Zbigniew SmutekJanusz MaleskaBeata Surmacz

WIEDZAO SPOECZESTWIE

ZAKRES PODSTAWOWYPodrcznik dla liceum oglnoksztaccego, liceum profilowanego i technikum

wydanie trzecie zmienione

OPERONG d y n i a 2 0 0 6

Projekt oktadki: Krzysztof GodlewskiRedaktorzy prowadzcy: Anna Kowalska, Piotr MichalskiRedakcja: Hanna KocieleckaKorekta jzykowa: Aleksandra Bednarska, Magorzata MakowskaRedakcja graficzna i skiad: Ewa NowaczykFotoedycja: Ewa ChomiczKorekta techniczna: Magdalena Kmiotek, Dorota Szulc

Zdjcia: ADM, BE&W/GAMMA Press Images, East News/AFP, East News/Masterfile, East News/PPCM, East News/Rex Featu-res, East News/Sipa Press, East News/W. Laski, KFP/. Giowala, KFP/W. Jakubowski, KFP/M. Kosycarz, PAP/A. Hawatej,PAP/AP/S. Ilic, PAP/CAF-EPA, PAP/CAF/J. Turczyk, PAP/EPA, PAP/EPA /A. Delia Yalle, PAP/EPA/G. Duvak, PAP/EPA/A. Ho-resh, PAP/EPA/H. Seligman, PAP/EPA/Y Solovjev, PAP/T. Gzell, Polfilm, Chrzecijaskie Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom Mi-sja Nadziei", Fundacja Dzieo Odnowy Mioci D.O.M., Fundacja Nasza Ziemia", Komisja Krajowa NSZZ Solidarno,Stowarzyszenie Romw w Polsce, Zwizek Miast i Gmin Ksicych, K. Gostepska, M. Jasiski, A. Kowalska, K. Kwiek, S. Lewi-ski, J. Najder, D. Polak, M. Szulc, Z. witek, 2000 Nova Development Corporation, PhotoDiscIlustracje: A. KtaczanyOpracowanie map: M. PtockiSpecjalne podzikowania: Chrzecijaskie Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom Misja Nadziei"/A. Olszewski, Stowarzyszenie Ro-mw w Polsce/R. Kwiatkowski, Zwizek Miast i Gmin Ksicych/R. awski, Fundacja Dzieo Odnowy Mioci D.O.M./Z. Bielec-ki, Archiwum Komisji Krajowej NSZZ Solidarno"/!. Lewandowska, Fundacja Nasza Zicmia"/S. Brzzek

Wydawnictwo Pedagogiczne OPERON owiadcza, e z naleyt starannoci podjo wszelkie dziaania zmierzajce do ustaleniatosamoci i powiadomienia podmiotw majtkowych praw autorskich do utworw fotograficznych wykorzystanych w podrcznikuo zamiarze ich publikacji celem uzyskania od twrcw lub ich nastpcw prawnych wymaganej zgody za przysugujcymwynagrodzeniem w stosownej wysokoci. Osoby, ktrych prawa w sposb niezawiniony przez wydawnictwo zostay naruszone,prosimy o kontakt pod adresem Wydawcy.

Dzikujemy wszystkim doradcom metodycznym i nauczycielom, ktrzy brali udzia w prowadzonych przez nasze wydawnictwo ogl-nopolskich konsultacjach dydaktycznych. Szczeglne podzikowania skadamy: Ewie Ksiakowskiej (Orodek Doskonalenia Na-uczycieli, Pock), Iwonie Lubomskiej (IV Liceum Oglnoksztacce, Koszalin), Marii Ryckowskiej-Bry (Centrum EdukacjiNauczycieli, Gdask), Piotrowi Wernerowi (Zesp Szk Oglnoksztaccych nr 14, Bytom).

Podrcznik dopuszczony do uytku szkolnego przez ministra waciwego do spraw owiaty i wychowania i wpisany dowykazu podrcznikw przeznaczonych do ksztacenia oglnego do nauczania wiedzy o spoeczestwie (w zakresie pod-stawowym) na poziomie liceum oglnoksztaccego, liceum profilowanego i technikum, na podstawie opinii rzeczo-znawcw: dr. hab. Romana Backera, dr hab. Krystyny Kamiskiej, prof. dr. hab. Michaa liwy, mgr. Rafaa Janusa.Numer dopuszczenia 139/04

Copyright by Wydawnictwo Pedagogiczne OPERON Sp. z o.o. & Zbigniew Smutek, Janusz Maleska, BeataSurm aczRumia 2002, Gdynia 2003Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie w caoci lub we fragmentach bez zgody wydawcy zabronione.3-6/II

Wydawca:Wydawnictwo Pedagogiczne OPERON Sp. z o.o.81-212 Gdynia, ul. Hutnicza 3tel. centrali 058 679 00 00e-mail: info@operon.plhttp://www.operon.pl

ISBN 83-7461-129-4

SPIS TRECI

Wstp 6SpoeczestwoI. Jednostka a spoeczestwo 71. Czowiek jako istota spoeczna 72. Pojcie zbiorowoci spoecznej 113. Pojcie i typologia grup spoecznych 154. Rodzina jako podstawowa grupa spoeczna 175. Spoeczno lokalna 25II. Nard i tosamo narodowa 281. Pojecie i geneza narodu 282. Czynniki narodowotwrcze 283. wiadomo narodowa 294. Mniejszoci narodowe w Polsce 31III. Struktura ycia spoecznego 351. Pojcie spoeczestwa 352. Pojcie i koncepcje struktury spoecznej 353. Elementy struktury spoecznej 36W. Prawidowoci ycia spoecznego 401. Mechanizmy regulujce ycie spoeczne 402. Postawy o istotnym znaczeniu dla ycia spoecznego 423. Etyka ycia spoecznego 454. Harmonia i ad spoeczny 505. Konflikty spoeczne 52V. Instytucje spoeczne 561. Pojcie instytucji spoecznej 562. Funkcje i zadania instytucji w spoeczestwie 563. Skuteczno funkcjonowania instytucji spoecznych 574. Rodzaje instytucji spoecznych 58VI. Spoeczestwo polskie i jego problemy 601. Oglna charakterystyka spoeczestwa polskiego 602. Problem ubstwa i bezrobocia 623. Problem patologii spoecznych 654. Procesy migracyjne w Polsce po II wojnie wiatowej 70VII. Kultura ycia publicznego 731. Pojcie kultury 732. Typy kultury 733. Kultura jako podstawa ycia spoecznego 744. Przemiany kultury wspczesnej 755. Wsplnota kulturowa narodw Europy 82

Spis treci

VIII. Spoeczestwo obywatelskie 861. Geneza spoeczestwa obywatelskiego 862. Samoorganizujce si spoeczestwo 863. Czynniki warunkujce funkcjonowanie spoeczestwa obywatelskiego 884. Rola interesw grupowych 895. Prawo obywatelskiego nieposuszestwa w pastwie demokratycznym 91

PolitykaI. Wspczesne doktryny polityczne 941. Pojcie doktryny politycznej 942. Rodzaje doktryn politycznych 95II. Demokracja 991. Geneza i rozwj demokracji 992. Fundamentalne zasady demokracji 1023. Demokracja i wartoci. Konflikt wartoci w yciu publicznym 1044. Formy uczestnictwa obywateli w yciu publicznym 1065. Obywatel a wadza w systemach totalitarnych, autorytarnych

i demokratycznych 110III. Obywatel w spoeczestwie demokratycznym 1131. Prawa i obowizki obywatela w spoeczestwie demokratycznym 1132. Cnoty obywatelskie 1143. Wzory obywatelskiego dziaania 1154. Pojcie i rodzaje kultury politycznej 117IV. Pastwo 1211. Pojcie i geneza pastwa 1212. Pojcie wadzy pastwowej 1243. Funkcje wspczesnego pastwa 1284. Formy pastwa i modele ustrojowe 130V. Ustrj polityczny Rzeczypospolitej Polskiej 1351. Transformacja ustrojowa w Polsce po 1989 roku 1352. Struktura organw wadzy Rzeczypospolitej Polskiej 1373. Wadza lokalna w Polsce 1574. Administracja publiczna 1605. Relacje midzy pastwem a Kocioem katolickim oraz innymi Kocioami

i zwizkami wyznaniowymi 163

PrawoI. Propedeutyka wiedzy o prawie 1671. Pojcie prawa, normy prawnej i przepisu prawnego 1672. Funkcje i zadania prawa 1683. Prawo naturalne a stanowione 1684. Gazie i dziedziny prawa 1705. Hierarchia aktw prawnych 172

Spis treci

6. Sposoby publikacji norm prawnych i wyszukiwania przepisw prawa 1747. Specyfika jzyka aktw prawnych 1758. Prawo i praworzdno 1769. Wybrane elementy prawa polskiego 177II. Prawa czowieka 1831. Pojcie i geneza praw czowieka 1832. Katalog podstawowych praw czowieka 1853. Podstawowe dokumenty midzynarodowej ochrony praw czowieka 1864. Midzynarodowy system ochrony praw czowieka 1875. Gwarancje ochrony praw czowieka w Polsce 194

Polska, Europa, wiatI. Integracja. Polska w Europie i wiecie 2041. Procesy integracyjne 2042. Integracja Polski z Uni Europejsk 2043. Polska w Radzie Europy 2124. Polska w Organizacji Bezpieczestwa i Wsppracy Europejskiej 2145. Integracja militarna w ramach NATO 2176. Regionalne inicjatywy integracji i wsppracy midzynarodowej 2197. Polska w systemie Organizacji Narodw Zjednoczonych 2208. Miejsce Polonii w spoecznoci midzynarodowej 2259. Wizerunek Polski i Polakw w wiecie 228II. ad midzynarodowy, konflikty i systemy bezpieczestwa 2321. Polityczne linie podziau wiata 2322. Konflikty midzynarodowe 2323. Zjawisko midzynarodowego terroryzmu i przestpczoci zorganizowanej 2354. Systemy bezpieczestwa midzynarodowego 240III. Problemy wspczesnego wiata 2431. Problemy spoeczno-ekonomiczne 2432. Problemy cywilizacyjno-kulturowe 2483. Szans i zagroenia wynikajce z postpu naukowo-technicznego 2494. Degradacja rodowiska naturalnego 2505. Kierunki rozwoju wspczesnego wiata 253

Zaczniki 258Indeks rzeczowy 264

WSTP

Za kilka lat wejdziecie w dorose ycie. Przed Wami istotne decyzje dotyczce wyborukierunku dalszej nauki, zawodu, partnera yciowego. Bardzo wane jest, by te decyzje by-y trafne i dojrzae. Niedugo zaczniecie te aktywnie uczestniczy w yciu publicznym. B-dziecie wybiera swoich przedstawicieli do sejmu i senatu oraz organw samorzduterytorialnego. By moe sami zostaniecie posami, senatorami lub radnymi. WwczasWasze decyzje i dziaania bd miay konsekwencje dla spoeczestwa i kraju. Do tego po-trzebna jest pewna wiedza o zasadach ycia w spoeczestwie, pastwie oraz o obowizu-jcych normach prawnych. Pastwo demokratyczne gwarantuje obywatelom wiele praw,ale nakada te rne obowizki. W dobrze pojtym wasnym interesie warto zna jednei drugie. Ten podrcznik pomoe w zdobyciu wiedzy i umiejtnoci niezbdnych w doro-sym yciu.

Podrcznik jest czci pakietu edukacyjnego zoonego z: programu nauczania, prze-wodnika metodycznego, materiaw rdowych, scenariuszy lekcji, testw sprawdzaj-cych, zestaww testw przygotowujcych do matury oraz foliogramw i filmwedukacyjnych. Podrcznik suy pomoc nie tylko uczniowi, ale i nauczycielowi. Trudniej-sze terminy wyjaniono na marginesach. Definicje oraz cytowane dokumenty zostaywyranie wyrnione. Podsumowania, ujte w punktach, syntetyzuj podstawowe wiadomo-ci, umoliwiajc szybkie opanowanie materiau. Zdjcia wraz z podpisami oraz ciekawost-ki pozwalaj na odnalezienie zwizkw midzy omawianymi problemami a rzeczywistoci.Dla zainteresowanych pogbieniem i poszerzeniem wiedzy opracowano wykaz literaturypomocniczej, uwzgldniajcy rwnie rda pochodzce z internetu. wiczenia i poleceniasu wykorzystaniu w praktyce wielu umiejtnoci, rozbudzaj te rne formy kreatyw-noci i aktywnoci (badawcze, plastyczne, organizacyjne itp.).

Niniejsze wydanie, trzecie z kolei, powstao po uwzgldnieniu zmian w podstawieprogramowej wiedzy o spoeczestwie, wprowadzonych rozporzdzeniem Ministra Edu-kacji Narodowej i Sportu z dnia 6 listopada 2003 roku.

Wszelkie uwagi i sugestie prosimy wysya na adres wydawnictwa.yczymy przyjemnej nauki

Autorzy

Objanienia piktogramw

S P O E C Z E S T W OI. Jednostka a spoeczestwo1. Czowiek jako istota spoeczna

Czowiek jest istot spoeczn. Jego osobowo jest w pewnym stopniuuwarunkowana genetycznie, ale w swej zasadniczej czci uksztatowanaprzez niego samego oraz w znacznej mierze przez wpywy rodowiska spo-ecznego. Jednostka yjca poza spoeczestwem, pozbawiona kontaktuz innymi ludmi, moe utraci swoje czowieczestwo. Przykadem tegojest synna sprawa Kaspara Hausera, ktry w 1828 roku pojawi si w No-rymberdze, nie wiadomo skd. Chopiec ten, trzymany od chwili narodzinw zupenym odosobnieniu, gdy mia 16 lat, nie potrafi mwi ani chodzii by cakowicie niewiadomy obyczajw spoecznych. Jedynie ycie w spo-eczestwie pozwala bowiem na osignicie peni czowieczestwa.

