Wojewódzki Urząd Pracy w Gdańsku - wup.gdansk.pl · 4.1.Biomechanika kręgosłupa pracującego pod obciążeniem .....46 4.2.Czynności podejmowane przed wykonaniem podnoszenia

Wojewódzki Urząd Pracy w Gdańsku

Podręcznik ergonomiczny

Gdańsk, 2014

Koordynacja projektu „PI-PWP Wielowymiarowy model wsparcia i identyfikacji kompetencji zawodowych”Wydział Programów Rynku PracyWojewódzki Urząd Pracy w Gdańsku

Projekt i publikacja współfinansowane są przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego.

Autorzy:dr inż. Marcin Kulińskidr inż. Katarzyna Jach (rozdział 6)Joanna Koszela-Kulińska (rozdział 7)

Wymienieni autorzy są pracownikami Politechniki Wrocławskiej, Wydziału Informatyki i Zarządzania

Copyright by Wojewódzki Urząd Pracy w GdańskuGdańsk 2014

Jakiekolwiek drukowanie, kopiowanie i inne rodzaje wykorzystania treści publikacji dozwolone jest wyłącznie w celach niekomercyjnych i dla użytku własnego.

Projekt graficzny i skład:Piotr Machola

ISBN 978-83-940348-3-2 ISBN 978-83-940348-7-0

Publikacja jest dystrybuowana bezpłatnie.

Wydawca:Wojewódzki Urząd Pracy w Gdańskuul. Podwale Przedmiejskie 3080-824 Gdańsktel. 58 326 18 01fax 58 326 48 94e-mail: [email protected]

Arbetsfˆrmedlingen

Wielowymiarowy model wsparciai identy�kacji kompetencji zawodowych

Arbetsfˆrmedlingen


Arbetsfˆrmedlingen


Arbetsfˆrmedlingen


Arbetsfˆrmedlingen


Arbetsför medlingen

Wielowymiarowy model wsparciai identyfikacji kompetencji zawodowych

3Spis treści


Spis treści

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41. Praca wykonywana w pozycji siedzącej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 1.1. Budowa kręgosłupa i jej implikacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 1.2. Dobór i regulacja krzesła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 1.3. Alternatywne rodzaje siedzisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 1.4. Dobór biurka oraz wysokości płaszczyzny roboczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 1.5. Racjonalne rozmieszczenie przedmiotów pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 1.6. Przerwy w pracy, ćwiczenia w trakcie i po pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222. Praca z użyciem komputera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 2.1. Dobór i ustawienie monitora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 2.2. Dobór i ustawienie klawiatury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 2.3. Wykorzystanie pomocy technicznych poprawiających ergonomię pracy z komputerem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 2.4. Długotrwała praca z komputerem przenośnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333. Praca wykonywana na stojąco . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 3.1. Wpływ pozycji stojącej na krążenie krwi w kończynach dolnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 3.2. Dobór wysokości płaszczyzny roboczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 3.3. Wysokie krzesła, podpory i siedziska do pracy w pozycji półstojącej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 3.4. Dodatkowe pomoce o charakterze technicznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 3.5. Narzędzia używane przy pracach manualnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 3.6. Ćwiczenia w trakcie pracy i spędzanie czasu wolnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 444. Praca wymagająca przemieszczania ciężkich obiektów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 4.1. Biomechanika kręgosłupa pracującego pod obciążeniem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 4.2. Czynności podejmowane przed wykonaniem podnoszenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 4.3. Techniki podnoszenia i ich wykorzystanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 4.4. Rodzaje chwytu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 4.5. Bezpieczne przenoszenie i odkładanie ciężkiego obiektu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 4.6. Normatywy związane z transportem ręcznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 595. Praca statyczna, monotypowość i monotonia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 5.1. Obciążenie statyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 5.2. Monotypowość i monotonia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 626. Materialne środowisko pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 6.1. Oświetlenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 6.2. Mikroklimat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 6.3. Hałas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 767. Rozmieszczanie obiektów w przestrzeni pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 7.1. Wprowadzenie do problematyki rozmieszczania obiektów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 7.2. Kryteria rozmieszczania i ich operacjonalizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 7.3. Typologia zadań rozmieszczania obiektów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86

4 Podręcznik ergonomiczny


Wprowadzenie

Założeniem niniejszego podręcznika jest oddanie w ręce terapeuty zawodowego narzędzia wspomagającego go w zakresie usługi doradztwa ergonomicznego poprzez prezentację klu-czowych dla ergonomii pracy zagadnień, zarówno od strony teoretycznej, jak i praktycznej. Podzielony został na rozdziały korespondujące z najczęściej występującymi rodzajami pracy, wraz z rozszerzeniem o zagadnienia bardziej uniwersalnego charakteru, związane ze środo-wiskiem materialnym, w jakim jest ona wykonywana, oraz rozmieszczeniem używanych w jej trakcie materiałów i narzędzi. Poszczególne rozdziały, oprócz wskazówek i porad o charakte-rze praktycznym, z których czerpać może bezpośrednio klient, zawierają również informacje niezbędne do zrozumienia poruszanych w nich zagadnień, włącznie z wiedzą z zakresu ana-tomii i fizjologii człowieka, która leży u podstaw prezentowanych zaleceń ergonomicznych. Całość materiału jest bogato ilustrowana, a szczególny nacisk położono na możliwie wierną, a jednocześnie ułatwiającą ich zrozumienie graficzną prezentację szczegółów i kluczowych elementów omawianych zagadnień.

Każdy z rozdziałów rozpoczyna się swoistym streszczeniem jego zawartości, stworzonym specjalnie pod kątem bezpośredniego wykorzystania w kontaktach terapeuty z Klientem. Streszczenia te zawierają najważniejsze zalecenia, podane przystępnym językiem i w formie ułatwiającej ich zapamiętanie i późniejsze stosowanie. Mogą być prezentowane podczas sesji doradztwa w sposób werbalny, po uprzednim dopasowaniu ich zakresu do specyfiki klienta i jego pracy, jednak nic nie stoi na przeszkodzie temu, by przygotować na ich podstawie, uzupeł-niając treści wybranymi ilustracjami z odpowiednich rozdziałów podręcznika, zestaw broszur informacyjnych przekazywanych klientowi.

Wiedza zawarta w podręczniku, wraz z przewidzianym dla terapeutów zawodowych szkole-niem, powinna umożliwić sprawną realizację zadań związanych z doradztwem ergonomicznym, takich jak dobór odpowiednich do wymiarów antropometrycznych Klienta wielkości parame-trów przestrzennych stanowiska pracy, sformułowanie zaleceń odnoszących się do specyfiki konkretnej pracy i stanowiska czy też doradztwo w zakresie materialnego środowiska pracy. Dołączona bibliografia umożliwi poszerzenie wiedzy terapeuty w przypadkach szczególnie trudnych, wymagających pogłębionej analizy czy nietypowych.

51. Praca wykonywana w pozycji siedzącej



❱❱ twój kręgosłup nie lubi spędzać czasu w pozycji siedzącej

Bóle w dolnej części pleców nie pojawiają się znikąd. Pozycja siedząca zniekształca natu-ralną krzywiznę kręgosłupa w odcinku lędźwiowym, wyginając go do tyłu, w kierunku grzbietu. Im częściej i dłużej siedzisz, tym większe ryzyko pojawienia się w tej części ciała dolegliwości oraz zwyrodnień. Siedź w sposób jak najbardziej neutralny dla kręgosłupa, z zachowaniem jego przodozgięcia w odcinku lędźwiowym, i tylko tak długo, jak musisz.

❱❱ krzesło powinno dopasować się do twojego ciała

Innego krzesła potrzebuje drobna kobieta, innego – rosły mężczyzna. Krzesło powinno posiadać szereg regulacji, bez których nie jest możliwe dopasowanie jego wymiarów do wymia-rów twojego ciała. Wysokość siedziska dobierz tak, by twoje stopy swobodnie spoczywały na podłodze, a miednica znajdowała się nie niżej niż kolana. Dobrze, jeśli siedzisko można pochylić do przodu, obniżając jego przednią krawędź, a tym samym unosząc miednicę. Podłokietniki powinny być umieszczone w miarę blisko tułowia, podpierając twoje łokcie i przedramiona, ale bez konieczności unoszenia barków. Oparcie powinno wspierać przede wszystkim dolną część kręgosłupa – jeśli czujesz, że zapadasz się w nie lędźwiami, podłóż w tym miejscu wałek lub niewielką poduszkę.

❱❱ nie każde biurko nadaje się do pracy

Biurko to nie tylko miejsce dla twoich rąk, ale i nóg. Elementy umieszczone bezpośrednio pod blatem, takie jak: wysuwana półka na klawiaturę, szuflada, półka na drukarkę czy choćby metalowe części stelażu biurka, zabierają miejsce nogom, utrudniają siadanie i wstawanie, a dodatkowo mogą być przyczyną drobnych urazów. Biurko powinno być wykonane na wy-miar lub posiadać możliwość regulowania swojej wysokości. Blat ustaw na równi z twoimi łokciami tak, by przedramiona mogły na nim swobodnie spoczywać w pozycji poziomej. Jeśli wykonujesz pracę precyzyjną lub wymagającą wzrokowo, możesz umieścić blat wyżej, a jeśli konieczne jest w niej używanie siły – nieco obniżyć go względem wysokości łokciowej, ale nie kosztem przestrzeni na nogi.

❱❱ przerwy są konieczne również w przypadku pracy siedzącej

To nieprawda, że praca siedząca nie męczy. Im gorzej dopasowane stanowisko pracy, tym więcej mięśni pracuje podczas siedzenia, by kompensować niedostatki krzesła czy biurka. Przebywanie długotrwale w jednej, niezmiennej pozycji powoduje, że część mięśni jest stale obciążona, a część nie pracuje wcale. Wygięcie odcinka lędźwiowego kręgosłupa ku tyłowi, występujące podczas siedzenia na większości rodzajów siedzisk, prowadzi do upośledzenia odżywienia i natlenienia dysków międzykręgowych, zmniejszając ich elastyczność i wytrzy-małość. Po każdej godzinie pracy na siedząco twoje ciało powinno odpocząć przez 5–10 minut w pozycji stojącej wyprostowanej, najlepiej podczas chodzenia.

W sk

róci

e



❱❱ im więcej czasu siedzisz, tym więcej aktywności fizycznej potrzebujesz

Jeśli zależy ci na zdrowiu, za czas spędzany w pozycji siedzącej musisz w określony sposób zapłacić. Jedynie wszechstronna aktywność fizyczna jest w stanie przeciwdziałać negatywnym skutkom długotrwałego siedzenia. Już kilkadziesiąt minut intensywniejszego spaceru dziennie może ci pomóc – wystarczy zrezygnować z jazdy samochodem czy autobusem z i do pracy. Jeśli możesz i masz taką możliwość, uczęszczaj regularnie na basen – pływanie to najzdrowszy dla kręgosłupa sposób aktywnego spędzania czasu.

1.1. Budowa kręgosłupa i jej implikacje

Na kręgosłup człowieka składają się 33–34 kręgi zbudowane z tkanki kostnej. Odcinek szyjny zawiera ich siedem, piersiowy – 12, a lędźwiowy pięć. Kość krzyżowa, stanowiąca część obręczy miednicy, składa się z pięciu kręgów, a kość guziczna, będąca ostatnim odcinkiem kręgosłupa, z czterech do pięciu. U osobnika dorosłego kręgi w obrębie kości krzyżowej i guzicznej są ze sobą połączone w sposób sztywny, natomiast między pozostałymi kręgami (oprócz pierwszego i drugiego kręgu odcinka szyjnego) znajdują się krążki międzykręgowe w liczbie 23, których materiałem budulcowym jest tkanka łączna.

Rys. 1. Kręgosłup człowieka w płaszczyźnie strzałkowej

W sk

róci

e

o. szyjny

o. piersiowy

o. lędźwiowy

kość krzyżowa i guziczna



W obrębie pojedynczego kręgu można wyróżnić jego trzon (znajdujący się po stronie brzusz-nej), na którym osadzony jest krążek międzykręgowy, oraz łuk (od strony grzbietowej) wraz z wy-rastającymi z niego siedmioma wyrostkami, tworzącymi połączenia stawowe z sąsiednimi krę-gami (pary wyrostków stawowych górnych i dolnych) oraz miejsca przyczepu dla ścięgien mięśni grzbietowych (pojedynczy wyrostek kolczysty oraz para wyrostków poprzecznych: lewy i prawy). Przestrzeń znajdująca się wewnątrz łuku ma za zadanie chronić biegnący tędy rdzeń kręgowy.

Para trzon – krążek stanowi tzw. segment ruchowy, a 23 takie segmenty umożliwiają wy-konywanie pełnej gamy ruchów tułowia, w tym głębokich skrętów i pochyleń. Jest to możliwe dzięki temu, że krążki międzykręgowe są elastyczne i podatne na ściskanie oraz rozciąganie, przez co mięśnie grzbietu są w stanie nadawać całemu kręgosłupowi krzywiznę zgodną z wy-mogami danej sytuacji. W strukturze krążka wyróżnić można jądro miażdżyste, umieszczone centralnie galaretowate wypełnienie pełniące funkcję poduszki hydraulicznej, oraz pierścień włóknisty, zbudowany z przeplatających się skośnie włókien elastynowych i kolagenowych, przyczepiony od góry i od dołu do trzonów, okalający jądro i utrzymujący je w miejscu. Zmia-ny nachylenia sąsiadujących trzonów powodują przesunięcie się jądra i odkształcenie całego krążka zgodnie z układem sił ściskających i rozciągających, które na niego działają. Prócz za-pewnienia ruchomości całej kolumnie kręgosłupa oraz ochrony poszczególnych trzonów przed ścieraniem się o siebie podczas wzajemnego przemieszczania krążki międzykręgowe są swo-istymi amortyzatorami, pochłaniającymi drgania występujące podczas ruchów lokomocyjnych i chroniącymi przed ich wpływem mózg.

Rys. 2. Schemat budowy krążka międzykręgowego (u góry widoczny łuk wraz z wyrostkami)

Krążki międzykręgowe z wiekiem stają się coraz bardziej podatne na uszkodzenia wywo-ływane działającymi na nie siłami. Wpływa na to z jednej strony zwiększająca się masa ciała,



a więc i większe momenty sił pojawiające się np. podczas pochylania tułowia, z drugiej nato-miast – zmniejszona wytrzymałość mechaniczna krążków i upośledzona zdolność do ich re-generacji wynikająca z postępującego zaniku naczyń krwionośnych zaopatrujących ich tkanki w tlen, substraty energetyczne i substancje budulcowe, występującego między 20. a 30. rokiem życia. Po zaniku mechanizmów aktywnego transportu substratów i metabolitów jedynym spo-sobem ich wymiany w żywych komórkach krążków są fizyczne procesy dyfuzji i osmozy. Przebie-gają intensywniej, jeśli tkanki krążków poddawane są naprzemiennie działaniu sił ściskających i rozciągających, zorientowanych wzdłuż osi podłużnej kręgosłupa. Siły takie w największym natężeniu występują podczas chodzenia i biegania, natomiast w czasie przyjmowania pozycji siedzącej praktycznie całkowicie zanikają.

Prawidłowe anatomicznie krzywizny kręgosłupa, obserwowane w płaszczyźnie strzałkowej (z boku) podczas utrzymywania pozycji stojącej, są wynikiem niewielkich różnic w wysoko-ściach trzonów i krążków, mierzonych po stronie brzusznej oraz grzbietowej. Odcinek szyjny wygięty jest ku przodowi, piersiowy – do tyłu, a lędźwiowy – do przodu. Tyłozgięcie cechuje również zespół kości krzyżowej i guzicznej. Wygięcie w kierunku grzbietowym nazywane jest kifozą, natomiast w kierunku brzusznym – lordozą. Taki kształt kręgosłupa, przypominający nieco podwójną literę „S”, tłumi drgania wzbudzane podczas przemieszczania się z udziałem kończyn dolnych, jednocześnie jednak może być przyczyną dużej dysproporcji sił działających na brzuszną i grzbietową część krążków międzykręgowych odcinka lędźwiowego w sytuacji np. głębokiego wygięcia i pochylenia tułowia do przodu, kiedy zaobserwować można jego prosto-wanie lub nawet wygięcie w stronę przeciwną do ułożenia anatomicznego.

Choć z punktu widzenia budowy anatomicznej połączenia między kośćmi miednicy i ko-ścią krzyżową nie można traktować jako całkowicie sztywnego (mineralizacja tkanki łącznej prowadząca do jej skostnienia, odbywa się w tym obszarze od narodzin do wieku dorosłego), omawiając biomechanikę kręgosłupa w kontekście przyjmowania pozycji siedzącej można je z pewnym przybliżeniem, za takowe uważać. W pozycji stojącej wyprostowanej miednica usta-wiona jest względnie pionowo, a poszczególne odcinki kręgosłupa przybierają krzywizny takie, jak omówiono je powyżej. Przybranie pozycji siedzącej wymaga jednak zmiany kąta jej pochy-lenia – w przypadku klasycznego krzesła z poziomą płytą siedzeniową będzie on średnio różnić się o około 40° od kąta mierzonego w pozycji stojącej. Ponieważ bardziej poziomo zorientowana miednica wraz z kością krzyżową pozostaje połączona z resztą kręgosłupa, jej rotacja wpływa na kształt najbliżej leżącej jego krzywizny, czyli odcinka lędźwiowego. Zmiana analogiczna do opisanej w przypadku głębokiego pochylenia do przodu, w skrajnie niekorzystnej formie przybliżająca kształt całego kręgosłupa do litery „C”, powoduje mocną kompresję krążków międzykręgowych od strony brzusznej i jednocześnie ich rozciąganie po stronie grzbietowej.



Rys. 3. Kształt kręgosłupa w pozycji stojącej (po lewej) oraz siedzącej (po prawej)

Ze względu na fakt, że grubość pierścieni włóknistych jest najmniejsza właśnie w ich czę-ści grzbietowej, w tym miejscu występuje największe ryzyko rozerwania ich struktury przez działające podczas przyjmowania pozycji siedzącej siły. Uszkodzenie tego rodzaju nie będzie miało charakteru urazu nagłego, w którym pęknięcie pojawia się na skutek jednorazowego za-działania czynnika zewnętrznego (jak może się zdarzyć np. podczas dźwigania bardzo ciężkiego przedmiotu), lecz nakładających się na siebie i stopniowo pogłębiających mikrouszkodzeń, tworzących dopiero po dłuższym czasie przerwę w spójnej dotąd strukturze, utrzymującej ją-dro miażdżyste w obrębie krążka międzykręgowego. Pojawiająca się podczas występowania nierównomiernie rozłożonego nacisku na część przednią oraz tylną trzonów i krążków składo-wa tnąca, działająca w kierunku grzbietowym, jest w stanie wypchnąć przez powstałą niecią-głość pierścienia część lub całość jądra miażdżystego. Jądro pod jej wpływem przemieszcza się w stronę kanału kręgowego, uciskając sam rdzeń kręgowy lub miejscowe korzenie nerwowe i wywołując ból. Zmniejszenie jego aktywnej objętości wywołuje nadmierną podatność na kom-presję całego krążka międzykręgowego i zmniejszenie wysokości przestrzeni międzykręgowej, co z kolei wpływa negatywnie na działanie tego segmentu ruchowego, do którego uszkodzony krążek przynależy.



Rys. 4. Rozkład sił działających na krążek międzykręgowy odcinka lędźwiowego podczas stania (po lewej) oraz siedzenia na klasycznym siedzisku (po prawej)

Budowa i sposób działania kręgosłupa pokazują, że długotrwałe przyjmowanie pozycji siedzącej jest dla niego niewskazane. Niezależnie od tego, jak bardzo ergonomiczne jest samo siedzisko i pozostałe elementy stanowiska pracy siedzącej oraz jak dobrze są one dopasowa-ne do potrzeb i ograniczeń konkretnej osoby, istnieje ryzyko rozwoju opisanych wyżej zmian zwyrodnieniowych, które indukowane będą samą pozycją ciała. Aby prawdopodobieństwo ich wystąpienia zminimalizować, należy pamiętać o częstych i regularnych przerwach w siedze-niu oraz o odpowiednim poziomie aktywności fizycznej, spowalniającej procesy starzenia się krążków międzykręgowych.

1.2. Dobór i regulacja krzesła

Rolą siedziska jest zapewnienie podparcia ciału w sytuacji, gdy poszczególne jego segmenty ułożone są w sposób uniemożliwiający utrzymanie określonej postawy bez znaczącego udzia-łu mięśni szkieletowych. Ćwiczenie polegające na oparciu pleców o ścianę, zgięciu kolan pod kątem prostym i poziomym ustawieniu ud udowadnia, że zasadniczo krzesło nie jest potrzebne do tego, by przyjąć pozycję zbliżoną do siedzącej, jednak nakład energii oraz pojawiające się zmęczenie są zbyt duże, by utrzymywać ją przez dłuższy czas. Siedzenie na krześle uwalnia od pracy prawie wszystkie mięśnie kończyn dolnych oraz duże grupy mięśni tułowia i grzbietu, dlatego właśnie taka pozycja jest przez człowieka preferowana. Jednak im więcej czasu pracy człowiek spędza, siedząc, tym większe są wymagania związane z jakością ergonomiczną uży-wanego siedziska. Przysiąść na krótko można bez żadnych konsekwencji na czymkolwiek, ale długotrwała praca siedząca powinna odbywać się z wykorzystaniem krzesła, którego konstruk-cja bierze pod uwagę zarysowane wyżej aspekty biomechaniki kręgosłupa oraz występującą w populacji zmienność wymiarów ciała potencjalnych użytkowników.



Podstawową cechą dobrego siedziska jest możliwość regulacji jego wysokości tak, by odpowiadała ona zarówno osobnikom bardzo niskim, jak i bardzo wysokim. Ze względu na występujące w populacji osób dorosłych różnice wysokości ciała, dla pozycji stojącej wypro-stowanej przekraczające 30 cm, wysokość płaszczyzny siedzeniowej bezwzględnie musi dawać się dopasować do wzrostu użytkownika krzesła. Problemem jednak nie jest sama regulacja, która występuje w dostępnych na rynku krzesłach dość często, lecz jej zakres. Ciężko jest zna-leźć takie siedzisko, które będzie uniwersalne, czyli da się dopasować i do drobnej kobiety, i do rosłego, dobrze zbudowanego mężczyzny. Dane antropometryczne dorosłej populacji polskiej z roku 2000 pokazują, że w przypadku pozycji siedzącej minimalną wymaganą wysokością płyty siedzeniowej ustawionej poziomo (czyli tak jak w klasycznym krześle), odpowiednią dla kobiety o wzroście na poziomie 5. centyla, jest 36,3 cm, a wysokością maksymalną, prawidłową w przypadku mężczyzny o wzroście na poziomie 95. centyla – 48,1 cm. Biorąc dodatkowo pod uwagę obuwie, którego obcasy w przypadku kobiet mogą mierzyć 10 cm lub nawet więcej, wy-sokość maksymalną należy powiększyć do wartości około 55 cm. Jeśli wysokość krzesła będzie dawała się regulować jedynie częściowo, nie pokrywając powyższego zakresu, nie umożliwi ono wygodnej i bezpiecznej pracy osobom znacząco niższym lub wyższym niż wartość przeciętna.

W celu upewnienia się, czy konkretny model krzesła o znanym zakresie regulacji wysokości płyty siedzeniowej nadaje się do pracy dla danej osoby, konieczne jest wykonanie pomiaru wysokości podkolanowej. Należy posadzić osobę bez obuwia na siedzisku z możliwością re-gulacji wysokości i obniżać je do momentu, gdy uda będą ułożone poziomo, miednica znajdzie się na wysokości kolan, a kąt między udami i podudziami będzie w przybliżeniu równy 90°. Poszukiwaną wielkość stanowi pionowa odległość mierzona od zgięcia pod kolanem do pod-łoża. Alternatywnie, osoba mierzona może usiąść na wysokim stole z podudziami zwisającymi swobodnie i blatem sięgającym głęboko, niemal do zgięć pod kolanami. Pomiaru dokonuje się analogicznie, z tym że punktem końcowym jest podeszwa stopy tuż przy czubku pięty. Wy-sokość płyty siedziska powinna być w przybliżeniu równa wysokości podkolanowej jego użyt-kownika – w ten sposób ciężar ciała rozkłada się równomiernie na całej długości ud, a stopy pozostają w pełnym kontakcie z podłożem. Siedzenie na krześle z poziomą płytą siedzeniową z kolanami powyżej miednicy, jak i ze stopami zwisającymi luźno w powietrzu, wskazuje na źle dobraną wysokość i jest niepoprawne z punktu widzenia ergonomii.

Bardzo pożądaną regulacją płyty siedzeniowej jest również zmiana jej głębokości. Podczas siedzenia uda na całej swojej długości powinny mieć kontakt z siedziskiem, dzięki czemu nacisk rozkładać się będzie na możliwie dużą powierzchnię. Jest to szczególnie ważne w przypadku osób wysokich, o długich udach i o dużej masie ciała. Z kolei, drobna niska osoba korzystająca ze zbyt głębokiego, nieregulowanego siedziska nie będzie w stanie oprzeć pleców o oparcie, gdyż zgięcia jej kolan opierać się będą o przednią krawędź płaszczyzny siedzeniowej. Z tech-nicznego punktu widzenia regulacja tego rodzaju realizowana jest poprzez zamocowanie płyty siedzeniowej na szynie w taki sposób, by można ją było przesuwać, zbliżając bądź oddalając od oparcia pleców, co umożliwia dopasowanie głębokości krzesła do długości uda konkretnego użytkownika. Zakres regulacji pokrywający zapotrzebowanie 90% populacji osób dorosłych to



ok. 42–52 cm (mierzone w poziomie, od podstawy oparcia pleców do przedniej krawędzi płyty siedzeniowej).

Jeśli chodzi o oparcie pleców, to jego kształt musi aktywnie wspierać kręgosłup w części newralgicznej dla pozycji siedzącej, czyli w odcinku lędźwiowym. Wsparcie to winno przybrać postać wybrzuszenia (muldy) zapobiegającego wyginaniu się tej części kręgosłupa ku tyłowi. Zarówno wysokość umieszczenia, jak i grubość profilu muldy lędźwiowej powinny być regu-lowane. Dostępne komercyjnie krzesła (w szczególności te tańsze) są najczęściej, niestety, po-zbawione takiego podparcia. Zaradzić temu można poprzez doposażenie krzesła w specjalną poduszkę, wałek lub półwałek, dopinane do oparcia krzesła pasami lub mocowane do niego za pomocą szerokiej gumki. Jest to dobry i – co równie ważne – niedrogi sposób na zwiększenie wygody i bezpieczeństwa pracy wykonywanej w pozycji siedzącej.

Rys. 5. Poduszka lędźwiowa w formie półwałka (po lewej) i sposób jej zastosowania w krześle o nieprawidłowo ukształtowanym oparciu pleców (po prawej)

Krzesło powinno posiadać podłokietniki, podpierające podczas pracy przedramiona i od-ciążające w ten sposób mięśnie obręczy barkowej. Jak każdy inny element powinny być jednak regulowane – i to w dwóch płaszczyznach – umożliwiając zmianę ich wysokości oraz rozstawu. O ile z regulacją wysokości można spotkać się dość często, szczególnie w droższych modelach siedzisk, o tyle regulacja rozstawu występuje sporadycznie, a dodatkowo bywa zrealizowana w zakresie niezapewniającym odpowiedniego dopasowania osobom o drobnej budowie ciała. Wsparcie przedramion powinno odbywać się w pozycji, w której ramiona zwisają swobodnie wzdłuż tułowia, nie będąc ani do niego dociśnięte, ani nadmiernie odwiedzione na boki. Jed-nocześnie przedramię ręki zgiętej w łokciu winno spoczywać na podłokietniku tak, by ramię



nie unosiło się niepotrzebnie w stawie ramiennym. Inne ustawienie podłokietników zamiast redukować pracę mięśni, będzie ją wzmagać, zwiększając niewygodę i przyspieszając poja-wienie się odczucia zmęczenia. Technicznie rzecz biorąc, regulacja tego parametru powinna zawierać się w przedziale od ok. 41 do 56 cm (mierzone między zewnętrznymi krawędziami podłokietników). Dodatkowym aspektem konstrukcyjnym, na który warto zwrócić uwagę, jest sam kształt podłokietników. Zbyt grube, mocno rozbudowane w przedniej części lub wygięte w dół będą utrudniały dosuwanie się z krzesłem do biurka na odpowiednio małą odległość, szczególnie przy blacie o ponadprzeciętnej grubości. Z tego względu preferowane powinny być konstrukcje możliwie płaskie, niskoprofilowe i otwarte z przodu, bez przeszkód dające się nasunąć na powierzchnię blatu. W przypadku zaobserwowania poważnych niedociągnięć w konstrukcji podłokietników w kontekście kształtu lub zakresu regulacji, przeszkadzających w przyjęciu wygodnej i bezpiecznej postawy ciała, zasadne jest rozważenie możliwości ich całkowitego demontażu.

