Wprowadzenie do pedagogiki

Krzysztof Konarzewskikonarzewski@neostrada.pl

www.konarzewski.neostrada.pl

Wprowadzenie do pedagogiki:

wycieczka z przewodnikiem

po dyskursach pedagogicznych

• Pedagogika jest jedną z dyscyplin nauk społecznych.

• Istotą każdej dyscypliny jest dyskurs, czyli uporządkowana i metodyczna wymiana myśli specjalistów.

• Dyskursy pedagogiczne różnicują się na paradygmaty („kierunki”) i specjalizacje.

Zróżnicowanie dyskursów utrudnia

porozumiewanie się.

• W różnych paradygmatach te same słowa mogą być

używane w innych znaczeniach:• – Dla nas wychowanie to wdrażanie młodego pokolenia do norm

moralnych.

• – Ależ nie, wychowanie to wyzwalanie ukrytych sił osobowych.

• Założenia przyjmowane w jednym paradygmacie mogą być

odrzucane w innym:• – Zakładamy, że każdy człowiek aktywnie i twórczo kształtuje swoje

życie.

• – To nonsens, musimy wyjść od tego, że człowiek jest tworem swojej

epoki historycznej i swojego otoczenia społecznego.

• – Panowie zapominają o biologii. Jesteśmy zwierzętami, czy nam się

to podoba, czy nie.

• Rozmaicie określa się cele poznawcze:

• – Chcemy się dowiedzieć, jakie wartości ceni dzisiejsza młodzież.

• – Nie ma sensu tego badać: dziś ceni te, jutro inne.

• albo:• – Zamierzam zbadać, jak zmieniał się sposób finansowania szkół

publicznych.

• – To nie jest temat dla pedagoga, tylko dla księgowego.

Wprowadzenie do pedagogiki to mapa,

która pomoże Państwu studiować

pedagogikę.

• Najkrócej – nauka jest tym, co robią i co osiągają grupy zawodowe uczonych.

• Istotą nauki jest instytucjonalizacja: za prawomocną uważa się tylko wiedzę wytworzoną zgodnie z procedurami ustalonymi przez samych uczonych.

• Te procedury nie zapewniają zdobywania wiedzy prawdziwej, ale zapewniają eliminowanie wiedzy fałszywej.

Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk

Klasyfikacje nauk

DYSCYPLINY NAUKI

DEDUKCYJNE

logika formalna

matematyka

INDUKCYJNE

pozostałe

dyscypliny

DYSCYPLINY INDUKCYJNE

PRZYRODNICZE

fizyka

chemia

biologia itp.

HUMANISTYCZNE

SPOŁECZNE

socjologia

psychologia

historia itp.

O KULTURZE

filologia

filozofia

religioznawstwo itp.

DYSCYPLINY INDUKCYJNE

TEORETYCZNE

nomologiczne (np. fizyka)

typologiczne (np. historia sztuki)

idiograficzne (np. historia)

PRAKTYCZNE

PRZYRODNICZE

agronomia

metalurgia

itp.

SPOŁECZNE

psychologia

praca socjalna itp.

• Teoria jest wytworem nieograniczonej wyobraźni uczonego.

• Uznanie teorii wymaga jej weryfikacji:

– Z ogólnej teorii T wyprowadzamy konkretne przewidywanie H.

– Sprawdzamy, czy zachodzi H.

– Jeśli tak, to T może być prawdziwa lub fałszywa.

– Jeśli nie, to T jest fałszywa.

(T → H) ∙ ~H → ~T

• Kolektywna krytyka

Istota nauk indukcyjnych

Przykład:

Jak nauka popadła w błąd i jak się z niego

podniosła

• W dwóch próbkach skał uczeni znajdują

skamieniałości z kształtu podobne do bakterii

i wnioskują: „To są skamieniałości bakterii”.

Ten wniosek jest pochopny, bo

(1) kształt nie przesądza o genezie,

(2) wymiary się nie zgadzają (bakterie są wielokrotnie

większe).

Dlaczego wysunięto taki wniosek? Bo wiele obiecywał. Pierwsza próbka pochodziła z Ziemi, a druga z Marsa. Jak powiedział ówczesny prezydent Bill Clinton:

„…przemówił do nas meteoryt 84001. Powiedział o możliwości istnienia życia [poza Ziemią]. Potwierdzenie tego faktu byłoby z pewnością jednym z najbardziej zdumiewających odkryć natury naszego Wszechświata dokonanym przez naukę”.