Tylko pozornie nic nie tczy nas z tumem anonimowych ludzi. Naleymy do tego samegonarodu, mieszkamy w tym samym miecie, suchamy takiej samej muzyki. Jest jeszcze wie-le rzeczy, ktre cz nas z innymi ludmi. Razem tworzymy spoeczestwo.

Czynniki determinujce ycie spoeczneycie spoeczne nie jest wycznie domen czowieka. Doskonae

formy ycia grupowego moemy zaobserwowa u pszcz, termitw i in-nych organizmw ywych. Jednak podstaw zachowa spoecznychw wiecie zwierzt jest instynkt. W wypadku czowieka mechanizm za-chowa spoecznych jest bardziej zoony. Klimat, uksztatowanie tere-nu i rolinno (warunki geograficzne) stanowi o metodach zdobywaniaywnoci, budownictwie i sposobach ubierania si. Gsto zaludnienia,struktura wieku i pci (warunki demograficzne) istotnie wpywaj na in-tensywno interakcji (wzajemnych oddziaywa) spoecznych oraz kultu-r danej zbiorowoci. Do najwaniejszych czynnikw determinujcych y-cie spoeczestwa zaliczamy jego podstawy biologiczne i psychologiczne.

7

. Jednostka a spoeczestwo

budowai fizjologiaczfowiekawarunkiemjego yciaw spoecze-stwie

potrzebyjednostkiczynnikiemksztatujcymrne formyycia spoecz-nego

Biologiczne podstawy ycia spoecznegoCechy naszego organizmu, jego budowa i fizjologia stanowi waru-

nek ycia czowieka w spoeczestwie. Nale do nich midzy innymi:- cakowicie wyprostowana postawa ciaa; wysklepione stopy (bez prze-

ciwstawnego palucha) przystosowane do dwunonego chodu;- chwytno-manipulacyjne koczyny grne z przeciwstawnym kciukiem;- silnie rozwinity mzg wykazujcy podzia funkcjonalny obu pkul;- porozumiewanie si przy uyciu mowy umoliwiajcej przekazywanie

poj abstrakcyjnych;- zdolno do celowej obrbki wtrnej narzdzi;- stay popd pciowy oraz wyduony okres sprawowania opieki nad

dziemi a do osignicia przez nie samodzielnoci, bdce warun-kiem powstania rodziny - podstawowej grupy spoecznej;

- tworzenie wysoko zorganizowanych spoeczestw.

Rozwinity mzg oraz odpowied-nia budowa koczyn grnychpozwalaj na wykonywanie zo-onych czynnoci manualnych,takich jak operacja chirurgiczna.Ogromny zakres czynnoci, jakieczowiek moe wykona przy po-mocy rki, pozwala na wyodrb-nienie wskich specjalizacji (chi-rurg naczyniowy lub ortopeda)oraz determinuje wspdziaaniew grupie, czego przykadem jestpraca zespou operacyjnego.

Psychologiczne podstawy ycia jednostki w spoeczestwieWanym czynnikiem wpywajcym na zachowanie si jednostki

w spoeczestwie s jej potrzeby oraz sposoby ich zaspokajania. Do naj-waniejszych potrzeb w relacji jednostka-spoeczestwo nale:- potrzeby biologiczne, takie jak potrzeba zaspokajania godu i pragnie-

nia (saba konstrukcja fizyczna czowieka sprawia, e na duej nie jeston w stanie ich samodzielnie zaspokoi);

- potrzeba przeduenia gatunku (ma ogromny wpyw na ycie spoeczne);- potrzeba bezpieczestwa, przynalenoci i mioci oraz potrzeba uzna-

nia i wspzawodnictwa (ich zaspokajanie wymaga czstych kontaktwz innymi ludmi).

Wszystkie wymienione czynniki sprzyjaj powstawaniu rnych formycia spoecznego. Jednak czowiek nie od razu staje si istot spoecz-n. Przez cae ycie, a przede wszystkim w dziecistwie uczy si normi zasad obowizujcych w danej zbiorowoci. Taki proces nazywamysocjalizacj.

8

1. Czowiek jako istota spoeczna

SocjalizacjaWyraz socjalizacja" pochodzi od aciskiego socialis, co dosownie

oznacza towarzyski". Tak si okrela proces rozwoju spoecznego czo-wieka, ksztatowania jego osobowoci, przekazywania systemu wartoci,norm, wzorw zachowa obowizujcych we wspyciu z innymi ludmioraz umiejtnoci niezbdnych dorosemu czowiekowi w penieniuprzez niego rnych rl spoecznych. Proces ten dokonuje si poprzezoddziaywanie rodowiska spoecznego (np. rodziny, rwienikw, na-uczycieli czy instytucji, takich jak choby szkoa) na jednostk.

Mona wyrni dwie fazy tego procesu. Pierwsz jest socjalizacjapierwotna, ktra obejmuje okres dziecistwa. Dziecko w kontakciez czonkami rodziny oraz rwienikami przyswaja sobie przez naladow-

nictwo rne wzorce zachowa-nia. Ogromne znaczenie w tejfazie socjalizacji ma zabawa.Naladowanie dorosych pod-czas zabawy pozwala na uzna-nie za wasne zasad i normprzyjtych w spoeczestwie.Dlatego tak istotne jest zapew-nienie dziecku moliwoci ob-serwowania najlepszych wzor-cw postaw obowizujcychw wiecie dorosych.

Dzieci, naladujc dorosych podczaszabawy, ucz si form zachowaniaw spoeczestwie.

Drug faz jest socjalizacja wtrna. Zachodzce w tym okresie zmia-ny w osobowoci czowieka s w duej mierze dzieem samej jednostki.Czowiek wiadomie zdobywa nowe umiejtnoci, aby si przygotowa dopenienia kolejnych rl spoecznych. W tej fazie najwaniejsze jest ucze-nie si nowych norm i zasad zachowania si.

Jednym z rezultatw procesu socjalizacji jest nabycie umiejtnocipenienia rl spoecznych wedug wzorcw akceptowanych przez ogspoeczestwa.

Role spoeczneycie spoeczne mona porwna do teatru. Czowiek jest w tym te-

atrze aktorem grajcym konkretn rol. Jej charakter okrelio samospoeczestwo. Obejmuje ona swym zakresem typowe zachowania, po-wierzchowno (np. ubir, uczesanie) i specyficzny sposb komunikowa-nia si z innymi. Zwykle po tych cechach moemy pozna, jaka rol spo-eczn peni dana osoba.

proces rozwojuspoecznegoczowieka

przyswajanie

I' norm i zasadprzez nala-downictwosocjalizacja(tac. socialis-towarzyski,spajajcy)-tu:przekazywaniewzorcw kulturo-wych przez ro-dowisko spoecz-ne

l samodzielne.; ksztatowaniel wasnejl osobowoci

9

I. Jednostka a spoeczestwo

konflikt rl

przechodzeniez jednej roliw drug

role spotecznea stereotypy

spoeczestwonajszerszymukadem rlspoecznych

Kady czowiek wypenia jednoczenie wiele rl spoecznych, co moeby powodem pewnych konfliktw. Na przykad dyrektor szkoy peni rolzarwno nauczyciela i wycho-wawcy, jak i administratoraoraz biznesmena. Trudno po-godzi te role, jeli brakujepienidzy na pen realizacjzada edukacyjnych szkoy.

Wystpujc w roli melomana czywidza teatralnego, dostosowujemyswoj powierzchowno i styl zacho-wania do oczekiwa innych ludzi.

Czsto przechodzenie z jednej roli w drug moe sprawi czowieko-wi wielkie trudnoci. Gdy mody czowiek po zakoczeniu nauki zostajeprzyjty do powanej firmy, musi w krtkim czasie wyj z roli ucznia czystudenta i niemal natychmiast wej w rol pracownika tej firmy. Niejed-nokrotnie bdzie si to wizao ze znaczn zmian powierzchownocii sposobw zachowania si. Te zmiany mog by nawet trudne do zaak-ceptowania przez dotychczasowe otoczenie.

Szczeglnie trudno peni te role, ktrym przypisane zostay stereoty-py. Na przykad kobieta za kierownic samochodu, choby miaa licencjkierowcy rajdowego, na og bdzie miaa trudnoci z przekonaniem m-czyzny, e jednak potrafi dobrze jedzi samochodem. Powaniejszym pro-blemem s stereotypy o charakterze rasistowskim i nacjonalistycznym.Przykry dla nas jest stereotyp Polaka, zgodnie z ktrym w wielu krajach je-stemy postrzegani jako zodzieje i pijacy.

Znacznych problemw nastrcza penienie rl, z ktrymi zwizane suczucia. Nikt na przykad nie zaakceptuje postawy matki, ktra nie ko-cha swojego dziecka.

Role odnosz si do pewnych stanowisk lub funkcji w yciu spoecz-nym, czyli do tak zwanej pozycji spoecznej, z ktr wi si okreloneuprawnienia, obowizki i oczekiwania otoczenia. Z tego punktu widze-nia spoeczestwo moe by rozumiane jako najszerszy ukad powiza-nych ze sob rl i pozycji spoecznych.

Penienie rl spoecznych ma istotne znaczenie dla okrelenia tosa-moci czowieka. To one pomagaj odpowiedzie na proste z pozoru py-tanie: Kim jestem?

PodsumowanieDo najwaniejszych czynnikw, ktre warunkuj ycie spoeczne, nale:uwarunkowania biologiczne (wyprostowana sylwetka, budowa koczyn

10

2. Pojcie zbiorowoci spoecznej

grnych, rozwinity mzg i aparat mowy, cigo popdu pciowego, du-gi okres rozwoju czowieka), czynniki psychologiczne (potrzeby biologicz-ne, potrzeba przeduenia gatunku, potrzeba bezpieczestwa, uznaniai mioci, przynalenoci, wspzawodnictwa) oraz uwarunkowania geo-graficzne i demograficzne.

Czowiek staje si czonkiem spoeczestwa w trakcie procesu socjali-zacji, ktry polega na nabywaniu umiejtnoci zwizanych z yciemw spoeczestwie. Wyrnia si dwie fazy tego procesu: socjalizacjpierwotn, obejmujc okres dziecistwa, oraz socjalizacj wtrn,obejmujc okres dojrzaego ycia czowieka.

W trakcie procesu socjalizacji czowiek uczy si rl spoecznych, czylinorm i zasad zachowania typowych dla danej roli i akceptowanychprzez spoeczestwo.

Pytania i wiczenia1. Jakie czynniki mog zakci przebieg i efekty procesu socjalizacji

pierwotnej?2. W jaki sposb moesz wpywa na przebieg socjalizacji wtrnej?3. Opisz sposb wypeniania roli ucznia zgodnie z powszechnie uznawa-

nymi reguami.

Literatura pomocniczaP. L. Berger, Zaproszenie do socjologii, Warszawa 1988.W. Modzelewski, Wprowadzenie do socjologii, Warszawa 1996.J. Szczepaski, Elementarne pojcia socjologii, Warszawa 1970.J. Turowski, Socjologia. Male struktury spoleczne, Lublin 2000.

2. Pojcie zbiorowoci spoecznejWymienione w poprzednim rozdziale czynniki warunkuj ycie jed-

nostki w rnych zbiorowociach spoecznych. Kady czowiek naley dorodziny, mieszka i funkcjonuje w jakim rodowisku lokalnym. Jednostkastyka si w swoim yciu z innymi, na przykad w klasie szkolnej, grupie r-wienikw, w organizacji spoecznej czy zakadzie pracy. Nawet w kinieczy na meczu pikarskim jestemy czonkami zbiorowoci, ktr czwsplne zainteresowania, emocje, sposoby zachowania si.

Stosunki i zalenoci w zbiorowociach tworz si stopniowo. Zaczynajsi one od stycznoci przestrzennej, co oznacza, e ludzie najpierw postrze-gaj si nawzajem i rejestruj cechy oraz waciwoci innych. Na przykaduczniowie klasy pierwszej, spotykajc si w dniu rozpoczcia roku szkolne-go, dostrzegaj obecno innych kolegw, ich liczb, pe i powierzchow-no. Uwiadomienie sobie okrelonych cech u osb z otoczenia zwykle po-budza nasze zainteresowanie i zachca do nawizania kontaktu. Takdokonuje si pewnych wyborw wstpnych. Jedni podobaj nam si bar-

wi spoeczna

l etappowstawaniawizi

11

I. Jednostka a spoeczestwo

II etappowstawaniawizi

III etappowstawaniawizi

: IV etappowstawaniawizi

! V etappowstawaniawizi

relacjei zalenociwicejednostkz grup

dziej, inni mniej, jeszcze inni s nam obojtni. W ten sposb tworz sipierwsze stycznoci psychiczne. Gdy zainteresowanie jest obustronne, po-midzy dwoma osobami moe si wyksztaci styczno spoeczna. Polegaona na wymianie pewnych wartoci. Przejawem stycznoci spolecznej b-dzie na przykad przywitanie si z nowym koleg, udzielenie informacji,w ktrej sali odbywaj si zajcia z matematyki, o ktrej zaczynaj si lekcjew poniedziaek.

Stycznoci mog mie charakter przelotny lub trway. Na ich podsta-wie ksztatuj si wzajemne oddziaywania. Ich istota polega na podej-mowaniu dziaa zmierzajcych do wywoania odpowiedniej reakcjiu partnera. Na przykad styczno spoeczna kolegi zainteresowanegodalsz znajomoci z sympatyczn koleank z innej klasy moe spowo-dowa zmiany w jego zachowaniu i powierzchownoci.

Kolejny etap tworzenia si stosunkw spoecznych moe polega napobudzaniu przez jednostk czy grup do w miar staych dziaa spo-ecznych, ktrych celem bdzie zaspokojenie pewnych potrzeb. Dzieje sitak na przykad wtedy, gdy uczniowie namawiaj jednego z kolegw z kla-sy, by pertraktowa z nauczycielem w sprawie przepytywania i sprawdzia-nw. Oddziaywania spoeczne maj niekiedy rwnie charakter nega-tywny. Przejawem tego typu oddziaywa moe by wymuszanie haraczuna sabszych kolegach.