Ze względu na to, że wykonywana praca może wymagać okresowego opuszczania stano-wiska, jak również dlatego, że częste i regularne przerwy w przyjmowaniu pozycji siedzącej są z punktu widzenia budowy i fizjologii kręgosłupa koniecznością, pożądaną cechą siedziska jest jego mobilność, ułatwiająca czynności siadania i wstawania. Z jednej strony zapewnić ją można poprzez zastosowanie jezdnej, wyposażonej w kółka podstawy, a z drugiej – dodając możliwość swobodnego obrotu całego krzesła wokół jego osi pionowej. W ten sposób możliwe będzie łatwe odsunięcie się od biurka bądź obrócenie się względem niego tak, by uwolnić spod blatu uda i wstać. Podstawa na kółkach powinna posiadać przynajmniej pięć ramion o odpo-wiednio dużej długości, w przeciwnym wypadku użytkownikowi może grozić wywrócenie się wraz z krzesłem w sytuacji, gdy np. pochyli się zbyt głęboko podczas sięgania w głąb biurka lub za mocno odchyli do tyłu, układając plecy na oparciu.

Ponieważ ciało człowieka podczas pracy wykonywanej na siedząco nie pozostaje w całko-witym bezruchu, siedzisko nie powinno ograniczać jego dynamiki, w szczególności związanej z ruchami tułowia przy pochylaniu się do przodu i odchylaniu do tyłu. Istniejące rozwiązania, dostępne w wielu modelach krzeseł, umożliwiają płynne „podążanie” płyty siedzeniowej i opar-cia pleców za użytkownikiem. Prostsze z nich, tzw. mechanizmy kołyskowe, oferują funkcję odchylania się płyty razem z oparciem w kierunku przód – tył, przy zachowaniu stałego kąta rozwarcia między nimi. Inne bardziej rozbudowane i nazywane mechanizmami synchronicz-nymi umożliwiają zmianę stopnia nachylenia obu części siedziska i – powiązaną z nią – zmianę kąta ich wzajemnego rozwarcia. Przy głębokim odchyleniu siedziska do tyłu kąt między opar-ciem i płytą siedzeniową, a więc między tułowiem i udami, jest największy (powyżej 120°), co pozwala przyjąć pozycję półleżącą oraz całkowicie wyeliminować niekorzystne siły prostujące lordozę lędźwiową. Powrót do pozycji siedzącej powoduje automatyczną zmianę nachylenia obu części siedziska oraz kąta rozwarcia do około 100° – w pozycji takiej można już wygodnie pisać czy manipulować drobnymi przedmiotami. Pamiętając o tym, że stopień niekorzystnej redukcji lordozy lędźwiowej zależy od ustawienia miednicy względem kręgosłupa – im mniejszy kąt między nimi, tym mocniej miednica ciągnie za sobą kręgosłup, powodując wyginanie się



odcinka lędźwiowego ku tyłowi – należy bezwzględnie preferować takie krzesła, których mecha-nizmy umożliwiają pochylenie płyty siedzeniowej do przodu o przynajmniej 10–15° względem położenia poziomego. Dzięki temu nawet przy pionowym ustawieniu tułowia lub jego lekkim pochyleniu ku przodowi, najlepiej sprawdzającym się podczas wykonywania dużej części prac o charakterze manualnym, kąt między nim a udami wciąż będzie większy niż 90°, przyczyniając się tym samym do zachowania względnie prawidłowej krzywizny odcinka lędźwiowego.

Krzesła bez tapicerki, np. plastikowe czy drewniane, nie nadają się do długotrwałego sie-dzenia ze względu na zbyt twardą, niedopasowującą się do kształtu ud i pośladków powierzch-nię. Materiał użyty na pokrycie płyty siedzeniowej i oparcia pleców musi również przepuszczać i dobrze odprowadzać parę wodną, wydalaną z powierzchni skóry, stąd też chybionym pomy-słem są siedziska obite naturalną skórą bądź jej imitacjami z tworzyw sztucznych. Tkanina syntetyczna, najlepiej z dodatkiem włókien naturalnych (np. wełny), zapewni odpowiednią przepuszczalność dla powietrza i pary wodnej, a jednocześnie będzie na tyle szorstka, by unie-możliwić ześlizgiwanie się z krzesła przy pracy na pochylonej do przodu płycie siedzeniowej.

Warto na koniec zaznaczyć, że wszelkie części o charakterze regulacyjnym, takie jak dźwi-gnie, pokrętła czy przyciski, powinny być łatwo dostępne dla użytkownika krzesła i pracować z umiarkowanym, możliwym do pokonania przez każdego oporem. Regulację da się przeprowa-dzić jedynie wtedy, gdy będzie fizycznie możliwa do wykonania, a elementy sterownicze z nią związane nie będą ukryte czy nierozpoznawalne.

1.3. Alternatywne rodzaje siedzisk

Klasyczne krzesło z poziomo ustawioną płytą siedzeniową nie jest ani jedynym, ani najlep-szym możliwym rozwiązaniem problemu długotrwałej pracy w pozycji siedzącej. Wpływ kąta pochylenia płyty siedzeniowej do przodu na zachowanie lordozy lędźwiowej opisano powyżej, w tym miejscu nacisk zostanie położony na przedstawienie alternatyw w postaci siedzisk mniej popularnych, o dziwnej na pierwszy rzut oka konstrukcji, zaprojektowanych właśnie w celu ominięcia problemów związanych z krzesłami tradycyjnymi.

Pomysł siedzenia na pochylonej do przodu płycie siedzeniowej doprowadził do powstania siedziska zwanego klękosiadem. W przeciwieństwie do zwykłego krzesła wyposażone jest ono w dodatkowe powierzchnie, na które, poprzez kolana i przednią część podudzi wywierany jest nacisk związany z podtrzymywaniem części ciężaru całego ciała – stąd jego nazwa. Dzięki tym powierzchniom możliwe było zwiększenie kąta pochylenia głównej płaszczyzny siedziska do wartości około 30–40°, czyli nieosiągalnych w zwykłym krześle ze względu na brak wystarcza-jącej siły tarcia, przeciwdziałającej zsuwaniu się z tak bardzo skośnie ustawionej powierzchni. Podczas siedzenia na klękosiadzie kształt lordozy lędźwiowej jest bardzo zbliżony do tego, który obserwowany jest w pozycji stojącej.



Rys. 6. Różnice w kształcie kręgosłupa podczas siedzenia na krześle klasycznym (po lewej) oraz klękosiadzie (po prawej)

Przez kilka dziesięcioleci badań nie zaobserwowano negatywnego wpływu nacisku wystę-pującego podczas korzystania z niego na stawy kolanowe oraz kończyny dolne w ogólności. Siedzisko takie ma jednak wadę: nie nadaje się do pracy, przy której – co prawda – przebywa się długo w pozycji siedzącej, ale jednocześnie często należy odrywać się od stanowiska pracy, by np. wykonać jakąś czynność w pozycji stojącej lub przejść do innego pomieszczenia. Proces siadania na klękosiadzie i wstawania z niego pochłania zbyt wiele czasu i energii ze względu na konieczność „wplecenia” obu kończyn dolnych pomiędzy płytę siedzeniową i powierzchnię klęcznika. Dodatkowo konstrukcja takiego siedziska opiera się zazwyczaj na centralnej, bie-gnącej przez jego środek, ramie nośnej, za sprawą której siadanie na klękosiadzie przypomina nieco dosiadanie roweru – należy podnieść jedną z nóg i przenieść ją ponad siedziskiem, na-stępnie odpowiednio ułożyć, a na koniec analogicznie postąpić z drugą. Z tych powodów reko-mendować można je jedynie dla osób, które muszą pracować w pozycji siedzącej przez długi czas w sposób nieprzerwany. Należy mieć na uwadze fakt, że ze względu na ułożenie kończyn dolnych łokcie osoby korzystającej z klękosiadu znajdują się wyżej w porównaniu ze zwykłym krzesłem, dlatego też biurko powinno mieć odpowiednią większą wysokość.

Koncepcją zyskującą coraz większą popularność, jest idea siedziska dynamicznego, które nie zamraża postawy ciała, a wręcz przeciwnie – prowokuje do częstych zmian ułożenia tułowia, miednicy i kończyn dolnych, wprowadzając tym samym tak potrzebne krążkom międzykręgo-wym zmiany oddziałujących na nie podczas siedzenia sił. Funkcjonują na rynku rozwiązania działające dzięki zastosowaniu silniczków elektrycznych, zmieniających pod dyktando sterow-nika elektronicznego kąt nachylenia płyty siedzeniowej w jej osi podłużnej oraz poprzecznej,



zmuszając tym samym użytkownika do częstych drobnych korekt postawy. Bardziej eleganckim, niewymagającym zewnętrznego zasilania wariantem jest siedzisko konstrukcyjnie niestabilne, tzw. balance chair, w którym płaszczyzna siedzeniowa zmienia swoje ułożenie pod wpływem przemieszczania się środka ciężkości osoby siedzącej, wywoływanego z kolei ruchami jej ciała, np. podczas lekkiego pochylania tułowia czy sięgania w głąb biurka. Konstrukcja taka opiera się zazwyczaj na zastosowaniu odpowiednio masywnej sprężyny, pełniącej funkcję przegubu między płytą siedzeniową i resztą siedziska, której sprężystość dobierana jest w zależności od masy ciała użytkownika. Innym pomysłem na siedzisko dynamiczne jest wykorzystanie dużej piłki gimnastycznej, mocowanej do szerokiej podstawy na kółkach i wyposażonej dodatkowo w niskie, zapewniające wsparcie odcinka lędźwiowego podczas siedzenia z tułowiem ustawio-nym pionowo, oparcie.

1.4. Dobór biurka oraz wysokości płaszczyzny roboczej

Mając w pamięci funkcję, jaką przede wszystkim ma pełnić biurko, łatwo jest wyeliminować konstrukcje niewygodne czy wręcz niebezpieczne. Stół jakiegokolwiek rodzaju ma w pierwszym rzędzie zapewnić stabilną płaszczyznę roboczą o odpowiedniej dla konkretnej pracy powierzch-ni, nie utrudniając jednocześnie przyjmowania koniecznej dla wykonania tej pracy postawy cia-ła. Z tego też powodu za niewłaściwe należy uznać rozwiązania, w których pod blatem umiesz-czono półki lub szuflady, uniemożliwiające wyprostowanie nóg w kolanach czy utrudniające wstawanie poprzez blokowanie ud. Analogicznie, biurka o przesadnie grubym profilu blatu lub posiadające masywne elementy nośne w postaci rur czy kątowników, biegnące bezpośrednio pod blatem, będą źródłem niewygody dla ich użytkownika. Bezwzględnie należy wystrzegać się konstrukcji, w których od spodu blatu znajdują się wystające elementy, np. śruby mocują-ce, ponieważ – pozostając niewidoczne – mogą powodować urazy kończyn dolnych podczas siadania i wstawania zza biurka. Nogi, najlepiej pozbawione kółek, powinny stabilnie opierać się o podłoże, uniemożliwiając przypadkowe przesuwanie całości biurka. Sama płaszczyzna blatu powinna zaś posiadać zaokrąglone rogi oraz pozbawione ostrych i wystających rantów krawędzie, nie powodujące ucisku ułożonych na niej przedramion.

Wartym osobnego podkreślenia problemem, dotyczącym biurek do pracy z komputerem, są powszechnie stosowane przez producentów rozwiązania w postaci wysuwanych półek na klawiaturę oraz nadstawek przeznaczonych do ustawienia na nich monitora. Sama konstrukcja wysuwanej półki powoduje podobne ograniczenie miejsca dla ud, jak umieszczona pod blatem szuflada, jak również nie daje odpowiednio stabilnego wsparcia dla przedramion. Co więcej, umieszczenie jej poniżej blatu (zazwyczaj jest to różnica przynajmniej 10 cm) powoduje auto-matycznie nieprawidłowe ustawienie przedramion i rąk podczas pisania na klawiaturze, mo-gące przyczyniać się do poważnych schorzeń w obrębie stawu promieniowo-nadgarstkowego. Również nadstawki na monitor w czasach, gdy ekrany o przekątnej poniżej 19 cali są niezwykłą rzadkością, nie mają racji bytu. Dawne, niewielkich rozmiarów monitory, stojąc bezpośrednio na biurku wymagały nadmiernego pochylania głowy, obciążając tym samym szyjny odcinek



kręgosłupa i mięśnie z nim związane, stąd w ich przypadku nadstawki można było uznać za dodatek zwiększający stopień dopasowania stanowiska pracy. Dziś ustawienie monitora o dużej przekątnej na nadstawce spowoduje jedynie analogiczne obciążenie, ale tym razem wynikające z konieczności niepotrzebnego zadzierania głowy do góry.

W przypadku każdej pozycji roboczej, przyjmowanej przez człowieka, wysokość płaszczy-zny, na jakiej ma odbywać się praca, uwarunkowana jest wysokością ciała w tej pozycji. Przy pozycjach niewymuszonych warunkami pracy (wymuszenie takie obserwuje się np. przy pracy w pozycji kucznej czy w przyklęku, gdzie płaszczyzną roboczą jest podłoga) punktem odniesie-nia dla doboru prawidłowej wysokości stołu czy biurka jest wysokość, na jakiej znajdują się łokcie, gdy ramiona zwisają luźno wzdłuż tułowia. Z tego powodu dobór wysokości płaszczyzny roboczej powinien zostać przeprowadzony dopiero po wybraniu krzesła i dopasowaniu go do wymiarów ciała pracownika. Dla prac, które nie wymagają ani używania siły, ani szczególnej precyzji ruchów, najbardziej odpowiednią wysokością biurka będzie właśnie wysokość łokciowa (na niej znajdować się powinny również podłokietniki krzesła). Czynności wyjątkowo precyzyj-ne, wykonywane z użyciem małych przedmiotów i wymagające tzw. pewnej ręki, najwygodniej jest realizować przy stole wyższym – podparte w części swojej długości przedramiona zwiększą stabilność rąk, a zmniejszona odległość między płaszczyzną pracy a oczyma ułatwi kontrolę wzrokową. W skrajnych sytuacjach tego rodzaju wysokość stołu sięgać może nawet wysokości obręczy barkowej. W przypadku czynności związanych z intensywniejszym używaniem mięśni kończyn górnych oraz cięższych przedmiotów i narzędzi pracy zaleca się obniżenie płaszczyzny blatu poniżej wysokości łokciowej, jednak nie na tyle, by pojawił się sygnalizowany wyżej pro-blem braku miejsca na uda. Jest to o tyle ważne, że zbyt nisko umieszczona płaszczyzna biurka uniemożliwia pełne uniesienie kolan podczas wspinania się na palce stóp, co jest ćwiczeniem przy pracy siedzącej (i nie tylko) wysoce zalecanym. Generalnie, prace wymagające użycia siły lepiej jest wykonywać w pozycji stojącej.



553 mm

731 mm

Rys. 7. Różnice w wysokości łokciowej 5-centylowej kobiety i 95-centylowego mężczyzny w pozycji siedzącej (bez uwzględnienia obuwia)

Najbardziej praktycznym rozwiązaniem jest wybór biurka o ręcznie lub mechanicznie re-gulowanej wysokości, choć w pewnych sytuacjach alternatywą może być wykonanie nieregu-lowanego biurka na wymiar ustalony w drodze pomiarów antropometrycznych danej osoby. W wariancie ekonomicznym można zastosować (dostępne w sklepach z artykułami wyposa-żenia domu, np. Ikea czy Castorama) metalowe nogi o regulowanej konstrukcji, których dłu-gość można dobrać podczas montażu oraz później w trakcie użytkowania. Należy mieć jednak świadomość, że regulacja taka nie będzie na tyle wygodna i szybka, by móc ją przeprowadzać rutynowo. Lepszym, choć droższym rozwiązaniem są biurka z dedykowanym mechanizmem, pozwalającym w ciągu kilku chwil zmienić ich wysokość. Może mieć on konstrukcję manual-ną, która umożliwia regulację za pomocą korbki oraz widocznej podziałki centymetrowej, lub zautomatyzowaną, gdzie silnik elektryczny napędzający mechanizm zmiany wysokości stero-wany jest za pomocą panelu z przyciskami. Panel taki w swej najbardziej rozbudowanej formie może posiadać wyświetlacz alfanumeryczny i możliwość zapamiętania od kilku do kilkunastu różnych ustawień wysokości, przywoływanych poprzez wybór etykiety słownej (np. imienia pracownika) z prezentowanej na wyświetlaczu listy. Dla zaspokojenia potrzeb dowolnej osoby, niezależnie od jej wzrostu, oraz wymagań wynikających z charakteru pracy (precyzyjna, siłowa) wysokość stołu używanego w pozycji siedzącej powinna regulować się w zakresie od 50 do 110 cm. Zakładając, że będzie on używany wyłącznie do pracy biurowej, można ten zakres zawęzić do 55–80 cm.

Biurko o regulowanej wysokości nie jest jednak wymogiem bezwzględnym. Zakładając, że jest ono wystarczająco wysokie (to jest dopasowane do mężczyzny o wzroście odpowiada-jącym 95. centylowi populacji) oraz że krzesło jest w stanie zapewnić osobie niższego wzrostu



wyniesienie jej na taką wysokość, by jej łokcie znalazły się na poziomie blatu, jedynym pro-blemem do rozwiązania pozostaje brak kontaktu stóp z podłożem, skutkujący zwiększonym naciskiem wywieranym przez płytę siedzeniową na guzy kulszowe oraz spodnią stronę ud. Zaradzić temu można, stosując odpowiednio dużej wysokości podnóżek, stanowiący podparcie dla stóp. O ile większość konstrukcji powinna sprawdzić się w przypadkach typowych, o tyle mając do czynienia z osobą o bardzo małej wysokości ciała (np. niskorosłą), warto poszukać modelu regulowanego, najlepiej po dokonaniu stosownych pomiarów antropometrycznych i wyznaczeniu poszukiwanej wielkości. W każdym przypadku powierzchnia robocza podnóżka powinna być ustawiona ukośnie, nie poziomo, a on sam wsunięty pod biurko na taką głębokość, by kąt między stopami a podudziami był zbliżony do prostego, a między podudziami i udami przekraczał 90°. Takie ustawienie podudzi wraz ze stosownymi, opisanymi niżej ćwiczeniami zmniejsza prawdopodobieństwo wystąpienia zastoju żylnego i związanych z nim komplikacji zdrowotnych, w związku z czym podnóżek jest wysoce zalecanym elementem stanowiska pracy siedzącej, nie tylko dla osób niskiego wzrostu.

Rys. 8. Podnóżek (po lewej) oraz jego zastosowanie w przypadku osób niskiego wzrostu i biurka o nieregulowanej wysokości (po prawej)

Szerokość i głębokość stołu, a więc i pole powierzchni blatu zależą w dużej mierze od wymagań związanych z wykonywaną na nim pracą: im większa liczba przedmiotów i narzędzi lub im większe ich gabaryty, tym większa powinna być płaszczyzna pracy, by móc wygodnie je rozmieścić i swobodnie nimi operować. Wymiary te, szczególnie w przypadku głębokości, nie mogą być zbyt duże, ponieważ najbardziej oddalone od siedzącej przy biurku osoby części blatu będą dla niej nieosiągalne, czyli fizycznie niemożliwe do wykorzystania podczas pracy – nawet przy maksymalnie wyciągniętych ramionach oraz pochylonym głęboko tułowiu. Należy również pamiętać o tym, że biurko nie może być zbyt płytkie – po jego dosunięciu do ściany pracownik,



siedząc na krześle, musi mieć możliwość swobodnego poruszania kończynami dolnymi, w tym wykonania ich wyprostu w stawach kolanowych. Możliwość pracy z kolanami zgiętymi pod kątem większym niż 90° (rozwartym) jest szczególnie ważna z punktu widzenia prawidłowego przepływu krwi żylnej w nogach. Z powyższych powodów zaleca się, aby głębokość zawierała się w przedziale 60–80 cm niezależnie od wymagań pracy, a szerokość minimalna wynosiła 120 cm. W przypadku zwiększonych wymagań co do powierzchni stół może być szerszy, ale tylko wtedy, gdy wykorzystywane wraz z nim krzesło będzie posiadało kółka, co umożliwi pracow-nikowi łatwe i szybkie przemieszczanie się w celu dosięgnięcia do obiektów rozmieszczonych na całej jego szerokości.

By nie powodować nadmiernych kontrastów jaskrawości, które męczą wzrok, oraz nie narażać użytkownika na olśnienia, wywoływane odbijającym się światłem opraw oświetlenio-wych, górna powierzchnia blatu powinna mieć jasny neutralny kolor oraz matowe wykończenie. Ponadto stół nie powinien być ustawiony bezpośrednio pod źródłem światła sztucznego.

1.5. Racjonalne rozmieszczenie przedmiotów pracy

Przedmioty i narzędzia pracy nie mogą być rozmieszczone na płaszczyźnie roboczej w sposób przypadkowy. Nierzadko sam pracownik – użytkownik biurka – jest w stanie w sposób intuicyjny ułożyć je tak, by zracjonalizować swoje ruchy robocze i nie powodować nadmiernego obciąże-nia ciała, niemniej warto usystematyzować wskazówki i uwagi mogące pomóc w uzyskaniu jak najbardziej ergonomicznego ich ułożenia na poziomej powierzchni pracy.

Strefą najdogodniejszą do manipulacji manualnej, nazywaną strefą zasięgu normalnego, jest ten obszar biurka, do którego pracownik jest w stanie dosięgnąć przedramionami, gdy jego ramiona zwisają swobodnie wzdłuż tułowia, a łokcie pozostają zgięte. Dosięgnięcie przed-miotów znajdujących się poza nią wymaga już wyprostowania ramion w łokciach – strefa wy-znaczana przez zasięg całych ramion przy wyprostowanym swobodnie ułożonym tułowiu nosi nazwę strefy zasięgu maksymalnego. Poza nią leży strefa zasięgu wymuszonego – sięgnięcie do niej wymaga nie tylko użycia wyprostowanych ramion, ale i głębokiego pochylenia tułowia. Obszarem najbardziej preferowanym jest strefa zasięgu normalnego, natomiast obszarem, którego powinno się unikać jako miejsca pobierania i odkładania przedmiotów i narzędzi pracy ze względu na wywoływane obciążenie o charakterze posturalnym, jest strefa zasięgu wymu-szonego. Należy pamiętać o tym, że ze względu na różnice w długości ramienia i przedramienia u osób o różnej wysokości ciała granice stref należy wyznaczać indywidualnie – to, co znajduje się w strefie zasięgu maksymalnego w przypadku wysokiego mężczyzny o długich ramionach, dla drobnej niskiej kobiety znajdzie się w strefie zasięgu wymuszonego lub poza jakimkolwiek zasięgiem.



Rys. 9. Preferowane strefy zasięgu na poziomej płaszczyźnie pracy: strefa zasięgu normalnego (bliższa) oraz strefa zasięgu maksymalnego (dalsza)

Najważniejszymi czynnikami, które powinny decydować o wyborze miejsca dla danego obiektu, jest jego masa oraz częstość, z jaką jest używany. Przedmioty ciężkie powinny być ulokowane w strefie zasięgu normalnego, by manipulacja nimi nie wiązała się z wymuszaniem postawy ciała i niepotrzebnym obciążeniem statycznym mięśni kończyn górnych i tułowia. Im przedmiot lżejszy, tym można go odsunąć dalej, w strefę zasięgu maksymalnego. Analogicznie im częściej dany obiekt jest używany, tym bliżej pracownika powinien się znajdować. Strefa zasięgu wymuszonego powinna pozostawać pusta, chyba że duża liczba przedmiotów i narzędzi wymaga jej zagospodarowania. W takiej sytuacji mogą się w niej znaleźć wyłącznie najlżejsze i najrzadziej używane obiekty.

Często pojedynczy etap pracy wymaga używania kilku różnych narzędzi lub związany jest z montażem kilku różnych elementów. Warto w takich przypadkach grupować je ze sobą w bezpośrednim sąsiedztwie, by minimalizować liczbę ruchów roboczych (związanych np. z sięganiem) koniecznych do wykonania tego etapu pracy oraz sumaryczną drogę przebywaną podczas jego realizacji przez kończyny górne. Jeśli da się wyróżnić wyraźne i często powtarza-ne sekwencje, według których używane są narzędzia czy pobierane elementy, powinno się te przedmioty układać w kolejności narzucanej przez te sekwencje, tak by sąsiadowały ze sobą te z nich, które wykorzystywane są bezpośrednio po sobie. Należy przy tym rozmieścić je w kie-runku od lewej do prawej lub odwrotnie, a nie np. od przodu do tyłu.

Jeśli ze względu na szczególnie dużą liczbę obiektów pracy wymagane jest używanie do-datkowych półek czy segregatorów na drobne elementy, ustawionych piętrowo na stole, w mia-rę możliwości powinny się znajdować nie wyżej niż staw ramienny pracownika, maksymalnie na odległość wyciągniętego przed siebie ramienia (bez konieczności pochylania tułowia). Wy-sokością nieprzekraczalną w takich sytuacjach będzie wysokość wzroku osoby korzystającej z takiego stanowiska, ponieważ umieszczenie ich wyżej spowoduje konieczność wstawania z krzesła w celu pobrania poszukiwanego elementu.



1.6. Przerwy w pracy, ćwiczenia w trakcie i po pracy

Niekorzystny wpływ pozycji siedzącej na kręgosłup oraz mięśnie tułowia powinien być w odpo-wiedni sposób kompensowany zarówno poprzez stosowanie regularnych przerw w pracy, jak i umiejętnie dozowaną aktywność fizyczną. Ta druga jest szczególnie potrzebna ze względu na ogólnoustrojowe skutki hipokinezji związanej z długotrwałym przebywaniem w pozycji siedzą-cej, która oddziałuje niekorzystnie m.in. na układy krążenia, trawienny i mięśniowo-szkieletowy.

Po każdej godzinie pracy należy wstać z krzesła i przynajmniej 5 minut spędzić w pozycji stojącej, najlepiej chodząc. Ważna jest nie tyle regularność, co częstość, z jaką pozycja siedzą-ca będzie zastępowana innymi, obciążającymi inne partie mięśni szkieletowych. W pewnych sytuacjach takie odrywanie się od krzesła i biurka można wymusić poprzez celowe zmiany w organizacji dnia pracy oraz jej wzbogacanie, np. o czynności przygotowawcze, porządko-we, transportowe czy pomocnicze, realizowane na stojąco. Również odpowiednie ulokowanie materiałów lub narzędzi pracy, niejako zmuszające do opuszczenia stanowiska i przejścia się np. do magazynu w innej części budynku czy na innym piętrze, może być w tym pomocne. Nie należy tworzyć na stanowisku możliwości składowania zbyt dużych ilości materiałów po-trzebnych do pracy oraz produktów wychodzących spod ręki pracownika, odbierając mu tym samym pretekst do wielogodzinnej, nieprzerywanej niczym pracy siedzącej. Przykładowo odpo-wiednie gwarantujące wystarczająco częste przerwy wielkości pojemników na produkt gotowy można określić, posiłkując się obserwacją procesu pracy i jej chronometrażem. Stosowaną czasem metodą o charakterze techniczno-organizacyjnym jest podłączenie wszystkich urzą-dzeń elektrycznych, wykorzystywanych na stanowisku pracy, do specjalnego programatora, którego zadaniem jest odcinanie dopływu prądu po upływie określonego czasu. Narzędzia zostaną ponownie zasilone i zaczną działać dopiero wtedy, gdy pracownik wstanie, podejdzie do umieszczonego odpowiednio daleko od stanowiska przycisku i go aktywuje. W przypadku stanowisk pracy z komputerem można posiłkować się oprogramowaniem, które, działając w tle, po każdej godzinie pracy wyświetli komunikat przypominający o przerwie. Przypomnienie może zostać zastąpione np. slajdami prezentującymi proste ćwiczenia rozciągające, jakie pracownik może w trakcie przerwy wykonywać. Osoby szczególnie łatwo zapominające się i wpadające w wir pracy mogą także skorzystać z możliwości całkowitego zablokowania komputera na czas zaprogramowanej przerwy.

Ważne jest, by prócz układu mięśniowo-szkieletowego odpoczęły również oczy, bowiem podczas długotrwałego korzystania z monitora dochodzi do przeciążenia mięśni ciała rzęsko-wego, okalającego soczewkę oka i odpowiedzialnego za proces akomodacji, jak również mięśni gałki ocznej zawiadujących jej ruchami. Skurcz mięśni rzęskowych powoduje uwypuklenie się soczewki, dając tym samym możliwość obserwacji ostrego obrazu przedmiotów znajdujących się blisko. Jak łatwo wywnioskować, skupianie wzroku na płaszczyźnie ekranu powoduje, że mięśnie te bezustannie pracują. Bezpośrednim efektem ich przeciążenia jest utrata sprężystości i elastyczności, upośledzająca akomodację – objawia się ona jako wydłużenie czasu wyostrza-nia się obrazu podczas przenoszenia wzroku z przedmiotów bliskich na dalekie i z powrotem. Z kolei mięśnie gałki ocznej biorą udział w procesie konwergencji, czyli ustawiania zbieżności



osi optycznych obu oczu tak, by przecinały się na obserwowanym aktualnie obiekcie. Podczas wpatrywania się w przedmiot leżący blisko twarzy część z nich pozostaje w stanie długotrwa-łego napięcia, co może wywoływać bóle oczu oraz głowy. Aby zapobiec tym niekorzystnym zjawiskom, przerwy w pracy powinny być również przeznaczone na obserwację przedmiotów znajdujących się na tyle daleko, aby oko rejestrowało ostry, wyraźny obraz bez konieczności uwypuklania soczewki w jakimkolwiek, choćby najmniejszym stopniu, a osie optyczne obu gałek ocznych pozostawały względem siebie równoległe. Można przyjąć, że takie warunki widze-nia zachodzą już przy obiektach oddalonych od obserwatora o kilkanaście metrów, w związku z czym w czasie przerwy można skupić się np. na pejzażu, jaki widoczny jest z okna pomiesz-czenia pracy. Analogiczne zalecenia dotyczą każdej osoby, która wykonuje intensywną pracę wzrokową z obiektami położonymi w odległości do kilkudziesięciu cm od twarzy, czyli w zasięgu kończyn górnych.

