17

Jarosaw Kundera1

Rozdzia 1. Wspczesne teorie wymiany midzynarodowej.

wiatowy handel po kryzysie 2008 r.

StreszczenieTeorie midzynarodowej wymiany gospodarczej cigle rozwijaj si pod wpywem ewolucji gospo-darki wiatowej, zwaszcza po kryzysie 2008 r. Z uwagi na zoony charakter wspczesnej wymia-ny midzynarodowej opisujce je teorie musz z koniecznoci skada si z kilku koncepcji teore-tycznych, poniewa podzia pracy w gospodarce wiatowej rozwija si dziki wymianie zarwno produktw Ricardo, produktw Heckschera-Ohlina, jak i produktw technologicznie zaawan-sowanych. Kryzys 2008 r. niesie jednak jakociow zmian w przestrzeni midzynarodowej dziki wzrostowi zapotrzebowania na produkty technologicznie zaawansowane, na rnorodno, na usu-gi, przy malejcym znaczeniu wymiany surowcw i paliw. Wzrost pozycji w handlu tzw. nowych krajw przemysowych i spadek pozycji krajw rozwinitych wskazuje na due znaczenie czynnika konkurencyjnoci, kapitau ludzkiego, dyfuzji wiedzy, rosnc rang teorii luki technologicznej, ycia produktu, jako najlepiej tumaczcych wspczesne przemiany w midzynarodowym podziale pracy. Relokacja wiatowej produkcji odbywaa si czsto w ramach korporacji transnarodowych, ktre uruchamiaj produkcj filialn w krajach o niszych kosztach opierajc si na wymianie we-wntrzgaziowej. Przemiany w midzynarodowym podziale pracy w okresie kryzysu gospodarcze-go dotycz nie tylko struktury obrotw, ale rwnie geografii eksportu i importu w zwizku z rosn-cym znaczeniem Chin i nowych krajw przemysowych w wiatowych obrotach. Rwnie kraje Europy rodkowo-Wschodniej nieznacznie poprawiy swoj pozycj w wiatowym eksporcie, na-tomiast widoczny jest spadek jego wartoci w Rosji, krajach naftowych, m.in. Arabii Saudyjskiej, co wie si z redukcj cen ropy naftowej na rynkach midzynarodowych.

AbstractThe theory of international economic exchange are in constant development under the influence of the evolution of the world economy, especially after the crisis of 2008. Due to the complex nature of contemporary international exchange describing them theories must consist of having several theo-retical concept, because the division of labour in the global economy develops through the exchange of both products of Ricardo, products of Heckscher-Ohlin and advanced technology products. The crisis of 2008, brings however a qualitative change in international space thanks to an increase in demand for products technologically advanced, diversity, by decreasing the importance of ex-change of raw materials and fuels. Increasing position in the trade, so called new industrial countries and the decreasing position of developed countries indicates the importance factor of competitive-ness, human capital, increasing technological gap theory rank diffusion, life of the product as best in translating contemporary changes in the international division of labour. Relocation of the world production was often in the context of TNCs, which are producing products in countries with lower costs on the basis of an intra industry trade. Changes in the international division of labour in the period of economic crisis apply not only to the structure of the turnover, but also the geography of

1 Jarosaw Kundera jest profesorem zwyczajnym zatrudnionym w Instytucie Nauk Ekonomicznych na Wydziale Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocawskiego, kierownikiem Zakadu Mi-dzynarodowych Stosunkw Ekonomicznych.

18

Jarosaw Kundera

the export and import in connection with the growing importance of China and new industrial coun-tries in the global economy. Central and Eastern Europe countries have improved slightly their posi-tion in the world exports, while the visible is the decline in its value in Russia, oil countries like Saudi Arabia, which is associated with a reduction in oil prices.

Sowa kluczowemidzynarodowy podzia pracy, globalizacja, teorie neoczynnikowe, teorie neotechniczne, przedsibiorstwo midzynarodowe, handel wewntrzgaziowy, handel towarami zaawansowanymi technologicznie, obroty usugami w gospodarce wiatowej

Keywordsthe international division of labor, Globalization, neo-factories theories, neo-technological theories, international enterprise, intra-industry trade, trade technological advanced goods, trade in services in the world economy