Wzajemne oddziaywania prowadz do wyksztacenia si w kocu sta-ych stosunkw spoecznych, czyli trwaych ukadw, ktre s okrelonenormami i zwizane z pewnymi obowizkami. Tak wic koleestwo czyprzyja s swego rodzaju stosunkiem spoecznym, tak jak umowa o pra-c pomidzy pracodawc a pracownikiem. Stosunki spoeczne mogw konsekwencji doprowadzi do uksztatowania si wzajemnych zaleno-ci, na przykad zalenoci subowych midzy przeoonym a podwad-nym, czy w obrbie klasy, gdy losy uczniw zale od tego, czy kolega pry-mus bdzie chcia si zgosi do odpowiedzi na lekcji chemii.

Stycznoci, wzajemne oddziaywania, stosunkispoeczne i zalenoci skadaj si na wi spo-eczn powstajc w grupie.

Zalenoci subowe s specyficznym rodzajem wizi spo-ecznych. Losy podwadnego, na przykad awans lub pod-wyka, w znacznym stopniu zale od woli przeoonego.Z drugiej strony pracodawca darzy dobrego pracownika sza-cunkiem i zaufaniem, bowiem od jego dobrej pracy zalerwnie losy firmy.

Wizi spoeczneWizi spoeczne to relacje i zalenoci wice jednostk z grup, zbio-

rowoci, orodkami kontroli spoecznej lub inn jednostk. Czynnikamiczcymi jednostki s wiadomo przynalenoci do grupy oraz poczuciewsplnoty interesw i wartoci. Istotnym elementem wzmacniajcym wizi

12

2. Pojcie zbiorowoci spoecznej

spoeczne jest identyfikacja dziaa i przekona jednostki z dziaaniamii przekonaniami grupy, co moe prowadzi do przedkadania intereswgrupy nad potrzeby poszczeglnych jej czonkw.

Wyrniamy trzy typy wizi spoecznych:- Wizi naturalne - dotycz tych zbiorowoci spoecznych, ktrych pod-

staw powiza i przynalenoci jest wsplne pochodzenie i pokre-wiestwo, jak na przykad rodzina; odgrywaj one rwnie wan rolew integrowaniu zbiorowoci etnicznych;

- Wizi zrzeszeniowe - tworzone s na zasadzie dobrowolnoci przez lu-dzi nalecych do organizacji spoecznych (np. stowarzysze, zwizkwzawodowych itp.) i politycznych; mog dotyczy na przykad zalenocisubowych oraz zobowiza czonkw takiej organizacji;

-Wizi stanowione - w przeciwiestwie do zrzeszeniowych s narzuconez zewntrz lub ustanawiane si (np. wizienie, internat, jednostka woj-skowa itp.).Wizi funkcjonuj w okrelonych zbiorowociach spoecznych. Jednak

nie kady zesp ludzi, ktremu mona przyporzdkowa jednostk, jestzbiorowoci spoeczn. Ucze majcy 195 cm wzrostu naley do katego-rii spoecznej, czyli zbioru spoecznego ludzi wysokich, ale poza wzrostemnic go nie czy z innymi osobami nalecymi do tego zbioru. Podobniena przykad nauczyciele nale do pewnej kategorii spoecznej, w tym wy-padku zawodowej, jednak poza wykonywaniem tego samego zawodu nicnie czy wszystkich nauczycieli wiata. Warunkiem istnienia zbiorowocis bowiem bardziej zoone stosunki pomidzy jej czonkami.Zbiorowo spoeczna to zesp ludzi, w ktrym wytworzya si i utrzymuje(chocia przez krtki czas) wi spoeczna.

yjc w spoeczestwie, naleymy rwnoczenie do rnych zbioro-woci. Oto najprostsze z nich:- Para -jest najmniej liczn form zbiorowoci spoecznych. Pary mog

by poczone wizami pokrewiestwa (ojciec - syn, matka - crka,siostra - brat itp.), wizami przyjani, zalenoci subow, stosun-kiem pomocy (wolontariusz i osoba niepenosprawna) itp. Stosunki -czce par stanowi nieraz podstaw bardziej zoonych zbiorowoci,takich jak grupy;

- Krg spoeczny - powstaje w wyniku stale dziaajcych stycznoci spo-ecznych. Mog go tworzy na przykad ludzie codziennie dojedajcytym samym autobusem do pracy. Znajomo tego typu sprowadza siwwczas do wymiany pogldw, wiadomoci, komentarzy dotyczcychaktualnych wydarze politycznych, kulturalnych i sportowych itp.Wrd uczniw jednej szkoy majcych wsplne zainteresowania (mu-zyka, sport itp.) moe si wyksztaci krg koleeski. Ma on bardziejzintegrowan struktur ni krg oparty na stycznociach. Jeszcze bar-dziej zwart posta ma krg przyjacielski, ktry skupia kilkoro przyja-

I typy wizil spoecznych

( kategoriaspoeczna

; najmniejszal forma[ zbiorowoci

l zbiorowol powstajcal w wynikul stycznocii spoecznychj lub wsplnychl zainteresowa

13

. Jednostka a spoeczestwo

ci. Pomidzy tymi parami zachodz okrelone stosunki spoeczne.Istotn funkcj krgw spoecznych jest wymiana pogldw, opinii i ko-mentarzy. Tak wic odgrywaj one wan rol w ksztatowaniu opiniipublicznej.

Krgi atwo mog si prze-ksztaca w silniej zintegrowa-ne zbiorowoci, jakimi s gru-py spoeczne.

Czonkw krgw koleeskich czprzede wszystkim wsplne zaintere-sowania.

Podsumowanie Wizi spoeczne powstaj dziki stycznociom z innymi ludmi, wza-

jemnym oddziaywaniom i stosunkom oraz zalenociom. Wizi spoeczne mog by naturalne, zrzeszeniowe i stanowione. Do najprostszych zbiorowoci spoecznych zaliczamy: par, krg spo-

eczny i grup spoeczn.

Pytania i wiczenia1. Opisz tworzenie si wizi spoecznych w twojej klasie.2. Do jakich krgw spoecznych naleysz? Wymie cechy wyrniajce

je spord innych zbiorowoci.

Literatura pomocniczaW. Modzelewski, Wprowadzenie do socjologii, Warszawa 1996.J. Szczepaski, Elementarne pojcia socjologii, Warszawa 1970.J. Turowski, Socjologia. Male struktury spoleczne, Lublin 2000.

14

3. Pojcie i typologia grup spoecznych

Poczucie odrbnoci mog wywoa rnice terytorialne, ideologiczneczy religijne, bd te odmienny styl ycia lub rne zainteresowania. Wa-nym czynnikiem wyrniajcym grup spord innych s realizowaneprzez ni cele.

:: wsplne celeczynnikiemwyrniajcymgrupspoeczn

Grupy spoeczne mona klasyfikowa, biorc pod uwag rne kryteria.Ze wzgldu na wielko dzieli si grupy spoeczne na:- grupy mae - kilku- lub kilkunastoosobowe, umoliwiajce bezpored-

nie stosunki midzy czonkami (np. rodzina, grupy rwienicze);- grupy due - o strukturze skadajcej si z rnych podgrup, co unie-

moliwia bezporednie stosunki midzy czonkami grupy (np. klasaspoeczna, grupa zawodowa).

Ze wzgldu na stopie ograniczonoci liczby czonkw wyrnia si:-grupy ekskluzywne (zamknite) - stosujce liczne i rygorystyczne

kryteria przyj nowych czonkw, na przykad rodzaj wykonywanegozawodu, majtek, pochodzenie spoeczne itp.;

|l podzia grupze wzgldu

i na ich wielko

podzia grupj ze wzgldu na: stopie ograni-I czonoci licz- by czonkw

15

3. Pojcie i typologia grup spoecznychGrup spoeczn tworz co najmniej trzy osoby, ktre poczone s

wzgldnie trwaymi wiziami spoecznymi. Takie wizi mog powstawadziki wsplnym wartociom, celom, interesom i potrzebom. Elementy tebuduj poczucie solidarnoci wrd czonkw grupy i potrzeb identyfi-kacji z przyjtymi wartociami oraz nadaj danej grupie spoecznej cechyodrniajce j od innych.

co najmniejtrzy osobypoczonewiziamispoecznymi

I. Jednostka a spoeczestwo

podzia grupze wzgldu natyp wizispoecznych

podziat grupze wzgldu nastopie sfor-malizowania

- grupy ograniczone - stosujce mniej surowe kryteria przyj, takie jakna przykad wiek, miejsce zamieszkania lub konieczno wypenieniadeklaracji czonkowskiej;

- grupy inkluzywne - otwarte dla wszystkich.Ze wzgldu na typ wizi spoecznych wyrnia si:- grupy pierwotne - charakteryzujce si osobistym i emocjonalnym ty-

pem wizi midzy czonkami, przy czym przynaleno do grupy niezawsze jest dobrowolna (np. rodzina, grupa rwienicza);

- grupy wtrne - tworzone dla osignicia okrelonego celu, charakteryzu-jce si formalnym i rzeczowym typem wizi, przy czym komunikacja mi-dzy czonkami grupy ma charakter nieosobowy (np. partie polityczne).

Ze wzgldu na stopie sformalizowania wyrnia si:- grupy formalne - majce prawnie okrelon struktur, cel i normy,

zwykle odznaczajce si bezosobowym typem wizi (np. organizacjepolityczne czy spoeczne);

- grupy nieformalne - oparte zwykle na normach zwyczajowych, cechu-jce si wiziami o charakterze osobistym i nieformaln struktur we-wntrzn (np. subkultury modzieowe).

Moemy rwnie wyrni:- grupy celowe - tworzone dla realizacji okrelonych zada (sejmowa

komisja ledcza, sztab antykryzysowy, komitet organizacyjny jakiejuroczystoci itp.);

- grupy terytorialne - ludno wiejska, ludno miejska;- klasy i warstwy spoeczne.

Podsumowanie- Grupa spoeczna to co najmniej 3 osoby powizane ze sob wiziami

spoecznymi, majce okrelone cele i wartoci i wyrniajce si spo-rd innych grup wyran zasad odrbnoci.

- Grupy spoeczne ze wzgldu na wielko dzielimy na mae i due, zewzgldu na stopie ograniczenia czonkostwa na ekskluzywne, ograni-czone oraz inkluzywne, ze wzgldu na typ wizi na pierwotne i wtrne,ze wzgldu na stopie sformalizowania na formalne i nieformalne.

Pytania i wiczenia1. Do jakich rodzajw grup spoecznych mona zaliczy klas szkoln?2. Podaj kilka przykadw grup nieformalnych.Literatura pomocniczaJ. Szczepaski, Elementarne pojcia socjologii, Warszawa 1970.J. Turowski, Socjologia. Male struktury spoleczne, Lublin 2000.

16

4. Rodzina jako podstawowa grupa spoeczna

4. Rodzina jako podstawowa grupa spoecznaRodzina to pojcie bliskie kademu czowiekowi. Decyduj o tym nie

tylko wzgldy emocjonalne, ale rwnie powody historyczne i spoeczne.Jest to bowiem najstarsza i najpowszechniejsza forma ycia spoecznego.Kady jest w sposb naturalny czonkiem jakiej rodziny. Ta z kolei sta-nowi podstaw istnienia spoeczestwa, na co wskazuje wiele jej zadai podstawowych funkcji. Oto przykady:- funkcja prokreacyjna - pozwala na zaspokajanie emocjonalno-rodzi-

cielskich potrzeb wspmaonkw oraz na biologiczne przetrwaniespoeczestwa;

- funkcja seksualna - jest spoecznie akceptowan form wspyciapciowego;

-funkcja ekonomiczna - pozwala na zaspokojenie materialnych potrzebrodziny, w skad tej funkcji wchodz podfunkcje: produkcyjna, zarob-kowa, gospodarcza i usugowo-konsumpcyjna;

- funkcja opiekuczo-zabezpieczajca - polega na zapewnieniu rodkwniezbdnych do ycia oraz sprawowaniu opieki nad niepenosprawny-mi lub chorymi czonkami rodziny;

- funkcja socjalizacyjna - jest realizowana w dwch wymiarach: jakoprzygotowanie dzieci do samodzielnego ycia i penienia rl spoecz-nych oraz jako wzajemne dostosowywanie swoich zachowa i cechosobowoci przez wspmaonkw;

- funkcja stratyfikacyjna - polega na nadawaniu przez rodzin pozycjispoecznej swoim czonkom (ma to istotne znaczenie szczeglnie w spo-ecznociach o wyranych podziaach klasowych, jak np. w Indiach);

-funkcja rekreacyjna - polega na zaspokajaniu potrzeby odpoczynku,relaksu, rozrywki (wyjcie z ojcem na mecz czy z mam do kina, a na-wet wsplne ogldanie telewizji s formami realizacji tej funkcji);

- funkcja kulturowa - przekazywanie dzieciom dziedzictwa kulturowe-go przez zapoznawanie ich z dzieami sztuki, literatury, zabytkami i in-nymi cennymi reliktami przeszoci.