W trakcie samej pracy siedzącej powinno się możliwie często naprzemiennie unosić przed-nią część stóp z piętami wspartymi o podłoże, a następnie wspierać się na samych palcach, z piętami uniesionymi jak najwyżej. Dzięki temu duże grupy mięśniowe podudzi, m.in. łydki, swoimi skurczami będą wspomagać przepływ krwi żylnej z powrotem do serca, zmniejszając tym samym ryzyko rozwoju np. żylaków. Zaleca się również przynajmniej kilka razy w ciągu zmiany roboczej wykonywanie krótkich i niekłopotliwych ćwiczeń o charakterze rozgrzewają-cym i rozciągającym, pobudzających nieużywane partie mięśni szkieletowych i równoważących ewentualne różnice w obciążeniu, wynikające z asymetrii postawy ciała oraz wykonywanych ruchów roboczych. Podczas ich przeprowadzania należy swobodnie oddychać, a używane w danej chwili mięśnie powinny być napinane stopniowo, bez zrywów. Przykładowe ćwicze-nia rozgrzewające, wykonywane w pozycji stojącej, obejmują skłony do przodu oraz boczne głowy i tułowia, krążenia biodrami, stopami wspartymi na palcach oraz złączonymi kolanami. Ćwiczenia rozciągające, możliwe do wykonania w pozycji siedzącej, obejmują m.in. wyciąganie wyprostowanych ramion, przy splecionych palcach obu rąk, do góry i przed siebie, unoszenie ramion w barkach, dociskanie dłoni do siebie nawzajem na wysokości klatki piersiowej i obra-canie przedramion tak, by palce skierowane były naprzemiennie w górę i w dół, czy wypychanie lędźwi do przodu z pomocą ułożonych na nich rąk, z jednoczesnym odchylaniem głowy do tyłu (pogłębianie lordozy szyjnej i lędźwiowej). Każde z ćwiczeń należy powtórzyć kilka do kilkuna-stu razy, a pojedyncze napięcie danej grupy mięśniowej powinno trwać około pięciu sekund.



Rys. 10. Przykładowe ćwiczenia zalecane w przerwach od pracy siedzącej (od lewej): pogłębianie lordozy lędźwiowej i szyjnej, wyciąganie ramion do góry przy splecionych razem palcach, skłony boczne tułowia z przedramionami na wysokości głowy, unoszenie ramion w barkach

Największy wpływ na zdrowie i samopoczucie osoby pracującej na siedząco będzie mieć jednak forma spędzania przez nią czasu wolnego. Umiarkowana, ale angażująca całe ciało ak-tywność fizyczna stanowi przeciwwagę dla godzin spędzonych w nienaturalnej dla kręgosłupa, nierównomiernie obciążającej poszczególne partie mięśniowe pozycji. Ruch redukuje problemy związane z hipokinezją na stanowisku roboczym nie tylko w sferze układu mięśniowo-szkiele-towego, ale i oddechowego czy układu krążenia. Również funkcjonowanie narządów trawien-nych, poważnie upośledzane poprzez długotrwały nacisk w obrębie jamy brzusznej związany z pozycją siedzącą, poprawia się u osób wypoczywających regularnie w sposób aktywny.

Najprostszą do uprawiania i zalecaną formą takiej ogólnorozwojowej aktywności są in-tensywne spacery, trwające jednorazowo przynajmniej 30 minut. W czasie przeznaczonym na rekreację mogą przybrać formę nordic walkingu, czyli marszu z użyciem specjalnie zaprojek-towanych kijków, jednak wcale nie gorszym będzie np. pomysł przejścia pieszo kilku ostatnich przystanków w drodze do pracy lub z powrotem. W każdym przypadku tempo powinno być na tyle duże, by odczuwalnie wzrosła częstość tętna oraz oddechu. Innym wskaźnikiem, pomaga-jącym znaleźć wystarczający dla danej osoby stopień intensywności marszu, jest pojawienie się potu na skórze. Jeśli istnieje taka możliwość, należy uczęszczać na basen, ponieważ pływanie angażuje praktycznie wszystkie grupy mięśni szkieletowych, nie obciążając jednocześnie sta-wów kończyn dolnych. Niezależnie od tego, jaki rodzaj aktywności zostanie wybrany, powinno się go praktykować regularnie, co najmniej trzy razy w tygodniu.

252. Praca z użyciem komputera



❱❱ czarny i połyskliwy monitor jest być może stylowy, ale niekoniecznie ergonomiczny

Trend wzorniczy promujący obudowy monitorów komputerowych i telewizorów w kolorze czarnym, obowiązkowo wykończonych na wysoki połysk, kłóci się z podstawowymi potrzebami twoich oczu. Pracując najczęściej w czasie dnia, w pomieszczeniach o jasnym stonowanym wystroju i barwach ścian oraz z oprogramowaniem wyświetlającym obraz z przewagą koloru białego (edytor tekstu, arkusz kalkulacyjny), niepotrzebnie męczą nadmiernym kontrastem, wynikającym z takiego zestawienia obserwowanych jednocześnie – skrajnie różnych – kolo-rów i jaskrawości. W miarę możliwości wybierz monitor o jasnej, stonowanej kolorystycznie i koniecznie matowej obudowie oraz matowym nieodbijającym światła ekranie. Klawiatura przeznaczona do długotrwałej pracy również powinna być jasna i niepołyskliwa, z wyraźnymi oznaczeniami wszystkich klawiszy.

❱❱ podczas pracy patrz zawsze na wprost

Siedząc, miej zawsze monitor oraz klawiaturę dokładnie naprzeciwko siebie. Przy dłuższej pracy niedopuszczalne jest ustawienie monitora z boku biurka, gdyż wymusza to bardzo czę-ste skręty szyi mogące po pewnym czasie uszkodzić ten delikatny odcinek kręgosłupa. Z tych samych powodów monitor nie powinien znajdować się ani zbyt nisko, ani zbyt wysoko wzglę-dem twojej głowy – maksymalna dopuszczalna wysokość to taka, przy której pozioma linia poprowadzona od twoich oczu trafia w górną krawędź ekranu. Wybierz monitor z podstawą o regulowanej wysokości lub zaopatrz swoje stanowisko w przykręcane do blatu biurka ramię, do którego będzie można go przymocować i unosić w zależności od potrzeby. W ostateczności w charakterze dodatkowej podstawki możesz wykorzystać np. ryzę papieru lub grubą książkę, jeśli tylko monitor będzie stał na tych przedmiotach wystarczająco stabilnie.

❱❱ dbaj o komfort swoich nadgarstków

Nigdy nie pracuj z nadgarstkami wiszącymi, bez podparcia w powietrzu lub powyginany-mi. Po prawidłowym ustawieniu wysokości biurka powinny się przynajmniej opierać swobod-nie na blacie, wykorzystując 10–15 cm wolnej powierzchni między jego przednią krawędzią a klawiaturą. Najlepiej jednak, jeśli znajdzie się w tym miejscu specjalna żelowa podpórka, na której będą mogły spocząć. Podobnej podpórki połączonej z podkładką warto używać razem z myszką. Ułożenie nadgarstków podczas pracy z komputerem powinno być możliwie neutral-ne, bez wygięć do góry, w dół oraz na boki. Tym ostatnim możesz przeciwdziałać, korzystając z klawiatury o klawiszach ułożonych po łagodnym łuku, w której dodatkowo podzielono blok alfanumeryczny na dwie części i rozsunięto je względem siebie na boki.

❱❱ korzystaj z uchwytu na dokumenty

Jeśli w swojej pracy z komputerem często korzystasz z dokumentacji w wersji papierowej lub przenosisz informacje z dokumentów drukowanych do bazy danych lub innego rodzaju programu, używaj specjalnego uchwytu. Posiada on zazwyczaj szeroki klips do przytrzymywania

W sk

róci

e



kartek, a mocuje się go bezpośrednio z boku monitora. Dzięki temu dokumenty, które wykorzy-stujesz, nie leżą na lub obok klawiatury, a twoje oczy i głowa nie muszą wykonywać zamaszy-stych ruchów, gdy patrzysz na przemian na kartkę i monitor. Oszczędzasz w ten sposób zarówno swój czas, jak i kręgosłup szyjny.

2.1. Dobór i ustawienie monitora

Znalezienie monitora nadającego się do długotrwałej komfortowej pracy jest dziś trudniejsze, niż mogłoby się wydawać. W pewnej mierze wynika to z wciąż niedostatecznego poziomu wie-dzy ergonomicznej projektantów, choć nie bez wpływu pozostaje również napędzana przez działy marketingu, pogoń za – niekoniecznie ważnymi z punktu widzenia wygody i jakości pracy wzrokowej – parametrami technicznymi, które można łatwo przekuć w chwytliwe, napędzające sprzedaż hasła reklamowe. Skutkuje to sytuacją, w której półki sklepowe zapełnione są sprzę-tem charakteryzującym się czarną połyskliwą obudową, koniecznie o jak najcieńszej ramce wokół ekranu, ale np. bez jakiejkolwiek możliwości regulacji wysokości ustawienia monitora względem biurka czy kąta pochylenia płaszczyzny ekranu.

Monitor nie powinien posiadać czarnej obudowy. Podczas pracy w oświetlonym i pomalo-wanym farbami o jasnych neutralnych kolorach pomieszczeniu, z oprogramowaniem, w którego interfejsie dominuje jasne lub wręcz białe tło, tworzy to niepotrzebnie duży kontrast, do którego zmysł wzroku nieustannie musi się dostosowywać w procesie adaptacji. Najodpowiedniejsze jest wzornictwo stosowane powszechnie w epoce monitorów kineskopowych, a więc jasna sza-rość lub beż z matowym wykończeniem powierzchni, które zapobiegają odbijaniu się w obudo-wie światła słonecznego lub sztucznego, eliminując tym samym ryzyko wystąpienia olśnienia. Z tego samego względu płaszczyzna ekranu pokryta być powinna matowym nieodbijającym kierunkowo światła filtrem. Niestety, ekrany z połyskliwą powierzchnią są obecnie rozwiąza-niem dominującym, gdyż – prócz tego, że są zwyczajnie tańsze w produkcji – pozwalają uzyskać nieco głębszą czerń oraz lepsze parametry nasycenia i czystości barw wyświetlanego obrazu. Producenci monitorów zapominają jednak, że dziedziny, w których te akurat właściwości ob-razu można uznać za kluczowe (np. profesjonalna obróbka fotografii czy materiału wideo), nie usprawiedliwiają wprowadzania analogicznych rozwiązań na rynek masowy, którego klienci najczęściej używają monitora do zadań dużo mniej wymagających, związanych z wyświetlaniem informacji o charakterze głównie tekstowym. O ile do pewnych subtelnych niedoskonałości obrazu, takich jak nie do końca czarna czerń czy zbyt ciepła lub zbyt chłodna biel, zmysł wzroku człowieka jest w stanie przyzwyczaić się w ciągu kilku minut, po których defekty te przestają być w ogóle zauważane, o tyle odbijające się w ekranie lampy sufitowe będą go razić nieprze-rwanie, przez cały czas pracy.

Również trend wzorniczy zmierzający praktycznie do usunięcia ramki wokół ekranu, kłóci się ze sposobem, w jaki oko ludzkie skupia się na obserwowanym detalu. Nie bez powodu prefe-rujemy przyglądanie się fotografiom, rysunkom czy obrazom oprawionym w ramę, separującą je wizualnie od tła. Dzięki temu obszar wewnątrz oprawy staje się osobną częścią obserwowanego



pola widzenia, z wyraźnie widocznymi granicami, wewnątrz których dokonuje się percepcja detali. Odpowiednio szeroka ramka pozwala również na łagodne przejście między relatywnie dużą jaskrawością powierzchni ekranu a mniejszą ścian czy mebli, widocznych w bezpośred-nim otoczeniu, jeśli oczywiście posiadać będzie odpowiedni stonowany i niezbyt ciemny kolor.

Niezbędną cechą obudowy monitora jest podstawa umożliwiająca zmianę ustawienia ekranu względem użytkownika. W wariancie minimum chodzi o regulację kąta pochylenia ekranu tak, by przy danej pozycji ciała osie optyczne gałek ocznych przecinały płaszczyznę ekranu w jej geometrycznym środku pod kątem zbliżonym do 90°, czyli prostopadle. Optymal-nie poszukiwać należy takiego modelu, którego konstrukcja pozwala na w miarę swobodne podnoszenie i opuszczanie panelu, by móc dopasować jego wysokość do konkretnej osoby i pozycji przyjmowanej przez nią podczas pracy.

Jeśli chodzi o właściwości stricte techniczne, monitor powinien posiadać możliwość re-gulacji intensywności podświetlenia panelu LCD, gdyż zależy od niej bezpośrednio jasność wyświetlanego obrazu oraz jego kontrast. Wbrew powszechnemu mniemaniu wartości obu parametrów nie muszą być zbyt duże – problemem jest raczej zmniejszenie kontrastu i ja-skrawości do poziomów umożliwiających wielogodzinną, niemęczącą oczu pracę. Idealnie byłoby, gdyby wartość luminancji czystej bieli (tzw. poziom bieli) można było zmniejszyć do około 100 cd/m2, czyli do poziomu odpowiadającemu postrzeganej jaskrawości białej kartki papieru leżącej na biurku w standardowo oświetlonym pomieszczeniu. Bardzo wygodnym rozwiązaniem jest możliwość zapisania kilku różnych ustawień jasności i kontrastu, odpo-wiednich dla pracy o różnych porach dnia i przy różnych poziomach oświetlenia ogólnego w pomieszczeniu, przywoływanych w razie potrzeby poprzez przyciski na obudowie lub menu ekranowe. Coraz więcej modeli monitorów wyposażonych jest w niezwykle pomocną au-tomatykę doboru wielkości tych parametrów, działającą w oparciu o wbudowany w ramkę ekranu czujnik poziomu oświetlenia otoczenia – im jaśniej jest w pomieszczeniu, tym bardziej zwiększane są te wartości i odwrotnie.

Monitor ustawiamy zawsze centralnie na wprost użytkownika – z tego powodu regulacja odchylenia (obracania) ekranu na boki jest opcjonalna. Osoba pracująca z monitorem umiesz-czonym w stosunku do niej po lewej lub prawej stronie naraża się na przeciążenie kręgosłupa i mięśni z nim związanych w odcinku szyjnym, co na początku objawia się bólem odczuwanym w tej części ciała, a po latach korzystania z tak niewłaściwie dopasowanego stanowiska może nawet skończyć się nieodwracalnymi zmianami o charakterze degeneracyjnym. Odległość od oczu do środka ekranu nie powinna być mniejsza niż 40 cm oraz nie większa niż 70–75 cm, przy czym im dłuższa jest jego przekątna, tym dalej od oczu powinien się znajdować, by nie zmuszać pracownika do wykonywania ruchów głową podczas przeglądania jego zawartości. Płaszczyznę ekranu należy nieznacznie odchylić do tyłu tak, by wzrok padał na nią w miarę prostopadle podczas obserwacji środka panelu. Monitor ustawiamy na takiej wysokości, by górna krawędź ekranu znalazła się maksymalnie na wysokości wzroku lub lekko (do 10 cm) poniżej, ustawienie wyższe powoduje bowiem konieczność zadzierania głowy do góry, co znów wiąże się z nega-tywnymi konsekwencjami dla szyi. W przypadku braku regulacji wysokości przewidzianej przez



producenta istnieje możliwość doposażenia stanowiska w przegubowe ramię mocowane do blatu biurka lub ściany bezpośrednio za nim, do którego można dokręcić sam panel z ekranem po uprzednim wymontowaniu go od podstawy. Dzięki niemu użytkownik zyskuje pełną swo-bodę w regulacji położenia ekranu, nie tylko w kierunku góra – dół. Dla osób wysokich – gdyż właśnie one wymagać będą podwyższenia monitora – bardziej ekonomicznym rozwiązaniem, choć o nieco prowizorycznym charakterze, będzie podłożenie pod jego podstawę jednej czy dwóch ryz papieru lub grubej nieużywanej książki. Ważne jest, by po takiej operacji monitor stał prosto i nie miał tendencji do przewracania się, np. na skutek uderzenia w biurko nogą podczas wstawania lub siadania, co zdarza się stosunkowo często.

Rys. 11. Regulowane ramię do mocowania monitora (po lewej) oraz ustawienie z jego pomocą odpowiedniej wysokości dla ekranu (po prawej)

Nie mniej ważne od ustawienia względem użytkownika jest właściwe usytuowanie moni-tora względem źródeł światła w pomieszczeniu pracy. Takimi źródłami są w czasie dnia przede wszystkim okna i to one właśnie stanowią często problem podczas aranżacji stanowiska. Lu-minancja płaszczyzn okiennych jest zazwyczaj o jeden do dwóch rzędów wielkości większa od luminancji obrazu wyświetlanego na płaszczyźnie ekranu komputera (przykładowo jaskrawość błękitnego, bezchmurnego nieba osiąga typowo wielkość ok. 5000 cd/m2), w związku z czym nigdy nie należy dopuszczać do tego, by obie znajdowały się jednocześnie w polu widzenia pra-cownika. Najgorszym możliwym ustawieniem stanowiska pracy, a więc i samego monitora jest umieszczenie go pod oknem tak, że osoba pracująca siedzi twarzą skierowaną bezpośrednio w jego stronę. Pracujące w takich warunkach oko zmuszone jest do ciągłej adaptacji, a ponie-waż płaszczyzna okna jest wielokrotnie większa od pola powierzchni ekranu, dopasowuje się ono, zmniejszając ilość światła doń wpadającego oraz obniżając czułość siatkówki. Skutkiem tego jest zmniejszenie subiektywnie odbieranej jasności i kontrastu obrazu komputerowego do takiego stopnia, że pojawiają się trudności z rozpoznawaniem jego szczegółów. Wariantem



akceptowalnym jest praca z monitorem skierowanym ekranem w stronę okna, czyli siedząc ple-cami do płaszczyzn okiennych, ale pod warunkiem, że pomieszczenie jest wystarczająco głębo-kie (dzięki temu promienie światła słonecznego nie będą odbijały się od monitora), a w samych oknach zamontowano rolety lub żaluzje mogące w razie potrzeby zmniejszyć dopływ światła z zewnątrz. Ustawieniem bezwzględnie preferowanym powinno być jednak usytuowanie sta-nowiska oraz monitora bokiem do okna, w odległości przynajmniej jednego metra od niego, co z jednej strony zapobiega powstawaniu zjawiska olśnienia odbiciowego, a jednocześnie zapewnia odpowiednie oświetlenie na całej powierzchni biurka.

Monitory płaskie, działające w oparciu o technologię LCD, zlikwidowały wszelkie problemy związane z geometrią wyświetlanego obrazu oraz z jego odświeżaniem (nie występuje w nich wywołujące bóle głowy migotanie, zauważalne w konstrukcjach kineskopowych), jednak wy-magają szczególnej uwagi związanej z regulacją jaskrawości i kontrastu. Parametry te są często ustawiane fabrycznie na bardzo wysokich poziomach, by monitor wypadał dobrze w otoczeniu innych umieszczonych na tej samej półce sklepowej, czy wręcz wyróżniał się bardziej wyrazi-stym obrazem. Ustawienia takie nie nadają się jednak do pracy, powodując już po kilkunastu, kilkudziesięciu minutach dyskomfort. Jasność ekranu wyświetlającego biel (np. pusty arkusz kalkulacyjny) nie powinna być znacząco większa od jasności czystej kartki białego papieru, leżącej na biurku. Po ustaleniu jej na poziomie, który nie będzie raził ani powodował szybkiego znużenia, należy dokonać sprawdzenia ustawień kontrastu poprzez wyświetlenie dokumentu tekstowego i próbę jego przeczytania. Jeśli znaki nie będą wystarczająco dobrze odcinać się od tła, kontrast trzeba stopniowo powiększać, obserwują jednocześnie, czy nie powoduje to wzrostu jasności obrazu. Regulacje takie są niestety żmudne, wymagając licznych prób i po-równań uzyskiwanych efektów, gdyż ze względów konstrukcyjnych w wielu monitorach LCD oba parametry częściowo wpływają na siebie nawzajem.

2.2. Dobór i ustawienie klawiatury

Wprawny użytkownik jest w stanie używać klawiatury z prędkością kilkuset znaków wstuki-wanych na minutę, warto więc zadbać o jej jakość i ergonomię. Klawisze powinny posiadać niezbyt długi, ale wyraźnie odczuwalny skok, dostarczający informacji zwrotnej o tym, że dany znak został zarejestrowany i wyświetlony, bez konieczności sprawdzania efektu na monitorze. W przypadku osób praworęcznych oraz pracy niewymagającej wprowadzania dużych zestawów liczb można zastanowić się nad wyborem klawiatury bez bloku numerycznego – będzie ona wtedy krótsza, co umożliwi przysunięcie bliżej podkładki pod mysz oraz samej myszki, przez co skróci się droga przebywana przez prawą rękę, przemieszczającą się często między tymi dwoma urządzeniami wejściowymi. Inną alternatywą, dającą podobną możliwość, jest klawiatura z od-czepianym blokiem numerycznym, który można dopiąć z jej prawej strony. Profil powinien być względnie płaski i na tyle niski, aby rząd klawiszy alfanumerycznych, zaczynający się od znaków A, S, D, F, G, znajdował się nie wyżej niż 3 cm od płaszczyzny blatu biurka. Same oznaczenia klawiszy powinny być wyraźne, kontrastowe oraz trwałe. Jeśli chodzi o kolorystykę oraz mate-riały, z jakich klawiatura jest wykonana, to – podobnie jak w przypadku monitora – najlepsze



będą tworzywa o barwie jasnej i stonowanej, z matowo wykończoną powierzchnią. W sytuacji, kiedy w jednym pomieszczeniu planowanych jest co najmniej kilka stanowisk komputerowych, używanych przez wiele osób jednocześnie, warto sprawdzić, czy klawisze podczas pracy nie będą wydawać zbyt głośnych, przeszkadzających dźwięków.

Zamiast w klasyczną klawiaturę o obrysie prostokątnym, warto zainwestować w nieco droższe, ale bardziej dopasowane ergonomicznie rozwiązanie: klawiaturę z rozdzielonym w po-łowie blokiem alfanumerycznym, ułożonym po łagodnym łuku. Piszące na klawiaturze standar-dowej ręce układają się równolegle względem siebie, na skutek czego pojawia się nienaturalne wygięcie stawów promieniowo-nadgarstkowych do wewnątrz. Rozsunięcie względem siebie klawiszy używanych przez palce lewej i prawej ręki oraz ułożenie ich pod innym kątem sprawia, że ręka i przedramię układają się w jednej osi, a staw promieniowo-nadgarstkowy pozostaje wyprostowany. Nie należy przy tym obawiać się, że praca na tak zmodyfikowanej klawiaturze utrudni korzystanie ze zwykłej, np. w domu. Po okresie przystosowawczym trwającym od kilku do kilkunastu dni oba rozwiązania mogą być obsługiwane w równie sprawny sposób.

Rys. 12. Klawiatura ergonomiczna z rozdzielonym blokiem klawiszy alfanumerycznych (po lewej) oraz ułożenie przedramion, nadgarstków i rąk podczas pracy z nią (strona prawa)

Klawiaturę ustawiamy dokładnie na wprost osoby jej używającej, by pozycja ciała podczas pracy była możliwie symetryczna, oraz w odległości 10–15 cm od przedniej krawędzi blatu biurka, aby zapewnić miejsce na podparcie przedniej części przedramion oraz nadgarstków. Przy prawidłowo ustawionej wysokości biurka i palcach spoczywających na klawiszach stawy promieniowo-nadgarstkowe nie powinny być wygięte ani w górę, ani w dół. Jest to niezwykle istotne ze względu na budowę samych nadgarstków oraz specyfikę obciążeń pojawiających się podczas pracy z komputerem. Od strony górnej nadgarstek tworzony jest przez osiem kości ułożonych w dwóch szeregach (licząc od strony kciuka, w szeregu bliższym: kość łódeczko-wata, księżycowata, trójgraniasta, grochowata, w szeregu dalszym: czworoboczna większa, czworoboczna mniejsza, główkowata, haczykowata), natomiast od strony dłoniowej (dolnej) spinany jest więzadłem poprzecznym nadgarstka. Przez tak niewielką przestrzeń, zwaną kana-łem nadgarstka, przebiegają nerw pośrodkowy oraz ścięgna mięśni zginaczy palców otoczone



pochewkami maziowymi. Większość mięśni odpowiedzialnych za zginanie palców ręki znajduje się w obrębie przedramienia, przenosząc do nich siłę swoich skurczów za pomocą tych właśnie ścięgien. Podczas intensywnego pisania na klawiaturze czy manipulowania myszką ścięgna bezustannie pracują w ciasnym przekroju kanału nadgarstka, który jeszcze bardziej zawęża się, gdy staw zostaje w którąkolwiek stronę wygięty. Praca w takiej pozycji może doprowadzić do rozwoju stanu zapalnego i obrzęku, których efektem będzie ucisk, niedożywienie, a następnie uszkodzenie nerwu pośrodkowego odpowiedzialnego m.in. za czucie oraz kontrolę ruchów w obrębie kciuka, palca wskazującego oraz środkowego. Z tych właśnie powodów kluczowe dla zdrowia pracownika jest dobranie odpowiedniego biurka (pozbawionego wysuwanej półki na klawiaturę, leżącej zbyt nisko i zmuszającej do opuszczania nadgarstków w dół) oraz takie ustawienie wysokości blatu, by możliwie dokładnie odpowiadała wysokości łokciowej.

Również ze względu na ułożenie nadgarstków podczas siedzenia z pionowym lub pochy-lonym do przodu tułowiem klawiatura winna spoczywać na blacie możliwie płasko. Obecne w wielu modelach rozkładane nóżki, mieszczące się w okolicy tylnej jej krawędzi, mają zasto-sowanie jedynie w sytuacji, gdy pracownik zmienia pozycję na odchyloną do tyłu, układając plecy na całej długości oparcia krzesła – płaszczyzna klawiszy podąża wtedy za tymi zmianami, pozwalając utrzymać wyprostowane stawy promieniowo-nadgarstkowe. We wszystkich innych przypadkach nóżki powinny pozostać złożone.

2.3. Wykorzystanie pomocy technicznych poprawiających ergonomię pracy z komputerem

Dla osób pracujących z dużą liczbą dokumentów papierowych, których zawartość jest przepi-sywana lub konfrontowana z dokumentami elektronicznymi, zaleca się korzystanie z uchwytu na dokumenty. Ma on najczęściej formę płaskiej podkładki formatu A4 z klipsem do przytrzymy-wania kartek papieru, którą można przymocować z lewej lub prawej strony obudowy monitora. Dzięki takiemu rozwiązaniu papiery nie zajmują miejsca na biurku i nie zmuszają do przesu-wania klawiatury w stronę monitora albo krawędzi blatu. Gwarantuje też ono minimalizację odległości między dokumentem papierowym oraz elektronicznym wyświetlanym na ekranie, przez co zwiększa się komfort pracy wzrokowej związanej np. z ciągłym porównywaniem ich zawartości. Ważne jest, aby uchwyt przymocować i wyregulować w taki sposób, by zarówno jego odległość od oczu, jak i kąt pochylenia odpowiadały analogicznym ustawieniom samego monitora.



Rys. 13. Uchwyt na dokumenty przymocowany do monitora (strona lewa) i sposób jego wykorzystania podczas pracy niwelujący konieczność szukania dla nich miejsca kosztem przestrzeni dla klawiatury (strona prawa)

Ponieważ oprócz kręgosłupa i oczu to struktury nadgarstków są najbardziej narażone na niekorzystne konsekwencje wynikające z pracy z komputerem, warto zadbać o nie w sposób szczególny. Oprócz zapobiegania ich wyginaniu, związanemu z niewłaściwą aranżacją stano-wiska pracy opisanego wyżej, można im pomóc poprzez zastosowanie miękkich podpórek, na których będą mogły spoczywać w pozycji wyprostowanej, bez zapadania się. W przypadku kla-wiatury podpórki takie mają formę niskiego (3–4 cm) i płaskiego półwałka o długości w przybli-żeniu jej odpowiadającej, wypełnionego gęstym żelem lub elastyczną pianką, którego wierzch pokryty jest przyjemnym w dotyku i przewiewnym materiałem tekstylnym, natomiast spód wykonany jest z tworzywa łatwo przylegającego do blatu. Dzięki takiemu rozwiązaniu podpór-ka pozostaje na swoim miejscu i nie przemieszcza się. W razie potrzeby można ją jednak łatwo odkleić, a po przemyciu spodu wodą zamocować na nowo. Warto zauważyć, że w przypadku klawiatur z rozdzielonym blokiem alfanumerycznym, przedstawionych wcześniej, podobna podpórka jest już jej integralnym elementem składowym, wobec czego nie ma potrzeby dokła-dania jeszcze jednej. Analogiczne podparcia występują również w wersji dla myszki, zazwyczaj w postaci podkładki z odpowiednio uformowaną częścią przednią. Ich stosowanie jest również wysoce zalecane, szczególnie przy pracach wymagających intensywnej manipulacji myszką.