Ta antycypacja stępia krytycyzm.

Drugą wątpliwość zbywa się nazewnictwem: „To nie były zwykłe bakterie, lecz NANObakterie!” (nano = miliardowa część czegoś). Nazwij anomalię, a straci połowę swojej obcości.

• Uczeni chcą, żeby wniosek się utrzymał, więc szukają

świadectw życia „nanobakterii”.

Dostarczają ich Finowie. We współczesnych hodowlach

komórkowych Finowie znajdują „zanieczyszczenia” z

kształtu podobne do „nanobakterii”, a w tych

zanieczyszczeniach – białka i fragmenty DNA. Znów

pochopne wnioskowanie, bo:

(1) podobieństwo kształtu nie przesądza o tożsamości

gatunkowej,

(2) materia organiczna mogła się dostać do

„zanieczyszczeń” z zewnątrz.

• Jeśli „nanobakterie” są żywe, to powinny występować w organizmach żywych. Eureka! Fińscy uczeni odnajdują je w płynach ustrojowych ludzi i wielu zwierząt.

• Co robią „nanobakterie” w organizmie? W grę wchodzą trzy opcje: są pożyteczne, obojętne lub szkodliwe. Finowie wybierają ostatnią.

• Jak szkodzą „nanobakterie”? Finowie zauważają, że w hodowli „nanobakterie” czasem tworzą zmineralizowane złogi. I wnioskują: tak samo dzieje się w organizmie: „nanobakterie” tworzą złogi, które dają początek wielu dolegliwościom (np. kamicy nerkowej). Pochopnie – bo to, co się dzieje w hodowli, nie musi się dziać w organizmie.

• Skoro „nanobakterie” szkodzą, to trzeba je

zwalczać. Powstają firmy farmaceutyczne

(pierwszą zakładają Finowie, odkrywcy

„nanobakterii”) specjalizujące się w wykrywaniu

i zwalczaniu „najmniejszych patogenów”.

• Krytyka ujawnia błąd uczonych.

Biologowie z Tajwanu wykazują doświadczalnie, że

białka lub inne związki organiczne zaburzają naturalną

krystalizację jonów wapniowych i fosforanowych:

zamiast graniastosłupowych kryształów pojawiają się

formy „nanobakteryjne”. „Nanobakterie” nigdy nie były

żywe, więc teraz nazywa się je „nanodrobinami”.

Po kilku godzinach od

dodania jonów wapniowych i

fosforanowych do podłoża

hodowlanego bogatego

w substancje organiczne

można było zobaczyć

nanodrobiny pod

mikroskopem elektronowym.

Drobiny o średnicy 100–500

nm są pod względem kształtu

i rozmiarów podobne do

żywych drobnoustrojów.

Przypominają zwłaszcza

rzekome nanobakterie.

Gdy drobiny osiągają średnicę

kilkuset nanometrów, zaczynają

łączyć się w dziwaczne kształty,

a czasem przypominające obraz

dzielącej się komórki.

W tych drobinach, mających

średnicę około 600 nm,

przeważa już krystalizacja.

Powierzchnię pokrywają

zmineralizowane płatki o ostrych

krawędziach.

W końcu zmineralizowane

drobiny zbijają się w zwartą

masę pokrywającą całe dno

naczynia hodowlanego.

• Pojawia się pytanie: Co robią „nanodrobiny” w organizmie? Uczeni teoretyzują:

(1) ponieważ mineralizacja jest potrzebna tylko w tkance kostnej, to w innych tkankach (np. w krwi) musi istnieć mechanizm hamujący powstawanie zmineralizowanych złogów;

(2) częścią tego mechanizmu są białka (np. albumina i fetuina A), o których wiadomo, że potrafią się łączyć ze związkami wapnia i fosforu w kompleksy białkowo-wapniowe i hamować krystalizację tych związków, a także usuwać ich nadmiar z roztworu;

(3) gdy „pojemność” białek zostanie przekroczona, kompleksy białkowo-wapniowe stają się jądrami lawinowej krystalizacji soli wapnia – najpierw w formach nanodrobinowych, które potem obrastają wąsami, płatkami i ostatecznie zmieniają się w warstwę mineralnych blaszek i wiórków.

