie aż tak późno, jeżeli weźmiemy pod uwagę, że humanistyczne

dziedziny wiedzy zaczęły stawać się dyscyplinami naukowymi dopiero w

czasach nowożytnych. Np. dopiero od początku XVIII zaczęła być wykładana

ekonomia polityczna nauka, z której wyodrębniły się w XIX wieku ekonomia,

socjologia i politologia a powstanie psychologii jako nauki empirycznej datuje

się dopiero od początków XX wieku.

Ponadto trzeba zaznaczyć, że historiografia na długo wcześniej zanim

stała się de iure naukową dziedziną wiedzy spełniała podstawowe kryteria

myślenia naukowe, gdyż spełniali je tworzący swoje dzieła historycy.

Wynikało to z znaczenia historiografii dla powstających od XV wieku

nowożytnych państw, których rządzący zaczęli dostrzegać strategiczne

znaczenie zbiorowej pamięci o przeszłości i korzyści płynące z jej

zagospodarowania. Znaczenie to dostrzegał także Kościół katolicki, w którego

ślady poszło większość kościołów protestanckich. Zatem od XV wieku

możemy zaobserwować proces powstawania profesjonalnej i naukowej

historiografii, która zaczęła odróżniać się i oddzielać od innych rodzajów

piśmiennictwa historycznego: dziejopisarstwa „amatorskiego”, literatury

historycznej, pamiętnikarstwa.

Kryterium podziału były wymienione wcześniej parametry myślenia

naukowego a w szczególności krytycyzm względem przytaczanych źródeł.

Historykiem „naukowym” stawał się od XVII wieku ten dziejopisarz, który

potrafił zweryfikować autentyczność i wiarygodność wykorzystywanych przez

siebie dokumentów. Pozostałe wyznaczniki myślenia naukowego (precyzja i

świadomość metodologiczna) zaczęły zdobywać znaczenie w warsztacie

historyka od czasów epoki Oświecenia. W XIX wieku pojawiły się nowe


40

probierze naukowości historiografii były nimi obiektywizm opisu i nade

wszystko dążenie do prawdy.

Obydwa te warunki były znane już od starożytności jednak miały

znaczenie bardziej retoryczne i etyczne niż logiczne. Opisom dziejów nie

przydawano raczej wartości logicznej prawdy bądź fałszu, lecz oceniano

historyka jako uczciwego lub kłamliwego, emocjonalnie zaangażowanego bądź

zdystansowanego. Dzieła historyczne były uważane za wartościowe,

wiarygodne, ciekawe, pożyteczne bądź bezwartościowe, kłamliwe, nudne,

nieprzydatne – rzadko natomiast były oceniane pod względem ich zdolności do

opisania minionej rzeczywistości „tak jak to rzeczywiście było”. Ta sytuacja

zaczęła się zmieniać wraz z wzrostem krytycyzmu w badaniach źródłowych

(XV-XVI w.) – trafnym symbolem początku tego procesu jest publikacja w

1440 r traktatu Lorenzo Valii poświęconego krytyce „donacji Konstantyna”.

Wymóg krytyki autentyczności dokumentów i wiarygodności poświadczanych

przez nie zdarzeń zakładał koncepcję prawdy pojmowanej jako zgodność

rzeczy z poznaniem (adaequatio rei et intellectus). Zgodność ta dotyczyła

jednak szczegółowych faktów bardziej niż całego obrazu rzeczywistości

prezentowanego w dziele historycznym. Nie oznacza to, że uważano za

dopuszczalne mijanie się z prawdą na poziomie ogólnym, lecz problem prawdy

dotyczył właśnie poszczególnych faktów, ogólna wizja świata przekazywana w

dziele była oceniana bardziej z perspektywy pragmatycznej (kryterium

użyteczności np. dla Kościoła, Monarchii, społeczeństwa) bądź estetycznej niż

pod względem jej zdolności do wiernego odtworzenia minionej rzeczywistości.