Rys. 14. Podpórki dla nadgarstków wykorzystywane podczas pracy z klawiaturą i myszką (strona lewa) oraz sposób, w jaki niwelują wygięcie stawu promieniowo-nadgarstkowego ku dołowi (strona prawa)

2.4. Długotrwała praca z komputerem przenośnym

Osobnym i często pomijanym tematem jest bezpieczna praca z komputerem typu laptop, note-book czy netbook. Trzymając komputer przenośny na kolanach, nie można pracować wygodnie przez wiele godzin, choć pozycja taka jest dopuszczalna przy okazjonalnym z niego korzystaniu. Również zwyczajne położenie go na biurku nie spowoduje automatycznie, że stanie się pełno-prawnym narzędziem pracy. Problemem w dopasowaniu tego rodzaju sprzętu do wymogów ergonomii jest jego konstrukcja, której priorytetem jest takie połączenie dwóch największych gabarytowo komponentów, czyli ekranu i klawiatury, by całość była możliwie kompaktowa i ła-twa do przenoszenia. Niestety, połączenie to powoduje jednocześnie, że niewykonalne staje się ustawienie obu tych elementów zgodnie z wymaganiami przedstawionymi wyżej. Klawiatura usytuowana na prawidłowej wysokości spowoduje, że monitor znajdzie się zbyt nisko, z kolei usta-wienie monitora w dobrej odległości od oczu wiązać się będzie ze zbytnim oddaleniem klawiatury.

Wyrwanie się z tego – zdawałoby się – błędnego koła wymaga fizycznego rozdzielenia klawiatury i ekranu. Można zrealizować ten cel dwojako: albo poprzez podłączenie do laptopa dodatkowego stacjonarnego monitora, albo przez podpięcie pełnowymiarowej klawiatury przewodowej lub bezprzewodowej. Rozwiązanie pierwsze jest oczywiście bardziej kosztowne, daje jednak możliwość pracy z ekranem o większej przekątnej oraz lepszych parametrach, niż te spotykane zazwyczaj w komputerach przenośnych. Korzystając z klawiatury laptopa, jego ekran należy rozłożyć maksymalnie płasko, by nie zasłaniał widoku na podłączony monitor. W przypadku rozwiązania drugiego oprócz dodatkowej klawiatury potrzebna będzie również specjalna podstawka pod laptop, pozwalająca ustawić na niej spód komputera skośnie w sto-sunku do biurka, przez co ekran uniesie się na odpowiednią do pracy wysokość. W tej konfigu-racji laptop traktowany jest jako monitor, a wprowadzanie danych realizowane jest z użyciem osobnej klawiatury. W każdym z tych scenariuszy tok postępowania po uzyskaniu możliwości niezależnego manipulowania oboma komponentami jest taki sam, jak opisano go w przypadku komputera stacjonarnego.



Rys. 15. Podstawka pod laptop (strona lewa) wraz z dodatkową klawiaturą i sposób jej wykorzystania, do stworzenia ergonomicznego stanowiska pracy (strona prawa)

Zastosowanie w maszynach przenośnych touchpada (gładzika) jako zastępnika myszki również podyktowane zostało koniecznością stworzenia sprzętu o możliwie niewielkich roz-miarach, zwartego i stanowiącego – mniej lub bardziej – jedną bryłę. Wygoda korzystania z nie-go jest dyskusyjna, szczególnie w przypadku konstrukcji o niewielkiej powierzchni aktywnej spotykanych w komputerach typu netbook i ultrabook. Nadgarstek często układa się podczas wodzenia palcem w sposób nienaturalny, powodujący po pewnym czasie dyskomfort lub ból, zwłaszcza przy mniej typowych pozycjach ciała. W związku z tym podczas dłuższej pracy zale-cane jest korzystanie z myszki, najlepiej bezprzewodowej, pracującej w technologii radiowej lub Bluetooth. Myszka radiowa wymaga do swej pracy odbiornika podłączanego do jednego z portów USB komputera. Warto zadbać o to, by był to model przeznaczony do urządzeń mobil-nych, z odbiornikiem niewielkich rozmiarów, który prawie całkowicie schowa się w gnieździe, zapobiegając tym samym jego przypadkowemu wyłamaniu.

353. Praca wykonywana na stojąco



❱❱ dobierz wysokość stołu do swojego wzrostu i rodzaju pracy

Innej wysokości stołu potrzebujesz, pracując siłowo, a innej przy pracy precyzyjnej. Punk-tem odniesienia podczas doboru odpowiedniej wysokości płaszczyzny roboczej jest zawsze wysokość, na jakiej znajdują się twoje łokcie, gdy ramiona zwisają swobodnie wzdłuż tuło-wia. 5 do 10 cm poniżej tej wysokości to odpowiednie ustawienie dla większości prac lekkich, z przedmiotami przeciętnych rozmiarów, dobre też do pisania czy rysowania. Im więcej siły musisz użyć lub im cięższe są przedmioty pracy, tym niższy powinien być stół – w skrajnych przypadkach blat może sięgać nawet bioder. Jeśli wykonujesz prace wymagające stabilności rąk lub gdy przedmioty pracy są wyjątkowo małe, umieść blat powyżej łokcia, by skrócić odległość do oczu i móc podeprzeć przedramiona bliżej nadgarstków. Idealnym rozwiązaniem jest stół z regulacją wysokości, którą można łatwo przeprowadzić dla pracowników różnego wzrostu oraz dla dowolnego rodzaju pracy.

❱❱ zmieniaj pozycję tak często, jak to możliwe

Długotrwałe przebywanie w pozycji stojącej z jednoczesnym brakiem aktywności mięśni nóg używanych normalnie podczas chodzenia, wpływa negatywnie na układ krążenia. Wiąże się ono ze stopniową degeneracją zastawek naczyń żylnych i zmniejszeniem elastyczności ścian żył, przez co zwiększa się ryzyko rozwoju żylaków kończyn dolnych. Ze względu na występującą u każdego człowieka dominację jednej ze stron ciała nad drugą mięśnie zarówno samych nóg, jak i tułowia są podczas wykonywania pracy manualnej obciążone nierównomiernie, i to przez długi czas. Przerywaj stanie czynnościami o charakterze transportowym, pomocniczym czy po-rządkowym – im częściej, tym lepiej, choćby trwały bardzo krótko. Zaopatrz swoje stanowisko pracy w drewniany lub metalowy stopień, na którym można opierać na zmianę lewą i prawą stopę, zmieniając i równoważąc obciążenie obu stron ciała.

❱❱ wykorzystaj siedzisko do pracy w pozycji półstojącej

Wiele czynności wykonywanych tradycyjnie w pozycji stojącej możesz z powodzeniem realizować, wykorzystując specjalnego rodzaju siedzisko – wyższe niż tradycyjne krzesło, po-zwalające przysiąść podczas stania przy jedynie niewielkim ugięciu kolan, bez oparcia pleców, ale ze specjalnie ukształtowaną płytą siedzeniową, najczęściej przypominającą nieco siodło do jazdy konnej lub szerokie siodełko rowerowe. Jego używanie zmniejsza obciążenie kończyn dolnych i ryzyko żylaków, a w przypadku prac, w których wymagana jest częsta zmiana pozycji z siedzącej na stojącą i odwrotnie, redukuje wydatek energetyczny związany z tymi zmianami oraz wynikające z niego zmęczenie. Pamiętaj o tym, że w przypadku korzystania z takiego krze-sła konieczne może okazać się obniżenie płaszczyzny roboczej stołu, przy którym pracujesz, by dopasować ją do nowej wysokości, na jakiej znajdą się twoje łokcie.

❱❱ dbaj o siebie w trakcie oraz po pracy

Jeśli charakter pracy na to pozwala, wykonuj proste ćwiczenia w trakcie jej trwania. Je-śli to niemożliwe, postaraj się wygospodarować na nie kilka minut przerwy na po każdych

W sk

róci

e



kilkudziesięciu minutach pracy. W tym czasie możesz uginać nogi w kolanach, unosić na zmianę uda, starając się dotknąć kolanem klatki piersiowej, lub po prostu pochodzić po schodach. Na-przemiennie wspinaj się na palce stóp i, napinając mięśnie łydek, przenoś ciężar ciała na pięty, odrywając przednią część stóp od podłoża. Wykonaj kilka skłonów i skrętów tułowia, rozciąga-jąc mięśnie uczestniczące w utrzymywaniu pozycji stojącej. Po pracy preferuj aktywne formy spędzania czasu wolnego. Spacery czy jazda na rowerze dostarczą twoim nogom niezbędnej dawki ruchu. Jeśli siedzisz, staraj się trzymać nogi powyżej miednicy, np. na wysokim podnóżku lub pufie. Śpiąc, ułóż je na czymś miękkim tak, by również były lekko uniesione – w ten sposób dasz odpocząć swoim żyłom i zmniejszysz prawdopodobieństwo rozwoju żylaków.

3.1. Wpływ pozycji stojącej na krążenie krwi w kończynach dolnych

Ze względu na relatywnie dużą wysokość, na jakiej znajduje się serce osoby przyjmującej po-zycję stojącą, niebagatelną funkcję w przezwyciężaniu siły grawitacji podczas powrotu krwi do serca naczyniami żylnymi pełnią mięśnie kończyn dolnych. Kurcząc się podczas wykonywania przez człowieka ruchów lokomocyjnych, w sposób cykliczny wywierają nacisk na ściany żył, powodując ich kompresję. Dzięki zastawkom żylnym krew w ściśniętej żyle przemieszczać się może tylko w jedną stronę – w kierunku serca. Ten wspomagający krążenie krwi mechanizm nazywany jest pompą mięśniową.

Praca stojąca, w której obecne są długie okresy bezruchu kończyn dolnych, a więc i brak dynamicznej pracy ich mięśni, wywołuje zaburzenia krążenia krwi żylnej w tych częściach ciała. Zwiększone ciśnienie hydrostatyczne wynikające z wielogodzinnego nacisku wysokiego słupa krwi może stopniowo uszkadzać ścianki naczyń żylnych, powodując utratę ich elastyczności. W wyniku tego ich światło poszerza się, skutkując niedomykaniem się zastawek i cofaniem się krwi żylnej, czyli tzw. zastojem żylnym. Ciśnienie rozszczelnia drobne naczynia krwionośne, zaburzając ich funkcję transportową i wywołując postępujący stan zapalny sąsiednich tkanek. Rozwój zastoju do formy przewlekłej grozi poważnymi powikłaniami zdrowotnymi, takimi jak obrzęki, żylaki, zakrzepy, owrzodzenia czy zmiany atroficzne skóry.

Biorąc pod uwagę powyższe uwarunkowania, zasadą nadrzędną powinno być takie or-ganizowanie pracy, by czynności wykonywane na stojąco były możliwie często przeplatane zadaniami wymagającymi przemieszczania się i zmiany pozycji ciała. W przypadku niemożności dostatecznego wzbogacenia i urozmaicenia pracy należy bezwzględnie zaopatrzyć stanowisko w odpowiednio wysoki stopień, na którym pracownik będzie mógł naprzemiennie opierać jedną i drugą stopę, uaktywniając tym samym mięśnie kończyn dolnych i usprawniając krążenie krwi żylnej. W przerwach pracownicy powinni mieć możliwość wypoczywania w pozycji siedzącej z nogami uniesionymi powyżej bioder, by zmniejszyć ciśnienie hydrostatyczne i odbarczyć na-czynia krwionośne. Należy również zastanowić się, czy praca na pewno musi być wykonywana na stojąco – w przypadkach, gdy do realizacji czynności roboczych nie jest potrzebna duża siła, równie dobrze sprawdzić się może stanowisko do pracy w pozycji siedzącej lub stojąco--siedzącej.



3.2. Dobór wysokości płaszczyzny roboczej

Zaprojektowanie i zbudowanie stołu do pracy na stojąco jest łatwiejsze niż w przypadku pracy siedzącej, nie musi on bowiem spełniać kryteriów dodatkowych związanych z miejscem na nogi osoby korzystającej z siedziska. Każdą konstrukcję, która zapewnia maksymalne dosunięcie się pracownika do przedniej krawędzi blatu bez wymuszania pochylenia tułowia, a więc nieza-budowaną w żaden sposób od strony przedniej i dającą możliwość dowolnego ułożenia stóp, można uznać za odpowiednią – pod warunkiem oczywiście, że wysokość stołu (blatu) będzie dopasowana zarówno do używającej go osoby, jak i do czynności przez nią wykonywanych.

Podobnie jak przy pracy siedzącej, dopasowania wysokości płaszczyzny roboczej do wy-miarów antropometrycznych pracownika dokonuje się w oparciu o wysokość łokciową, którą należy zmierzyć w pozycji stojącej swobodnej. Zakładając wykonywanie pracy, która nie wy-maga ani używania siły, ani szczególnej precyzji, oraz biorąc pod uwagę noszone przez pra-cowników obuwie, odpowiednią dla niskiej (odpowiadającej 5. centylowi rozkładu wysokości ciała w populacji osób dorosłych) kobiety wysokością stołu będzie ok. 87 cm, natomiast dla wysokiego (odpowiadającego 95. centylowi rozkładu) mężczyzny – ok. 107 cm. Generalnie, w przypadku takich czynności płaszczyznę roboczą należy ustawić 5–10 cm poniżej łokcia, dzię-ki czemu podczas operowania lekkimi przedmiotami o niewielkich gabarytach przedramiona pozostaną ustawione względnie poziomo.

913 mm

1135 mm

Rys. 16. Różnice w wysokości łokciowej 5-centylowej kobiety i 95-centylowego mężczyzny w pozycji stojącej wyprostowanej (bez uwzględnienia obuwia)



Manipulowanie obiektami o większych rozmiarach i masie lub przykładanie większego nacisku do narzędzi i przedmiotów pracy (np. podczas wiercenia, operowania młotkiem, ob-róbki drewna strugiem) to najbardziej typowe czynności realizowane w pozycji stojącej. Jest ona preferowana ze względu na zwiększenie zasięgów, zakresu ruchomości oraz siły kończyn górnych w porównaniu z pozycją siedzącą. Aby wydłużyć łańcuch kinematyczny, a tym samym zwiększyć liczbę mięśni biorących udział w wywieraniu siły na przedmiot pracy, wymagają one obniżenia stołu względem wysokości łokciowej. W przypadku prac szczególnie ciężkich (bardzo duże gabaryty lub masa, wymagane duże siły) może to być poziom krocza lub nawet niższy, należy jednak zawsze upewnić się, że ustawienie blatu nie zmusza pracownika do pochylania się. Za dolną granicę, po której przekroczeniu pochylenie tułowia pojawi się niezależnie od rozmiarów obiektów pracy, można przyjąć wysokość, na jakiej znajdują palce ręki przy opusz-czonym pionowo w dół ramieniu i przedramieniu, tj. 59 cm w przypadku kobiety o wzroście odpowiadającym 5. centylowi, a 71 cm w przypadku mężczyzny o wzroście odpowiadającym 95.centylowi. Podczas pracy przy niskim sięgającym ud stole należy wystrzegać się przyciskania ich do przedniej krawędzi blatu, gdyż może to spowodować zaburzenie krążenia krwi w koń-czynach, a w jego konsekwencji doprowadzić do rozwoju zakrzepicy żył głębokich.

Dla czynności precyzyjnych związanych z operowaniem szczególnie małymi przedmiotami i narzędziami lub wymagających ruchów skoordynowanych i o niewielkiej amplitudzie zaleca się podniesienie płaszczyzny roboczej powyżej wysokości łokcia. Analogicznie do prac siłowych – im większy jest poziom wymagań związanych z precyzją, tym większa powinna być wysokość stołu, w szczególnych przypadkach sięgając nawet poziomu obręczy barkowej. Podniesiony wzglę-dem łokci blat daje możliwość podparcia i ustabilizowania nadgarstków, przedramion, a nawet ramion, jednocześnie przybliżając obiekty pracy do oczu pracownika, co polepsza ich widoczność i ułatwia kontrolę wzrokową. Należy jednak każdorazowo zastanowić się, czy wykonywanie pracy precyzyjnej w pozycji stojącej jest rzeczywiście konieczne i uzasadnione. Przekładając te ogólne zalecenia na liczby, górna granica, której przekroczenie uniemożliwi dalszą pracę ze względu na wyjątkowo nienaturalne ułożenie kończyn górnych i niekorzystne wymuszenia postawy całego ciała (np. próby stawania na palcach, by móc oprzeć ramiona na blacie), to około 120 cm dla bardzo niskiej kobiety oraz 145 cm dla bardzo wysokiego mężczyzny.



Rys. 17. Różnice położenia płaszczyzny roboczej względem wysokości łokciowej wynikające z charakteru pracy (po lewej praca precyzyjna, po prawej wymagająca użycia siły, pośrodku praca lekka)

Z powyższych rozważań wynika, jak dużym zakresem regulacji musi cechować się stół przeznaczony do pracy o dowolnym charakterze i używany przez osoby o różnych wysokościach ciała (59–145 cm). W praktyce w dużej części przypadków da się go zawęzić poprzez przyjęcie określonych założeń co do wykonywanych z jego pomocą czynności, dzięki czemu stosowna regulacja ograniczy się do wyrównywania różnic wynikających ze zróżnicowanego wzrostu jego użytkowników. Przykładowo dla prac lekkich, które nie wymagają szczególnej precyzji, potrzeby przynajmniej 90% populacji osób dorosłych zaspokoi już konstrukcja regulowana w zakresie 85–115 cm. Można się jednak spotkać z sytuacjami, w których stół z mechanizmem regulacji nie może być zastosowany, np. ze względu na pojawiające się wyjątkowo duże siły o charakterze dynamicznym związane z operowaniem ciężkimi narzędziami ręcznymi, które mogłyby taki mechanizm zniszczyć. Praktycznym i ekonomicznym rozwiązaniem problemu jest wtedy stół nieregulowany o wysokości dobranej tak, by była odpowiednia dla najwyższej osoby z niego korzystającej, a jeśli trudno takową znaleźć, należy przyjąć za punkt odniesienia mężczyznę o wzroście odpowiadającym 95. centylowi. Oprócz takiego stołu wykorzystywanego zmianowo przez kilku pracowników stanowisko należy wyposażyć w odpowiednio obszerne, wytrzymałe i stabilne podesty (drewniane lub metalowe), których grubości dobrane zostaną indywidualnie do każdego z pozostałych niższych użytkowników tak, aby każdorazowo płaszczyzna robocza blatu znalazła się na optymalnej wysokości względem ciała. Podobnymi podestami można również niwelować niedopasowania wynikające z niepełnego pokrycia wymaganego zakresu regulacji zakresem rzeczywistym związanym z samą konstrukcją mechanizmu zmiany wyso-kości stołu.



3.3. Wysokie krzesła, podpory i siedziska do pracy w pozycji półstojącej

W miarę możliwości stanowisko powinno zostać wyposażone w siedzisko, dzięki któremu pra-cownik będzie mógł co jakiś czas odciążyć mięśnie zaangażowane w utrzymywanie postawy stojącej. Jeśli pracę da się podzielić na etapy wymagające użycia siły i takie, które polegają jedynie na manipulacji przedmiotami (np. montaż drobnych elementów, pakowanie), podczas trwania tych drugich osoba może korzystać z krzesła o poziomej płycie siedzeniowej, wypo-sażonego w odpowiednio wysoką kolumnę podstawy oraz podparcie dla stóp. Regulację jego wysokości należy oczywiście przeprowadzić tak, by pracownik znalazł się na odpowiednim do wykonywania tych czynności poziomie.

Nawet przy bezwzględnym wymogu stania istnieją możliwości zmniejszenia obciążenia statycznego i wynikającego z niego zmęczenia. Jedną z nich jest zastosowanie wysokich podpór z płytą siedzeniową, na której można oprzeć pośladki przy wciąż wyprostowanych nogach. Sta-bilność ciała zapewniana jest dzięki podparciu go w trzech punktach: u podstawy podpory oraz poprzez obie kończyny dolne. Umożliwia to rozluźnienie części mięśni tułowia i nóg pracujących dotąd statycznie w celu utrzymania ciała w pionie. Rozwiązanie takie dobrze sprawdzi się np. na stoisku reklamowym, w punkcie obsługi klienta czy przy maszynie, której wymiary i roz-mieszczenie elementów kontrolno-sterowniczych uniemożliwiają przyjęcie pozycji siedzącej.

Prace wymagające częstego odrywania się od stanowiska i przemieszczania ukazują ko-lejną przewagę pozycji stojącej nad siedzącą. Wielokrotnie powtarzana podczas każdej zmiany roboczej czynność wstawania oraz siadania na klasycznym niskim krześle pochłania dużo ener-gii, ponieważ związana jest z wykonywaniem pracy o charakterze mechanicznym, polegającej na pionowym przemieszczaniu masy całego ciała w polu grawitacyjnym. Przykładem takiego zajęcia jest stanowisko magazyniera w nowoczesnym magazynie, cyklicznie sprawdzającego w systemie informatycznym za pomoca komputera stany magazynowe i położenie konkret-nych towarów, a jednocześnie kompletującego zamówienia na nie, co wymaga od niego prze-mieszczania się po dużym obszarze i używania specjalistycznego sprzętu, takiego jak wózki i podnośniki widłowe. Aby zmniejszyć statyczne obciążenie mięśni szkieletowych, wynikające z przyjmowanej przy stole postawy ciała, pracownik taki może używać specjalnego siedziska dającego możliwość pracy w pozycji półstojącej. Odpowiednio ukształtowana płyta siedzenio-wa, przypominająca nieco siodło, umożliwia niemal pionowe ułożenie ud, dając jednocześnie wystarczające podparcie dla bioder i pośladków. Siedzisko takie jest wysokie, pozwalając na korzystanie z niego przy jedynie niewielkim ugięciu kolan i stopach wspartych płasko o pod-łoże. Redukcja różnicy wysokości ciała podczas stania i siedzenia przekłada się bezpośrednio na zmniejszenie energii zużywanej na czynności siadania i wstawania, a więc i ogólnego zmę-czenia.



Rys. 18. Wysokie krzesło siodełkowe (po lewej) oraz wykorzystanie go do pracy w pozycji półstojącej (po prawej)

Należy pamiętać, że opisane siedziska stanowią rozwiązanie jedynie problemów wyni-kających z niekorzystnej w swej naturze pracy statycznej mięśni szkieletowych. Pozwalają zmniejszyć odczuwane przez pracownika zmęczenie, jednak nie wpływają w znaczący sposób na redukcję ryzyka wystąpienia zaburzeń krążenia krwi w kończynach dolnych, gdyż mają one swoje źródło w hipokinezji obecnej zarówno podczas stania, jak i siedzenia.

3.4. Dodatkowe pomoce o charakterze technicznym

W zwalczaniu niekorzystnych skutków bezruchu kończyn dolnych pomóc może niezwykle pro-sty element wyposażenia stanowiska, jakim jest stopień służący do opierania jednej ze stóp podczas stania. Drewniana lub metalowa konstrukcja, w wariancie ekonomicznym możliwa do wykonania w zakładowym warsztacie lub nawet przez samego pracownika, powinna być odpowiednio stabilna i ciężka, by nie ślizgała się po podłożu. Górna płaszczyzna powinna być pozioma i również zapobiegająca ślizganiu się stopy. Jego wysokość należy dobrać indywidual-nie tak, aby ułożenie wspieranej kończyny zmieniało się w sposób zauważalny, ale jednocześnie nie wiązało się z problemami w utrzymaniu równowagi. Ciśnienie hydrostatyczne krwi żylnej w kończynie uniesionej i wspartej na stopniu zmniejsza się, jednak najważniejszą rolę odgrywa sama czynność zmiany postawy, czyli zdjęcie jednej stopy i wsparcie drugiej. Zmiany wykony-wane odpowiednio często wywołają dynamiczne skurcze mięśni nóg, które z kolei wspomogą powrót krwi żylnej do serca. Aby osiągnąć taki rezultat, pracownik powinien zostać dokładnie poinstruowany o zasadności i sposobie korzystania ze stopnia.



Rys. 19. Stopień wspierający stopę (po lewej) i wykorzystanie go do cyklicznych zmian ułożenia kończyn dolnych (po prawej)

Komfort stania, zwłaszcza w obrębie stóp i stawów kolanowych, poprawić można przez zastosowanie tzw. mat przeciwzmęczeniowych. Odpowiednio elastyczne i sprężyste, pokryte dodatkowo warstwą antypoślizgową, zmniejszają nacisk wywierany przez podłoże na spodnią część stóp poprzez jego rozłożenie na maksymalnie dużą powierzchnię. Podeszwa buta nie-znacznie zapada się w materiale maty, dzięki czemu pole kontaktu zostaje zwiększone, a to z kolei powoduje równomierne rozłożenie nacisku i zmniejszenie jego wartości maksymalny-ch,związanych z siłami działającymi punktowo, w szczególności na piętę i śródstopie. Wynika z tego, że oczekiwany efekt przyniesie jedynie używanie maty w połączeniu z butami o płaskiej podeszwie lub z obcasem o stosunkowo niewielkiej wysokości.

3.5. Narzędzia używane przy pracach manualnych

Ponieważ praca w pozycji stojącej to najczęściej praca o charakterze fizycznym, wymagająca używania różnorakich narzędzi, rozdział ten wydaje się najbardziej odpowiedni do zawarcia kilku uwag związanych z ich konstrukcją i ergonomią.

Oś podłużna uchwytu zaciśniętej ręki przy neutralnym ustawieniu stawu promieniowo--nadgarstkowego nie jest prostopadła do osi podłużnej przedramienia, lecz odchylona od niej o 100–110°. Ustawienie neutralne ręki względem przedramienia jest szczególnie pożądane przy wszelkich czynnościach związanych z wyzwalaniem siły mięśniowej (np. piłowanie) czy oddziaływaniem na przedmioty pracy poprzez inercję (np. używanie młotka), ponieważ zwięk-sza wytrzymałość mechaniczną nadgarstka i redukuje ryzyko jego uszkodzenia. Z tego względu uchwyty, zarówno prostych narzędzi ręcznych, takich jak piły czy strugi do drewna, jak i na-rzędzi elektrycznych w rodzaju wiertarki czy wkrętarki, powinny taki właśnie kąt uwzględniać.



Uchwyty, których oś podłużna jest prostopadła do kierunku wektora wyzwalanej podczas pracy siły (czyli kierunku ruchu narzędzia), wymuszają nienaturalne wygięcie stawu promieniowo--nadgarstkowego i z tego względu nie powinny być w ogóle stosowane.

Rys. 20. Kąt między osią podłużną przedramienia a osią podłużną uchwytu zaciśniętej ręki przy neutralnie ustawionym stawie promieniowo-nadgarstkowym

Z tych samych powodów należy zwracać uwagę na kształt rękojeści narzędzi, które działa-ją pod wpływem ściskania ich ręką, takich jak nożyce, szczypce czy kombinerki. Prowadzenie ostrza nożyc równolegle do osi podłużnej przedramienia powoduje, że przy prostym syme-trycznym uchwycie trzymająca go ręka musi się mocno wygiąć. Niekorzystne zgięcie w stawie promieniowo-nadgarstkowym można wydatnie zredukować, stosując narzędzia o wygiętych w dół rękojeściach.

Sam materiał, z którego wykonana jest rękojeść ściskanego ręką narzędzia, oraz ukształ-towanie jego powierzchni nie pozostają bez wpływu na komfort użytkowania. Najlepszym wy-borem będzie pianka z tworzywa sztucznego o zamkniętych porach, elastyczna i poddająca się naciskowi palców, a jednocześnie na tyle sprężysta, by powrócić do swego pierwotnego kształtu po ustaniu nacisku. Unikać należy uchwytów pokrytych twardym plastikiem (czy wręcz metalowych) posiadających na swej powierzchni serię zagłębień, w których – teoretycznie – powinny znaleźć się poszczególne palce. Zmienność rozmiarów ręki pracowników powoduje, że częściej palce trafiają na wypukłości pomiędzy tymi zagłębieniami, co w rezultacie prowadzi do drastycznego zwiększenia nacisku punktowego na tkanki palców, wywołującego podczas korzystania z takiego narzędzia niewygodę lub nawet ból. Rękojeść miękka z tworzywa podda-jącego się naciskowi zadziała odwrotnie. Zagłębiając się w piance, palce uzyskają każdorazowo maksymalnie duże pole powierzchni styku z narzędziem, tak więc siła odpowiednio rozłoży się, a naciski punktowe będą dużo mniejsze.

100 –110o



Rys. 21. Rękojeść wygięta umożliwiająca operowanie narzędziem przy neutralnie ustawionym stawie promieniowo-nadgarstkowym (u góry) oraz rękojeść prosta wymagająca jego wyginania (u dołu)

3.6. Ćwiczenia w trakcie pracy i spędzanie czasu wolnego

Podczas wykonywania czynności roboczych pracownik powinien możliwie często, nawet co kilka minut, wykonywać po kilka-kilkanaście powtórzeń ćwiczenia polegającego na wspinaniu się na palce stóp, a następnie przenoszeniu ciężaru całego ciała na pięty, przy stopach wygiętych grzbie-towo (do góry). Jest to najprostszy sposób na uruchomienie pompy mięśniowej i przywrócenie prawidłowego krążenia krwi żylnej w obrębie kończyn dolnych. W czasie krótkich przerw wachlarz ćwiczeń wzbogacić można o półprzysiady i naprzemienne unoszenie kolan do góry oraz skłony i skręty tułowia dynamizujące pracę mięśni zaangażowanych w utrzymywanie postawy ciała. Dla osób, które w trakcie pracy nie przemieszczają się, wskazane jest chodzenie, zarówno po powierzchni płaskiej, jak i po schodach. W zwalczaniu szkodliwych następstw hipokinezji bardzo pomocne jest aktywne spędzanie czasu wolnego. Osoba pracująca w pozycji stojącej powinna regularnie uprawiać takie aktywności, jak spacery, jazda na rowerze czy pływanie.