• Z tego wynika, że:

(1) to, co się dzieje w hodowli (powstawanie nanodrobin), dzieje się też w organizmie, w którym źle działa mechanizm usuwania nadmiaru minerałów;

(2) obecność nanodrobin w organizmie świadczy o zaburzeniach metabolizmu wapnia (jest więc związana z chorobą, choć jako skutek, a nie przyczyna);

(3) obecność nanodrobin w meteorycie marsjańskim może świadczyć o kontakcie z materią organiczną.

Pytanie o pedagogikę –

gdzie ją umieścić?

• Pedagogika jest wyjątkową dyscypliną uniwersytecką:

w żadnej nie notuje się tak głębokich różnic

w pojmowaniu własnego przedmiotu i zadań.

• Dlatego nie można zacząć wstępu do pedagogiki ogólną

definicją (np. „Pedagogika jest nauką o wychowaniu”).

Potrzebny jest szkic podziałów.

Oceniająca i normująca

Konserwatywna Rewolucyjna

Opisująca i wyjaśniająca

PEDAGOGIKA

Szkic podziałów

• Świat jest ludzkim dziełem i jak wszystkie dzieła podlega

krytyce.

• Pedagogika jest naukową krytyką ludzkiego świata:

– świadomie wybiera kryteria oceniania („wartości”)

– ocenia świat systematycznie

– tworzy normy postępowania, dzięki którym świat może

być lepszy.

Pedagogika oceniająca i normująca(aksjonormatywna)

• Pedagogika nie jest zwyczajną dyscypliną uniwersytecką,

lecz przewodniczką społeczeństwa – pokazuje mu drogę

i wspiera w trudach marszu.

• Zbigniew Kwieciński (parafraza)

• Na przykład ideału nauczyciela ...

• (Jan Władysław Dawid, O duszy nauczycielstwa. Kraków 1912)

• Takie ideały są:

– dowolne, bo nie muszą sprostać żadnym sprawdzianom empirycznym

– jałowe, bo opierają się na fałszywym założeniu, że istnieje konstelacja cech osobowych, która gwarantuje rozwiązanie wszelkich problemów zawodowych zawszei wszędzie.

Ulubionym zajęciem pedagogiki oceniającej

i normującej jest konstruowanie ideałów.

• Pojęcie wychowania – związek interpersonalny

wychowawcy i wychowanka przeciwstawiony

teraźniejszości (Janusz Korczak)

• Metoda poznania – rozumienie (Wilhelm Diltey)

• Pedagogika – autonomiczna dyscyplina naukowa (Erich

Weniger)

Pedagogika konserwatywnageisteswissenschaftliche Pädagogik

• Wersja komunistyczna – tworzy nowego człowieka dla

nowego świata, zaczynając od zerwania ciągłości pokoleń

(Anton Makarenko).

• Wersja reformistyczna – zaleca wychowanie dostosowane

do dającej się przewidzieć przyszłości (Bogdan

Suchodolski).

• Wersja emancypacyjna – demaskuje siły zniekształcające

komunikowanie się ludzi (Jürgen Habermas, Alexander S.

Neill).

Pedagogika rewolucyjnapień heglowsko-marksowski

Franciszek Starowieyski, plakat filmowy z 1955 r.

• Według Jürgena Habermasa:

• Nikt, kto mógłby wnieść do dyskusji o danej sprawie

istotny wkład, nie jest z niej wykluczony.

• Wszyscy mają jednakową szansę wypowiedzenia się w

dyskusji.

• Uczestnicy dyskusji mówią to, co myślą.

• Dyskusja jest wolna od przymusu (np. ze strony

uczestników mających władzę lub autorytet).

Idealna sytuacja komunikacyjnaideale Sprechsituation

• Pojęcie wychowania – socjalizacja

• Metoda poznania – hipotetyczno-dedukcyjna (Karl Popper)

• Pedagogika – jedna z dyscyplin nauk społecznych mająca

rozbudowaną część praktyczną.

Pedagogika opisująca i wyjaśniająca

• Świat społeczny konstytuują instytucje społeczne.

• Instytucja społeczna to zobiektywizowany schemat

współdziałania ludzi w celu rozwiązywania stałych

problemów zbiorowości ludzkich (Peter Berger, Thomas

Luckmann).