Zgodnie z definicj Jana Szczepaskiego, wybitnego polskiego socjo-loga, autora znanych prac z historii i teorii socjologii, rodzina to grupazoona z osb poczonych stosunkiem maeskim i rodzicielskim. De-finicja ta wskazuje na maestwo i pokrewiestwo jako podstaw wizi,ktre decyduj o istnieniu rodziny oraz gwarantuj jej cigo biologicz-n. Istotn rol odgrywaj rwnie szczeglne zwizki interpersonalnemidzy czonkami rodziny. Nieformalna organizacja ycia rodzinnego,wsplnota miejsca zamieszkania, wsplny majtek, nazwisko oraz kultu-ra duchowa - to czynniki sprzyjajce tego typu zwizkom emocjonalnym.

najstarszai najpowszech-niejszaforma yciaspoecznego

maestwoi rodzicielstwopodstaw wizirodzinnych

Problemy wspczesnej rodzinyProcesy transformacji ustrojowej zachodzce w ostatnich latach

w Polsce przyniosy wiele pozytywnych zmian gospodarczych i spoecz-

17

I. Jednostka a spoeczestwo

zachwianie lubutrata stabil-noci ekono-micznej pol-skiej rodzinyrozpad yciarodzinnego

patologiaspoeczna- zjawiska,zachowania jed-nostek lub grupniezgodnez obowizujcy-mi normamii wartociamidanej kultury,spoeczestwa

zalegalizowanyzwizekkobietyi mczyzny

nych, ale zarazem spowodoway pogorszenie pooenia ekonomicznegowielu rodzin. Bezrobocie, niskie pace, wzrost kosztw utrzymaniai ksztacenia, nieatwa dostpno dbr tak podstawowych jak mieszka-nie - wszystko to negatywnie wpywa na rodzin, ktra czsto nie jestw stanie wypenia swoich podstawowych funkcji.

Problemy wspczesnej rodziny maj rnorakie podoe. Rezulta-tem trudnoci ekonomicznych jest na przykad nasilenie zjawisk patolo-gicznych w rodzinie. Osabieniu ulegaj wizi emocjonalne i mno sikonflikty, ktre czsto prowadz do rozwodw, a wic zniszczenia ro-dziny. Zdobywanie rodkw utrzymania pochania tak wiele czasui energii rodzicw, e zaniedbuj oni inne obowizki, na przykad wy-chowawcze. Dezintegracji ulega te ycie rodziny, choby z powodu na-ruszenia tradycyjnych rl.

Przyczyn rozpadu rodziny jest bardzo wiele, ale najczstszym czynni-kiem jest alkoholizm jednego ze wspmaonkw. W efekcie powstajerodzina niepena, w ktrej harmonijny rozwj emocjonalny dzieckaprzebiega z wielkim trudem.

Powanym problemem wspczesnej rodziny s konflikty pokolenio-we midzy dziemi a rodzicami. Maj one swoje rdo w rnych syste-mach wartoci i rnych wzorach kulturowych oraz w naturalnej dlamodych ludzi skonnoci do buntu wobec wszelkich autorytetw. Dzia-ania rodzicw, jeli nie s racjonalne i pedagogicznie uzasadnione, pro-wadz do nasilenia konfliktw, czego rezultatem mog by ucieczkidzieci do sekt, uczestnictwo w subkulturach grup modzieowych czyuzalenienie od narkotykw albo alkoholu.

Rodzina w wietle prawaRodzin tworz kobieta i mczyzna poczeni prawnym wzem

maeskim oraz pozostajce na ich utrzymaniu dzieci. Stosunki rodzin-ne, a wic relacje midzy mem a on, rodzicami a dziemi czy temidzy rodzestwem, okrelane s przez normy moralne, obyczajowei religijne. Stanowi rwnie przedmiot regulacji prawnej. Prawo rodzin-ne i opiekucze normuje og stosunkw wynikajcych z maestwa,pokrewiestwa, powinowactwa, przysposobienia oraz zawiera przepisydotyczce instytucji opieki i kurateli. rdem prawa rodzinnego jestuchwalony 25 lutego 1964 roku Kodeks rodzinny i opiekuczy (DziennikUstaw nr 9, pz. 59 z 1964 r. z pniejszymi zmianami).Maestwo

Maestwo, czyli usankcjonowany przez prawo, trway, rwnoprawnyzwizek midzy kobiet i mczyzn, zostaje zawarty, gdy jednoczenieobecni zo przed kierownikiem urzdu stanu cywilnego owiadczenie,e wstpuj ze sob w zwizek maeski. Owiadczenie takie powinnoby zoone publicznie i w obecnoci dwch penoletnich wiadkw.

18

4. Rodzina jako podstawowa grupa spoeczna

Maestwo moe by zawarte rwnie wtedy, gdy mczyzna i kobieta,wstpujcy w zwizek maeski, podlegajcy prawu wewntrznemu Kocio-a lub innego zwizku wyznaniowego (lub kocielny, wyznaniowy), w obec-noci duchownego owiadcz wol jednoczesnego zawarcia maestwa pod-legajcego prawu polskiemu. Duchowny winien sporzdzi zawiadczeniestwierdzajce, e owiadczenia woli zostay zoone w jego obecnoci. Za-wiadczenie to prcz niego podpisuj maonkowie i dwaj penoletni wiad-kowie obecni podczas zawierania maestwa. Na duchownym spoczywa teobowizek przesania wyej wymienionego zawiadczenia do urzdu stanucywilnego przed upywem piciu dni od zawarcia zwizku. Na podstawieotrzymanych dokumentw kierownik urzdu stanu cywilnego sporzdza aktmaestwa. Jeli wszystkie powysze przesanki zostan spenione, mae-stwo uwaa si za zawarte ju w chwili zoenia owiadczenia woli w obecno-ci duchownego. lub kocielny lub wyznaniowy moliwy jest jedynie ww-czas, gdy ratyfikowana umowa midzynarodowa lub ustawa, ktra regulujestosunki pomidzy pastwem a Kocioem czy innymzwizkiem wyznaniowym, przewiduje moliwo wywoa-nia przez zawarte w tej formie maestwo takich samychskutkw prawnych, jakie pociga za sob akt zawarciamaestwa w urzdzie stanu cywilnego (tzw. lub cywil-ny). W Polsce t regulacj zapewniaj ustawy o stosunkumidzy pastwem a niektrymi kocioami i zwizkamiwyznaniowymi. W wypadku Kocioa katolickiego jest tokonkordat (std czsto uywana nazwa - lub konkordato-wy) midzy Stolic Apostolsk a Rzeczpospolit Polskz 28 lipca 1993 roku (Dz. U. z 1998 r. Nr 51, pz. 318.)

W wypadku lubu konkordatowego wszystkich formalnoci zwiza-nych z zawarciem zwizku maeskiego mona dopeni w parafii.

Przeszkody w zawarciu zwizku maeskiego. Maestwa nie mo-e zawrze osoba, ktra:- nie ukoczya 18 lat (cho z wanych powodw sd rodzinny moe ze-

zwoli na zawarcie maestwa kobiecie, ktra ukoczya 16 lat);- jest cakowicie ubezwasnowolniona ze wzgldu na chorob psychicz-

n lub niedorozwj umysowy;- pozostaje w wanym zwizku maeskim (zakaz bigamii - dwuestwa);- jest krewnym w linii prostej (np. ojciec, syn, wnuk lub matka, crka,

wnuczka).Ponadto nie mona zawrze maestwa z rodzestwem (rodzonym

i przyrodnim), przysposabiajcymi i przysposobionym. Zabroniony jestte zwizek maeski midzy powinowatymi w linii prostej (np. zi- teciowa), ale z wanych powodw sd moe zezwoli na zawarciezwizku midzy tymi osobami.

konkordat(tac. concorda-tum - umowa,uktad) - umowazawierana mi-dzy papieem ja-ko zwierzchni-kiem Kocioakatolickiegoa przedstawicie-lem danego pa-stwa, normujcastosunki midzywadz wiecki kocieln w tympastwie

19

I. Jednostka a spoeczestwo

!uniewanieniemaestwa

wsplnomajtkowa- dorobekmaonkww okresiemaestwa

intercyza- przedlubnylub polubnykontrakt indywi-dualnie reguluj-cy stosunkimajtkowemaonkw

Imier jednegoz maonkwlub rozwd

Jeli maestwo zostao zawarte przez osob niespeniajc warun-kw prawnych (np. ubezwasnowolnienie cakowite, pokrewiestwo w li-nii prostej, nieodpowiedni wiek), to sd moe je uniewani - uzna zaniewane od samego pocztku, jakby nigdy nie istniao.

Kobieta i mczyzna, zawierajc maestwo, zobowizuj si dowsplnego poycia (wizi duchowej, fizycznej i ekonomicznej), wierno-ci, lojalnoci oraz wzajemnej pomocy.

Ustawowa wsplno majtkowa. Konsekwencj zawarcia mae-stwa jest take powstanie z mocy samego prawa ustawowej wsplnocimajtkowej. Bdzie ona obejmowa dorobek maonkw w czasie trwa-nia ich maestwa, na przykad wynagrodzenie za prac i inne usugi,dochody z majtku wsplnego. Wsplnoci ustawowej nie stanowi maj-tek odrbny maonkw, czyli na przykad:- majtek nabyty przed zawarciem maestwa lub rodki pochodzce

z jego sprzeday;- majtek nabyty w wyniku darowizny, zapisu testamentowego lub dzie-

dziczenia ustawowego;- przedmioty suce do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z ma-

onkw;- majtek pochodzcy z nagrd za osignicia jednego z maonkw;- prawa autorskie;- przychd z tytuu odszkodowania za uszkodzenie ciaa, utrat zdrowia

czy z tytuu zadouczynienia za doznan krzywd itp.W czasie trwania wsplnoci majtkowej kady z maonkw moe sa-

modzielnie wykonywa czynnoci zwizane ze zwykym zarzdem wspl-nym majtku (nie trzeba na przykad ustala ze wspmaonkiem zaku-pw robionych w sklepie spoywczym). Dla wykonania czynnoci prawnejprzekraczajcej zwyky zarzd konieczna jest zgoda wspmaonka wy-raona w formie przewidzianej dla danej czynnoci (np. forma aktu nota-rialnego w wypadku sprzeday nieruchomoci).

Wsplnota majtkowa umowna. Na mocy umowy zawartej w formie ak-tu notarialnego maonkowie mog dokona rozszerzenia, ograniczenia lubwyczenia wsplnoci ustawowej. Umowa taka moe by sporzdzona jesz-cze przed zawarciem maestwa (intercyza). Z wanych powodw (np. al-koholizmu, pobytu w wizieniu jednego ze wspmaonkw) kady z ma-onkw moe da sdowego zniesienia wsplnoci, tak ustawowej, jaki umownej. Ustaje ona wraz z dniem oznaczonym w wyroku, ktry j znosi.

Ustanie maestwa. Powodami ustania maestwa s mier jedne-go z maonkw (albo uznanie go za zmarego) oraz rozwd. Rozwdmoe by orzeczony przez sd okrgowy jedynie wwczas, gdy nastpitrway i zupeny rozkad poycia i nie ma nadziei na jego wznowienie.Sd nie orzeknie rozwodu, jeli wskutek tego miaoby ucierpie dobromaoletnich dzieci maonkw.

Na zgodny wniosek stron sd moe orzec rozwd bez rozstrzygania,ktry z maonkw ponosi win za rozkad poycia. Jeli nastpi zupe-

20

4. Rodzina jako podstawowa grupa spoeczna

ny rozkiad poycia, to kade z maonkw moe zada, aby sd orzekseparacj. Orzeczenie separacji pociga za sob konsekwencje prawnepodobne jak przy rozwodzie (np. rozdzielno majtkow). Podstawowrnic jest fakt, e pozostajcy w separacji maonek nie moe zawrzenowego zwizku.

Pokrewiestwo i powinowactwoMianem pokrewiestwa okrela si stosunek czcy osoby, ktre po-

chodz od wsplnego przodka. Mona wyrni dwa rodzaje pokrewie-stwa: w linii prostej i w linii bocznej. Pokrewiestwo w linii prostej jestwwczas, gdy jedna osoba pochodzi od drugiej, na przykad dziadek, oj-ciec, syn, wnuk. Wstpni to krewni, od ktrych dana osoba pochodzi(przodkowie), czyli pradziadkowie, dziadkowie i rodzice. Zstpnymi skrewni pochodzcy od wsplnych przodkw (potomkowie) - dzieci,wnuki czy prawnuki. O pokrewiestwie w linii bocznej mona mwi,gdy osoby maj wsplnego przodka, lecz nie pochodz jedna od drugiej- wujowie, ciotki.

Oprcz linii wyrnia si te stopnie pokrewiestwa, okrelajce licz-b urodze od wsplnego przodka. Rodzice i dzieci s krewnymi pierw-szego stopnia, dziadkowie i wnuki - drugiego stopnia, stryj i bratanek- trzeciego, a cioteczni bracia - czwartego stopnia pokrewiestwa. Prawai obowizki wynikajce z pokrewiestwa s zawarte w przepisach kodek-su rodzinnego (przeszkody maeskie zwizane z pokrewiestwem), ko-deksu cywilnego (dziedziczenie ustawowe) czy kodeksu karnego (prawoodmowy zezna przez bliskiego krewnego oskaronego).

Czy wiesz, e...Dzieje kadej rodziny to nieduy wprawdzie, lecz interesujcy fragment wielkiejhistorii. Warto wic odtworzy wasne drzewo genealogiczne i pozna prze-szo swojego rodu. Mona to zrobi samodzielnie, korzystajc z ksig parafial-nych (wpisy dotyczce chrztw, lubw i zgonw), miejscowych archiwwi bibliotek oraz zbiorw rodzinnych. Gromadzeniem materiaw dotyczcych pol-skich rodw zajmuje si take Zwizek Szlachty Polskiej. Istnieje wiele instytucji(ogaszaj si m.in. na stronach internetowych), ktre profesjonalnie przygoto-wuj tego typu opracowania. Instytucjom tym mona powierzy wykonanie drze-wa genealogicznego (take w formie graficznej), opisanie dziejw swojej rodziny,odnalezienie o niej pierwszej historycznej wzmianki. Otrzymamy rwnie kopiedokumentw rodzinnych i informacje dotyczce przynalenoci herbowej orazrdosowu nazwiska.

i| rozdzieleniel (take majtko-I we) wsplnoty

maeskiej

i pochodzeniei od wsplnegoi przodka

Powinowactwo -jest to zwizek rodzinny, ktry istnieje midzy maon-kiem a krewnymi drugiego maonka. Podobnie jak pokrewiestwo, rw-nie powinowactwo okrela si w liniach i stopniach. Na przykad krewnywlinii prostej (ojciec) jednego z maonkw jest powinowatym pierwszegostopnia dla drugiego z maonkw (te), siostra jednego z maonkw(krewna drugiego stopnia linii bocznej) jest powinowat drugiego stopnia

zwizek ro-dzinny midzymaonkiema krewnymiwspmaonka

21

I. Jednostka a spoeczestwo

powdztwo- zgoszone dosdu danie(w formie wnio-sku) o przepro-wadzenie proce-su cywilnegoi wydanie orze-czenia w dane)sprawie

prawne uzna-nie cudzegodzieckaza wtasne

w linii bocznej dla drugiego z maonkw. Powinowactwo wygasa jedyniew razie uniewanienia maestwa (a nie w razie jego ustania).