W ramach profilaktyki schorzeń naczyń żylnych, przebywając w pozycji siedzącej, należy trzymać kończyny dolne uniesione przynajmniej powyżej miednicy, wsparte np. na wysokim podnóżku na całej długości podudzi. Spowoduje to grawitacyjny odpływ nadmiaru krwi z nóg w kierunku dolnych partii tułowia. Ważna jest również odpowiednia dieta, bogata w koloro-we warzywa zawierające bioflawonoidy, które pozytywnie wpływają na szczelność i elastycz-ność naczyń krwionośnych, oraz uboga w sól, której nadmiar przyczynia się do zatrzymywa-nia nadmiernych ilości wody w organizmie, zwiększając tym samym ciśnienie hydrostatyczne w dolnych partiach ciała. Zwracać należy szczególną uwagę na wszelkie symptomy świadczące o rozwijającej się niewydolności żylnej, takie jak chroniczne uczucie ciężkości nóg, sinawe wybroczyny i tzw. pajączki na stopach, uczucie mrowienia lub burzenia się (musowania) krwi w stopach i łydkach, bolesne kurcze łydek w nocy.

454. Praca wymagająca przemieszczania ciężkich obiektów



❱❱ zastanów się, czy na pewno musisz dźwigać

Podnoszenie i przenoszenie zbyt ciężkich przedmiotów w niewłaściwy sposób może skoń-czyć się źle dla twojego kręgosłupa. Sprawdź, czy ciężaru nie da się podzielić na mniejsze części, możliwe do przeniesienia bez ryzyka, np. zamiast przesuwać szafę wraz z całą jej zawartością, najpierw opróżnij ją i przenieś osobno mniejsze rzeczy. Upewnij się, czy w twoim otoczeniu nie ma chętnych do pomocy, ponieważ dźwiganie ciężarów w pojedynkę jest najbardziej niebez-pieczne. Jeśli to możliwe, użyj podnośnika, wózka lub innego sprzętu pomocniczego, nawet jeśli musisz przejść się po niego na drugi koniec dużej hali.

❱❱ upewnij się, że po drodze nic ci nie przeszkodzi

Przemieszczając się z ciężarem, będziesz mniej zwinny, a próba ominięcia nawet naj-mniejszej przeszkody może zakończyć się upadkiem i urazem. Zbadaj wybraną trasę, zanim dźwigniesz przedmiot – sprawdź szerokość przejść i korytarzy, jakość nawierzchni, oświetlenie i widoczność na całym odcinku, zapamiętaj, gdzie występują stopnie, schody i podobne utrud-nienia. Jeśli droga będzie wyjątkowo długa lub obiekt bardzo ciężki, pomyśl zawczasu o przy-stankach na odpoczynek lub zmianę uchwytu. Takie miejsca powinny dawać możliwość łatwe-go odłożenia i ponownego dźwignięcia ciężaru, najlepiej z wysokości twoich bioder. Poinformuj o swoich zamiarach i ostrzeż innych pracujących w pobliżu, by wzmogli uwagę i czujność.

❱❱ przygotuj swoje ciało do nadchodzącej pracy

Zmniejszającą ryzyko urazów i przygotowującą do wysiłku rozgrzewkę można wykonać w 10-15 minut. Zacznij od jedno-, dwuminutowego biegu w miejscu, by przyspieszyć krążenie krwi i odpowiednio natlenić organizm. Potem rozgrzej stawy i więzadła, wykonując powolne i delikatne krążenia poszczególnych części ciała, poczynając od głowy, przez ramiona, nadgarst-ki, biodra, kolana, a kończąc na stawach skokowych. Rozciąganie mięśni przeprowadź w od-wrotnej kolejności: zacznij od mięśni nóg, następnie rozciągnij mięśnie tułowia, przedramion i ramion, a na koniec szyję. Pamiętaj, by ćwiczenia wykonywać powoli i jedynie do pierwszego, ledwie wyczuwalnego oporu, nie forsując się. Jeśli twoja praca polega głównie na dźwiganiu, przygotowuj się w ten sposób przed rozpoczęciem każdej zmiany roboczej.

❱❱ zastosuj najpewniejszy możliwy chwyt

Zawsze chwytaj ciężki przedmiot tak, by zminimalizować ryzyko jego wyślizgnięcia się z rąk. Jeśli posiada uchwyty, zagłębienia bądź wycięcia przewidziane dla dłoni, skorzystaj z nich. Jeśli nie, chwyć go od dołu, zginając dłonie i podtrzymując całą długością palców za spodnią część. Jeśli gabaryty tego wymagają, możesz podtrzymywać go od dołu przedramieniem tak, by dłoń zamknęła się na którejś z dolnych krawędzi, a poziomo obejmować drugim ramieniem. Nigdy nie przenoś ręcznie przedmiotów na tyle dużych, że nie można złapać dłońmi za ich spód nawet przy zupełnie wyprostowanych ramionach – w takich sytuacjach jedynym bez-piecznym sposobem jest zastosowanie pasów i uprzęży do przenoszenia. Chwytanie jedynie

W sk

róci

e



za boki i ściskanie ramionami lub przyciskanie do tułowia jest sposobem niepewnym i niebez-piecznym, ponieważ napięte jednostajnie mięśnie męczą się niezwykle szybko i w każdej chwili mogą odmówić posłuszeństwa, a pojawiający się na skórze pot może dodatkowo przyspieszyć niekontrolowane wyślizgnięcie się przedmiotu z takiego uścisku. Pamiętaj też o rękawicach z gumowaną powierzchnią chwytną, szczególnie w przypadku obiektów o gładkich i śliskich powierzchniach.

❱❱ niezależnie od rodzaju ciężaru operuj nim bezpiecznie dla swojego kręgosłupa

Podstawową i najważniejszą rzeczą, o której musisz pamiętać podczas podnoszenia, prze-noszenia i odkładania ciężkiego przedmiotu, jest trzymanie go zawsze możliwie najbliżej swo-jego ciała. Zbliż się do niego maksymalnie, a jeśli jest odpowiednio mały, stań tak, by znalazł się pomiędzy twoimi rozstawionymi lekko na zewnątrz stopami. Gdy sięgasz po niego, w miarę możliwości uginaj nogi w kolanach, pozostając wyprostowany w tułowiu. Jeśli potrzeba, np. gdy przedmiot jest dużych rozmiarów i mocne ugięcie kolan niepotrzebnie cię od niego odsunie, pochyl się, ale utrzymuj plecy wyprostowane. Nigdy nie zginaj ich w tzw. koci grzbiet. Podnoś powoli, mając ciężar dokładnie na wprost siebie. W takiej też, symetrycznie obciążającej obie strony ciała, pozycji przenieś go, trzymając przyciśnięty do tułowia. Przemieszczając się, patrz przed siebie, na drogę, by móc szybko zareagować na ewentualne zmiany sytuacji. Jeśli to możliwe, odkładaj ciężar nie na podłogę, ale na podwyższenie umieszczone na równi z twoimi biodrami, ponieważ to najbezpieczniejsza wysokość do operowania ciężkimi obiektami. Jeśli musisz przedmiot obrócić, zrób to dopiero po jego odłożeniu.

4.1. Biomechanika kręgosłupa pracującego pod obciążeniem

Zważywszy na budowę krążków międzykręgowych oraz samego kręgosłupa, które przedsta-wione zostały w rozdziale 1, najbardziej interesujące z punktu widzenia ich potencjalnej szko-dliwości są siły działające na ostatni – licząc od góry – krążek (czyli staw L5/S1), znajdujący się pomiędzy trzonem piątego najmasywniejszego kręgu lędźwiowego a pierwszym kręgiem kości krzyżowej. Poniżej tego punktu znajdują się już wyłącznie struktury kostne, odporne na działające siły i reagujące na nie jak ciało sztywne, powyżej zaś niego nacisk stopniowo maleje, gdyż każde kolejne „piętro” dźwiga ciężar mniejszy niż to leżące poniżej. Dysproporcje tych sił znalazły zresztą pełne odzwierciedlenie w budowie kręgosłupa – najdelikatniejsze kręgi znaj-dziemy w jego odcinku szyjnym, natomiast największe i najbardziej wytrzymałe składają się na odcinek lędźwiowy.

Siły występujące w obrębie stawu L5/S1 nie wynikają jedynie z ciężaru podtrzymywanego przez kręgosłup ciała. Każde obciążenie zewnętrzne w postaci dźwiganego obiektu dokładać będzie swoją cegiełkę. Jednak najciekawsze zmiany da się zaobserwować w momencie, kiedy oś podłużna kręgosłupa odchyli się od pionu, np. podczas pochylania tułowia do przodu. Cię-żar tułowia zaczyna wtedy działać na L5/S1 nie tyle swoją masą, przyciąganą pionowo w dół siłą grawitacji, ile poprzez dźwignię, której długość równa jest poziomej odległości między



punktem jej podparcia (czyli stawem L5/S1) oraz środkiem ciężkości tułowia. Pojawiający się przy tym moment siły musi zostać zrównoważony, w przeciwnym wypadku ciało, wychylone ze stanu równowagi poprzez pochylenie tułowia przewróci się. Próbują temu przeciwdziałać mięśnie szkieletowe grzbietu przymocowane do kręgów kręgosłupa: kurcząc się, działają siłą na miejsca swoich przyczepów, czyli wyrostki kolczyste i poprzeczne. Przyjmując założenie, że wyrostki piątego kręgu lędźwiowego u osobnika dorosłego mają około 5 cm długości, takiej właśnie długości dźwignia musi wystarczyć, by zrównoważyć moment siły związany z pochy-leniem tułowia. Wynika z tego, że mięśnie grzbietu przyczepione na wysokości L5/S1 muszą działać np. z siłą dwukrotnie większą niż ta, która bierze się z ciężaru tułowia po drugiej stronie tej dźwigni, jeśli jego pochylenie (mierzone w podany wyżej sposób) wyniesie około 10 cm, a już większą dziesięciokrotnie, jeśli będzie równe 50 cm. Pamiętać należy jednocześnie o tym, że całkowity nacisk wynikający z sił przyłożonych do obu ramion dźwigni skupia się na krążku międzykręgowym, będącym dla niej punktem podparcia.

Rys. 22. Schemat sił działających na podstawę kręgosłupa przy pochylaniu tułowia (F – siła wynikająca z ciężaru tułowia, F’ – siła, z jaką działać muszą mięśnie grzbietowe, by poprzez krótsze ramię dźwigni d’ zrównoważyć siłę F)

Rozważania te, uproszczone oczywiście, obrazują, jak duży jest wpływ postawy ciała na obciążenie w procesie pracy, szczególnie tej wymagającej podnoszenia ciężkich przedmiotów, gdzie do ciężaru tułowia dokłada się obciążenie o charakterze zewnętrznym. Im głębsze będzie pochylenie tułowia, tym większe ryzyko uszkodzenia kręgosłupa. Analogicznie, siły zagrażające integralności krążków będą wzrastały również wtedy, gdy ciężki przedmiot będzie trzymany z dala od tułowia, np. w wyciągniętych przed siebie rękach. Poboczną, choć wartą zapamiętania

F’

d’

F



konsekwencją prawideł rządzących funkcjonowaniem kręgosłupa pod obciążeniem jest to, że osoby niskiego wzrostu lepiej radzą sobie z ręcznymi czynnościami o charakterze transpor-towym niż osoby wysokie, z jednej strony posiadając względnie (procentowo) więcej tkanki mięśniowej, a z drugiej – krótszy zarówno tułów, jak i ramiona.

4.2. Czynności podejmowane przed wykonaniem podnoszenia

Każde dźwiganie powinno zostać poprzedzone zadaniem pytania o jego zasadność. Zamiast przenosić przedmiot siłą własnych mięśni, narażając się przy tym na kontuzję, często wystarczy skorzystać z dostępnych środków technicznych, np. z wózka czy platformy na kółkach. Można też spróbować podzielić ciężki obiekt na kilka mniejszych i łatwiejszych do przeniesienia części, nawet jeśli tę samą trasę trzeba będzie pokonać kilkukrotnie. Wartą rozważenia w miejscu pracy alternatywą jest również transport grupowy, dzięki któremu obciążenie może zostać rozłożone na dwie lub więcej osób.

Następnym krokiem, jaki powinien zostać zrealizowany, jest ocena, a następnie minimali-zacja ryzyka. Chodzi o uzyskanie jak najlepszego rozeznania odnośnie do samego przedmiotu, trasy do pokonania, potencjalnych zagrożeń ze strony otoczenia itp. Przede wszystkim należy obejrzeć dokładnie przedmiot i zastanowić się nad najbezpieczniejszym sposobem uchwy-cenia go, ocenić, czy jego gabaryty nie będą przeszkodą w obserwacji drogi przed sobą, do-wiedzieć się, gdzie leży jego środek ciężkości oraz czy nie będzie się samoistnie przemieszczał podczas transportu. Ostatni czynnik należy traktować jako źródło szczególnie dużego ryzyka, gdyż gwałtowne i niekontrolowane oddalenie się środka ciężkości ciężaru od tułowia w trakcie podnoszenia lub przenoszenia, prócz niebezpieczeństwa przeciążenia kręgosłupa, wiąże się z możliwością poważnego w swoich konsekwencjach upadku.

Drogę, po której ma zostać przetransportowany obiekt, należy najpierw przejść bez obcią-żenia i dokładnie poznać. Jeśli nawierzchnia jest w którymś miejscu pokryta wodą lub innym płynem, bezwzględnie powinno się ją wytrzeć do sucha lub wyznaczyć nową, omijającą zagro-żenie trasę, pamiętając jednak o tym, że musi być możliwie prosta i krótka. Podobnie należy potraktować wszelkie przeszkody w rodzaju skrzyń, pudeł czy innych elementów wyposaże-nia. Osoby znajdujące się w pobliżu miejsc, przez które przenoszony będzie ciężki przedmiot, winny zostać zawczasu o tym fakcie poinformowane, by wiedziały o konieczności zachowania szczególnej uwagi i ostrożności. Jeśli trasa jest długa, warto przewidzieć miejsca na odpoczy-nek, w których obiekt będzie można wygodnie odłożyć, a następnie podnieść i przenieść dalej. Należy również zwrócić uwagę na to, czy oświetlenie całej drogi jest na tyle dobre, by móc sprawować kontrolę wzrokową podczas przenoszenia.

Planując ręczne czynności transportowe, należy odpowiednio przygotować do nich orga-nizm. Rozgrzewka przyczynia się do podwyższenia tętna i lepszego ukrwienia mięśni, a więc zwiększenia tolerancji na wysiłek fizyczny, natomiast ćwiczenia rozciągające zmniejszają ryzyko nagłego urazu mięśni, ścięgien i więzadeł. W sytuacji, gdy praca polega głównie na podnoszeniu



i przenoszeniu ciężkich obiektów, ćwiczenia tego rodzaju powinny być wykonywane na samym początku każdego dnia pracy, a po nabraniu przez pracownika wprawy nie powinny zajmować więcej niż 10–15 min.

Rozgrzewka rozpoczyna się od około dwuminutowego biegu w miejscu, pobudzające-go układ krążenia. Następnie po ustawieniu się w lekkim rozkroku wykonywane są powolne krążenia oraz skłony kolejnych części ciała, poczynając od głowy, mające na celu rozruszanie stawów i więzadeł. Każde z ćwiczeń rozgrzewających powinno być wykonywane bez użycia siły i bez przezwyciężania jakichkolwiek oporów, jedynie w zakresie normalnej ruchomości danego stawu, nie może się również podczas nich pojawiać ból. Wystarczającą liczbą powtó-rzeń będzie pięć do sześciu razy, w przypadku krążeń należy pamiętać o tym, że powinny być wykonane w obu kierunkach. Po powolnych krążeniach głowy i jej skłonach do przodu oraz na boki wykonuje się krążenia ramion, a następnie krążenia nadgarstków przy splecionych razem palcach rąk. Kolejnym etapem są krążenia bioder, a po nich skłony oraz skrętoskłony tułowia. Rozgrzanie stawów kończyn dolnych wymaga zmiany pozycji. Krążenia kolan wykonuje się przy złączonych razem stopach i kolanach, na lekko ugiętych nogach, opierając ręce na udach. Krążenia stawów skokowych wymagają przeniesienia ciężaru ciała na jedną nogę, a następnie wsparcia drugiej czubkami palców o podłoże.

Fazę rozciągania przeprowadza się w kolejności odwrotnej, a więc poczynając od mięśni nóg, poprzez mięśnie tułowia, ramion i przedramion, a na szyi kończąc. Tu również wskazany jest umiar i ostrożność – podczas kolejnych powtórzeń danego ćwiczenia należy starać się je pogłębiać, ale powoli i stopniowo, bez nagłych zrywów i przykładania maksymalnej siły. Koń-czyny dolne można rozciągać poprzez pogłębianie pozycji w wykroku do przodu oraz w bok, przyciąganie ud do klatki piersiowej w pozycji siedzącej, pogłębianie półprzysiadów z jedną nogą zgiętą, a drugą wyprostowaną, na której udzie wsparte są obie ręce, czy przez przyciąganie ręką stopy do pośladka w pozycji stojącej.

Rys. 23. Przykładowe ćwiczenia rozciągające dla kończyn dolnych



W przypadku tułowia mogą to być ćwiczenia, takie jak skręty tułowia w pozycji stojącej, skłony do tyłu z rękami wspartymi na lędźwiowym odcinku pleców, skłony do przodu w pozycji siedzącej z dociąganiem tułowia do ud przez ręce obejmujące kostki nóg, oparcie w pozycji siedzącej ręki na kolanie przeciwległej nogi, założonej na drugą, dociskanie jej w bok i próba pogłębienia skrętu tułowia.

Rys. 24. Przykładowe ćwiczenia rozciągające dla tułowia

Dla mięśni ramion odpowiednie będzie np. splecenie rąk za sobą i próba unoszenia ich jak najwyżej przy wyprostowanych łokciach, dociskanie ułożonego poziomo ramienia do klatki piersiowej grzbietem drugiej ręki przyłożonym w okolicy łokcia, splecenie rąk pod udami złą-czonymi razem w półprzysiadzie i próba prostowania tułowia.



Rys. 25. Przykładowe ćwiczenia rozciągające dla ramion

Ćwiczenia rozciągające przedramiona to m.in. naciskanie ręką na wyprostowane i złączone palce drugiej ręki, skierowane na przemian w dół i w górę, przy ramieniu i przedramieniu wycią-gniętym poziomo przed siebie czy złożenie razem ułożonych płasko rąk na wysokości mostka i obracanie przedramion tak, by palce wskazywały raz górę, a raz dół. W przypadku mięśni szyi zastosować można jej skręty w lewą i prawą stronę przy głowie trzymanej pionowo, skłony głowy na boki oraz do przodu, dociągając podbródek do klatki piersiowej.

Rys. 26. Przykładowe ćwiczenia rozciągające dla przedramion



Rys. 27. Przykładowe ćwiczenia rozciągające dla szyi

4.3. Techniki podnoszenia i ich wykorzystanie

Człowiek w naturalny, zaprogramowany w toku ewolucji sposób stara się oszczędzać swoje za-soby energetyczne. Z tego powodu wolimy siedzieć niż stać, chodzić niż biegać, z tego powodu historia ludzkiej cywilizacji to nieprzerwany ciąg odkryć, wynalazków i rozwiązań technicznych mających ułatwić pracę poprzez zmniejszenie jej kosztu energetycznego. Jeśli musimy coś podnieść, również robimy to w taki sposób, by jak najmniej się zmęczyć. Pochylamy się głębo-ko i zginamy tułów, by dosięgnąć do przedmiotu, a nasze nogi pozostają wyprostowane. Taka technika podnoszenia, nazywana podnoszeniem grzbietem, posiada jedną podstawową zaletę, mianowicie oszczędza energię związaną z pracą, jaką trzeba wykonać w polu grawitacyjnym, przemieszczając ciało w kierunku pionowym. Podczas podnoszenia grzbietem energia zużywa-na jest na przemieszczenie (w dół, a następnie w górę) głowy, tułowia oraz kończyn górnych, natomiast kończyny dolne nie zmieniają swojego położenia. Całkowita masa ciała dorosłego mężczyzny o przeciętnej budowie to około 78 kg, a masa jego obu ud i podudzi to ponad 23 kg (stopy pomijamy z powodu tego, że nie zmieniają swojego położenia względem sił pola grawi-tacyjnego przy wykorzystaniu jakiejkolwiek techniki podnoszenia). O tyle więc w uproszczeniu (pamiętamy, że wielkość pracy zależy nie tylko od masy, ale i wielkości przesunięcia piono-wego, a ta przy podnoszeniu jest zawsze największa dla górnej części ciała), redukowany jest sumaryczny ciężar konieczny do podniesienia. Wadą tej techniki jest duże obciążenie krążków międzykręgowych odcinka lędźwiowego, nawet przy podnoszeniu małych i lekkich przedmio-tów, np. długopisu, który upadł na podłogę. Równoważony przez mięśnie grzbietu moment siły jest bowiem wypadkową ciężaru tułowia, kończyn górnych i głowy (ponad 50 kg) oraz bardzo długiego ramienia dźwigni, wynikającego z głębokiego pochylenia do przodu.



Rys. 28. Dwie modelowe techniki podnoszenia ciężarów: podnoszenie nogami (po lewej) oraz podnoszenie grzbietem (po prawej)

Przeciwieństwem przedstawionego powyżej sposobu jest technika podnoszenia nogami. Jej głównym założeniem jest utrzymywanie zarówno podczas opuszczania, jak i podnoszenia ciała wyprostowanego i ustawionego możliwie pionowo tułowia, przy jednoczesnym głębo-kim ugięciu nóg w kolanach, dzięki któremu można dosięgnąć przedmiotu, chwycić go i pod-nieść. Oczywiście praca mechaniczna oraz związany z nią wydatek energetyczny są większe niż w przypadku podnoszenia grzbietem, gdyż w pionie przemieszcza się praktycznie całe ciało. Rekompensowane jest to jednak dużo mniejszymi siłami, jakie oddziałują w czasie takiego podnoszenia na lędźwiowy odcinek kręgosłupa – ze względu na niewielkie pochylenie ciała lub zgoła jego brak mięśnie grzbietu nie muszą tak intensywnie pracować, nie kompresując tym samym krążków międzykręgowych. Ciężar w tym przypadku dźwigany jest za pomocą mięśni kończyn dolnych, które – ze względu na swoją dużą masę – dobrze się do tego nadają.

Obie opisane techniki należy traktować raczej w kategoriach modelowych, jako dwa przeciwstawne bieguny szerokiego wachlarza zachowań podejmowanych podczas wykony-wania ręcznych prac transportowych. Podnoszenie nogami, w swojej czystej postaci, nadaje się z pewnością do zastosowania w sytuacjach, kiedy przedmiot jest na tyle nieduży, że mieści się swobodnie pomiędzy kolanami pracownika, gdy jego nogi są maksymalnie zgięte, a całe ciało znajduje się w najniższym względem podnoszonego obiektu punkcie. Innym możliwym jej zastosowaniem jest podnoszenie dwóch obiektów o podobnych masach, umieszczonych po obu stronach ciała pracownika i – co ważne – wyposażonych w uchwyty. Mogą to być np. wiadra czy walizki, po które łatwo jest sięgnąć, przybierając pozycję zbliżoną do kucznej. Z kolei podnoszenie grzbietem można stosować, gdy podnoszony przedmiot jest bardzo lekki, przez co nie stwarza zagrożenia pojawienia się sił tak dużych, że zdolnych do rozerwania pierścienia włóknistego któregoś z krążków międzykręgowych. Najczęściej jednak technikę należy każ-dorazowo dopasować do obiektu i sytuacji, pamiętając o wadach i zaletach obu modelowych sposobów dźwigania.



Rys. 29. Zastosowanie techniki podnoszenia nogami w przypadku obiektu o odpowiednio małych gabarytach, mieszczącego się między ugiętymi nogami

Najważniejszą zasadą, jaką zawsze należy bezwzględnie stosować, jest podejście do cię-żaru na minimalną możliwą odległość (lekkie przeszkody należy przesunąć, ciężkie natomiast obejść) i trzymanie go jak najbliżej ciała, gdyż jest to jedyny sposób na minimalizowanie poja-wiających się podczas podnoszenia momentów sił. Plecy powinny być zawsze wyprostowane (nie wygięte w łuk), a jeśli to możliwe, ustawione jak najbardziej pionowo.

Rys. 30. Prawidłowy, minimalizujący odległość obiektu od pracownika, sposób podchodzenia do niego (po lewej) oraz zachowanie nieprawidłowe polegające na sięganiu ponad przeszkodami, które można łatwo przesunąć lub obejść (po prawej)

✓ ✗



Istnieje jednak wiele sytuacji, w których pochylenie tułowia jest konieczne – najprostszym przykładem jest ciężki obiekt o gabarytach tak dużych, że nie mieści się między kolanami. Próba dźwignięcia go na siłę z wykorzystaniem techniki podnoszenia nogami spowoduje jedynie, że oddali się od pracownika bardziej niż to konieczne, ponieważ ugięte i skierowane do przodu kolana uniemożliwią dostateczne zbliżenie się do niego. Niepełne ugięcie kolan i równoczesne częściowe pochylenie wyprostowanego tułowia będzie w takim przypadku najrozsądniejszym sposobem sięgnięcia po obiekt, łączącym w sobie cechy obu technik modelowych i zapewnia-jącym uzyskanie najmniejszej możliwej odległości między nim a ciałem.

Rys. 31. Zastosowanie tzw. stylu wolnego polegającego na niepełnym ugięciu nóg oraz częściowym pochyleniu wyprostowanego tułowia w celu podniesienia obiektu zbyt dużego, by zmieścił się między kolanami

Inną ważną rzeczą, o której należy pamiętać niezależnie od przyjętej techniki, jest podno-szenie przedmiotu w sposób, który obciąża lewą i prawą stronę ciała w sposób symetryczny. Pracownik nie powinien przechylać się na bok ani dźwigać obiektów, których jedna strona jest wyraźnie cięższa od drugiej. Niedopuszczalne jest również skręcanie (rotacja w osi podłużnej) tułowia, ustawiające obręcz barkową pod kątem w stosunku do obręczy miednicy. Wszelkie asymetrie tego typu powodują, że tolerancja kręgosłupa na obciążenia zewnętrzne maleje, ponieważ zmniejsza się ochrona zapewniana mu ze strony tzw. gorsetu mięśniowego, czyli mięśni grzbietu, brzucha i pośladków. Ich działanie stabilizujące i wzmacniające mechanicznie kolumnę kręgosłupa porównać można do funkcji, jaką pełnią liny olinowania stałego w sto-sunku do masztu na statku żaglowym. Tylko liny napięte w sposób symetryczny, odciągające maszt każda w swoją stronę z tą samą siłą, spełniają nadaną im funkcję, natomiast w sytuacji gdy jedna z nich jest luźna lub pęka, maszt staje się podatny na złamanie. Zasada ta tyczy się również etapu przenoszenia oraz odkładania ciężaru na miejsce.



Rys. 32. Przenoszenie ciężaru trzymanego dokładnie przed sobą (po lewej) oraz zachowanie nieprawidłowe polegające na przenoszeniu go z tułowiem skręconym w bok (po prawej)

4.4. Rodzaje chwytu

Ogólnie rzecz ujmując, przedmiot chwytany jest tak, jak pozwala na to jego budowa, kształty i wymiary, ważne jest jednak, by zawsze wykorzystywać najlepszy możliwy w danej sytuacji sposób uchwycenia go. Wszelkiego rodzaju uchwyty, wgłębienia czy wycięcia, przewidziane do przenoszenia obiektu lub jego opakowania, powinny być skrupulatnie wykorzystane. Dopiero po stwierdzeniu, że ciężar takowych nie posiada, można zastosować inny, zapewniający mini-malny wymagany poziom bezpieczeństwa sposób. Jest nim uchwycenie przedmiotu od spodu całą długością wyprostowanych palców, przy śródręczu zgiętym pod kątem prostym i obejmu-jącym krawędź od strony jego boku (tzw. chwyt hakowy). Jeśli wymiary to umożliwiają, można spróbować wsunąć pod spód całe przedramię, objąć chwytem hakowym przeciwległą krawędź dolną i jednocześnie otoczyć w poziomie obwód przedmiotu drugim ramieniem, przedramie-niem i ręką, przyciskając go do tułowia.