Zarzuty niewiarygodności dotyczyły bądź autorów jako takich (jeżeli

uznawano ich za nieuczciwych z bardzo ludzkiej, osobistej perspektywy) bądź

umieszczanych w narracji nieprawdziwych i wymyślonych faktów nie zaś

tego, że rozprawa ukazuje nieprawdziwy (jako całość) obraz rzeczywistości.


41

Kryterium prawdziwości traktowanej jako ogólna cecha

przedstawianych opisów rzeczywistości krystalizowało się od początku XVII

do końca XVIII w. wraz z kategorią teorii naukowej pojmowanej jako

narracyjnego modelu rzeczywistości wyjaśniającego zachodzące w niej

zjawiska. Kategoria ta została wykuta przez pionierów nowożytnej nauki;

Galileusza, Keplera, Newtona, przez filozofów reflektujących nad

zagadnieniem powstawania ludzkiej wiedzy: Francisa Bacona, Kartezjusza,

Hobbesa, Johna Locke’a, Davida Hume’a i wreszcie przez Kanta. Olbrzymi

wkład wnieśli tu także prekursorzy nauk humanistycznych: Leibniz,

Giambattista Vico, Monteskiusz a także Henry Home, John Milar, Adam

Smith i inni reprezentanci szkockiej szkoły „nauki o moralności” (moral

science).

Rozwój przyrodoznawstwa i nauk społecznych jaki nastąpił między

XVII a XIX wiekiem oderwał kategorię prawdy od kwestii etycznej oceny

autora oraz ukazał szersze możliwości jej stosowania niż analiza

szczegółowych faktów.

Kategoria prawdy stała się w XIX wiecznej pozytywistycznej

epistemologii naukowej miarą określającą zdolność danego opisu do oddania

rzeczywistości taką jaka ona jest. W takim klimacie intelektualnym zaczęły

powstawać pierwsze metodologiczne szkoły nauk społęcznych definiujące

historię jako naukę zdolną do samodzielnego modelowania odtwarzanej

rzeczywistości bądź na wzór teoriotwórczej, nomologicznej praktyki nauk

empirycznych, bądź we własny, lecz równowartościowy sposób.

Przedstawiciele szkół naturalistycznych stali na stanowisku, że nie ma

zasadniczej różnicy między wiedzą o naturze a wiedzą o kulturze. Twierdzili,

że obie te rzeczywistości można przedstawić w formie spójnych modeli o

wyraźnie zaznaczonych prawidłowościach- prawach. Jednak w tym celu

należało dokonać redukcji nieskończonej różnorodności zjawisk kulturowych


42

do skończonej i policzalnej ilości zjawisk typowych. Relacje między

zjawiskami typowymi miały być stałe i stanowić prawa.

Wybitnym reprezentantem naturalistycznej epistemologii był John

Stuart Mill, który dążył do opracowania dla nauk „o moralności” (czyli w

naszym ujęciu nauk humanistycznych) opartą na logice metodologię. Historia

miała w tym ujęciu być nauką empiryczną, w której stosowane będą

wnioskowania indukcyjne (czyli metodyczne uogólnienia) oraz redukcyjne

(czyli wnioskowania z znajomości skutków o przyczynach).

Ta strategia poznawcza przyniosła niekwestionowane rezultaty w

ekonomii i socjologii, które pod koniec XIX wieku zaczęły wyodrębniać się z

ogólnej refleksji nad społeczeństwem się jako samodzielne nauki. W

historiografii jednak zakres wpływów naturalistycznych metod badawczych

był wyraźnie mniejszy choć na początku XX wieku znacząco inspirowały

historiografię gospodarczą, rozwój metod kwantytatywnych i powstawanie

modeli historii globalnej. Ich wpływ także zaważył na stylistycznej przemianie

jaka dokonała się w narracji historycznej na przełomie XIX i XX wieku.

Przemiana ta polegała na odejściu w historiografii od wielowiekowej tradycji

zachęcającej historyków do pisania w żywy, literacki sposób i powstanie

nowego wzorca stylistycznego polegającego na akcentowaniu bezosobowej

prezentacji „obiektywnych” faktów.