Pochodzenie dziecka. Matk dziecka jest kobieta, ktra je urodzia, niema zatem trudnoci z ustaleniem macierzystwa (ac. mater semper certa est- matka zawsze jest pewna). Inaczej jest w wypadku ojcostwa. Przepisy ko-deksu rodzinnego stanowi, e jeli dziecko urodzio si w czasie trwaniamaestwa albo w cigu 300 dni od jego ustania lub uniewanienia, to do-mniemywa si, e ojcem jest m matki. Obalenie tego domniemania mo-e nastpi w wyniku powdztwa o zaprzeczenie ojcostwa. Wytoczy je mo-g: m matki, matka dziecka, dziecko po uzyskaniu penoletnoci lubprokurator.

M matki winien wytoczy powdztwo w cigu 6 miesicy od dnia,kiedy si dowiedzia o urodzeniu dziecka, matka - w cigu 6 miesicy odurodzenia dziecka, dziecko za nie pniej ni w cigu 3 lat od uzyskaniapenoletnoci. Po mierci dziecka nie mona zaprzeczy ojcostwu. Jelidomniemanie, e ojcem dziecka jest m matki, zostao obalone (dziec-ko urodzio si przed upywem 180 dni od zawarcia maestwa i mmatki owiadczy, i nie jest jego ojcem), to ustalenie ojcostwa nastpu-je na mocy orzeczenia sdu albo przez uznanie dziecka (w tym i dzieckapocztego) przez ojca. Do tego, aby uzna dziecko, potrzebna jest rw-nie zgoda matki, a w wypadku dziecka penoletniego - take zgoda sa-mego dziecka. Sdowe ustalenie (lub wykluczenie) ojcostwa, a takeuznanie dziecka pocigaj za sob okrelone skutki prawne (obowizekalimentacyjny, prawa i obowizki z tytuu wadzy rodzicielskiej itp.).

Przysposobienie. Przez przysposobienie, czyli adopcj, rozumie nale-y przyjcie do rodziny na mocy orzeczenia sdu osoby maoletniej obcej,krewnej lub powinowatej. Czynno ta powoduje, e midzy przysposabia-jcym a przysposabianym powstaj stosunki prawne takie same, jak midzyrodzicami a dziemi (przysposobienie pene). Z wnioskiem o przysposo-bienie wystpi mog maonkowie bd te jedna osoba (jeli pozostajeona w zwizku maeskim, to konieczna jest zgoda wspmaonka). R-nica wieku midzy przysposabiajcym a przysposabianym musi wynosi conajmniej 18 lat. Wyrnia si dwa typy przysposobienia: cakowite i pene.

Przysposobienie cakowite jest wtedy, gdy rodzice wyra zgod naprzysposobienie swego dziecka w przyszoci, nie wskazujc osoby, ktrama dokona adopcji. Coraz czciej matki tu po urodzeniu dziecka zrze-kaj si praw rodzicielskich, wyraajc zgod na adopcj. Gdy przysposa-biany ukoczy 13 lat, wymagana te jest jego zgoda na przysposobienie.Jeli dziecko pozostaje pod opiek, to potrzebna jest zgoda opiekuna.Przysposobienie cakowite powoduje zerwanie stosunkw rodzinnychmidzy przysposobionym i jego dotychczasow rodzin. Przysposobienietakie nie moe zosta rozwizane.

W przysposobieniu penym przysposabiane dziecko nabywa prawi obowizkw wynikajcych z pokrewiestwa w stosunku do krewnychprzysposabiajcego, traci za prawa i obowizki wzgldem swoich krew-

22

4. Rodzina jako podstawowa grupa spoeczna

nych (dziedziczenie, obowizek alimentacyjny itp.). Skutki przysposo-bienia rozcigaj si na jego zstpnych (dzieci, wnuki). Przysposabianyotrzymuje nazwisko przysposabiajcego (moe za zgod sdu doczydotychczasowe nazwisko). Przysposobienie pene z wanych przyczynmoe by rozwizane.

Z wanych powodw sd orzeka o rozwizaniustosunku przysposobienia. Moe to zrobi na wnio-sek jednej albo drugiej strony stosunku (np. w wy-padku racej niewdzicznoci czy nierespektowaniadobra dziecka). Nie mona rozwiza stosunku przy-sposobienia, gdy wskutek tego mogoby ucierpie do-bro dziecka.

Prawidowy rozwj psychofizyczny dziecka moliwy jest jedyniew normalnej rodzinie. Niestety, w Polsce wci wystpuje pro-blem sieroctwa, gwnie spoecznego (dzieci z rodzin patolo-gicznych lub skrajnie ubogich). aden, nawet najlepszy domdziecka nie jest w stanie zrekompensowa braku ciepa rodzin-nego. Pewnym rozwizaniem s rodziny zastpcze. Akcj podnazw Szukam domu", propagujc t ide, prowadzi midzyinnymi Chrzecijaskie Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom MisjaNadziei".

Wadza rodzicielskaDzieci do penoletnoci podlegaj wadzy rodzicielskiej. Wadza rodzi-

cielska to ogl obowizkw i praw przysugujcych rodzicom, a w szcze-glnoci obowizek i prawo do pieczy nad osob i majtkiem dziecka orazprawo do wychowania dziecka. Sprawowanie wadzy rodzicielskiej winnosi odbywa tak, jak wymaga tego dobro dziecka i interes spoeczny. Ro-dzice wychowuj dziecko, ukierunkowuj je, zobowizani s te do staejtroski o jego rozwj fizyczny i duchowy. Powinni rwnie oy na dzieckooraz zapewni mu odpowiednie do jego zdolnoci przygotowanie do pra-cy. Obowizkiem dziecka pozostajcego pod wadz rodzicw jest okazy-wanie im posuszestwa i wykonywanie polece kadego z nich. Jeeli po-siada ono wasny majtek (pochodzcy np. z zapisu testamentowego czyte z darowizny) rodzice winni sprawowa piecz nad tym majtkiem i za-rzdza nim z poytkiem dla dziecka. Jednak bez zezwolenia sdu rodzin-nego i opiekuczego nie maj prawa dokonywa czynnoci przekraczaj-cej zwyky zarzd (np. nie maj prawa sprzeday albo dzierawy). Dochdz majtku dziecka winien by przeznaczony na utrzymanie jego oraz ro-dzestwa wychowywanego wsplnie z nim przez rodzicw. Po ustaniu za-rzdu (gdy dziecko osignie penoletno) rodzice obowizani s zarz-dzany majtek odda dziecku. Na danie dziecka, zgoszone przedupywem roku od ustania zarzdu jego majtku przez rodzicw, zobowi-zani s oni rwnie do zoenia rachunku z tego zarzdu. danie to niedotyczy oczywicie dochodw pobranych z majtku w czasie wykonywaniawadzy rodzicielskiej, a przeznaczanych na potrzeby dziecka.

og obowiz-kw i prawprzysuguj-cych rodzicom

23

. Jednostka a spoeczestwo

wyganiciewadzyrodzicielskiejz chwilpenoletnocidziecka

sdowneustanowienieopieki z powo-du na przykadosieroceniaczy ubezwas-nowolnienia

Rodzice, jako przedstawiciele usta-wowi dziecka, dokonuj w jego imieniuczynnoci prawnych (np. reprezentuj jew postpowaniu spadkowym, odszkodo-wawczym), odpowiadaj te za zobowi-zania dziecka.

Z penieniem wtadzy rodzicielskiej zwizane snie tylko uprawnienia, ale w jeszcze wikszymstopniu obowizki spoczywajce na rodzicach.

Wadza rodzicielska wygasa wraz z uzyskaniem przez dziecko peno-letnoci, jednak niektre jej aspekty mog istnie duej. Tak jest z obo-wizkiem alimentacyjnym wobec dziecka penoletniego, lecz uczcegosi w szkole i niemogcego samodzielnie si utrzymywa.

Ograniczenie wadzy rodzicielskiej. Jeeli dobro dziecka jest zagro-one, to sd opiekuczy moe wyda odpowiednie zarzdzenia ograni-czajce wadz rodzicielsk (np. stay nadzr kuratora sdowego,umieszczenie maoletniego dziecka w rodzinie zastpczej czy w placw-ce opiekuczo-wychowawczej).

Zawieszenie wadzy rodzicielskiej. W razie zaistnienia przemijajcejprzeszkody w wykonywaniu wadzy rodzicielskiej (np. dugotrwaej, ob-onej choroby rodzicw) sd moe orzec zawieszenie wadzy do chwiliprzezwycienia trudnoci w jej wykonaniu.

Pozbawienie wadzy rodzicielskiej. Jeeli za wystpuje trwaa prze-szkoda lub jeli rodzice naduywaj swojej wadzy czy raco zaniedbujswe obowizki wzgldem dziecka (np. nakaniaj je do przestpstwa, de-moralizuj, stosuj przemoc fizyczn wobec dziecka), to sd pozbawiajedno z rodzicw albo oboje wadzy rodzicielskiej i orzeka o umieszcze-niu maoletniego dziecka w rodzinie zastpczej lub placwce opieku-czo-wychowawczej. Te instytucje bd mie obowizek i prawo sprawo-wania nad nim biecej pieczy. W razie ustania przyczyny bdcejpodstaw pozbawienia rodzicw wadzy rodzicielskiej sd opiekuczymoe zdecydowa o jej przywrceniu.Opieka i kuratela

Opieka. Jeli maoletni jest sierot lub jego rodzice zostali pozba-wieni wadzy rodzicielskiej bd s nieznani, to sd ustanawia opiek.Ustanowienie opieki niezbdne jest rwnie dla osoby cakowicie ubez-wasnowolnionej. Opiekunem moe by tylko osoba majca pen zdol-no do czynnoci prawnych. Sd moe powierzy wsplne sprawowanieopieki jedynie maonkom. Z reguy opiekun jest ustanawiany spordkrewnych dziecka lub spord innych bliskich mu osb. Opiekun spra-wuje piecz nad osob i majtkiem podopiecznego, podlegajc nadzo-

24

5. Spoeczno lokalna

rowi sdu opiekuczego. Swe obowizki winien wykonywa z naleytstarannoci, dla dobra podopiecznego i zgodnie z interesem spoecz-nym.

Kuratela. Instytucj zblion do opieki jest kuratela. Jej celem jestochrona praw majtkowych dziecka pocztego, maoletniego, osobyubezwasnowolnionej lub osoby, ktra z powodu nieobecnoci (wy-jazdu za granic) nie moe prowadzi wasnych spraw. Kurator moewystpi o stosowne wynagrodzenie za sprawowanie kurateli. Tak przy-znane wynagrodzenie pokrywa si z majtku osoby, dla ktrej kuratorjest ustanowiony.

Podsumowanie Rodzina jest podstawow grup spoeczn. Gwne funkcje rodziny to:

prokreacyjna, seksualna, ekonomiczna, opiekuczo-zabezpieczajca,socjalizacyjna, stratyfikacyjna, rekreacyjna oraz kulturowa.

Podstawowym dokumentem regulujcym funkcjonowanie rodziny jestKodeks rodzinny i opiekuczy.

Pytania i wiczenia1. Wyka, e rodzina jest grup spoeczn.2. Wjaki sposb mona zapobiega degradacji rodziny?3. Wymie przeszkody w zawarciu zwizku maeskiego.

Literatura pomocniczaJ. Szczepaski, Elementarne pojcia socjologu, Warszawa 1970.Wychowanie w rodzinie, red. F. Adamski, Krakw 1991.

kuratela(tac. curatela)- nadzr ustano-wiony przez sdnad osob nie-zdoln do dziataprawnych (albonieobecn) i nadjej majtkiem

5. Spofeczno lokalnaPojcie i znaczenie spoecznoci lokalnej

Spoeczno lokaln tworz ludzie mieszkajcy na tym samym, sto-sunkowo niewielkim terytorium. Blisko miejsca zamieszkania sprzy-ja powstawaniu wizi spoecznych. Mieszkacw tej samej wioski,osiedla czy miasteczka cz wsplne problemy i interesy. Budowadrogi, wodocigu, parkingu czy placu zabaw na osiedlu mog byczynnikami silnie integrujcymi spoeczno lokaln. Ludzie mieszka-jcy stale na tym samym terytorium wypracowuj z czasem uznawaneprzez og normy postpowania, wartoci, ktre skadaj si na odrb-no kulturow tej zbiorowoci. Spoeczno lokalna odgrywa wanrol w ksztatowaniu adu spoecznego. atwy dostp do informacjio poszczeglnych czonkach zbiorowoci umoliwia kontrolowanie ichpostpowania.

wsplne miej-I sce, warunki

ycia i kultura

25

I. Jednostka a spoeczestwo

Do

przemianycywilizacyjnerdtemdezintegracjispoecznej

migracja- okresowa lubstata zmianamiejsca pobytu

staba integra-cja i zaniktradycjiw zbiorowo-ciachmiejskich

spoeczestwomasowe- typ wspcze-snego spoecze-stwa biernychodbiorcw kultu-ry masowej

Spoeczno lokalna to zbiorowo ludzi zamieszkujcych wsplne teryto-rium (wie, miasteczko, osiedle mieszkaniowe), powizanych ze sob syste-mem wizi spoecznych, wyrniajca si spord innych podobnych spoecz-noci zbiorem samodzielnie wypracowanych elementw kultury (normypostpowania, zwyczaje i obyczaje oraz tradycje).