Wprowadzenie

Kryzys 2008 r. okaza si nie tylko kryzysem finansowym, ale rwnie wiatowym kryzysem gospodarczym, ktry zapocztkowa przemiany strukturalne w midzynaro-dowym podziale pracy. Jednym z czynnikw transmisji kryzysu midzy regionami okazaa si wymiana gospodarcza, gdzie spadek zakupw i inwestycji w jednym krajach przenosi si na spadek eksportu w krajach partnerskich. Zmiany te dotyczyy jednak w niejednakowym stopniu poszczeglnych sektorw i partnerw handlowych, ktrzy wskutek kryzysu umacniaj lub osabiaj swoj pozycj w gospodarce wiatowej. Chocia kryzys 2008 r. porwnywalny jest z Wielkim Kryzysem, to rnica midzy nimi wyda-je si polega na tym, e obecni partnerzy handlowi s w miar otwarci na wymian gospodarcz. Ewolucje ich wymiany handlowej w okresie kryzysu s raczej pochodn nierwnowagi gospodarczej i zmian w midzynarodowym podziale pracy ni zastoso-wanych narzdzi polityki handlowej. Zmiany specjalizacji midzynarodowej s wic raczej wynikiem przeksztace strukturalnych, elastycznoci partnerw, podjtej poli-tyki reform ni protekcji i przerzucania na partnerw kryzysu w skali takiej jak w latach 30. XX w.

Po 2008 r. aktualne pozostaj pytania stawiane przed teori handlu midzynarodo-wego, jakie s czynniki ewolucji eksportu i importu oraz co jest rdem korzyci z wy-miany midzynarodowej. Podobnie jak w przypadku kadej transakcji biznesowej rwnie w okresie kryzysu lub w czasie jego przezwyciania kraje i podmioty angauj si w wymian midzynarodow tylko pod warunkiem, e otrzymuj korzyci z takiej trans-akcji. Jeeli ustali si rda tych korzyci, to powstaje jednoczenie pytanie, jak due s te korzyci i jak zyski z obecnych obrotw midzynarodowych s dzielone midzy

19

Wspczesne teorie wymiany midzynarodowej. wiatowy handel po kryzysie 2008 r.

partnerw. Z tym wie si problem ewolucji struktury obrotw po 2008 r. i wyjanienie, dlaczego dla jednych krajw opacalny jest eksport jednych towarw, a import innych2.

Pojawiajce si tendencje wymiany handlowej po 2008 r. s warte zbadania, z co najmniej dwch powodw: po pierwsze, dlatego e przez pryzmat kryzysu weryfikuj teorie handlu midzynarodowego, dajc jednoczenie odpowied tezy, ktrych teorie najbardziej odpowiadaj wspczesnej rzeczywistoci. Po drugie, rzucaj wiato na ksztatowanie si przyszego podziau pracy w gospodarce wiatowej i nowego bilansu midzy sektorami i poszczeglnymi partnerami. Najlepsz weryfikacj teorii handlu jest, jak wiadomo, praktyka obrotw, co dotyczy nie tylko tzw. normalnych warunkw han-dlowych, ale take okresu nierwnowagi, kryzysw, czy czasu ich przezwycienia. Dlatego te po przedstawieniu gwnych wspczesnych teorii handlu midzynarodowe-go, cz druga opracowania powicona jest praktyce obecnych obrotw handlowych, ich ewolucji i kierunkom rozwoju. Chodzi tutaj gwnie o pokazanie, jaki wpyw mia kryzys finansowy na ewolucj struktury handlu wiatowego i miejsca krajw w specja-lizacji midzynarodowej. Zarysowujca si zmiana ukadu si w podziale pracy po 2008 r. moe wpywa na przysze relacje midzy partnerami i realokacje dziaalnoci produkcyjnej w gospodarce wiatowej.

Teoria handlu midzynarodowego znajduje si w cigym rozwoju. Kryzys roku 2008 wywoa now dyskusj midzy ekonomistami dotyczc poszukiwania wspcze-snych rde midzynarodowego podziau pracy. Teoria klasyczna wskazywaa, e handel midzynarodowy rozwija si w oparciu o rnice w kosztach produkcji midzy partnerami. Przypomnijmy, e D. Ricardo upatrywa rde obrotw winem i tekstylia-mi midzy Portugali a Angli w rnicach kosztw nie tylko absolutnych, ale wzgld-nych (komparatywnych), gdy w produkcji obu towarw Portugalia miaa przewag nad Angli. Teorie neoklasyczne uzupeniay z kolei koncepcj kosztw komparatywnych o zasoby czynnikw produkcji znajdujce si w posiadaniu partnerw handlowych. Zgodnie z modelem E. Heckschera-B. Ohlina, wskutek nierwnomiernego rozmieszcze-nia czynnikw produkcji w skali wiatowej dany kraj specjalizuje si w eksportowej produkcji dbr, do ktrych wytworzenia zuywa czynniki w danym kraju obfite, a importuje towary, ktrych produkcja oparta jest na czynnikach w danym kraju rzadkich.