• Jeden z podziałów instytucji (Talcott Parsons):

– gospodarcze

– polityczne

– integracyjne

– socjalizacyjne.

Instytucja społeczna

• Socjalizacja to ogół historycznie wypracowanych

i podzielanych schematów współdziałania ludzi w celu

zachowania wzoru społeczeństwa (kultury) mimo

biologicznego wymierania członków.

• Najważniejszą częścią zachowania wzoru jest

wprowadzanie nowych osób w stare role.

Socjalizacja

• Każdy schemat współdziałania ma swoich twórców.

• Ludzie lekceważą schematy pochodzące od twórców,

których znają na co dzień

(i mówili: „Czyż to nie jest Jezus, syn Józefa, którego ojca i matkę my

znamy? Jakżeż może on teraz mówić: «Z nieba zstąpiłem»?”;

Jan 6, 42).

• Nowo wytworzony schemat nabywa mocy normatywnej,

dopiero gdy zostanie oderwany od swoich twórców.

• Oderwanie następuje, gdy ktoś inny przekazuje schemat

następnemu pokoleniu (np. apostołowie – myśl Jezusa).

Socjalizacja jest „niańką” wszystkich instytucji.

Każda kultura socjalizuje dzieci

na swój sposóbJądro [taken for granted]

(„Wartość” to pożądany stan

końcowy, cel socjalizacji)

GUSI MISTEKOWIE

CEL SOCJALIZACYJNY

(kim jest małe dziecko= stan

początkowy, i kim powinno się

stać= stan końcowy)

od DZIKIEGO do UCYWILIZOWANEGO

(członka kultury honoru)

od NIEROZWINIĘTEGO do

ROZWINIĘTEGO

Człowiek z natury jest zły; socjalizacja

go powściąga (tworzy podstawy panowania

nad swoimi popędami)

Człowiek z natury jest dobry.

Socjalizacja go uodparnia na zło

(broni przed pokusami)

STRATEGIA

SOCJALIZACYJNA

(jak to osiągnąć)

WYMAGAĆ

Strategia WCZESNEGO REAGOWANIA (nie

ukarzesz dziś – nie zapanujesz jutro)

PRZYZWALAĆ

Strategia PRZECZEKANIA (samo z

tego wyrośnie; cf. Mechaniczna

pomarańcza Burghesa)

Główne narzędzie socjalizacji to karanie.

Zgodnie z naszą psychologią: kara uczy

reagować strachem na pokusę zakazanego

działania, czyli blokuje motywację.

Łagodna perswazja, ironia, dobry

przykład, nagradzanie

Agresja jest NIEPRZYZWOITA (potępiana,

ale i pociągająca); cf. kultura honoru

Frustracja – Gniew | Agresja

Agresja jest NIEZDROWA

Frustracja | Gniew – Agresja

• Pierwotna – niezorganizowane wprowadzanie osób w ich pierwszą kulturę

• Wtórna – zorganizowane wprowadzanie osób w następne kultury (np. zawodowe lub etniczne).

• Od socjalizacji wtórnej zależy trwanie wszystkich instytucji społecznych. Gdyby nie socjalizacja wtórna, zniknęłyby one z ludzkiej pamięci wraz ze śmiercią ostatniego inżyniera, polityka czy kapłana.

Socjalizacja pierwotna i wtórna

• Socjalizacja wtórna jest zorganizowana, czyli prowadzona w organizacjach.

• Organizacją nazywa się instytucję, która stara się zapanować nad zakłóceniami za pomocą:

– kodyfikacji procedur (w formie statutów i regulaminów)

– selekcji i szkolenia personelu

– kierowania

– nadzoru.

• Typową organizacją socjalizacji wtórnej jest szkoła.

• Pierwszą tak rozumianą szkołę założył w 1538 roku w Strasburgu Johannes Sturm.

Organizacja

• Socjalizacja pierwotna najczęściej zaczyna się w rodzinie.

• Socjalizacja wtórna odbywa się w szkole (lub podobnych

organizacjach) i jest:

– neutralna uczuciowo

– wybiórcza w oddziaływaniach

– ujednolicająca

– nastawiona na osiągnięcie.

Rodzina i szkoła

• Właściwym przedmiotem pedagogiki opisującej

i wyjaśniającej są organizacje socjalizacji wtórnej.