Przemiany i problemy spoecznoci lokalnejJednym z najwaniejszych problemw wspczesnych spoecznoci

lokalnych jest ich postpujca dezintegracja pod wpywem przemian cy-wilizacyjnych. Klasyczne spoecznoci lokalne stopniowo zanikaj. Od-rbno terytorialna przestaje by wyrnikiem z powodu powszechnejmoliwoci szybkiego przemieszczania si. Nim wynaleziono maszynparow i zaczto podrowa kolej, obszar ruchliwoci przestrzennejczowieka nie przekracza 15 km. Obecnie moliwoci s nieograniczo-ne. Wie si z tym kolejny problem spoecznoci lokalnych - ruchy mi-gracyjne. Do niedawna skad takiej zbiorowoci by w miar stabilnyi zmienia si jedynie w sposbnaturalny (jedni rodzili si, inniumierali). Obecnie jej czonko-wie, zwaszcza mieszkacy ma-ych miejscowoci, wyjedaj,aby si uczy czy znale dobrprac. Zamiast nich mog sipojawi inni, ale ju obcy dlatej zbiorowoci.

Spoeczno lokalna wsi i maych miastjest silniej zintegrowana ni spoecz-no wielkich aglomeracji.

Postpujce procesy urbanizacyjne sprawiaj, e tradycyjne spoecz-noci (wie, mae miasteczko) zastpowane s wielkimi aglomeracjamimiejskimi, w ktrych spoecznoci terytorialne kojarz si z osiedlemmieszkaniowym. Nowe zbiorowoci nie s ju tak silnie zintegrowane,nie maj wsplnie wypracowanych wartoci, tradycji oraz norm post-powania. Sytuacje konfliktowe rozwizywane s zwykle za porednic-twem instytucji, a nie w ramach zbiorowoci. Jednostka w takiej spoecz-noci jest anonimowa, znaj si co najwyej najblisi ssiedzi. Z tegopowodu wypenianie funkcji kontrolnej przez spoeczno jest bardzoutrudnione.

Wspczenie mamy do czynienia ze stopniowym zanikiem spoecz-noci lokalnych lub zasadnicz zmian ich charakteru. Ju na pocztkuXX wieku pojawiy si teorie, ktrych autorzy przewidywali ten procesi zapowiadali powstanie spoeczestwa masowego.

26

5. Spoeczno lokalna

Szans spoecznoci lokalnychWikszo socjologw uwaa jednak, e mamy do czynienia nie tyle przemiany

ze zmierzchem spoecznoci lokalnych, co z ich transformacj. W celu spoecznociwikszej integracji zbiorowoci powouje si wiele instytucji (kluby osie- lokalnychdlowe), organizacji i stowarzysze. Samorzdy terytorialne inicjuj pro-gramy dziaa kulturalnych i wychowawczych. Dziaania te - jakozinstytucjonalizowane - nie zawsze s autentycznymi inicjatywami.Mieszkacy spoecznoci lokalnych rzadko za identyfikuj si z inicjaty-wami, ktre pochodz z zewntrz i s w pewnym stopniu narzucone. Do-piero poczenie tych zinstytucjonalizowanych dziaa ze spontaniczno-ci inicjatyw lokalnych moe przynie podane rezultaty.

Wspczenie w wielu krajach spoecznoci lokalne s postrzeganejako te, ktre umoliwiaj nowe dziaania spoeczne. Dy si wic dorozwoju spoecznoci lokalnych otwartych na kontakty ze wiatem ze-wntrznym.

Podsumowanie Czonkw spoecznoci lokalnej czy wsplnie zamieszkane teryto-

rium, wizi spoeczne, uznawane przez og normy postpowania oraztradycje, zwyczaje i obyczaje.

Mae spoecznoci, jak wie czy miasteczko, s silniej zintegrowane nispoecznoci wielkich miast.

Pytania i wiczenia1. Okrel rodzaj spoecznoci lokalnej, ktrej jeste czonkiem. Czym si

ona wyrnia spord innych?2. Jakie dziaania mogyby zintegrowa i zaktywizowa twoj spoecz-

no lokaln?

Literatura pomocniczaR. Dyoniziak i in., Spoeczestwo w procesie zmian. Zarys socjologii oglnej, Zielona G-ra 1999.K. Iwanicka, A. Karwiska, Spoeczne wizje miasta, Krakw 1990.W. Modzelewski, Wprowadzenie do socjologii, Warszawa 1996.Socjologia w Polsce, red. Z. Krawczyk, K. Sowa, Rzeszw 1998.

CO

27

II. Nard i tosamo narodowa

5o

1. Pojcie i geneza naroduKady czowiek yje w rnych zbiorowociach spoecznych. Wspomi-

nalimy midzy innymi o krgach spoecznych, grupach rwieniczych, ro-dzinie, spoecznoci lokalnej. Wszystkie te zbiorowoci spoeczne skada-j si na wielk wsplnot spoeczn, jak jest nard.Nard jest zbiorowoci terytorialn o okrelonym skadzie etnicznym, wytwo-rzon w procesie dziejowym jako wsplnota o podou gospodarczym, politycz-nym, spoecznym i kulturowym, przejawiajca si w wiadomoci swych czon-kw.

rewolucjafrancuska- narodzinynarodw

I wi emocjo-nalna z krajem

wsplny jzyk,zwyczaje,obyczaje

jednolite zasa-dy wspyciai cele

2. Czynniki narodowotwrczePowstanie narodw wie si z rewolucj francusk. Zasada po-

wszechnej rwnoci pozwolia obj pojciem narodu wszystkich czon-kw zbiorowoci. Do 1789 roku posugiwano si tym terminem, leczgwnie w odniesieniu do wskich warstw spoecznych. Szlachta polskatraktowaa siebie jako nard polski, a jego korzenie wywodzono nawetod staroytnych Sarmatw*, jednak mieszczan i chopw do narodu niezaliczano. Rewolucja francuska bya niewtpliwie przeomem, alewszystkie wspczesne narody ksztatoway si w cigu wiekw i tysicle-ci. Proces ten trwa do dzi. Na powstanie narodw miay wpyw rno-rodne czynniki, takie jak omwione poniej.

Wsplne terytorium jest podstawowym warunkiem formowania sinarodw, ktre naley traktowa jako wsplnoty terytorialne. Terytoriumjest wartoci materialn i obiektywn. Std te atwo o uksztatowaniesi w stosunku do niego w miar zblionych odniesie emocjonalnychzwizanych ze wiadomoci narodow. Moemy nie lubi wypoczynkunad morzem czy w grach, ale mamy sentyment do kraju, ktry ley mi-dzy Batykiem a Tatrami. Bezporedni kontakt z wod w Wile nie naleydo najprzyjemniejszych, ale kraj nad Wis jest nasz ojczyzn.

Wsplne pochodzenie etniczne decyduje o takich wartociach wyr-niajcych dany nard, jak jzyk, zwyczaje i obyczaje. Jednak w obrbiejednego narodu mog wystpowa pewne rnice, rwnie jzykowe,o czym wiadczy wielo gwar i dialektw (np. gwara gralska).

Wsplna organizacja polityczna uatwia przeksztacenie si zbioro-woci w nard. Pastwo wyznacza jednolite zasady wspycia i cele. Jed-nak wsplna organizacja pastwowa nie jest warunkiem ksztatowaniasi w jej ramach jednolitego narodu. Wiele pastw ma od wiekw cha-rakter wielonarodowy. W rezultacie czsto pojawiaj si konflikty na tleetnicznym oraz tendencje separatystyczne.

28

Sarmaci - staroytne plemiona koczowniczo-pasterskie pochodzenia iraskiego. W re-dniowieczu powstaa koncepcja, wedug ktrej Rzeczpospolita bya czci staroytnejSarmacji. Uznanie przez szlacht Sarmatw za swych antycznych przodkw byo rdemszlacheckiej dumy stanowej.

3. wiadomo narodowa

Integracja gospodarcza zapewnia powizanie znacznej wikszoci spo-eczestwa wsplnym interesem ekonomicznym. Czynnik ten wynika z po-wstania gospodarki towarowej i uksztatowania si rynkw narodowych.

Integracja spoeczna polega na przeobraaniu si lunych grup spoecz-nych w du zbiorowo spoeczn. Pierwotne kontakty midzy czonkamimaych zbiorowoci, takich jak plemiona, przerodziy si w stosunki i zale-noci spoeczne, ktre w konsekwencji doprowadziy do powstania narodu.

Wsplna kultura jest jednym z najwaniejszych czynnikw narodowo-twrczych. Jest rwnie elementem wyrniajcym dany nard spord in-nych. Najistotniejsz wartoci kultury narodowej jest jzyk. W przeszocibardzo istotnymi nonikami kultury narodowej byy pieni (Rota), legendy(o Wandzie, co nie chciaa Niemca) i przysowia. Ogromne znaczenie dla in-tegracji narodowej ma literatura. W dziejach Polski wan rol w pobudza-niu wiadomoci narodowej odegray dziea Adama Mickiewicza (Pan Tade-usz), dramaty Juliusza Sowackiego (Kordian) i Stanisawa Wyspiaskiego(Wesele), powieci historyczne Henryka Sienkiewicza (trylogia) i innych.Istotne znaczenie miaa rwnie muzyka Fryderyka Chopina (mazurki, po-lonezy), Stanisawa Moniuszki (pieni oraz opery: Straszny Dwr, Halka).Do twrcw, ktrych dorobek jest bardzo wany dla kultury narodowej, za-liczamy take malarzy, na przykad Jana Matejk (Bitwa pod Grunwaldem,tioldpruski) oraz Artura Grottgera (cykl grafik Polonia). Nie bez znaczeniadla ksztatowania tosamoci narodowej jest rwnie kultura ludowa.Wspczenie wanym czynnikiem umacniajcym tosamo narodow jestduma z midzynarodowych osigniprzedstawicieli nauki, sportu, a nawetkultury masowej.Dziea literatury i malarstwa wsptworzkanon kultury narodowej. Odgrywaj wanrol w ksztatowaniu naszej tosamoci na-rodowej. Namalowany przez Jana Matejk(1838-1893) w roku 1866 obraz Rejtan w sej-mie warszawskim, upamitniajcy sejm roz-biorowy z 1773 roku, by rachunkiem sumie-nia narodowego i przestrog. TadeuszRejtan, ktry wasnym ciaem zagrodzi dro-g do sali, gdzie miano potwierdzi akt roz-bioru, sta si wzorem arliwego patrioty.

wsplnotainteresw

|| stosunkii! i zalenociii spoeczne

l czynniki naro-I dowotwrcze;j - literatura,;; muzyka,; malarstwo

3. wiadomo narodowaCzynniki tworzce wizi w obrbie zbiorowoci narodowej maj

wpyw na psychik czowieka, ksztatujc poczucie tosamoci narodo-wej oraz odrbnoci wobec innych narodw. Przejawem tego s prezen-towane przez ludzi postawy i zachowania. wiadomo narodow wyzna-cza przekonanie o wsplnym pochodzeniu. Czsto jest ono oparte nalegendzie. W wypadku Polakw jest ni przekaz o Lechu, Czechu i Ru-sie. Istotne znaczenie ma stosunek do wsplnych dziejw historycznych.Wydarzeniami wielkiej wagi dla Polakw s na przykad chrzest Polski,

wsplnyrodowdi wsplne dzieje

29

II. Nard i tosamo narodowa

rzetelnewypenianieobowizkwkonstytucyj-nych

dobro krajuponadwszystko

nardwartocipriorytetow

;j wiat ojczyznl! czowieka

bitwa pod Grunwaldem i powstania narodowe. Nasz wiadomo naro-dow ksztatuje te uznanie pewnych postaci historycznych, takich jakTadeusz Kociuszko, za bohaterw narodowych. Poczucie tosamocinarodowej najczciej wyraa si w postawach patriotycznych.

Patriotyzm - sowo to wywodzi si z greckiego patriotes, co oznaczarodaka" lub ojczyzn" -jest to postawa poszanowania i umiowania oj-czyzny, rzetelnego wypeniania podstawowych obowizkw, ktre konsty-tucja nakada na kadego obywatela. Do najwaniejszych powinnoci na-le: suba wojskowa i obrona ojczyzny, troska o wsplne dobro i stanrodowiska naturalnego, przestrzeganie prawa i pacenie podatkw. Pa-triotyzm wymaga stawiania dobra kraju ponad interes osobisty, troski0 dobro wsplne, nawet rezygnacji z wasnych korzyci. Postawa ta wyni-ka z poczucia silnej wizi emocjonalnej i spoecznej z narodem, jego kul-tur i tradycj, a jednoczenie czy si z szacunkiem dla innych narodw1 kultur. Istotn rol w ksztatowaniu postaw patriotycznych odgrywa lite-ratura. W zalenoci od sytuacji historycznej kraju propaguje ona innewzory zachowa patriotycznych. W okresie romantyzmu na przykad pa-triot by ten, kto walczy z zaborc o wolno ojczyzny. Pozytywici nato-miast wzywali do wyraania patriotyzmu w pracy dla dobra narodu.W kadych czasach jest on wartoci bardzo wan dla budowania poczu-cia tosamoci narodowej.

Poczucie tosamoci narodowej moe rwnie wyraa si w posta-wach nacjonalistycznych. Nacjonalizm - sowo to pochodzi od aciskie-go wyrazu natio, oznaczajcego nard" - jest ideologi lub postawspoeczno-polityczn, w ktrej gwn wartoci jest nard. Nacjonalizmopiera si na przekonaniu, e czonkowie kadej narodowoci powinnidy do utworzenia odrbnego pastwa. W zalenoci od sytuacji poli-tycznej i historycznej moe by wykorzystany do osigania rnych celw- dobrych i zych. Sprzyja ksztatowaniu si poczucia tosamoci narodo-wej, jednoczy w deniu do niepodlegoci lub obrony suwerennoci kra-ju. Nacjonalizm moe te, kultywujc przekonanie o wyszoci wasnegonarodu nad innymi, usprawiedliwia ekspansj i agresj wymierzonw inne grupy etniczne czy narody lub prowadzi do zaostrzenia konflik-tw narodowociowych w spoeczestwie.