✓ ✗



Rys. 33. Chwyty dozwolone, wykorzystujące wycięcia dla rąk lub możliwość podtrzymywania obiektu od spodu (po lewej) oraz chwyt niebezpieczny, polegający jedynie na ściskaniu obiektu między płasko ułożonymi dłońmi (po prawej)

Nie należy podnosić ręcznie obiektów, których wymiary są na tyle duże, że uniemożliwiają chwycenie ich od spodu rękami, nawet przy ramionach w pełni wyprostowanych w łokciach, lub przez wsunięcie pod spód przedramienia i zablokowanie ręki na dolnej krawędzi. Próby podniesienia ich poprzez ściskanie boków ułożonymi na płasko rękami czy obejmowanie w po-ziomie oboma ramionami i przyciskanie do tułowia są niebezpieczne, ponieważ polegają na wykorzystaniu zjawiska tarcia oraz siły mięśni pracujących w skurczu izometrycznym. Mięsień pozostający przez dłuższy czas w fazie skurczu i jednocześnie niezmieniający swojej długości generuje siły dużo mniejsze niż pracujący w sposób dynamiczny, z wykorzystaniem skurczów izotonicznych, a dodatkowo bardzo szybko męczy się. Związane jest to bezpośrednio z upośle-dzeniem krążenia krwi w jego tkankach, spowodowanym ciągłym uciskiem na ściany naczyń krwionośnych i niedostatecznym zaopatrzeniem komórek mięśniowych w tlen i substraty ener-getyczne, jak również ze zbyt wolnym odprowadzaniem z nich metabolitów (dwutlenku węgla i kwasu mlekowego). Jeśli do szybkiej utraty siły mięśni ściskających ciężar dodać możliwość wystąpienia na skórę potu i gwałtownego zmniejszenia się sił tarcia między nią a ciężarem, ła-two wyobrazić sobie dalszy rozwój wypadków. Ze względu na potliwość rąk zaleca się również posługiwanie rękawicami, których powierzchnia dłoniowa pokryta jest materiałem antypośli-zgowym, np. gumą.

4.5. Bezpieczne przenoszenie i odkładanie ciężkiego obiektu

Po dźwignięciu przedmiot powinien być trzymany centralnie względem tułowia, mniej więcej na wysokości pasa, a jeśli jest podtrzymywany za uchwyty lub od spodu, łokcie winny być wyprostowane. Podczas przemieszczania się pracownik musi mieć pełną kontrolę wzrokową nad otoczeniem, by móc odpowiednio szybko zareagować na potencjalne niebezpieczeństwo,

✓ ✓ ✗



np. osobę, która przypadkowo znalazła się na jego trasie. Tempo przemieszczania się powinno być umiarkowane, bez nagłych zrywów i zmian kierunku. Nie należy nieść przedmiotu, trzy-mając go z boku, przy skręconym tułowiu. Pod żadnym pozorem nie powinno się go również obracać czy w jakikolwiek inny sposób manipulować nim, dopóki jest niesiony.

Rys. 34. Pracownik obserwujący podczas przenoszenia otoczenie i samą trasę (po lewej) oraz zachowanie niepoprawne polegające na zwracaniu uwagi na niesiony przedmiot (po prawej)

Miejsca odpoczynku na dłuższych trasach powinny umożliwiać odłożenie, a następnie dźwignięcie przedmiotu bez konieczności pochylania się. Zapewnić to może np. stół lub stabilna skrzynia o tak dobranej wysokości, by czynności te odbywały się w pionowej strefie, rozciągają-cej się między łokciami a wysokością, na jakiej znajdują się ręce, gdy ramiona i przedramiona zwisają luźno wzdłuż tułowia (mniej więcej połowa długości uda). Optymalnie jest, by na taką też wysokość ciężar był odkładany po zakończeniu transportu. Strefą niezalecaną do manipula-cji jest przestrzeń powyżej obręczy barkowej, poniżej kolan, jak również ta dostępna dopiero po wyciągnięciu ramion przed siebie na odległość większą niż długość przedramienia. Jeśli jednak miejsce docelowe, gdzie przedmiot ma zostać ostatecznie odłożony, leży w obszarze powyżej obręczy barkowej pracownika, powinien przy odkładaniu wykorzystać analogiczną płaszczyznę roboczą o charakterze pomocniczym. Dzięki niej możliwa będzie całkowicie bezpieczna zmiana chwytu na taki, który ułatwi odłożenie go na dużą wysokość. Należy pamiętać o tym, że wszel-kie zmiany ułożenia obiektu powinno wykonywać się dopiero po jego odstawieniu na miejsce.

✓ ✗



Rys. 35. Odkładanie ciężaru na paletę o tak dobranej wysokości, by zbędne było pochylanie tułowia (po lewej) oraz odkładanie na zbyt małą wysokość (po prawej)

4.6. Normatywy związane z transportem ręcznym

Ręczne podnoszenie i przenoszenie ciężarów o masie przekraczającej 50 kg jest dla pojedyncze-go pracownika, niezależnie od okoliczności, zabronione. Dorośli mężczyźni mogą w pojedynkę przenosić przedmioty o masie od 30 do 50 kg, ale pod warunkiem, że zostali w tym kierunku przeszkoleni, a sama praca ma charakter dorywczy, czyli przenoszenie odbywa się nie częściej, niż cztery razy w ciągu godziny. Natomiast przy pracy ciągłej przedmioty przenoszone przez nich nie mogą ważyć więcej niż 30 kg. W przypadku mężczyzn młodocianych (16–18 lat) górny limit dla pracy dorywczej wynosi 25 kg, a dla ciągłej 12 kg. Dopuszczalne wielkości dla kobiet – z racji tego, że średni procentowy udział masy mięśniowej w całkowitej masie ciała jest u nich mniejszy niż w przypadku mężczyzn – są jeszcze niższe i wynoszą dla kobiet dorosłych 20 kg (praca dorywcza) i 12 kg (praca ciągła), a dla młodocianych odpowiednio 20 i 8 kg.

W celu obliczenia maksymalnej wielkości ciężaru dźwiganego w bardziej złożonych wa-runkach, takich jak np. praca na taśmie produkcyjnej, pakowanie czy ręczna kontrola jakości, można posłużyć się równaniem zaproponowanym przez narodowy instytut bezpieczeństwa pracy i zdrowia USA (National Institute for Occupational Safety and Health, w skrócie NIOSH). Górną granicą masy obiektu, przyjętą na jego potrzeby, jest 23 kg (tzw. stała podnoszenia), a czynnikami mogącymi wpływać na pomniejszenie wielkości dopuszczalnej dla konkretnych warunków pracy są: pozioma odległość od podnoszonego obiektu, wysokość, z jakiej jest on podnoszony, różnica wysokości między miejscami jego podniesienia i odłożenia, częstość prze-noszenia, asymetria ciała oraz rodzaj chwytu. Wartości przypisane poszczególnym czynnikom odczytywane są z tabel lub wykresów i dla każdego z nich zawierają się w przedziale od 0 do 1. Wyliczenie największej dopuszczalnej do manipulowania na danym stanowisku masy po-lega na przemnożeniu przez siebie wartości przypisanych wszystkim czynnikom oraz stałej podnoszenia. Przykładowo: dla przedmiotu podnoszonego bezpośrednio z poziomu podłogi,

✓ ✗



przy pozostałych czynnikach na poziomie optymalnym (czyli przedmiot podnoszony bardzo rzadko, blisko ciała, bez asymetrii itd.), dopuszczalne maksimum wyniesie 17,9 kg; dla asymetrii ciała równej 30° i pozostałych czynnikach na poziomie optymalnym będzie równe 20,7 kg; dla przedmiotu przenoszonego z częstością trzy razy na minutę przez całą zmianę roboczą – 12,7 kg.

615. Praca statyczna, monotypowość i monotonia



❱❱ unikaj nienaturalnych pozycji ciała

Długotrwałe stanie na jednej nodze czy wyciąganie rąk do przodu powoduje, że twoje ciało bardzo szybko się męczy. Im pozycja bardziej odbiega od pozycji stojącej lub siedzącej swo-bodnej, np. z powodu głębokiego pochylenia tułowia, tym krócej powinieneś ją utrzymywać. Nie pozostawaj w bezruchu, w pozycji zamrożonej, ale staraj się urozmaicić repertuar swoich ruchów, choćby nie były wymagane w wykonywanych przez ciebie czynnościach. Organizm dużo lepiej znosi wysiłek dynamiczny, w czasie którego mięśnie naprzemiennie kurczą się i roz-luźniają, niż wysiłek o charakterze statycznym związany z długotrwałymi skurczami utrzymu-jącymi wymuszoną pozycję ciała.

❱❱ w miarę możliwości urozmaicaj swoją pracę

Zamiast przez długi czas powtarzać te same, męczące swą monotonnością czynności głów-ne, staraj się w miarę często angażować w prace pomocnicze, porządkowe czy transportowe, które leżą w zakresie twoich obowiązków. Odpowiedni ich podział na mniejsze, trwające krócej części pozwoli ci okresowo odpocząć od prac powtarzalnych. Przykładowo, zamiast poświęcać pierwsze 7 godzin swojej zmiany roboczej na monotonne czynności główne, a ostatnią godzinę na bardziej urozmaicone prace pomocnicze, pracuj w krótszych, powtarzających się interwa-łach, z których każdy zawierać będzie oba rodzaje prac w adekwatnych proporcjach.

5.1. Obciążenie statyczne

Obciążenie statyczne powstaje w wyniku pracy, kiedy mimo braku obserwowanych ruchów segmentów ciała (kończyn lub tułowia) mięśnie pozostają w stanie napięcia. Skurcze tego ro-dzaju, nazywane izometrycznymi, powodują bardzo szybki rozwój zmęczenia, ponieważ stały tonus mięśniowy utrudnia przepływ krwi przez tkanki mięśnia, w rezultacie czego otrzymuje on zbyt mało tlenu, będąc jednocześnie niedostatecznie oczyszczany z produktów przemiany materii, takich jak mleczan. Dodatkowo praca statyczna mięśni wiąże się z drastycznie zmniej-szoną siłą skurczu w porównaniu z pracą o charakterze dynamicznym, a czas potrzebny na regenerację i powrót mięśni do stanu sprzed wysiłku jest bardzo długi, nierzadko licząc kilka lub kilkanaście godzin. Przykładowe postawy wiążące się z dużym obciążeniem statycznym to: utrzymywanie uniesionych lub odwiedzionych od tułowia rąk, pochylenie ciała, skręt tułowia. Dłuższe utrzymywanie odwiedzionych na boki ramion pod kątem większym niż 10° lub unie-sionych w przód pod kątem większym niż 15°, pochylenie tułowia pod kątem większym niż 20° lub szyi pod kątem większym niż 15° traktowane jest jako wymuszenie postawy ciała, którego powinno się unikać.

W sk

róci

e



Rys. 36. Maksymalne dopuszczalne zakresy kątowe wymuszeń ułożenia segmentów ciała

5.2. Monotypowość i monotonia

Monotypowość jest to powtarzanie ruchów przez człowieka. Czynność, która jednorazowo wykonywana nie wiąże się z prawie żadnym obciążeniem, wielokrotnie powtarzana, staje się źródłem zmęczenia. Właśnie powtarzalność (częste skurcze mięśni) sprawia, że w miejscu pracy czynność typu skręcanie, chwytanie, naciskanie stanowi zwiększony czynnik ryzyka. Ruchy powtarzalne angażują wciąż te same grupy mięśniowe, przez co ulegają one zmęczeniu szybciej niż podczas zróżnicowanej i naprzemiennej pracy mięśni. O pracy monotypowej mó-wimy wtedy, gdy czynności powtarzają się w odstępach krótszych niż 5 minut. Przy częstości powtarzania czynności większej niż 40 razy na minutę, mięśnie nie mają możliwości odnowy swojej zdolności do skurczu. Typowe prace monotypowe to prace silnie zmechanizowane, np. przy taśmie produkcyjnej, obsłudze automatów, malowaniu natryskowym. Z reguły prace te wiążą się z czynnościami manipulacyjnymi, a grupy mięśni obciążonych pracą monotypową to mięśnie palców, dłoni i przedramion. Skutkiem pracy monotypowej jest nie tylko obciążenie biomechaniczne, ale również psychiczne pracownika, spowodowane monotonią wykonywa-nych czynności. Powtarzalność wykonywanych czynności powoduje znużenie wynikające z nie-dostatku lub jednostajności bodźców, monotonii działań, przyczynia się do obniżenia czujności, wydłuża czas reakcji. Z tego względu monotypowość zalicza się do czynników uciążliwych pracy. Do oceny monotypowości ruchów bierze się pod uwagę liczbę powtarzanych ruchów i wielkość rozwijanych sił mięśniowych oraz stopień ograniczenia ruchowego.

Monotypowość występuje często na stanowiskach, gdzie praca wykonywana jest na akord lub normowana. Od szybkości wykonania zleconych czynności (np. liczby wykonanych sztuk)

15o

15o

10o

20o



zależy bezpośrednio wynagrodzenie pracownika. Powoduje to chęć przyspieszenia wykony-wanych ruchów roboczych, co przyczynia się do utrzymywania nieodpowiednich pozycji przy pracy, przy jednoczesnej wysokiej częstotliwości ruchów roboczych, uniemożliwiających mię-śniom odnowę. W celu ograniczenia negatywnych skutków monotypowości należy więc ogra-niczyć występowanie obciążających pozycji, dążąc do neutralnego położenia poszczególnych segmentów ciała. Takie swobodne (lub inaczej niewymuszone) pozycje charakteryzują się rów-noważeniem siły grawitacji odpowiednim rozmieszczeniem środków ciężkości poszczególnych segmentów oraz całego ciała. Wiążą się więc z minimalnym wysiłkiem mięśniowym w celu ich utrzymania, a co za tym idzie, z minimalną pracą statyczną mięśni.

Dla prawidłowości postawy przy pracy kluczowe jest położenie szyi i głowy. Ze względu na prawidłowe, neutralne dla mięśni oka widzenie, wzrok powinien być skierowany na wprost lub lekko poniżej. Pochylenie głowy do przodu pod kątem większym niż 30° wiąże się z obciąże-niem narządu wzroku. Z kolei przeprost szyi (uniesienie głowy do góry), oprócz zwiększonego obciążenia narządu wzroku, wiąże się ze znacznym obciążeniem statycznym mięśni szyi, dając w zasadzie natychmiastową odpowiedź bólową. Obie te pozycje powodują zniekształcenie naturalnej lordozy kręgosłupa szyjnego.

Zarówno przy pracy w pozycji siedzącej, jak i stojącej szyja nie powinna być skręcona. Skrę-cenie szyi i głowy powoduje skręcenie całego ciała. Na skręcone kręgi i krążki międzykręgowe oddziałują siły przyczyniające się do powstawania zwyrodnień. Problem ten jest szczególnie istotny w przypadku wielogodzinnego utrzymywania niekorzystnych pozycji, np. przy bardzo popularnych komputerowych stanowiskach pracy z klientem (banki, instytucje ubezpieczenio-we itp.), gdzie pracownik, prowadząc rozmowę z klientem, korzysta jednocześnie z komputera. Podobnie niekorzystne jest pochylenie głowy w bok. Wszystkie nieneutralne (czyli wymuszone) pozycje głowy wiążą się z niesymetrycznym obciążeniem mięśni, więzadeł i ścięgien szyi, co w dłuższym czasie prowadzi do trwałych przykurczów tych struktur.

Rys. 37. Pozycja neutralna (po lewej) oraz wymuszone pozycje szyi

Przy pracach monotypowych bardzo istotne jest utrzymywanie kończyn górnych w po-łożeniu neutralnym. Ramiona powinny był ułożone swobodnie przy ciele, bez nadmiernego



odwodzenia ani dociskania do ciała. Jeśli kończyny górne przy pracy są zgięte w stawie łok-ciowym (np. przy pracach precyzyjnych, na komputerowym stanowisku pracy), powinny być odpowiednio podparte. W innym wypadku pozycja taka będzie mieć charakter wymuszony. Odwodzenie ramion, zgięcie w stawie łokciowym pod kątem większym niż kąt prosty czy się-ganie w przód obciąża mięśnie obręczy barkowej oraz kręgosłup w odcinku szyjnym i piersio-wym. Wyjątkowo niekorzystne są pozycje wymagające sięgania w tył. Ruchy takie powodują napięcie tricepsów i zbliżenie łopatek, dając w rezultacie szybką odpowiedź bólową. Istotne jest takie rozmieszczenie przedmiotów pracy lub urządzeń sterowniczych, aby pracownik nie był zmuszony do przyjmowania podobnych pozycji.

Rys. 38. Pozycja neutralna (po lewej) oraz wymuszone pozycje ramienia

Skręcenie przedramion na zewnątrz, a szczególnie do wewnątrz, wiąże się z przeciążeniem kończyn górnych. Szczególną uwagę należy również zwrócić na ułożenie rąk. Ich prawidłowa, neutralna pozycja oznacza w szczególności brak wygięcia w stawie promieniowo-nadgarstko-wym. Staw ten, wraz z samym nadgarstkiem, to z reguły najsłabsze ogniwo kończyny górnej. Ze względu na brak tkanki mięśniowej w ich obrębie trudno je wzmocnić, łatwo za to o uraz kumu-lacyjny spowodowany długotrwałym przeciążaniem ścięgien i wiązadeł w obrębie nadgarstka. Powtarzalne monotypowe ruchy, szczególnie wymagające dużej siły w stosunku do małych grup mięśniowych (np. mięśni zginaczy palców), mogą stać się przyczyną przewlekłych stanów za-palnych ścięgien, pochewek ścięgnistych i kaletek maziowych, a nawet zmian reumatycznych. W celu ograniczenia szkodliwych skutków tych ruchów należy unikać nadmiernego zginania stawu promieniowo-nadgarstkowego, szczególnie przy wygięciu ręki w kierunku grzbietowym (ku górze). Typową pracą, gdzie bardzo często zaobserwować można nieneutralne ułożenie rąk i przedramion, jest praca przy komputerze (pisanie na klawiaturze oraz obsługa myszki). Prawidłowe ułożenie nadgarstka jest również kluczowe przy obsłudze narzędzi ręcznych (piły, młotki, śrubokręty itp.), szczególnie ze względu na rozwijanie dużych sił, koniecznych przy posługiwaniu się nimi.



Rys. 39. Pozycja neutralna (po lewej) oraz wymuszone pozycje przedramienia

Rys. 40. Pozycja neutralna (po lewej) oraz pozycje wymuszone ręki

Jak już wspomniano, prace monotypowe kojarzone są najczęściej z czynnościami manipu-lacyjnymi, czyli wykonywanymi za pomocą rąk. Jednak powtarzalne czynności, i to często wy-magające rozwijania dużej siły dynamicznej, występują także przy pracach związanych z trans-portem ręcznym, szczególnie jeśli wykonywane są bez użycia sprzętu pomocniczego. Czynnik ten występuje np. w pracy magazynierów, na stanowiskach pakowaczy, przy produkcji towarów sypkich. Ze względu na wielokrotne powtarzanie tych samych ruchów oraz występowanie ob-ciążenia zewnętrznego, związanego z masą obiektów, istotne jest zachowanie przy tego typu pracach neutralnego ułożenia tułowia. Jak opisano to w rozdziale 4., należy zwrócić szczególną uwagę na technikę podnoszenia ciężaru. Nieprawidłowa technika podnoszenia, w szczególności zgięte lub skręcone plecy, powoduje nadmierne obciążenie kręgosłupa, zwłaszcza w odcinku lędźwiowym. Przy dodatkowych czynnikach ryzyka (wysokiej częstotliwości przenoszenia i ob-ciążeniu zewnętrznym) rośnie prawdopodobieństwo nagłych (np. spowodowanych rwaniem) lub kumulacyjnych zaburzeń traumatycznych, takich jak dyskopatie.



Rys. 41. Pozycja neutralna (po lewej) oraz wymuszone pozycje tułowia

Zgięte w koci grzbiet plecy nie tworzą stabilnego, napiętego gorsetu mięśniowego dla kręgosłupa w momencie wykonywania czynności podnoszenia ciężaru. Z kolei przy skręcie pojawia się znaczna składowa tnąca siły oddziałującej na krążki międzykręgowe, skierowana prostopadle do osi podłużnej kręgosłupa, co sprzyja ich deformacji. Niebezpieczne jest rów-nież podnoszenie ciężaru powyżej linii wzroku, nie tylko ze względu na zwiększone obciąże-nie kręgosłupa w odcinku szyjnym oraz mięśni obręczy barkowej, ale także z uwagi na ryzyko upuszczenia podnoszonego ciężaru, szczególnie przy czynnościach realizowanych bez kontroli wzroku. Zaleca się, aby przy powtarzalnych pracach związanych z transportem ręcznym używać sprzętu pomocniczego, a zamiast skręcania ciała przemieszczać się z ładunkiem tak, aby przy obciążającej czynności odkładania ciężaru pracownik skierowany był na wprost miejsca odkła-dania. Bardzo istotny jest tu odpowiedni trening pracowników. Przy konieczności umieszczania ładunku powyżej linii wzroku również należy używać sprzętu pomocniczego (np. schodki).

Celem działań ergonomicznych podejmowanych na stanowiskach wiążących się z dużym obciążeniem biomechanicznym nie jest redukcja wydatku energetycznego (czyli obciążenia biomechanicznego dynamicznego), a raczej redukcja obciążenia statycznego i obciążenia pracą monotypową, jako potencjalnie groźniejszych w skutkach dla pracownika. Dla uzyskania tego efektu należy stosować łącznie tzw. zasady ekonomiki ruchów:

❱❱ główne czynności manipulacyjne powinny się odbywać we właściwych strefach wygody ruchów; trajektorie ruchów rąk powinny mieścić się w zasięgu normalnym,

❱❱ ręka nie powinna być wykorzystywana do długotrwałego podtrzymywania i celowania (obciążenie statyczne),



❱❱ korzystniejsza dla ustroju człowieka jest praca dynamiczna; powinna zastępować pracę statyczną,

❱❱ obie ręce powinny w miarę możliwości brać czynny udział w wykonywaniu pracy,

❱❱ ruchy rąk powinny odbywać się w przeciwnych i symetrycznych kierunkach,

❱❱ korzystniejsze są ruchy ciągłe, płynne i wykonywane spokojnie. Uderzenia i przemiesz-czenia nie powinny być wykonywane pod górę,

❱❱ rozległe ruchy swobodne powinny przebiegać po zaokrąglonych trajektoriach; należy uni-kać ruchów prostych i kontrolowanych; ruchy swobodne wykonywane po linii krzywej są szybsze i łatwiejsze,

❱❱ ruchy rąk powinny być rytmiczne; jeżeli zachodzi konieczność wykonywania ruchów pro-stych, należy wyrabiać automatyzm ich wykonywania, np. poprzez taktowanie,

❱❱ należy preferować ruchy dłoni i przedramienia; ruchy powinny być urozmaicone,

❱❱ należy wykorzystać siłę grawitacji, zwłaszcza przy manipulowaniu ciężkimi przedmiota-mi, redukować zaś do minimum siłę kinetyczną przedmiotów, gdyż musi być ona pokony-wana wysiłkiem mięśni.

Do najpopularniejszych organizacyjnych środków pracy zmniejszających monotypowość i monotonię należą:

❱❱ wprowadzenie rotacji na stanowiskach pracy (wymiana obsady),

❱❱ ograniczenie liczby powtórzeń czynności, częstotliwości oraz czasu ich trwania w trakcie zmiany roboczej,

❱❱ wydłużenie cyklu roboczego przez dodanie czynności podobnego typu, ale wymagają-cych innej aktywności biomechanicznej, wykonywanych na danym stanowisku pracy (rozszerzenie pracy),

❱❱ uzupełnienie czynności wykonywanych na stanowisku pracy o czynności pozawykonaw-cze, najczęściej kontrolę lub planowanie (wzbogacenie pracy),

❱❱ wprowadzenie przerw w pracy, w tym mikroprzerw, czyli kilkusekundowych przerw po-zwalających na odmrożenie postawy ciała i zmianę pozycji; z punktu widzenia biomecha-niki ciała ludzkiego korzystniejsze są częste, krótkie przerwy niż jedna lub dwie dłuższe,

❱❱ zaplanowanie podczas przerw czynności wymagających od pracownika działań innych niż te, które towarzyszą czynności rutynowo wykonywanej podczas pracy,

❱❱ wprowadzenie w uzgodnieniu z pracownikami urozmaicenia środowiska pracy możliwe-go na danym stanowisku, np. nadawanie cichej muzyki.



6. Materialne środowisko pracy

❱❱ twoje oczy potrzebują światła, ale jego nadmiar im przeszkadza

Niedostateczne oświetlenie miejsca pracy uniemożliwia jej wykonywanie. W miarę możli-wości korzystaj ze światła naturalnego, ale pracuj, siedząc lub stojąc bokiem do okna, by jego płaszczyzna nie oślepiała cię. Im mniejsze są obiekty twojej pracy, tym bardziej intensywnego oświetlenia potrzebujesz. Twój wzrok starzeje się razem z tobą, więc jeśli zauważysz, że pracuje ci się trudniej niż kiedyś, a oczy szybciej się męczą, nie wahaj się poprosić swojego pracodawcę o mocniejsze źródło światła. Uważaj na przeszkadzające w pracy odbicia od gładkich i polero-wanych powierzchni, w razie potrzeby przesuń swoje stanowisko tak, by w elementach takich, jak blat czy ekran komputera nie odbijały się źródła światła umieszczone na suficie. W miarę możliwości usuń z pola widzenia przedmioty bardzo kontrastowe i o metalicznym połysku.

❱❱ ubieraj się adekwatnie do stopnia ciężkości twojej pracy i warunków, w jakich ją wy-konujesz

Dzięki odzieży jesteś w stanie wpłynąć na swój komfort związany z mikroklimatem. Im cięż-sze czynności wykonujesz, tym lżejszą odzież powinieneś nosić, ponieważ twoje ciało produkuje dużo ciepła, które musi zostać odprowadzone na zewnątrz. Jeśli intensywnie pocisz się, spróbuj założyć bardziej przewiewne ubranie. Pot skraplający się na skórze to znak, że para wodna nie jest w stanie wydostać się przez warstwy odzieży do otoczenia.

❱❱ pracując fizycznie na słońcu lub w gorącym pomieszczeniu, pamiętaj o piciu wody

Intensywne pocenie się podczas ciężkiej pracy fizycznej, szczególnie w środowisku go-rącym lub w terenie nasłonecznionym, może spowodować groźne w skutkach odwodnienie. Ciężko w to być może uwierzyć, ale w takich warunkach potrafisz wypocić nawet kilka litrów płynu w ciągu godziny pracy. Oprócz regularnego uzupełniania płynów pamiętaj o przerwach, w czasie których wyjdź z gorącego pomieszczenia lub – jeśli pracujesz na słońcu – schroń się w miejscu zacienionym.

❱❱ hałas nieodwracalnie niszczy twój słuch

Jeśli nie musisz, nie przebywaj w głośnych pomieszczeniach, a przynajmniej skracaj do niezbędnego minimum spędzany w nich czas. Pamiętaj, że drugim najprostszym sposobem uniknięcia negatywnego wpływu hałasu na twoje zdrowie jest oddalenie się od jego źródła na możliwie największą odległość. Często przerywaj pracę w hałasie i zajmuj się czynnościami przy-gotowawczymi, transportowymi czy porządkowymi, możliwymi do realizacji poza hałaśliwym miejscem. Dzięki temu twoje uszy będą miały szansę odpocząć, a ryzyko uszkodzenia słuchu zmniejszy się. Nie unikaj używania indywidualnych środków ochrony, takich jak nauszniki czy zatyczki, jeśli jest to na twoim stanowisku wymagane, ale jednocześnie zachowuj szczególną ostrożność i czujność tam, gdzie łatwo o wypadek. Nosząc ochronniki, możesz nie usłyszeć sygnału alarmowego lub słownego ostrzeżenia twojego kolegi.

W sk

róci

e



6.1. Oświetlenie

Prawidłowo dobrane oświetlenie umożliwia optymalną, niepowodującą przedwczesnego zmę-czenia i dającą pełną kontrolę nad wykonywanymi czynnościami pracę narządu wzroku. Ade-kwatne oświetlenie miejsca pracy zmniejsza również w sposób bezpośredni ryzyko wystąpienia wypadków i sytuacji potencjalnie niebezpiecznych. W zaspokojeniu tych wymagań ważna jest zarówno ilość promieniowania świetlnego, jego jakość, jak również sposób dostarczania go na stanowisko robocze.

Natężenie oświetlenia, czyli stosunek wielkości strumienia świetlnego emitowanego przez źródło światła i padającego na daną płaszczyznę do pola jej powierzchni, wyrażane w luksach (lx), odgrywa kluczową rolę we wszystkich procesach związanych z widzeniem. Jego poziom, wraz z właściwościami odbiciowymi oświetlanego obiektu, decyduje o ilości światła, jaka wpad-nie do oka, a więc i o tym, jak jasny i wyraźny będzie dla obserwatora jego obraz. Natężenie oświetlenia powinno być na tyle duże, by zapewnić funkcjonowanie siatkówki w trybie tzw. wi-dzenia fotopowego, to jest z pełną zdolnością do percepcji barwnej oraz z maksymalną możliwą rozdzielczością optyczną. Proces widzenia zachodzi wtedy z udziałem czopków, fotoreceptorów czułych na promieniowanie widzialne o kilku różnych długościach fali, których największe skupisko znajduje się w plamce żółtej, czyli w centralnym miejscu siatkówki. Skutkiem takiego jej umieszczenia plamka żółta rejestruje obrazy obiektów leżących dokładnie na osi optycznej gałki ocznej, czyli tych, na których w danej chwili skupiana jest uwaga wzrokowa.