• Ogół tych organizacji nazywa się systemem oświaty.

• Pedagogika opisująca i wyjaśniająca bada

– genezę

– strukturę

– przemiany

– działania

– rezultaty

• systemu oświaty.

Przedmiot pedagogiki

opisującej i wyjaśniającej

SWSPInne instytucje

Inne nauki społeczne Pedagogika

Kręgi zainteresowań pedagogiki

opisującej i wyjaśniającej

Subdyscypliny pedagogiczne

• Podział według instytucji:

– socjalizacja wtórna

– socjalizacja pierwotna

– resocjalizacja

• Podział według oddziaływań:

– nauczanie (instruction)

– wychowanie (education z przydawką, np. moral lub

physical)

(Terminem nadrzędnym jest „kształcenie”: nauczanie i wychowanie.)

SUBDYSCYPLINY GŁÓWNEInstytucja Osoby Kształcenie

Socjalizacja

wtórna

Dzieci

i młodzież

Dydaktyka ogólna (teoria

nauczania i uczenia się

w organizacjach socjalizacji

wtórnej)

Ogólna teoria wychowania (teoria

celów i metod oddziaływań

wychowawczych w organizacjach

socjalizacji wtórnej)

Dydaktyki szczegółowe:

• typów szkolnictwa (ogólnokształ-

cącego i zawodowego)

• etapów edukacji (np. dydaktyka

edukacji początkowej)

• przedmiotów nauczania1 (np.

dydaktyka matematyki)

Szczegółowe teorie wychowania2:

• moralnego

• społecznego

• estetycznego

• fizycznego

• religijnego

Niepełno-

sprawni

Pedagogika specjalna

• surdopedagogika

• tyflopedagogika

• oligofrenopedagogika

Dorośli Andragogika

Socjalizacja

pierwotna

Dzieci,

młodzież

i dorośli

Pedagogika społeczna

Pedagogika opiekuńcza

Resocjali-

zacja

Dzieci,

młodzież

i dorośli

Pedagogika resocjalizacyjna

SUBDYSCYPLINY POMOCNICZE

Socjalizacja

wtórna

Systemy

Pedagogika historyczno-porównawcza:

• historia oświaty

• historia myśli pedagogicznej

• teoria systemów oświatowych3

Nauczyciele Pedeutologia

Uczniowie Teoria pomiaru osiągnięć edukacyjnych

Przypisy

1 Dydaktyka to termin urobiony z greckiego w XVII-wiecznych Niemczech. Zważywszy,

że didaktikos znaczy pouczający, możemy uznać dydaktykę za odpowiednik polskiego

„pouczania o…”. Dydaktyka z przydawką, np. dydaktyka matematyki, znaczy „pouczanie

o matematyce”, czyli teorię, a w języku potocznym także praktykę nauczania matematyki.

Nazwa „dydaktyka nauczania matematyki” wygląda na pleonazm. W obiegu jest też termin

„metodyka”, czyli uporządkowany wykład metod. Metodyka nauczania matematyki to opis

metod nauczania matematyki. Metodyka nie jest synonimem dydaktyki, ponieważ nie

zawiera właściwych każdej teorii założeń, definicji, sądów ogólnych i uzasadnień

empirycznych.

2 Wychowanie z przydawką to oddziaływanie zmierzające do celów ogólnorozwojowych.

Celem wychowania estetycznego, zwanego też wychowaniem przez sztukę, jest wrażliwość

estetyczna. Nauczanie technik artystycznych, np. rysunku czy gry na fortepianie, mieści się

w dziale dydaktyk szczegółowych (dotyczących kształcenia ogólnego lub zawodowego).

Podobnie wychowanie fizyczne – ma wytworzyć zamiłowanie do ruchu, dbałość o zdrowie,

umiejętności rekreacyjne itp., a nie wyćwiczyć umiejętności niezbędne w poszczególnych

dyscyplinach sportu.

3 Teoria systemów oświatowych, która zawsze zakłada porównania międzynarodowe, może

pomagać w podejmowaniu racjonalnych decyzji oświatowych. Jest tak zwłaszcza wtedy,

gdy porównań używa się do oznaczenia miejsc, w których Polska odbiega od rozwiązań

modalnych w podobnych krajach.