Alternatywą dla naturalistycznego modelu naukowej historiografii był

model humanistyczny, który od połowy XIX wieku do początku XX wieku

związany był wyraźnie z niemiecką filozofią romantyczną (Hegel) i

neoromantyczną (Nietzsche).

Wybitny przedstawiciel antynaturalistycznej, humanistycznej

metodologii badań historycznych Wilhelm Dilthey twierdził, że analogia

między poznaniem natury i poznaniem kultury jest nieuzasadniona gdyż

człowiek jest istotą kulturową a nie „naturalną’. Oznaczało to, że dynamikę


43

funkcjonowania człowieka w świecie wyznacza jego uwikłanie w sytuację

historyczną czyli: otoczenie społeczne, świat symbolicznych (np. religijnych)

wartości, powiązania ekonomiczne, przynależność polityczna itp. Dlatego aby

zrozumieć człowieka należy zbadać historyczne okoliczności jego bytowania z

wszystkimi wyjątkowymi i niepowtarzalnymi szczegółami. Proces badawczy

nie polegał tutaj na redukcji szczegółowych okoliczności do „typowych

kategorii”, lecz na zrozumieniu relacji niepowtarzalnej jednostki do

niepowtarzalnych, historycznych okoliczności jej istnienia. Celem

humanistycznego badania miało być nie, jak w przypadku metody

naturalistycznej wyjaśnienie działania w kategoriach typowych, lecz

zrozumienie działania w kategoriach wyjątkowych.

Myślicielem, który próbował połączyć obie tradycje dla stworzenia

modelu naukowej, nomologicznej (posługującej się prawami), lecz niezupełnie

naturalistycznej metodologii historycznej był Karol Marks. Stworzył on

pojęcie świadomości zbiorowej, która miała być kategorią łączącą to co

wyjątkowe, niepowtarzalne i jednostkowe z tym co typowe i przewidywalne.

Człowiek w jego ujęciu był wyjątkowym interpretatorem wzorców myślenia i

działania, które były charakterystyczne dla danej grupy społecznej i

kształtowane pod wpływem charakterystycznego dla tej społeczności sposobu

gospodarowania. To co typowe ujawniało się zatem w procesie historycznym

wyłącznie jako składnik tego co wyjątkowe czyli niepowtarzalnego ludzkiego

działania.

Przedstawiona powyżej dychotomia (rozbieżność) między

naturalistycznym i humanistycznym modelem naukowej refleksji w

historiografii, która zarysowała się wyraźnie pod koniec XIX wieku jest

obecna także i dzisiaj jednak już w zupełnie odmiennym klimacie

intelektualnym.


44

W pierwszej połowie XX wieku dokonała się bowiem prawdziwa

rewolucja w definiowaniu czym jest nauka i pojmowaniu jej roli w

całokształcie kultury. Rewolucja ta związana była między innymi w

przewrocie jaki dotknął pojmowanie kategorii prawdy

Na przełomie XIX i XX stulecia połączono kategorie prawdziwości

opisu świata z kwestią możliwości wyprowadzenia z niego twierdzeń

dyrektywalnych pozwalających na skuteczne manipulowania rzeczywistością i

przewidywania przyszłych jej stanów. Rozpoczął się zatem proces

przechodzenia kategorii prawdy z świata metafizyki do świata techniki,

socjotechniki i retoryki. Prawdziwe stało się skuteczne a skuteczne prawdziwe.

Relatywizację pojęcia prawdy pogłębił przełom jaki dokonał się w

fizyce i kosmologii, kiedy uznawana za absolutną mechanika Newtona została

zredukowana do teorii lokalnej czyli opisującej przygodny i potencjalnie

zmienny stan wszechświata. Ponieważ przez prawie dwa wieki nauki

społeczne „inspirowały się” posągowością mechaniki klasycznej, to

przedefiniowanie znaczenia dzieła Newtona nie pozostało bez wpływu na ich

rozwój.

Documents

Wiktor Werner Specyfika wiedzy naukowej i historiografia [w:] Wojciech Wrzosek [red.] Problemy współczesnej metodologii, Epigram, Bydgoszcz 2009