W niedostatecznym oświetleniu zmysł wzroku przechodzi w tryb widzenia mezopowego, w którym część czopków przestaje działać, upośledzając percepcję barw oraz zmniejszając poziom szczegółowości obrazu, a w skrajnych przypadkach – w widzenie skotopowe, realizowa-ne wyłącznie za pomocą innego rodzaju fotoreceptorów, pręcików, achromatyczne i o bardzo niskiej rozdzielczości. Upośledzenie to jest wyraźnie odczuwalne ze względu na to, że plamka żółta jest pręcików zupełnie pozbawiona, przez co ostrość widzenia skotopowego jest – para-doksalnie – większa na peryferiach pola widzenia niż w jego centrum. Zbyt mała ilość światła oznacza również problemy z akomodacją, czyli ustawianiem ostrości na obserwowanym obiek-cie, oraz z konwergencją polegającą na pozycjonowaniu osi optycznych obu gałek ocznych tak, by przecinały się dokładnie na nim, w celu uzyskania obrazu przestrzennego. Jak więc wynika z powyższego, odpowiednio duży poziom natężenia oświetlenia jest wymogiem związanym bezpośrednio z fizjologią ludzkiego oka, a jego zapewnienie należy traktować jako warunek konieczny do prawidłowego wykonania jakiejkolwiek pracy.

Wymagania związane z natężeniem oświetlenia zależą od wielkości przedmiotów pracy, kontrastu, jaki tworzą z tłem, czasu, w jakim praca jest wykonywana, jak również od wieku pracownika. Im mniejszy obiekt lub kontrast, tym poziom natężenia powinien być większy, by ułatwić percepcję szczegółów obrazu. Przykładowo podczas zabiegu stomatologiczne-go wymagane jest natężenie na poziomie 5000 lx, zaś przy pracach magazynowych jedynie 100 lx. Dla porównania możliwość komfortowego odczytywania tekstu z białej kartki papieru daje natężenie 300 do 500 lx, zalecane dla prac biurowych. W przypadku prac o charakterze



dorywczym wymagania co do poziomu natężenia oświetlenia są mniejsze niż w przypadku czynności wykonywanych w sposób ciągły, przy czym wartość zalecaną normatywnie dla tych drugich pomniejsza się zazwyczaj o 1/3 (np. z 300 do 200 lx). Tylko dla prac wzrokowych wyjąt-kowo krótkotrwałych (np. sporadyczne odczytywanie informacji z etykiet) poziom natężenia oświetlenia można obniżyć w sposób znaczący w porównaniu do normatywów dotyczących pracy analogicznej, ale wykonywanej bez przerwy przez całą zmianę roboczą.

Wpływ wieku pracownika związany jest z procesami fizjologicznego starzenia się narządu wzroku. Wraz z upływem lat zmniejsza się przezierność optyczna rogówki, soczewki oraz ciała szklistego, wypełniającego gałkę oczną, przez co coraz mniej fotonów odbitych od oświetla-nego przedmiotu dociera do siatkówki. Niekorzystne zmiany obserwuje się również w samej siatkówce, w warstwie zawierającej fotoreceptory (czopki i pręciki). Zmniejsza się ich sprawność związana z resyntezą barwników wzrokowych, jodopsyny i rodopsyny, które rozpadając się pod wpływem światła, generują określony potencjał elektryczny. Zmniejszona zawartość barwnika wzrokowego powoduje z kolei podwyższenie progu pobudzenia fotoreceptora – zareaguje on wygenerowaniem impulsu nerwowego, biegnącego do kory wzrokowej mózgu, dopiero przy większej ilości światła. Z tych względów osoby starsze do wykonania tej samej pracy wymagają wyższego poziomu natężenia oświetlenia w porównaniu z osobami młodszymi. Zaleca się dla nich podwyższenie wartości normatywnych, związanych z określonym rodzajem czynności roboczych przynajmniej o 1/2 (np. z 500 do 750 lx).

Kolejnym ważnym dla prawidłowego funkcjonowania zmysłu wzroku aspektem jest wielkość kontrastu jaskrawości, czyli różnica w luminancji przedmiotu pracy, jego bezpośredniego tła oraz otoczenia dalszego. Można go rozpatrywać zarówno w kontekście różnic luminancji obser-wowanych jednocześnie (ciemny detal leżący na jasnym stole), jak i nagłych jej zmian podczas obserwowania rzeczy jedna po drugiej (przeniesienie wzroku z czarnej powierzchni stołu na jasną ścianę). Odpowiednio duży kontrast jaskrawości jest potrzebny do tego, by wyraźnie i bez wysiłku dostrzegać detale obserwowanego obiektu. Zależy on z jednej strony od ilości światła, jaka na ten obiekt pada, a z drugiej od tego, ile tego światła się od niego odbija, czyli od własności fizycz-nych jego powierzchni. Przykładowo zadrukowana czarną czcionką biała kartka papieru, przy odpowiednio dużym poziomie natężenia oświetlenia, cechować się będzie dużym kontrastem, pozwalającym bez problemu odczytać jej zawartość, jednak w zbyt słabym świetle nie będzie to możliwe. Analogicznie, ta sama kartka zadrukowana czcionką szarą wymagać będzie większej ilości światła, by uzyskać tę samą wartość kontrastu, a więc i łatwość jej odczytania, niż zadru-kowana znakami w kolorze czarnym. Generalnie, dużymi wartościami kontrastu jaskrawości po-winny cechować się te elementy stanowiska, które są istotne dla realizowanych procesów, niosą użyteczną dla pracownika informację, mają być łatwo dostrzegalne i zwracać na siebie uwagę. W pozostałych przypadkach kontrast należy minimalizować, ponieważ będzie jedynie odciągał uwagę oraz obciążał zmysł wzroku poprzez jego ciągłą, niepotrzebną adaptację. Przykładem wy-stępowania niekorzystnie dużych kontrastów jest praca z monitorem ustawionym na tle okna czy czynności o charakterze biurowym wykonywane na ciemnym (czarnym) biurku. Wewnątrz tzw. pola zadania wzrokowego, czyli tam, gdzie najczęściej jest skupiona uwaga pracownika, wartości



kontrastu nieużytecznego w procesie pracy nie powinny przekraczać stosunku 3 : 1, natomiast w obszarze bezpośrednio je otaczającym, dostrzeganym poprzez widzenie peryferyjne, kontrast nie powinien być większy niż 10 : 1.

Skrajnie duże wartości kontrastu pojawiające się w polu widzenia w sposób nagły (przenie-sienie wzroku z ekranu komputera na okno, spojrzenie bezpośrednio w źródło światła) mogą wywołać doznanie zwane olśnieniem. Jest to zaburzenie procesu widzenia prowadzące do odczucia niewygody lub fizycznego bólu albo zgoła uniemożliwiające kontynuowanie pracy wzrokowej. Wynika z przekroczenia zdolności adaptacyjnych źrenicy i siatkówki, w wyniku którego na poszczególne fotoreceptory pada zbyt duża liczba fotonów, uniemożliwiając wy-generowanie adekwatnego do ilości rejestrowanego światła potencjału elektrycznego. Jeśli ilość wpadającego do oka promieniowania widzialnego nie przekracza absolutnej zdolności do adaptacji biochemicznej, polegającej na zmianie stosunku ilości barwników wzrokowych występujących w każdym receptorze odpowiednio w postaci aktywnej oraz rozłożonej (wyma-gającej resyntezy do formy aktywnej), olśnienie i związane z nim niedogodności ustają po czasie od kilku-, kilkunastu sekund do kilku minut. Taki przebieg zjawiska obserwujemy np. podczas wyjścia z pomieszczenia na zewnątrz, przy mocnym słońcu i podłożu pokrytym śniegiem lub piaskiem. Jednak w wielu przypadkach olśnienie utrzymuje się do momentu, gdy obiekt lub płaszczyzna o skrajnie dużej luminancji znikną całkowicie z pola widzenia. Zbyt nisko zawie-szona i nieosłonięta kloszem żarówka lub niklowana odbijająca światło słoneczne część wypo-sażenia stanowiska potrafią skutecznie utrudnić realizację czynności roboczych o większych wymaganiach wzrokowych.

Najważniejszym sposobem minimalizowania prawdopodobieństwa wystąpienia olśnie-nia w miejscu pracy jest odpowiednia lokalizacja stanowisk roboczych. W kierunku, w którym najczęściej zwrócony jest wzrok pracownika, nie powinny znajdować się nieosłonięte źródła światła sztucznego oraz okna. Stoły i biurka nie mogą być umiejscowione bezpośrednio pod źródłami światła, ponieważ każdy obiekt lub powierzchnia odbijająca je w sposób kierunkowy, używane przez pracownika, stanowić będą potencjalne źródło olśnienia. Same źródła światła należy umieszczać wysoko, by przy normalnym ustawieniu szyi oraz głowy promienie świetlne nie biegły bezpośrednio w kierunku oczu, lecz napotykały naturalną barierę, jaką stanowią łuki brwiowe. Oprawy oświetleniowe powinny posiadać odpowiednio duży kąt ochrony (mierzony między płaszczyzną poziomą a powierzchnią boczną stożka, w który emitowane jest światło), kierując światło w dół, w kierunku stanowisk, a nie na boki. Jeśli zastosowanie odpowiednio dużej wysokości montażu oraz kąta ochrony nie wystarcza lub nie jest możliwe, należy przepro-jektować oświetlenie pomieszczenia tak, by zwiększyć liczbę punktów świetlnych, jednocześnie zmniejszając ich moc jednostkową. W ten sposób zmniejszy się luminancja pojedynczego źródła światła, a jednocześnie całość instalacji zapewni wymaganą wartość poziomu natężenia oświe-tlenia na stanowiskach pracy. Płaszczyzny robocze oraz powierzchnie pomieszczenia (podłoga, ściany) nie powinny być wykonane z materiałów wykończonych na wysoki połysk, odbijających światło w sposób kierunkowy. Wskazane jest, by narzędzia i wszelki sprzęt pomocniczy – w mia-rę możliwości – również posiadały matowe wykończenie powierzchni.



Strumień świetlny wytwarzany i emitowany przez źródło sztuczne powinien charakteryzo-wać się stabilnością swojej wartości w funkcji czasu, innymi słowy nie powinien migotać (tęt-nić). Tętnienie jest najbardziej wyraźne w przypadku wyładowczych źródeł światła zasilanych bezpośrednio prądem przemiennym. Najczęściej wykorzystywanym w miejscach pracy z racji ich ekonomiczności rodzajem takiego oświetlenia są świetlówki. Zasada działania świetlówki opiera się na wywoływaniu wewnątrz szklanego tubusa wyładowań elektrycznych w atmosferze mieszaniny gazów szlachetnych i par metali (najczęściej rtęci), które emitują energię w postaci promieniowania ultrafioletowego. Odpowiednio dobrany luminofor, pokrywający wewnętrzną powierzchnię tubusa, zamienia promieniowanie nadfioletowe w światło widzialne dla ludzkiego oka, emitowane na zewnątrz. Ze względu na niewielką bezwładność luminoforu oraz fakt, że wyładowania pojawiają się z częstotliwością dwa razy większą od częstotliwości chwilowych zmian natężenia prądu przemiennego zasilającego świetlówkę (w Polsce wielkość ta równa jest 50 Hz), świetlówka cyklicznie rozświetla się i przygasa. Ze względu na relatywnie dużą częstotli-wość tętnienia, jest ono dla większości osób niedostrzegalne przy bezpośrednim wpatrywaniu się, jednak obserwując świetlówkę lub oświetlaną przez nią powierzchnię kątem oka, można te subtelne zmiany strumienia świetlnego wychwycić.

Praca w pomieszczeniu oświetlanym zasilanymi bezpośrednio z sieci energetycznej świe-tlówkami prowadzi do dyskomfortu, szybko narastającego uczucia zmęczenia wzroku, a często również wywołuje bóle głowy. Najgroźniejsze jest jednak stosowanie tego rodzaju oświetlenia w miejscach, w których znajdują się wirujące lub poruszające się ruchem posuwisto-zwrotnym części maszyn. Tętnienie jest bowiem w stanie wywołać złudzenie wzrokowe, nazywane efek-tem stroboskopowym, polegające na pozornym zatrzymaniu się ruchomych części maszyny lub spowolnieniu ich ruchu, które w rzeczywistości nie ma miejsca. Z tych względów świetlówek zasilanych w sposób tradycyjny należy unikać. Alternatywą mogą być oprawy zawierające ma-gnetyczne układy stabilizacyjno-zapłonowe, przesuwające fazę prądu o odpowiednią wartość zależną od liczby świetlówek możliwych do zamocowania (dla oprawy mieszczącej dwie świe-tlówki przesunięcie dla każdej z nich powinno wynosić 180°, przy trzech świetlówkach będzie to 120°) lub zastosowanie świetlówek ze statecznikami elektronicznymi, których zadaniem jest zwiększenie częstotliwości prądu do wartości kilku-, kilkunastu kHz, przy których migotanie ustaje. Wszystkie rodzaje świetlówek kompaktowych, nazywanych potocznie żarówkami ener-gooszczędnymi, zasilane są poprzez stateczniki elektroniczne, a więc są pozbawione opisanego wyżej mankamentu.

Bardziej szczegółowe zalecenia związane z wymaganiami oświetleniowymi oraz norma-tywy dla poszczególnych rodzajów prac i stanowisk, uwzględniające poziom natężenia oświe-tlenia, stopień ochrony przed olśnieniem czy wartość wskaźnika oddawania barw (mającego szczególne znaczenie przy czynnościach wymagających prawidłowego postrzegania barw przez pracownika), znajdują się w następujących normach:

❱❱ PN-EN 12665:2011 – „Światło i oświetlenie. Podstawowe terminy oraz kryteria określania wymagań dotyczących oświetlenia”,



❱❱ PN-EN 12464-1:2011 – „Światło i oświetlenie. Oświetlenie miejsc pracy. Część 1: Miejsca pracy we wnętrzach”,

❱❱ PN-EN 12464-2:2008 – „Światło i oświetlenie. Oświetlenie miejsc pracy. Część 2: Miejsca pracy na zewnątrz”.

6.2. Mikroklimat

W znakomitej większości przypadków mikroklimat panujący w miejscu pracy jest jedynie czyn-nikiem uciążliwym, mającym wpływ na komfort i poziom zadowolenia pracowników, a w przy-padku jego niedopasowania nie stanowi bezpośredniego zagrożenia dla ich zdrowia czy życia. Niemniej dobór właściwych wartości poszczególnych parametrów mikroklimatycznych zwięk-sza produktywność, zmniejszając jednocześnie liczbę popełnianych w trakcie pracy błędów oraz odczuwane zmęczenie ogólne.

Czynnikami kształtującymi bezpośrednio odczucia człowieka względem mikroklimatu są: temperatura powietrza, temperatura promieniowania cieplnego otoczenia, wilgotność powie-trza oraz względna prędkość jego ruchu. Ponieważ wpływ mikroklimatu związany jest wprost z procesami wymiany ciepła między organizmem i jego otoczeniem, parametrem o szczególnym znaczeniu jest również noszona w czasie pracy odzież, a konkretnie jej właściwości termoizo-lacyjne, przepuszczalność pary wodnej oraz powietrza. Nie zawsze istnieje możliwość mani-pulowania poziomami wszystkich tych czynników, jednak zazwyczaj nie jest to wymagane do tego, by stworzyć komfortowe warunki pracy. Przykładowo zwiększoną temperaturę powietrza można w określonym zakresie kompensować poprzez zwiększenie prędkości ruchu powietrza lub zmniejszenie izolacyjności odzieży. Odczucie komfortu i zadowolenia z określonego mi-kroklimatu pojawia się wtedy, gdy tempo produkcji ciepła metabolicznego jest równoważone tempem jego odprowadzania do otoczenia, a do tej wymiany organizm nie musi używać środ-ków radykalnych, konsumujących jego zasoby wody (produkcja potu) lub energii chemicznej (termogeneza drżeniowa i bezdrżeniowa).

Temperatura powietrza określa uśredniony stan energetyczny molekuł tworzących mie-szaninę gazów, w której zanurzone jest ciało. Ponieważ wymiana energii cieplnej odbywa się poprzez bezpośrednie zderzenia cząstek, podczas których uśrednia się ich energia, powie-trze o temperaturze niższej niż temperatura powierzchni skóry powodować będzie stopniowy odpływ ciepła z organizmu, natomiast powietrze cieplejsze będzie organizm ogrzewać. Ruch powietrza może ten proces wymiany zintensyfikować, wpływając na częstość, z jaką molekuły powietrza zderzają się z powierzchnią skóry. Ze względu na to, że ciepło przepływa zgodnie z gradientem temperatur, to znaczy od obiektu cieplejszego do chłodniejszego, używanie wy-muszonej wentylacji w środowiskach o temperaturze przekraczającej 38–40°C może przynieść skutek odwrotny do zamierzonego – poruszające się gorące powietrze przyczyni się do zwięk-szenia tempa nagrzewania organizmu, zamiast go ochłodzić.

Wpływ wilgotności powietrza na samopoczucie jest zazwyczaj subtelny, choć w warunkach mikroklimatu gorącego oraz zimnego jej znaczenie rośnie. Zawartość pary wodnej w powietrzu



decyduje o tym, czy pot produkowany na powierzchni skóry w celu schłodzenia przegrzewają-cego się ciała będzie mógł odparować, a jeśli tak, to w jakim tempie. W powietrzu nasyconym parą, o wilgotności względnej bliskiej 100% parowanie praktycznie ustaje, zachodzi natomiast tym szybciej, im wilgotność jest mniejsza. Przebywanie w temperaturze powyżej 40°C i bardzo wysokiej wilgotności grozi przegrzaniem organizmu, które w skrajnych przypadkach może skoń-czyć się nawet śmiercią. Dzieje się tak dlatego, że mechanizm wydzielania potu jest ostatnią linią obrony przed ciepłem, które napływa do niego (zgodnie z gradientem temperatur) z go-rącego otoczenia. Z kolei w temperaturach bliskich 0°C (ale jeszcze dodatnich) wysoka wilgot-ność powietrza wzmaga odczucie zimna w porównaniu z powietrzem suchym o takiej samej temperaturze. W temperaturach ujemnych para wodna spontanicznie resublimuje i wytrąca się w postaci kryształków szronu, przez co powietrze staje się bardzo suche. Fizjologicznie akcep-towalny przedział wilgotności względnej to ok. 40–60%. Zbyt małe nasycenie powietrza parą wodną powoduje nadmierne wysychanie śluzówek, zbyt duże natomiast – oprócz kłopotów z oddawaniem ciepła do otoczenia w drodze parowania potu – sprzyja rozwojowi niebezpiecz-nych dla zdrowia grzybów i roztoczy. Warto zaznaczyć, że chłonność powietrza w stosunku do pary wodnej zmienia się w zależności od jego temperatury – im powietrze cieplejsze, tym więcej wody w stanie gazowym może pomieścić w tej samej objętości. Z tego właśnie powodu ogrzanie zimnego powietrza wpuszczonego z zewnątrz powoduje zmniejszenie się jego wilgot-ności względnej (konieczność sztucznego nawilżania zimą), a schłodzenie powietrza ciepłego i wilgotnego – kondensację, widoczną w postaci półprzezroczystego oparu nazywanego błędnie parą, a będącego w istocie zawiesiną drobnych kropelek wody.

Promieniowanie cieplne jest przez człowieka odczuwane wtedy, gdy w jego otoczeniu znajdują się obiekty o temperaturze wyraźnie różnej od temperatury powietrza. Może to być chłodna, północna ściana budynku, zimna tafla okienna, gorący piec czy grzejnik. Prócz wy-miany poprzez kontakt fizyczny energia cieplna może przemieszczać się swobodnie w postaci promieniowania elektromagnetycznego. Każdy obiekt o temperaturze powyżej zera bezwzględ-nego spontanicznie emituje takie promieniowanie, a im jest cieplejszy, tym krótszą długością fali się charakteryzuje. Stygnąca materia kosmiczna oddaje energię w postaci fal radiowych, ciała o temperaturach od kilku do kilkudziesięciu stopni Celsjusza wypromieniowują fale pod-czerwone, a rozgrzane do kilku tysięcy stopni świecą światłem widzialnym. Oprócz zdolności emisyjnych obiekty materialne charakteryzują się również określoną zdolnością do pochła-niania (absorpcji) promieniowania elektromagnetycznego, które pada na ich powierzchnię. Przepływ ciepła tą drogą zależy bezpośrednio od bilansu takiej wymiany promieniowania, przy czym jego kierunek jest zawsze taki sam: ciało chłodniejsze ogrzewa się kosztem energii ciała cieplejszego, jeśli tylko fale elektromagnetyczne nie napotykają na swej drodze przeszkód. Pojawiający się przepływ odczuwamy jako chłód lub ciepło z tej strony ciała, którą zwróceni jesteśmy w stronę zimnego lub gorącego obiektu. W większości typowych sytuacji temperatura promieniowania cieplnego otoczenia, która jest różna od temperatury powietrza, przyczynia się jedynie do wystąpienia odczucia dyskomfortu, jednak wtedy gdy wymiana ciepła następuje poprzez duży obszar odsłoniętej skóry, może w sposób zasadniczy wpłynąć na bilans cieplny



organizmu. Ma to miejsce np. podczas prac w otwartym, nasłonecznionym terenie, kiedy ener-gia promieniowania słonecznego może doprowadzić do poważnych następstw, włącznie z zapaścią na skutek przegrzania. Ze względu na powyższe w pomieszczeniach zamkniętych temperatura promieniowania cieplnego poszczególnych obiektów powinna być możliwie zbli-żona do średniej temperatury powietrza poprzez izolowanie (odpowiednie ocieplenie ścian, wielowarstwowe okna), zacienianie (rolety i żaluzje okienne) czy zmniejszenie temperatury pracy urządzeń grzewczych, operujących w pobliżu stanowiska. W przypadku stanowisk pra-cy w terenie otwartym pracownicy powinni mieć możliwość spędzenia przynajmniej części czasu zmiany roboczej w cieniu.

Odzież zastępuje człowiekowi utraconą w toku ewolucji pokrywę włosową. Ze względu na łatwość doboru i stosowania stanowi jeden z najważniejszych czynników, za pomocą których kształtować można odczucia związane z oddziałującym w danej chwili mikroklimatem. Jej dzia-łanie polega na stworzeniu bariery dla wymiany bezpośredniej (przewodzenia), zahamowaniu zjawiska konwekcji naturalnej, intensyfikującej wymianę przez przewodzenie w sytuacji, kiedy ciało otoczone jest płynem (gazem lub cieczą) oraz na zmniejszeniu przenikania promieniowa-nia cieplnego z ciała na zewnątrz i w kierunku przeciwnym. Im grubsza warstwa odzieży, tym lepsze jej właściwości termoizolacyjne, przy czym kilka cieńszych warstw sprawdza się lepiej niż jedna grubsza, ponieważ unieruchomione między nimi cienkie warstwy powietrza same z siebie posiadają doskonałe właściwości izolacyjne. Z tego też powodu materiały o najlepszych parametrach ciepłochronnych mają niewielką gęstość, zawierając głównie puste przestrzenie, podtrzymywane delikatną, włóknistą strukturą. Przykładem może być odzież wełniana, pucho-wa lub wykonana z tkanin polarowych. W warunkach pracy fizycznej, związanej z dużym tem-pem przemian metabolicznych dodatkowym wymogiem jest wysoki poziom przepuszczalności pary wodnej, ponieważ organizm produkuje wtedy duże ilości potu, który musi mieć możliwość odparowania i ucieczki, gdyż inaczej nie spełni swojego zadania.

Dla prac biurowych wykonywanych w pozycji siedzącej zaleca się, aby temperatura powie-trza zawierała się w przedziale 21–23°C, co przy niewielkiej prędkości jego ruchu (do 0,2 m/s), wilgotności względnej na poziomie 50% oraz odzieży składającej się z bielizny, długich spodni, koszuli z długim rękawem oraz lekkiej marynarki (lub podobnej) powinno zadowolić przynaj-mniej 90% pracowników. Im większa intensywność pracy fizycznej, tym niższa powinna być temperatura powietrza oraz izolacyjność odzieży, którą zmniejszyć można np. poprzez zdjęcie jednej z warstw ubrania, wybór koszuli z krótkimi rękawami itp. Gdy niemożliwe jest manipulo-wanie temperaturą, zaleca się zwiększenie prędkości przepływu powietrza, nawet do wartości 1–2 m/s, pod warunkiem jednak, że nie jest ono zbyt ciepłe (patrz wyżej). Przy pracach w wy-sokich temperaturach powietrza lub przy dużej ekspozycji na promieniowanie cieplne niezwy-kle ważne jest zapewnienie – jeśli to możliwe – niskiej wilgotności powietrza, wspomagającej odparowywanie potu z powierzchni skóry, oraz nieograniczonego dostępu do zasobów wody pitnej, gdyż w takich warunkach człowiek jest w stanie tracić nawet kilka litrów wody ustrojowej w ciągu godziny. Problem odwodnienia występuje również w przypadku intensywnych prac fizycznych na mrozie – zwiększony wielokrotnie za sprawą wysiłku przepływ suchego powietrza



przez płuca powoduje, że woda paruje bezpośrednio z pęcherzyków płucnych. Generalnie, pra-ca w skrajnie niekorzystnych warunkach klimatycznych powinna być wykonywana w sposób dorywczy, z możliwością częstego odpoczynku w środowisku dla pracownika komfortowym.

Precyzyjne zalecenia związane z wykonywaniem różnego rodzaju prac w środowiskach umiarkowanych, gorących i zimnych można znaleźć w poniższych normach:

❱❱ PN-EN ISO 13731:2002 – „Ergonomia środowiska termicznego. Słownictwo i symbole”,

❱❱ PN-EN ISO 7730:2006 – „Ergonomia środowiska termicznego. Analityczne wyznaczanie i interpretacja komfortu termicznego z zastosowaniem obliczania wskaźników PMV i PPD oraz kryteriów lokalnego komfortu termicznego”,

❱❱ PN-EN 27243:2005 – „Środowiska gorące. Wyznaczanie obciążenia termicznego działają-cego na człowieka podczas pracy oparte na wskaźniku WBGT”,

❱❱ PN-EN ISO 11079:2008 – „Ergonomia środowiska termicznego. Wyznaczanie i interpreta-cja stresu termicznego wynikającego z ekspozycji na środowisko zimne z uwzględnieniem wymaganej izolacyjności cieplnej odzieży (IREQ) oraz wpływu wychłodzenia miejscowe-go”,

❱❱ PN-EN ISO 12894:2002 – „Ergonomia środowiska termicznego. Opieka medyczna nad ludźmi eksponowanymi na ekstremalne środowiska gorące i zimne”,

❱❱ PN-EN ISO 15743:2009 – „Ergonomia środowiska termicznego. Zimne miejsca pracy. Oce-na i zarządzanie ryzykiem”.

6.3. Hałas

Potencjalne zagrożenia wynikające z pracy w hałasie są największe ze wszystkich omówio-nych tutaj czynników materialnego środowiska pracy. Wynika to przede wszystkim z faktu, że doświadczają go osoby pracujące na wielu różnych stanowiskach, począwszy od lekkiej pracy biurowej, przez prace fizyczne z wykorzystaniem obsługiwanych ręcznie elektronarzędzi, trans-port (tak wewnątrzprzemysłowy, jak i komunalny), na obsłudze dużych maszyn stosowanych w skomplikowanych procesach technologicznych skończywszy. Obok wszechobecności, hałas cechuje się również największą zdolnością do niszczenia receptora, na który oddziałuje, czyli zmysłu słuchu. Równie groźne są jego skutki pozasłuchowe, związane z negatywnym wpływem na fizjologię całego organizmu ludzkiego.

Hałas jest rodzajem dźwięku – dźwięku w danej sytuacji niepożądanego, nieprzyjemnego, uciążliwego lub zgoła szkodliwego. Nawet dźwięki, których energia nie jest w stanie zniszczyć struktur anatomicznych ucha środkowego i wewnętrznego, mogą odbijać się negatywnie na samopoczuciu pracownika i jego zdolności do długotrwałego wykonywania pracy w sposób możliwie sprawny i bezbłędny. Praca w hałasie powoduje spadek koncentracji, przyspiesza pojawienie się zmęczenia, wydłuża czas reakcji, zmniejsza precyzję ruchów i spostrzegawczość, zawęża pole widzenia. Co więcej, odpowiednio wysoki poziom natężenia hałasu jest w stanie



skutecznie zakłócić możliwość werbalnego porozumiewania się między pracownikami, co stwa-rza dogodne warunki do powstania sytuacji potencjalnie wypadkowych.

Energia pobudzająca zmysł słuchu jest związana z falą mechaniczną o charakterze podłuż-nym (czyli takim, gdzie kierunek drgań ośrodka jest zgodny z kierunkiem rozchodzenia się samej fali), mającą swe źródło w punktowym zaburzeniu ciśnienia mas powietrza i rozprzestrzeniającą się sferycznie we wszystkie strony. Każde uderzenie (opadający na kowadło młot), drganie (ka-merton), tarcie (tarcza hamulcowa) lub gwałtowne rozprężanie się gazu (pękający balon) jest jej źródłem. Fala przemieszcza się jako lokalne zaburzenie gęstości ośrodka i ma postać naprzemien-nie ułożonych warstw powietrza rozrzedzonego oraz sprężonego. Jeśli energia jest odpowiednio duża, wyższa od progu pobudzenia receptora, a częstotliwość zmian ciśnienia akustycznego zawiera się w zakresie słyszalnym dla człowieka, efektem jej jest wrażenie słuchowe.