Dopiero paradoks W. Leontiefa wskaza na ograniczone zastosowanie modelu Heckschera-Ohlina w praktyce midzynarodowego podziau pracy, co pocigno za sob poszukiwania nowych teorii wymiany midzynarodowej. Wyniki empirycznych bada W. Leontiefa nie potwierdziy teorii obfitoci zasobw, e Stany Zjednoczone s eksporterem dbr kapitaowych, a importerem dbr pracochonnych, z uwagi na wysokie koszty krajowej siy roboczej. Z danych zebranych w tabeli 1 wida, e Stany

2 D. Salvatore, International Economics, Second Edition, New York 1987, s. 13.

20

Jarosaw Kundera

Zjednoczone, kraj obficie wyposaony w kapita i relatywnie sabo w si robocz, eks-portoway towary zawierajce relatywnie wicej pracy, a mniej kapitau ni towary konkurujce z importem. Dobra substytucyjne wobec importu produkowane w USA byy okoo 30% bardziej kapitaochonne ni dobra przeznaczone na eksport: wspczynnik kapitaochonnoci w dobrach eksportowanych wynosi w imporcie 17 916 dol., natomiast w eksporcie 14 321 dol. Jednoczenie USA eksportoway produkty wymagajce wikszych nakadw pracy wykwalifikowanej ni w przypadku importu. Tak wic Leontief w swo-ich badaniach dotyczcych wymiany handlowej USA udowodni, e eksport USA jest mniej kapitaochonny ni import.

Tabela 1. Zawarto czynnikw produkcji w eksporcie i imporcie USA w 1962 r.

Struktura wymiany USA Import Eksport

Kapita na produkcj o wartoci 1 mln dol. 2 132 000 dol. 1 876 000 dol.

Praca (osobolata) na produkcj o wartoci 1 mln dol. 119 131

Wspczynnik kapitaochonnoci(w dol. na 1 pracownika)

17 916 dol. 14 321 dol.

rednia liczba lat nauki na 1 pracownika 9,9 10,1

Udzia inynierw i naukowcw w sile roboczej 0,0189 0,0255

rdo: Robert Baldwin, Determinants of the Commodity Structure of U.S. trade, American Economic Review, March 1971, s. 126145.

Poszukiwanie nowych koncepcji wymiany midzynarodowej trwa waciwie do dzi przede wszystkim pod wpywem wspczesnych teorii kryzysw i wzrostu gospo-darczego. Kwestionuje si dotychczasowe zaoenia korzystnego dla wszystkich wolne-go handlu, a wrcz mwi si, e w okresie kryzysu potrzebny ma by nie tylko free trade, ale tzw. fair trade to jest handel poddany pewnym wsplnym regulacjom. Nie-ktre kraje odwouj si nawet do argumentw protekcji i obrony interesu narodowego, std te nowe teorie handlu midzynarodowego maj gwnie charakter opisowy i bior pod uwag du dynamik wzajemnych relacji w gospodarce wiatowej. Nie opieraj si na sformalizowanych modelach, ktre nie sprawdzaj si w obecnej sytuacji przy restryk-cyjnych zaoeniach, gdzie metod dedukcji wysnuwa si okrelone wnioski o duym stopniu abstrakcji. Z uwagi na szybk ewolucj w midzynarodowym podziale pracy obecne teorie wymiany s gwnie oceniane na podstawie ksztatowania si obrotw po 2008 r. i bior pod uwag zmiany strukturalne w wiatowej gospodarce, pozycj poszcze-glnych partnerw, szybki postp techniczny, konkurencyjno, struktur rynku, funk-cje pastwa, obniki kosztw transportu, szybki przepyw informacji. W miar wzrostu znaczenia sprzeday zagranicznej i internacjonalizacji przedsibiorstw analizuj rwnie

21

Wspczesne teorie wymiany midzynarodowej. wiatowy handel po kryzysie 2008 r.

ich strategi globaln, inwestycje, wynalazki i dyfuzje wiedzy, wywz inwestycji versus eksport towarw, sie powiza i ewolucj organizacyjn firm3.

Wspczesne teorie handlu midzynarodowego s w zwizku z tym bardziej zbli-one do rzeczywistoci ni teorie klasyczne, czy teoria obfitoci zasobw. W przeciwie-stwie do teorii klasycznych w teoriach wspczesnych zakada si brak oglnej rwno-wagi ekonomicznej midzy krajami (nierwnowaga patnicza, niepene wykorzystanie czynnikw produkcji, kryzysy gospodarcze, brak pynnoci). Biorc pod uwag czas analizy, wyrnia si teorie statyczne (przy danym poziomie zasobw) i dynamiczne (w miar upywu czasu). Analizuje si handel, uwzgldniajc niedoskona konkurencj i zachowania oligopoli na rynku midzynarodowym. Handel zagraniczny odgrywa znaczenie w postpie technologicznym przedsibiorstw i gospodarek, przede wszystkim w odniesieniu do transferu i dyfuzji technologii4. Wikszo wspczesnych teorii ma zatem charakter dynamiczny, tzn. uwzgldnia si w nich zmiany w otoczeniu zewntrz-nym, jeli chodzi o skal produkcji, fuzje i powizania przedsibiorstw, przepywy fi-nansowe, ograniczenia konkurencji, nierwnowag gospodarcz.