Wspominajc o tosamoci narodowej i zwizanych z ni postawach,nie sposb pomin te postawy, ktre wyznaczaj stosunek do wasnegonarodu oraz innych narodowoci, a uznawane s za zjawiska negatywne.

Kosmopolityzm - sowo to pochodzi od greckiego kosmopolites i zna-czy dosownie obywatel wiata". Jest to postawa spoeczno-polityczn,ktra opiera si na zaoeniu, e ojczyzn czowieka jest cay wiat, zasa-dy organizacji pastw narodowych s przestarzae, a wizi narodowe i hi-storyczne - pozbawione znaczenia. Takie stanowisko prowadzi do zani-ku patriotyzmu, odcinania si od tradycji i kultury narodowej,obojtnoci na problemy wasnego kraju. W jzyku polskim jest to poj-cie nacechowane negatywnie; postaw tak czsto omieszano w litera-

30

4. Mniejszoci narodowe w Polsce

4. Mniejszoci narodowe w Polsceadne spoeczestwo, dbajc o wasn odrbno narodow, nie mo-

e dy do jej zachowania kosztem mniejszoci narodowych. Maj onerwnie prawo do zachowania swojej kultury, jzyka i obyczajw. Znacz-

wrogo wobecludzi obcychrasowo,etnicznie,religijnie

turze, zwaszcza w okresie owiecenia, kiedy kosmopolityzm uznano zajedn z przyczyn upadku pastwa.

Ksenofobia - sowo to pochodzi z poczenia greckich wyrazw: ksenos(obcy, cudzy) iphbos (strach), oznacza strach przed obcym". Jest to posta-wa niechci, wrogoci wobec ludzi obcych rasowo, religijnie lub etnicznie(tworzonej przez nich kultury. Wie si z nacjonalizmem, nieraz celowopodsycanym przez okrelone ideologie. Wyrasta z poczucia wyszoci wa-snego narodu i pogardy wobec innych, czsto wynika z niezrozumienia od-rbnoci obcych kultur czy zachowa. Jest wyrazem braku tolerancji i uspra-wiedliwieniem dla agresji. lady postaw ksenofobicznych znale monawjzyku, chociaby w potocznych okreleniach ludzi innych narodowoci, jakabojady", kacapy", makaroniarze". To oczywicie tylko przykady - po-dobnych wyrazw jest w polszczynie znacznie wicej. Wszystkie s silnie na-cechowane emocjonalnie i zawsze jest to nacechowanie negatywne.

Szowinizm - sowo to pochodzi z francuskiego chauvinisime, wyrazubdcego pochodn nazwiska postaci anegdotycznej. Jest to skrajna po-sta nacjonalizmu. Wyraa si w bezkrytycznym stosunku do wasnegonarodu, niedostrzeganiu jego wad i wyolbrzymianiu zalet. Tej idealizacjitowarzyszy pogarda, a nawet nienawi wobec innych narodw oraz po-parcie dla polityki zaborczej swojego pastwa. Ideologia ta prowadzi donietolerancji, wyzysku i dyskryminacji.

Rasizm - sowo to pochodzi z woskiego razzismo. Jest to teoria gosz-ca, e warto czowieka zaley od jego rasy. Wedug rasistw s bowiem ra-sy lepsze i gorsze, wysze i nisze. Konsekwencj takiego pogldu jest uprzy-wilejowanie jednych, a dyskryminacja drugich. Pod koniec XIX wiekupostawiono tez, e najwyej w hierarchii ras stoi aryjska odmiana rasy bia-ej. Uznano, e trzeba broni jej czystoci, by nie dopuci do degeneracjiw wyniku mieszania si ras. Idee te stay si podbudow antysemityzmu i na-zizmu oraz usprawiedliwiay polityk kolonialn i niewolnictwo. Wszelkieodmiany rasizmu zawsze przynosiy niesprawiedliwo, krzywd, prowadzi-y do amania praw czowieka, a nawet dziaa tak zbrodniczych, jak ekster-minacja ydw, Cyganw, Sowian czy innych nacji w okresie II wojny wia-towej. Pogldy rasistowskie nie maj adnego uzasadnienia naukowego.

Postawy tego typu stanowi podoe antagonizmw midzy naroda-mi. Przejawem wybuchajcych konfliktw s nie tylko dziaania wojen-ne, ale rwnie na przykad ekscesy na stadionach. Takie postawy przy-czyniaj si do powstawania stereotypowych wizerunkw przedstawicieliinnych narodowoci, a take pogardliwych okrele i niemdrych dowci-pw. Utrudniaj ponadto integracj i wspprac midzy narodami.

bezkrytycznystosunek dowtasnegonarodu

rzekoma nie-rwnowartoras ludzkich

31

II. Nard i tosamo narodowa

nie sabsze i nieposiadajce wasnych instytucji pastwowych mniejszo-ci zdane s na pomoc pastwa, na ktrego terenie yj.

Problem mniejszoci narodowych wystpuje rwnie na terenie Pol-ski. W porwnaniu z okresem midzywojennym zaszy jednak w tejmierze do istotne zmiany. II Rzeczpospolita bya pastwem wielona-rodowym. Na jej terenie yo okoo 10 milionw osb innych narodo-woci, co stanowio 32% wszystkich obywateli Polski. Do najliczniej-szych naleaa ludno ukraiska i biaoruska, ydowska oraz niemiecka.Poza tym w Polsce yli rwnie Rosjanie, Litwini, Czesi, Sowacy i Cy-ganie. Ten skad narodowociowy uleg zmianie z powodu dokonanejprzez hitlerowcw eksterminacji ydw i innych nacji oraz zmian gra-nic polskich po 1945 roku. Polska staa si w efekcie krajem o wzgld-nie jednolitym skadzie narodowociowym, gdy mniejszoci narodowestanowi tu jedynie okoo 3% ogu mieszkacw. Jednak na niekt-rych obszarach Polski ludno innych narodowoci tworzy zwarteskupiska. Znaczna cz Litwinw zamieszkuje powiat Sejny, Biao-rusinw - poudniowo-wschodni cz wojewdztwa podlaskiego,Niemcw - zachodni cz wojewdztwa opolskiego. Sowacy skupia-j si na Orawie i Spiszu, a Czesi - w powiatach kodzkim i strzeli-skim. Ludno ydowska zamieszkuje gwnie due miasta, takie jakWarszawa i d. Mniejszo ukraiska w wyniku przymusowego osad-nictwa na Ziemiach Zachodnich (akcja Wisa") zostaa rozproszonaprzede wszystkim na obszarze wojewdztwa dolnolskiego i zachod-niopomorskiego.

II Rzeczpospo-lita pastwemwielonarodo-wociowym

wzgldniejednolitysktad narodo-wociowy po1945 roku

Mniejszoci narodowew PolsceUkraicy, Rusini, BiaorusiniydziNiemcyRosjanieLitwini

Czesi i SowacyRomowie

Liczebnodo 1931 roku

6 200 000

2 700 000741 000

139000

7800031 000

brak danych

obecnie*360 000^40 0000

10000-30000

360 000-550 000

10000-17000

12000-30000

22 000-25 000

12000-25000

*Rnice danych liczbowych przytoczonych w tej rubryce s wynikiem rozbienoci pomidzy wyli-czeniami naukowcw a wielkociami podawanymi przez organizacje narodowociowe.

rdta: H. Catupczak, T. Browarek, Mniejszoci narodowe w Polsce 1918-1995, Lublin 1998.R. Dyoniziak i in., Spoeczestwo w procesie zmian. Zarys socjologii oglnej, ZielonaGra 1999.

Na podstawie konstytucji, ratyfikowanych umw midzynarodowychoraz umw dwustronnych mniejszoci narodowe maj obecnie w Polscecakowit gwarancj zachowania swojej tosamoci.

32

4. Mniejszoci narodowe w Polsce

1. Rzeczpospolita Polska zapewnia obywatelom polskim nalecym do mniej-szoci narodowych i etnicznych wolno zachowania i rozwoju wasnego j-zyka, zachowania obyczajw i tradycji oraz rozwoju wasnej kultury.

2. Mniejszoci narodowe i etniczne maj prawo do tworzenia wasnych instytu-cji edukacyjnych, kulturalnych i instytucji sucych ochronie tosamoci reli-gijnej oraz do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczcych ich tosamo-ci kulturowej".

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku - artyku 35

Ordynacja wyborcza do sejmu zapewnia mniejszociom narodowymprzedstawicielstwo w polskim parlamencie. W Sejmie IV kadencji zasia-da dwch przedstawicieli mniejszoci niemieckiej.

W 1999 roku dziaao na terenie Polski 5 stowarzysze Romw, kt-re zrzeszay ponad 9000 czonkw, 3 stowarzyszenia ludnoci litewskiej(3300 czonkw), 5 ukraiskich (8200 czonkw), 5 ydowskich (4850czonkw). Najlepiej zorganizowan mniejszoci narodow w Polsce sNiemcy. W naszym kraju dziaaj 54 stowarzyszenia ludnoci niemiec-kiej. Do najwikszych nale: TowarzystwoSpoeczno-Kulturalne Mniejszoci Niemiec-kiej na lsku Opolskim (180 000 czonkw)oraz Towarzystwo Spoeczno-KulturalneNiemcw Wojewdztwa Katowickiego (pra-wie 80 000 czonkw).

Jednym z podstawowych celw dziaalnoci stowarzy-sze mniejszoci narodowych w Polsce jest podtrzymy-wanie tradycji narodowych. Na zdjciu temkowski ze-spl Kyczera" podczas Festiwalu FolklorystycznegoMniejszoci Narodowych i Etnicznych w Legnicy.

Rzeczpospolita Polska zapewnia kademu obywatelowi wolno religii.Ma to istotne znaczenie dla zachowania tosamoci mniejszoci narodo-wych. Na terenie Polski dziaa miedzy innymi Koci Ewangelicko-Augs-burski (87 300 wiernych), Polski Autokefaliczny Koci Prawosawny(561400 wiernych), Koci Greckokatolicki (110 000 wiernych).

Ustawa owiatowa zapewnia mniejszociom narodowym zakadaniewasnych szk oraz nauk w jeyku ojczystym w polskich szkoach.

Warunki, jakie pastwo polskie stwarza mniejszociom narodowym,sprzyjaj zacienianiu stosunkw z naszymi s-siadami, zmniejszaj niebezpieczestwo kon-fliktw na tle etnicznym w kraju oraz wpywa-j na sytuacj Polakw w krajach ssiednich.

Dziki ustawie owiatowej dziaa w Polsce 530 szk,w ktrych ponad 37 000 dzieci i modziey z mniej-szoci narodowych moe uczy si w swoim ojczystymjzyku. Swoje szkoy posiadaj rwnie Romowie. Nazdjciu zajcia w jednej z takich szk

Konstytucja RP

przedstawi-cielstwomniejszociw parlamencie

wolno wy-i znaniowa

moliwonauki w ojczy-stym jzyku

33

II. Nard i tosamo narodowa

Szkoy dla dzieci i modziey mniejszoci narodowych oraz etnicznychw roku szkolnym 2002/2003

Jzyki ojczyste

Ogembiaoruskigreckihebrajskikaszubskilitewskiemkowskiniemieckiromskisowackiukraiski

Szkoy podstawoweszkoy

452

2411

481314

26146

80

uczniowie34016

1 8262259

3482395118

26128117

2131656

Gimnazjaszkoy

142

12-

-

836

63-

4

46

uczniowie13253

984-

-

445

19132

10823-

86692

Licea oglnoksztacceszkoy

15

4-

-

31

-

1-

1

5

uczniowie1637

854-

-

25873-

54-

32366

rdo: Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej", Warszawa 2003.

Podsumowanie Do najwaniejszych czynnikw narodowotwrczych nale: wsplne

terytorium, pochodzenie etniczne, organizacja polityczna, integracjagospodarcza i spoeczna, wsplna kultura.

Przejawem wiadomoci narodowej s postawy patriotyczne i nacjonali-styczne. Nacjonalizm we wspczesnej Polsce jest zjawiskiem negatyw-nym. Mia on uzasadnienie w okresie walk narodowowyzwoleczych.

Do negatywnych postaw zwizanych ze wiadomoci narodow zali-czamy: ksenofobi, szowinizm i rasizm. Kontrowersyjn postaw jestkosmopolityzm.

Mniejszoci narodowe w Polsce maj szczeglne prawa polityczne(moliwo posiadania swojej reprezentacji w parlamencie), a takeprawo do swobodnej dziaalnoci kulturalnej, religijnej i owiatowej.

Pytania i wiczenia1. Jakie czynniki buduj aktualnie poczucie tosamoci narodowej?2. Wska przejawy kosmopolityzmu we wspczesnym wiecie i je oce.3. Sigajc do rnych rde, podaj przykady ksenofobii w Polsce - daw-

niej i obecnie.4. Oce stosunek Polakw do mniejszoci narodowych.

Literatura pomocniczaH. Caupczak, T. Browarek, Mniejszoci narodowe w Polsce 1918-1995, Lublin 1998.R. Dyoniziak i in., Spoeczestwo w procesie zmian. Zarys socjologu oglnej, Zielona G-ra 1999.

34

I . S t r u k t u r a ycia s p o e c z n e g o1. Pojcie spoeczestwa

Spoeczestwo jest najbardziej zoon zbiorowoci. Pojcie to marne znaczenia. W jzyku potocznym bardzo czsto jest stosowane naprzykad w odniesieniu do mieszkacw miasta - spoeczestwo War-szawy". W socjologii spoeczestwo traktuje si jako jedn ze zbiorowo-ci lub nawet jako du grup spoeczn.Spoeczestwo to pewna samowystarczalna forma ycia zbiorowego ludzi, b-dca historycznie uksztatowanym kompleksem zbiorowoci i grup spoecznych,poczonych przez wsplne terytorium, instytucje, formy dziaania i wartoci kul-turowe. Charakterystyczne dla czonkw takiego spoeczestwa jest poczucieodrbnoci w stosunku do innych zbiorowoci.