Percepcja rozpoczyna się w uchu zewnętrznym. Po skupieniu drgań przez małżowinę uszną i skierowaniu ich do przewodu słuchowego wprawiają one w ruch błonę bębenkową. Ta, przez system trzech kosteczek słuchowych (kolejno: młoteczek, kowadełko i strzemiączko), umieszczonych w uchu środkowym przekazuje odpowiednio wzmocnione drgania do ślimaka, znajdującego się w uchu wewnętrznym. Kosteczki słuchowe są najmniejszymi kośćmi w ciele człowieka – przy wyjątkowo głośnych i pojawiających się w sposób nagły dźwiękach możliwe jest ich złamanie lub zwichnięcie łączących je stawów. W specyficznych sytuacjach również sama błona bębenkowa może ulec perforacji na skutek wniknięcia do ucha zbyt dużej ener-gii mechanicznej. Wewnątrz ślimaka znajduje się właściwy narząd słuchu, aparat Cortiego, którego zadaniem jest zamiana drgań mechanicznych na modulowane impulsy elektryczne przekazywane następnie do mózgu. Zasada jego działania oraz delikatna budowa powodują, że w przypadku ciągłego narażenia na hałas powyżej pewnego poziomu natężenia następuje jego mechaniczne zużywanie, równoznaczne z nieodwracalnym ubytkiem zdolności słyszenia. Natomiast z powodu bezpośredniego sąsiadowania ze sobą ślimaka i błędnika bardzo głośne dźwięki są w stanie wywoływać u człowieka zaburzenia równowagi.

Ze względu na bardzo dużą rozpiętość wartości ciśnienia akustycznego, jakie jest w stanie odbierać i przetwarzać ludzki narząd słuchu, sięgającą od 0,00002 Pa dla progu słyszalności do nawet 100 Pa dla progu bólu, natężenie dźwięków i hałasów zwykło wyrażać się na skali ilora-zowo-logarytmicznej (decybelowej), w której punktem odniesienia jest natężenie równoważne najcichszemu dźwiękowi możliwemu do usłyszenia z przypisaną mu wartością poziomu 0 dB. Dźwięk o poziomie równym 10 dB posiada natężenie 10-krotnie większe od progu słyszalności (inaczej mówiąc, jego energia akustyczna jest 10-krotnie większa, w porównaniu do progu 0 dB), 20 dB to już zmiana stukrotna, natomiast różnica 3 dB wskazuje na mniej więcej dwu-krotną różnicę w natężeniu. Natężenie dźwięku, a więc i jego poziom odpowiadają za wrażenie głośności: im wyższe natężenie, tym głośniejszy jest słyszany dźwięk. Należy jednak pamiętać, że zależność ta nie jest zbliżona do liniowej nawet w przypadku stosowania skali decybelowej choćby dlatego, że dźwięki o różnych częstotliwościach, a tym samym poziomie ciśnienia aku-stycznego i niesionej energii, potrafią znacząco różnić się odbieraną subiektywnie głośnością.



Ekspozycja na hałas równoważna (co do ilości energii akustycznej) ekspozycji ciągłej w warunkach 8-godzinnej zmiany roboczej przy poziomie natężenia minimum 80 dB wiąże się z niezerowym prawdopodobieństwem nieodwracalnego uszkodzenia słuchu. Odsetek osób dotkniętych ubytkiem rośnie wraz ze wzrostem poziomu natężenia hałasu, jak również wraz z długością ekspozycji wyrażoną latami pracy w tym hałasie. Wbrew pozorom nie jest to poziom duży: dźwięki o podobnym natężeniu emituje duża, ruchliwa ulica, słyszana z odległości oko-ło 10 m. Najbardziej szkodliwy jest jednak nie hałas o ustalonej, niezmieniającej się w czasie bardziej niż o 5 dB charakterystyce natężenia, lecz tzw. hałas impulsowy. Na dźwięki, których głośność narasta w sposób stopniowy i przewidywalny, narząd słuchu jest w pewnym stopniu uodporniony. Zmiana napięcia dwóch mięśni, umieszczonych w uchu środkowym: napina-cza błony bębenkowej i mięśnia strzemiączkowego modyfikuje charakterystykę drgań układu kosteczek słuchowych w taki sposób, że część energii fali akustycznej jest rozpraszana i nie dociera do aparatu Cortiego. Niestety, ochrona ta, zwana mechanizmem refleksu słuchowego, w przypadku hałasu impulsowego nie ma możliwości odpowiednio szybko zadziałać.

Jak już na wstępie wspomniano, że nawet hałas o poziomie niezagrażającym w sposób bezpośredni integralności narządu słuchu może wywoływać poważne i daleko idące konse-kwencje o charakterze ogólnoustrojowym. Dzieje się tak dlatego, że zmysł słuchu w toku ewo-lucji stał się głównym zmysłem obronnym – nie tylko u człowieka. Umożliwiał odbiór bodźców, które docierały z bardzo odległych, często niewidocznych źródeł, nakierowywał uwagę wzroko-wą oraz przygotowywał organizm do walki lub ucieczki. Paradoksalnie to, co kiedyś zwiększało szansę przeżycia, dziś stanowi problem właściwie niemożliwy do zadowalającego rozwiązania. Głośne dźwięki, będące jednym z atrybutów cywilizacji technicznej, towarzyszą nam na każdym kroku, jednak rzadko kiedy informują o rzeczywistym niebezpieczeństwie. Organizm przygo-towany hałasem na maksymalny wysiłek nie podejmuje żadnych działań, które tę mobilizację mogłyby w jakikolwiek sposób spożytkować. Przewlekły wzrost stężenia hormonów stresu (adrenaliny i kortyzolu) i ciśnienia tętniczego krwi oraz zahamowanie procesów trawiennych to główne czynniki szkodliwego wpływu ogólnoustrojowego, jaki wywiera hałas.

Z racji tego, że indywidualne ochronniki słuchu stanowią dla pracownika czynnik większej lub mniejszej niewygody oraz zazwyczaj poważnie ograniczają możliwość komunikacji werbal-nej, walkę z hałasem w miejscu pracy powinno rozpoczynać się od jego źródła. Modernizacja i odpowiednia konserwacja parku maszynowego pozwala zmniejszyć poziom natężenia ha-łasu związanego z pracą zużytych łożysk, nieodpowiednim smarowaniem części ruchomych, błędami wyważenia elementów wirujących itp. W przypadku dużych maszyn ważne jest, by były odpowiednio przymocowane do sztywnego podłoża, co zapobiega powstawaniu i roz-przestrzenianiu się wibracji, również mogących być źródłem hałasu. Zmiana samego procesu technologicznego, choć kosztowna, umożliwia znaczące polepszenie warunków pracy, czego przykładem może być zastąpienie mechanicznej obróbki metalu obróbką elektrochemiczną czy przejście z procesu kucia na walcowanie. Wytłumianie i zabudowywanie maszyn ustrojami dźwiękochłonnymi na etapie ich eksploatacji (nie projektowania) przynosi niewielkie rezultaty, szczególnie przy zabudowie jedynie częściowej, ale może być stosowane, gdy wymienione wyżej sposoby nie są w stanie ograniczyć emisji hałasu do założonego z góry poziomu.



Oprócz ograniczania powstawania hałasu możliwe jest także wpływanie na poziom jego transmisji, czyli rozprzestrzeniania się w otoczeniu. Ponieważ energia fali akustycznej rozchodzi się sferycznie, odsunięcie hałaśliwej maszyny od najbliższej ściany spowoduje osłabienie na-tężenia odbijających się od niej dźwięków, kierowanych w głąb pomieszczenia. Z tego samego powodu przydatne mogą być odpowiednio dużych rozmiarów ekrany izolujące, wytwarzające cień akustyczny. Ponieważ fale dźwiękowe ulegają zarówno odbiciu, jak i załamaniu, ekran taki powinno się ustawiać możliwie blisko chronionego stanowiska pracy. Dodatkowe wyłożenie sufitu i ścian pomieszczenia materiałami pochłaniającymi dźwięki zwiększa skuteczność tych metod.

Wiele osiągnąć można środkami o charakterze administracyjnym oraz organizacyjnym. Grupowanie najgłośniejszych maszyn i stanowisk w jednym miejscu hali produkcyjnej pozwala zmniejszyć poziom natężenia hałasu w innych jej częściach, dzięki czemu przynajmniej część pracowników nie pozostanie nań narażona. Możliwe jest skracanie czasu ekspozycji poprzez odpowiednią rotację lub wzbogacanie pracy tak, by część czynności roboczych wykonywana była poza hałaśliwym pomieszczeniem. Ze względu na to, że ekspozycja ciągła jest bardziej szkodliwa niż przerywana, zapewnienie cichego miejsca do odpoczynku daje narządowi słuchu szansę na samoistną regenerację powstałych w trakcie pracy mikrouszkodzeń. Należy również pamiętać o tym, że zaledwie dwukrotne zwiększenie odległości od źródła dźwięku powoduje aż czterokrotny (czyli o prawie 6 dB) spadek jego natężenia.

Tematykę związaną z ekspozycją na hałas w miejscu pracy poruszają m.in. następujące normy:

❱❱ PN-EN ISO 11690-1:2000 – „Akustyka. Zalecany sposób postępowania przy projektowaniu miejsc pracy o ograniczonym hałasie, wyposażonych w maszyny. Wytyczne redukcji ha-łasu”,

❱❱ PN-EN ISO 11690-2:2000 – „Akustyka. Zalecany sposób postępowania przy projektowaniu miejsc pracy o ograniczonym hałasie, wyposażonych w maszyny. Środki redukcji hałasu”,

❱❱ PN-EN ISO 11690-3:2002 – „Akustyka. Zalecany sposób postępowania przy projektowa-niu miejsc pracy o ograniczonym hałasie, wyposażonych w maszyny. Część 3: Propagacja dźwięku i prognozowanie hałasu w pomieszczeniach pracy”,

❱❱ PN-EN ISO 17624:2008 – „Akustyka. Wytyczne dotyczące ograniczania hałasu w biurach i pomieszczeniach pracy za pomocą ekranów akustycznych”,

❱❱ PN-ISO 1999:2000 – „Akustyka. Wyznaczanie ekspozycji zawodowej na hałas i szacowanie uszkodzenia słuchu wywołanego hałasem”.



7. Rozmieszczanie obiektów w przestrzeni pracy

❱❱ zorganizuj przestrzeń swojej pracy

W miarę możliwości miej wszystkie przedmioty pracy oraz narzędzia w zasięgu ręki. Je-śli jest ich mało, trzymaj je w takiej odległości, by sięgając do każdego z nich nie prostować rąk w łokciach. Unikaj najbardziej oddalonych miejsc na biurku czy stole, do których musisz sięgać, pochylając się głęboko. Przy bardzo dużej liczbie elementów zastosuj dodatkową półkę lub pionowy segregator, ale nigdy nie ustawiaj ich tak, by sięgać na wysokość powyżej swoich barków.

❱❱ rzeczy ciężkie i często używane trzymaj jak najbliżej siebie

Podziel wszystko, czego potrzebujesz, na rzeczy lekkie i ciężkie, rzadko i często używane. Sięgaj wyprostowanymi w łokciach ramionami tylko po te, które są najlżejsze i które są ci po-trzebne najrzadziej. Jeśli musisz przemieszczać się po swoim stanowisku pracy, przenoś rzeczy lekkie do ciężkich, nie odwrotnie.

❱❱ narzędzia używane jedno po drugim umieść tak, by bezpośrednio ze sobą sąsiado-wały

Racjonalizuj swoje ruchy robocze. Zamiast trzymać gwoździe po lewej, a młotek po prawej stronie stołu, umieść je obok siebie. Grupuj narzędzia tak, by te używane na tym samym etapie prac sąsiadowały ze sobą. Kolejność używania staraj się odwzorować w kolejności ich ułożenia, np. lokując je od lewej do prawej strony. Jeśli proces pracy jest wyjątkowo skomplikowany i wy-maga wielu różnych obiektów, możesz użyć kilku stołów wyposażonych zgodnie z potrzebami każdego etapu prac i przemieszczać się miedzy nimi.

7.1. Wprowadzenie do problematyki rozmieszczania obiektów

Właściwe rozmieszczenie obiektów w przestrzeni pracy ma bardzo istotne znaczenie dla dzie-dzin takich, jak administracja, logistyka, przemysł, służba zdrowia, edukacja i wiele innych. Lokalizacja maszyn, urządzeń i materiałów ma bezpośredni wpływ na koszty, jakość oraz ela-styczność systemów produkcyjnych, czas realizacji zadań, a także na zdrowie i samopoczucie pracowników.

Zagadnienie rozmieszczania obiektów w przestrzeni, tzw. Facility Layout Problem (FLP), na-leży do rodziny problemów optymalizacyjnych. Jego istotą jest taka aranżacja układu obiektów, aby – w zależności od przyjętych kryteriów – minimalizować koszty działania danego układu lub też maksymalizować jego szeroko rozumianą jakość (użyteczność). Rozwój dziedziny sięga późnych lat 50. XX. wieku, kiedy po raz pierwszy opisano model rozmieszczania obiektów okre-ślany jako Quadratic Assignment Problem (QAP). Wprowadzono go w celu rozwiązania zadania, w którym należało rozlokować grupę fabryk z uwzględnieniem przepływu materiałów miedzy nimi. Prosty przykład problemu rozmieszczenia można przedstawić następująco: w budynku

W sk

róci

e



szkolnym asystent nauczyciela codziennie przenosi materiały dydaktyczne pomiędzy trzema szafkami (A, B, C), które znajdują się w trzech salach (1, 2, 3). Sale znajdują się obok siebie, przy jednym korytarzu, a odległości między nimi wynoszą: między salą 1 i 2 – 3 m, między 2 i 3 – 3 m, między 1 i 3 – 6 m. Dziennie asystent musi przejść 12 razy pomiędzy szafkami A i B, 7 razy między B i C oraz 25 razy między A i C. Rysunek 36. pokazuje schemat korytarza szkolnego oraz rozmieszczenie szafek w salach. W przypadku układu z jego górnej części pracownik pokonuje 207 m (12 • 3 + 7 • 3 + 25 • 6 = 207), natomiast w drugim przypadku, po przearanżowaniu roz-mieszczenia szafek, pokazanym w części dolnej, już tylko 168 m (12 • 6 + 7 • 3 + 25 • 3 = 168).

Rys. 42. Schemat rozmieszczenia szafek w salach. U góry rozwiązanie pierwotne, u dołu zoptymalizowane pod kątem przebywanej sumarycznie drogi

Kryterium, według którego zmieniono aranżację układu szafek w wyżej opisanej sytu-acji, była odległość, jaką pracownik musiał pokonać w ciągu dnia pracy. Innym klasycznym przykładem problemu rozmieszczenia obiektów jest projektowanie kokpitu samolotu, gdzie część urządzeń obsługiwana jest przez pilotów bez kontroli wzrokowej. Kluczem do analizy ergonomicznego rozmieszczenia w tym przypadku są badania przeprowadzone przez Fittsa nad celnością tzw. ruchów ślepych, gdzie w zależności od położenia celu względem operatora liczbowo ujmowane są średnie błędy w trafianiu do niego.

1

A

3 m

3 m

A

1

2

B

3 m

3 m

C

2

3

C

B

3



7.2. Kryteria rozmieszczania i ich operacjonalizacja

Właściwe zdefiniowanie problemu w znacznym stopniu zależy od przyjęcia kryterium, wzglę-dem którego układ obiektów będzie optymalizowany. W latach 60. XX. wieku zestawiono wy-korzystywane od lat nieformalne zasady w postaci następujących reguł:

a) ważność – urządzenia najważniejsze z punktu widzenia celów projektowanego układu powinny być umieszczone w miejscach najważniejszych (najwygodniejszych z punktu widzenia ich obsługi),

b) częstość użycia – najczęściej używane elementy należy lokować w miejscach najko-rzystniejszych,

c) kolejność użycia – urządzenia używane jedno po drugim powinny sąsiadować ze sobą,

d) spełniane funkcje – urządzenia związane z tą samą funkcją projektowanego systemu powinny być łączone w bloki (grupy).

Reguły a i b opisują zależności między pojedynczym obiektem (a dokładniej jego miejscem w przestrzeni) oraz operatorem i nazywane są kryteriami pierwszego rzędu. Natomiast reguły c i d określają stopień powiązań pomiędzy parami urządzeń i definiowane są jako kryteria drugiego rzędu.

Mając na uwadze opisane reguły, ogólny problem ergonomicznego rozmieszczenia ele-mentów środowiska pracy można scharakteryzować w następujący sposób:

Należy rozmieścić N urządzeń w przestrzeni pracy tak, aby w maksymalnym stopniu spełnić zestaw kryteriów a, b, c oraz d.

Formalny model tego zadania wymaga zdefiniowania odpowiedniej skali pomiaru, okre-ślającej stopień spełniania zestawów kryteriów. To z kolei prowadzi do konieczności określenia metod liczbowego pomiaru wartości każdego z nich, czyli tzw. operacjonalizacji. Zasadniczym elementem takiego modelu jest odpowiednio sformułowana funkcja celu, która umożliwia weryfikację jakości danego rozwiązania.

W celu operacjonalizacji kryteriów pierwszego rzędu konstruuje się proste skale kilku-punktowych wag oceniających urządzenia oraz miejsca ich lokalizacji. Analizy ważności lub częstości użycia poszczególnych obiektów dokonuje ekspert w oparciu o wiedzę na temat za-dań wykonywanych na danym stanowisku pracy. Natomiast charakterystyka danego miejsca powinna być oceniana na podstawie wiedzy ergonomicznej i zależy od typu urządzeń, które podlegają ocenie. Po wykonaniu tych zadań ewaluacji rozwiązania dokonuje się z wykorzysta-niem następującej formuły:

F1 = Σ (Wi · Ip(i))

gdzie:

W – ważność urządzenia i (kryterium a) lub częstość użycia urządzenia i (kryterium b),

Ip(i) – ważność (jakość) miejsca umieszczenia urządzenia i.



W przypadku gdy skala W uporządkowana jest malejąco, tzn. urządzenia ważniejsze mają wyższe oceny, a skala I odwrotnie, wtedy lepsze rozwiązanie będzie opisane funkcją celu (F1) o mniejszej wartości. Jeśli obie skale będą malejące, wówczas lepsze będą rozwiązania o więk-szej wartości funkcji celu.

Kryteria drugiego rzędu najczęściej modeluje się za pomocą sumy iloczynów wskaźników powiązań i odległości. Oceny jakości rozwiązania dokonuje się zgodnie z formułą:

F2 = Σ❱Σ (Lij · Dp(i)p(j))

gdzie:

Lij – stopień powiązania obiektów i oraz j,

Dp(i)p(j) – odległość miejsc p(i) oraz p(j), w których umieszczono obiekty i oraz j.

Powiązania dla każdej pary obiektów powinny być wyznaczane tak, aby większej inten-sywności powiązania odpowiadała wyższa ocena liczbowa. Logiczne jest, że w takiej sytuacji odległości pomiędzy obiektami powinny być odwrotnie proporcjonalne do stopnia powiązań, a lepsze rozwiązanie będzie charakteryzować się niższą oceną wg wzoru F2.

7.3. Typologia zadań rozmieszczania obiektów

Kolejnym zagadnieniem, które należy rozważyć podczas optymalizacji rozmieszczenia obiek-tów jest – oprócz doboru właściwego kryterium – określenie dostępności miejsc lokalizacji dla urządzeń w danej przestrzeni. Podczas projektowania stanowisk pracy można się spotkać z dwiema sytuacjami: kiedy powstają nowe założenia projektowe oraz gdy dochodzi do prze-projektowania stanowisk już istniejących. W pierwszym przypadku projektant ma teoretycznie nieograniczoną liczbę dostępnych miejsc, w których może rozlokować poszczególne elementy. Drugi przypadek wiąże się z wieloma ograniczeniami w tym zakresie.

Sposoby poszukiwania rozwiązań dla FLP można podzielić na dwie główne gałęzie, tj. algorytmy klasyczne oraz sztuczną inteligencję. Wśród algorytmów wyróżnia się metody opty-malne i suboptymalne, czyli tzw. heurystyki. Do sztucznej inteligencji zwykle zalicza się: systemy ekspertowe, sztuczne sieci neuronowe, algorytmy genetyczne oraz logikę rozmytą.

Podstawową zaletą algorytmów optymalnych jest pewność, że zawsze wygenerują rozwią-zanie najlepsze z możliwych. Nie można ich jednak użyć dla zadań, w których analizie podlega więcej niż kilkanaście obiektów. Ponadto wymagają również dużych zasobów pamięci operacyj-nej oraz czasu obliczeniowego. Ponieważ wiele rzeczywistych sytuacji wiąże się z optymalizacją rozmieszczenia większej liczby obiektów, bardziej praktyczne znaczenie mają algorytmy przy-bliżone o charakterze heurystycznym. Heurystyki to metody, które na podstawie doświadczenia lub rozsądku dają sensowne rozwiązania, lecz jednocześnie nie gwarantują rozwiązania opty-malnego z matematycznego punktu widzenia. Innymi słowy wszystkie algorytmy heurystyczne mogą zapewnić znalezienie jedynie lokalnego optimum. Globalne optimum, czyli najlepsze



rozwiązanie danego problemu, można osiągnąć tylko za pomocą przeglądania wszystkich po-tencjalnie możliwych rozwiązań albo algorytmami optymalnymi. Do heurystyk można zaliczyć: algorytmy konstrukcyjne, przeszukiwania sąsiedztw (poprawy) oraz metaheurystyki. Dla przy-kładu omówiono poniżej zasadę działania algorytmu konstrukcyjnego.

Charakterystyczną cechą algorytmów konstrukcyjnych jest tworzenie rozwiązania od pod-staw, tzn. krok po kroku każdy element pojedynczo przypisywany jest do układu na podstawie określonej reguły. Procedura kończy się dopiero wtedy, gdy wszystkie obiekty zostaną przy-porządkowane do odpowiednich lokalizacji. Algorytmy konstrukcyjne są często przydatne do generowania rozwiązań początkowych dla bardziej efektywnych algorytmów, ponieważ niekiedy mogą prowadzić do bardzo słabych jakościowo rozwiązań. W taki sposób działa al-gorytm zachłanny (ang. greedy algorithm), który w celu wyznaczenia rozwiązania w każdym kroku dokonuje zachłannego, tj. najlepiej rokującego w danym momencie, wyboru rozwiązania częściowego. Oznacza to, że wybiera lokalnie optymalną możliwość w nadziei, że doprowadzi do globalnie optymalnego rozwiązania. Przykładem jego zastosowania może być algorytm wydawania reszty. Zakładając, że dane są dwa rodzaje monet: 2 zł i 5 zł, należy obliczyć, ile oraz jakie monety trzeba wydać, by reszta wynosiła 6 zł. Jeśli dobór pierwszej monety będzie zachłanny, to znaczy algorytm wybierze jedną monetę pięciozłotową (ponieważ jej nominał jest bliżej wyniku ostatecznego, czyli lokalnie jest lepszym rozwiązaniem), już w następnym kroku okaże się, że strategia ta była ślepa. Postępując niezachłannie, czyli wybierając trzy monety o wartości 2 zł, można ostatecznie otrzymać prawidłowy wynik.

Ze względu na trudny charakter problemu rozmieszczania obiektów naukowcy od lat 60. XX. wieku konstruują i rozwijają komputerowe programy do wspierania decyzji, w literaturze znane pod nazwą DSS (ang. Decision Support Systems). W celu poszukiwania rozwiązań imple-mentowane są w nich zarówno klasyczne algorytmy o charakterze heurystycznym, jak i techniki sztucznej inteligencji. Cechą charakterystyczną tych systemów jest ich dopasowanie do zadań rozwiązywanych zarówno przez naukowców, jak i takich, które realizowane są przez osoby w praktyce zajmujące się zagadnieniem FLP. Jednym z programów tego typu jest Alinks. Wy-korzystuje on algorytmy heurystyczne oparte o siatkę regularną (wśród nich algorytm zamiany parami CRAFT) oraz metaheurystykę symulowanego wyżarzania. Ponadto zaimplementowano w nim dwa algorytmy bazujące na szkicach rozproszonych, tj. metodę Dreznera oraz algorytm Virtual Force, które umożliwiają rozwiązywanie problemu rozmieszczenia obiektów bez koniecz-ności definiowania siatki dostępnych miejsc lokalizacji. Alinks zaopatrzony jest w interfejs, który umożliwia relatywnie łatwą obsługę użytkownikom niewyspecjalizowanym w zagadnieniach FLP. Podczas symulacji cały czas wyświetlane są wartości wskaźników oceniających jakość rozwiązania, a obiekty wprowadzane są w dowolnej liczbie w postaci prostokątnych obrysów. Istotną cechą programu jest możliwość porównania wyników pracy algorytmów regularnych z algorytmem szkiców rozproszonych dzięki opcji przeniesienia rozmieszczenia regularnego na środowisko pracy algorytmu Virtual Force.

Analizując problem rozmieszczenia urządzeń na konkretnym stanowisku pracy, należy pamiętać o wielu czynnikach wpływających na prawidłowe zdefiniowanie tego zagadnienia.



Niezwykle istotna jest odpowiednia ocena kryteriów, sformułowanie funkcji celu oraz klasyfika-cja zadania. Rozwój dziedziny od lat 50. ubiegłego wieku spowodował, że dostępna jest bardzo duża liczba metod oraz narzędzi optymalizacyjnych, dzięki którym dla każdego rzeczywistego problemu można poszukiwać nowych, lepszych rozwiązań. Ciekawy nurt badań, zapoczątko-wany w latach 80., zwrócił również uwagę na rolę człowieka eksperta w rozwiązywaniu zadań rozmieszczania. Badania prowadzone w tym zakresie pokazały, że intuicja pozwala ekspertom uzyskiwać bardzo dobre jakościowo projekty rozmieszczenia w wielu zadaniach o charakterze rzeczywistym.



Bibliografia

Bernard B.P. (1997), Musculoskeletal disorders and workplace factors, U.S.Department of Health and Human Services.

Bhattacharya A., McGlothlin J.D. (2012), Occupational Ergonomics. Theory and applications, CRC Press.

Bochenek A., Reicher M. (2006), Anatomia człowieka, tom I, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, War-szawa.

Eldrandaly K.A., Nawara G.M., Shouman M.A., Reyad A.H. (2001), Facility Layout Problem and Intelligent Techniques: A Survey, 7th International Conference on Production Engineering, Design and Control, PEDAC, 2001, Alex, Egypt, pp. 409 422.

Ganong W.F. (2007), Fizjologia, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa.

Gedliczka A. (2001), Atlas miar człowieka. Dane do projektowania i oceny ergonomicznej, CIOP, Warszawa.

Górska E. (2002), Ergonomia: projektowanie, diagnoza, eksperymenty, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa.

Grandjean E. (1980), Fitting the Task to the Man. An Ergonomic Approach, Taylor & Francis.

Grobelny J. (1987), Zastosowanie algorytmów rozmieszczenia urządzeń do przestrzennego kształ-towania stanowiska pracy, „Ergonomia”, 1, 41 –58.

Hergau S.S., Kusiak A. (1987), The facility layout problem, European Journal of Operational Research, 29, 229–251.

Karwowski W. (2001), International Encyclopedia of Ergonomics and Human Factors, Taylor & Francis Inc.

Karwowski W. (2006), Handbook of Standards and Guidelines in Ergonomics and Human Factors, Lawrence Erlbaum Associates, New Jersey.

Konz S. (1990), Work design: industrial ergonomics, third edition, Publishing Horizons, Wor-thington.

Koradecka D. (2000), Nauka o pracy – bezpieczeństwo, higiena, ergonomia. Czynniki fizjologiczne, CIOP, Warszawa.

Koradecka D. (2000), Nauka o pracy – bezpieczeństwo, higiena, ergonomia. Czynniki antropome-tryczne i biomechaniczne, CIOP, Warszawa.

Krause M. (1992), Ergonomia – Praktyczna wiedza o pracującym człowieku i jego środowiskach, Śląska Organizacja Techniczna, Katowice.

Młodkowski J. (1998), Aktywność wizualna człowieka, Wydawnictwo Naukowe PWN.

Norman D.A. (1990), The design of everyday things, Doubleday Books.

87Bibliografia


Nowak E. (2000), Atlas antropometryczny populacji polskiej – dane do projektowania, Instytut Wzornictwa Przemysłowego, Warszawa.

Pacholski L. (1986), Ergonomia, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań.

Proctor R.W., Van Zandt T. (1994), Human factors in simple and complex systems, Allyn and Ba-con.

Rosner J. (1985), Ergonomia, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.

Traczyk W.Z., Trzebski A. (1989), Fizjologia człowieka z elementami fizjologii stosowanej i klinicz-nej, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa.

Tytyk E. (2001), Projektowanie ergonomiczne, PWN, Warszawa-Poznań.

Wykowska M. (1994), Ergonomia, Wydawnictwo AGH, Kraków.

Ziobro E. (1989), Ergonomia, Wydawnictwo Politechniki Wrocławskiej, Wrocław.

Documents

Wojewódzki Urząd Pracy w Gdańsku - wup.gdansk.pl · 4.1.Biomechanika kręgosłupa pracującego pod obciążeniem .....46 4.2.Czynności podejmowane przed wykonaniem podnoszenia