Zgodnie z definicj spoeczestwa wyrniamy w nim trzy podstawo-we elementy:-obiektywne warunki bytu danej zbiorowoci decydujce o jej charakte-

rze, takie jak terytorium, klimat, flora i fauna, bogactwa naturalne, wa-runki ekonomiczne, w jakich rozwija si dane spoeczestwo (np. po-oenie nad morzem sprzyja rozwojowi spoecznoci zajmujcej sigwnie rybowstwem i handlem);

- kultura danego spoeczestwa;- struktura spoeczestwa.

O

podstawoweelementyspoeczestwa

2. Pojcie i koncepcje struktury spoecznejStruktura spoeczna obejmuje wszystkie dotychczas omwione zbio-

rowoci, takie jak grupy i krgi spoeczne oraz spoecznoci lokalne.Skadaj si na ni rwnie grupy zawodowe, klasy i warstwy spoeczne.Wyliczenie wszystkich jej elementw jest niemoliwe, gdy w miar roz-woju spoeczestwa przybywaj stale nowe.

W socjologii mona wyrni kilka koncepcji zalenoci pomidzyposzczeglnymi elementami struktury. Jedn z nich jest teoria funkcjo-nalno-strukturalna. Jej zwolennicy - midzy innymi August Comtei Herbert Spencer - uwaali, e spoeczestwo jest caoci skadajcsi z wzajemnie zalenych elementw, dziki czemu moliwe jest funk-cjonowanie i rozwj caej zbiorowoci. Wszystkie wchodzce w jej skadczci s rwnie wane. Razem tworz niepodzieln cao.

Karol Marks nalea do zwolennikw koncepcji konfliktowej struk-tury spoecznej. Wedug niego spoeczestwo skada si z wzajemniezwalczajcych si klas spoecznych. Konflikt klasowy jest przy tym czyn-nikiem zmian spoecznych.

uktad wzajem-nie zalenych,rwnowanychelementw

konfliktklasowy

35

II. Struktura ycia spoecznego

uktad porozu-mie midzyzbiorowocia-mi w spoe-czestwie

W opozycji zarwno do teorii funkcjonalno-stmkturalnej, jak i kon-cepcji konfliktowej pozostaje koncepcja interakcyjna. Jej zwolennicy,jak na przykad Herbert Blumer, odrzucaj samo pojecie struktury spo-ecznej jako pewnego ukadu elementw tworzcych cao. Ich zdaniemistot ycia spoecznego s przede wszystkim interakcje, jakie zachodzmiedzy ludmi podejmujcymi wsplne dziaanie. Tak wic strukturspoeczn naleaoby rozumie jako pewien proces oraz ukad porozu-mie i uzgodnie pomidzy jednostkami.

Zwolennicy wymienionych koncepcji s zgodni, e struktury spoecz-nej nie tworz jednostki, tylko wiele rnych czci skadowych w zale-noci od koncepcji okrelanych jako zbiorowoci spoeczne, grupy, kate-gorie spoeczne, ukady porozumie itd.

Wszystkie wymienione koncepcje czy caociowe traktowanie r-nych zbiorowoci w ramach struktury. Wedug nich na struktur spoecz-n skadaj si rnego rodzaju zbiorowoci spoeczne, takie jak grupy,organizacje i instytucje spoeczne, powizane ze sob ukadem rnychzalenoci i - mimo wystpowania sprzecznoci, a czasami i konfliktw- stanowice pewn cao.

3. Elementy struktury spoecznejSpoeczestwa s zrnicowane pod wieloma wzgldami. W ich

strukturze wystpuj midzy innymi rnice biologiczno-fizyczne orazpsychiczne. W ten sposb na przykad moemy wskaza grupy osb nie-penosprawnych i penosprawnych. Wyodrbniamy rwnie rnice de-mograficzne oraz najistotniejsze dla struktury spoecznej - rnice spo-eczne.

skad spoe-czestwapod wzgldemliczebnoci,wieku, pcii zdolnocido pracy

Struktura demograficzna spoeczestwa pozwala na wyrnienie grupw rnych kategoriach wiekowych. W zalenoci od potrzeb dzieli si spo-eczestwo na osoby w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym. Na pod-stawie tego typu danych planuje si midzy innymi polityk zatrudnienia.Podzia dzieci na te w wieku przedszkolnym i te w wieku szkolnym pozwa-la zaplanowa polityk owiatow. Liczebno poszczeglnych grup wie-kowych umoliwia nam ustalenie, czy mamy do czynienia ze spoecze-stwem starzejcym si (wzrost liczby osb w wieku poprodukcyjnymw stosunku do osb w wieku produkcyjnym). Elementy struktury demo-graficznej to rwnie podzia ze wzgldu na pe. W Polsce mamy niewiel-k przewag kobiet.

36

3. Elementy struktury spoecznej

Struktura klasowa jest wyrazem rnic spoecznych. Wyrnia sidwa ujcia klas spoecznych. Jednym z nich jest koncepcja ekonomiczna.Wedug jej zwolennikw klasy spoeczne s wytworem okrelonych sto-sunkw gospodarczych. Do reprezentantw tej koncepcji zaliczamy mi-dzy innymi Claude'a Saint-Simona. Wyrnia on dwie klasy: produkcyj-n, do ktrej zalicza przedsibiorcw, robotnikw i rolnikw, oraznieprodukcyjn, czyli osoby yjce z cudzej pracy. W tym ujciu o przyna-lenoci do klasy spoecznej decyduje nie wasno rodkw produkcji,ale sposb ich uytkowania oraz tworzenia dbr i usug. Wspczenie ta-kie rozumienie struktury spoecznej jest ju nieuzasadnione. O wytwarza-niu i podziale dbr decyduj dzi nie tyle posiadacze rodkw produkcji,a waciwie udziaw w postaci akcji, ile liczna rzesza planistw, mene-derw, technologw, a take politykw. Wrd koncepcji ekonomicz-nych naley wymieni take stanowisko marksistowskie. Odegrao onoistotn, chocia niekoniecznie pozytywn rol w historii XX wieku. KarolMarks uwaa, e spoeczestwo dzieli si na dwie klasy: posiadajcychrodki produkcji i nieposiadajcych. W jego ujciu te dwie klasy miay sizwalcza a do chwili powstania spoeczestwa bezklasowego. Wodzi-mierz Lenin uwaa, e nastpi to w wyniku rewolucji. Odmienne stano-wisko w ramach koncepcji ekonomicznej reprezentowa niemiecki histo-ryk, socjolog i religioznawca Max Weber. Jego zdaniem klasy to zespoyosb o rnych szansach yciowych", a wic o zrnicowanych moliwo-ciach dostpu do dbr. Max Weber, podobnie jak marksici, rwnieuznawa wystpowanie antagonizmw midzy klasami, jednak uwaa, ewalka klas odbywa si wycznie w sferze ekonomicznej. By przy tym jed-nak zwolennikiem zmian dokonywanych na drodze ewolucyjnej, a nie re-wolucyjnej. Jego pogldy znalazy wielu kontynuatorw. Odniesienia donich odnajdziemy midzy innymi w katolickiej nauce spoecznej (np.w encyklice Quadragesimo anno).

Odmienn koncepcj klas spoecznych gosz przedstawiciele teoriifunkcjonalnych. Zakadaj one, e spoeczestwo zawsze byo podzielo-ne na klasy. rda podziau klasowego wynikaj z koniecznoci funk-cjonalnych. Zdaniem zwolennikw tych teorii - Kingsleya Davisa i Wil-berta E. Moora - kade spoeczestwo, aby mogo funkcjonowa, musiby podzielone. Rnice pomidzy klasami wynikaj z korzyci material-nych i niematerialnych (presti, uznanie, wadza), czerpanych przez tych,ktrzy dziki swym kwalifikacjom zajmuj najwysz pozycj spoeczna.Rozdzielnictwo tego rodzaju dbr naley do spoeczestwa.

Wspczesne spoeczestwa dziel si wedug innych kryteriw. Wy-znacznikami pozycji w hierarchii spoecznej s przede wszystkim zamo-no, wyksztacenie, wykonywany zawd, zajmowane stanowisko i styl y-cia. Mniejsze znaczenie ma pochodzenie spoeczne. Mody czowiekwywodzcy si z klasy robotniczej ma wszelkie szans zdobycia wyksztace-nia oraz dobrze patnej pracy. Najczciej wyrnia si cztery klasy lub

uytkowanierodkwprodukcjikryteriumprzynalenociklasowej

konflikt klasposiadajcychi nieposiadaj-cych

rnice midzy-klasowe wyni-kiem rozdzielnic-twa dbr przezspoteczestwo

nowy uktadspoeczny,w ktrym po-

| chodzenie ma| znaczenie: drugorzdne

37

. Struktura ycia spoecznego

pi. Pierwsza z nich to waciciele duych przedsibiorstw, kadry kierow-nicze najwyszego szczebla i wybitni specjalici. Najnisz klas stanowiludzie majcy niskie wyksztacenie, wykonujcy prace niewymagajce spe-cjalnych kwalifikacji (sprztanie, proste prace budowlane). Pomidzy nimilokuje si tak zwana klasa rednia, ktr dzieli si na wysok, redni i ni-sk; nale do niej midzy innymi biznesmeni, rednie i nisze kadry kie-rownicze, specjalici (lekarze, nauczyciele, prawnicy) oraz wykwalifikowa-ni robotnicy. Zwykle klas redni uznaje si za trzon spoeczestwademokratycznego. Ze wzgldu na swoj liczebno ma ona najwikszywpyw na funkcjonowanie spoeczestwa i pastwa. Polska jest w okresieintensywnych przemian spoecznych. Ma ju wprawdzie wzgldnie ukszta-towan klas wysz i nisz, lecz klasa rednia jeszcze si nie uformowaa.

Pogbiajce si od pocztku lat dziewidziesitych rnice w poziomie ycia midzy warstwami najuboszy-mi i bogatymi przejawiaj si midzy innymi w skrajnie odmiennych warunkach mieszkaniowych.

zbiorowozczonawsplnymstatusemspoecznym

hierarchiaspoecznegouznania dlazawodw i ichprzydatnoci

Struktura warstwowa, tak jak podzia klasowy, jest wyrazem rnicspoecznych. Warstwa spoeczna to zbiorowo ludzi, ktrej czonkowieuznaj, e czy ich wsplna pozycja spoeczna (status spoeczny). Wy-rnikiem danej warstwy moe by posiadany majtek, poziom kulturyczy styl ycia. Inteligencj, czsto wymienian jako warstwa spoeczna,wyrnia spord innych przede wszystkim poziom wyksztacenia (przy-najmniej rednie), zainteresowanie kultur wysok (muzyka klasyczna,literatura pikna) oraz liberalne pogldy polityczne. Oczywicie te wy-rniki nie s regu. Pod wzgldem ekonomicznym inteligencja moeby bardzo zrnicowana, dzielc si na przykad na przedstawicieli wol-nych zawodw (adwokaci, notariusze) i pracownikw tak zwanej sferybudetowej (nauczyciele, naukowcy). Zwykle jednak najistotniejsze jestpoczucie przynalenoci do danej warstwy.

Struktura zawodowa we wspczesnych spoeczestwach jest odbi-ciem znaczenia, jakie maj w nich rne zawody. Jedne zawody ciesz siwikszym, inne mniejszym uznaniem spoecznym. O pozycji danego za-wodu decyduj midzy innymi zarobki. Nie jest to jednak regu. Naprzykad sekretarka w biurze przedstawicielstwa firmy zagranicznej mo-

38

3. Elementy struktury spoecznej

e zarabia wicej od nauczyciela, ale jej pozycja spoeczna bdzie ni-sza. W Polsce na szczycie hierarchii prestiu zawodowego znajduj siprofesorowie wyszych uczelni czy lekarze, a wic grupy zawodoweo do przecitnych dochodach. W tym wypadku czynnikiem wpywaj-cym na spoeczne uznanie zawodu s wysokie kwalifikacje. Du rolodgrywaj rwnie tradycje. Nauczyciel i lekarz w maych spoeczno-ciach lokalnych, ktre byy podstaw spoeczestwa, zawsze byli zalicza-ni do elity tych zbiorowoci. O hierarchii prestiu zawodu decyduje rw-nie jego spoeczna przydatno. Dlatego w Stanach Zjednoczonych takbardzo wzroso spoeczne uznanie dla straakw po atakach terrory-stycznych 11 wrzenia 2001 roku.

W polskiej strukturze zawodowej zachodz obecnie istotne zmiany.Zmniejsza si liczba osb zatrudnionych w przemyle i rolnictwie,a zwiksza zatrudnienie w usugach. Pojawiaj si nieznane dotd w na-szym kraju zawody, takie jak maklerzy giedowi, doradcy podatkowi,przedsibiorcy, zawodowi politycy i inni. Jednak hierarchia prestiu za-wodowego nie ulega wikszym zmianom.

Podsumowanie Spoeczestwo jest najbardziej zoon zbiorowoci spoeczn. Ska-

daj si na ni obiektywne warunki bytu (przyroda, warunki ekono-miczne), kultura i struktura spoeczna.

Na struktur spoeczn skadaj si zbiorowoci spoeczne (grupy, orga-nizacje i instytucje spoeczne) powizane ze sob systemem zalenoci.

Spoeczestwo mona dzieli na podstawie rnic demograficznych(pi i wiek), zamonoci (klasy spoeczne), pozycji spoecznej (war-stwy spoeczne) i wykonywanego zawodu.

Pytania i wiczenia1. Opisz struktur demograficzn spoecznoci uczniowskiej swojej szkoy.2. Okrel pooenie swojej rodziny w strukturze spoecznej. Podaj na-

stpnie kryteria, ktrymi si posuye, dokonujc tej