W ujciu dynamicznym nowe teorie handlu midzynarodowego dzieli si zazwy-czaj na: 1) neoczynnikowe; 2) neotechniczne; 3) popytowo-podaowe. Wiedza i postp techniczny s brane pod uwag, jako coraz waniejsza przesanka handlu midzynaro-dowego, nie tylko w odniesieniu do krajw rozwinitych gospodarczo, ale rwnie do tzw. nowych krajw przemysowych. Teorie neoczynnikowe tumacz za wymian zarwno krajw specjalizujcych si w produkcji surowcw i podw rolnych, jak i kra-jw przemysowych. W zwizku z procesem przesunicia dziaalnoci produkcyjnej nowy ukad powiza midzynarodowych naley opisywa za pomoc modeli grawita-cyjnego handlu, konkurencyjnoci midzynarodowej, otwartoci gospodarczej, czy teorii handlu wewntrzgaziowego. Tumaczeniu wymiany w okresie wychodzenia z kryzysu su najlepiej teorie popytowo-podaowe. Poniewa przesanki wspczesne-go handlu s zrnicowane, w wyjanianiu ewolucji specjalizacji midzynarodowej nie mona pomin rwnie podejcia mikroekonomicznego od strony koncepcji przedsibiorstwa midzynarodowego, acucha dostaw, czy teorii cyklu ycia produktu. W sumie zoono rde handlu po 2008 r. przemawia za czeniem rnych koncepcji i prbami tworzenia teorie syntetyczne. Zawsze jednak pozostaj do odpowiedzi co najmniej dwa zasadnicze pytania: 1) jakie czynniki okrelaj rozmiary i struktur handlu; 2) jakie korzyci daje midzynarodowa wymiana handlowa.

3 J. Rymarczyk, Internacjonalizacja przedsibiorstw, PWN, Warszawa 1996, s. 168171. 4 S. Wydymus, A. Godowska, Handel midzynarodowy w dobie gospodarki opartej na wiedzy, Difin, Warszawa 2013, s. 2333.

22

Jarosaw Kundera

1.1. Teorie neoczynnikowe

Inspiracj do powstania teorii neoczynnikowych s nowe teorie wzrostu gospodarczego i poszukiwanie rde rozwoju produkcji i handlu w nowych czynnikach produkcji. Dotychczas sformuowano trzy teorie tzw. neoczynnikowe: pierwsza traktuje zasoby naturalne (ziemie, surowce) jako trzeci obok pracy i kapitau niezaleny czynnik wy-twrczy; druga teoria uwzgldnia wewntrzn zoono czynnikw pracy (praca prosta, zoona) i kapitau; trzecia za to teoria syntetyczna, ktra traktuje zasoby naturalne jako czynnik jednorodny oraz uwzgldnia zoono pozostaych czynnikw: pracy i kapita-u. Teorie neoczynnikowe nawizuj do dorobku tzw. obfitoci zasobw, ale uchylaj ich zaoenie o wystpowaniu tylko dwch zasobw produkcyjnych i poszukuj odpowiedzi na pytanie, co ksztatuje handel, take przez inne czynniki produkcji.

Wolny handel prowadzi do przeksztace w podziale pracy midzy partnerami do momentu wyrwnania kosztw kracowych producentw tych samych towarw. W ten sposb rozwj wymiany midzynarodowej spenia pierwszy warunek racjonalnego rozmieszczenia zasobw w gospodarce wiatowej. Jednake optymalna alokacja produk-cji w gospodarce globalnej wymaga ujednolicenia nie tylko cen na poszczeglne towary, lecz take cen na czynniki produkcji. Czynniki produkcji, zwaszcza sia robocza, s w skali midzynarodowej mniej mobilne ni towary. Chodzi jednak o to, e oba prze-pywy midzy krajami mog dziaa substytucyjnie: przepyw towarw moe zastpowa przepyw czynnikw produkcji i vice versa. Ot zgodnie z teori obfitoci zasobw obroty handlowe przynosz nie tylko wyrwnywanie si cen towarw w skali midzy-narodowej, ale i czynnikw produkcji, powodujc podroenie czynnikw obfitych w kra-ju eksportera i potanienie rzadkich w kraju importera. Jak zauway P. Samuelson, w warunkach nieograniczonej konkurencji wolny handel doprowadza np. do wyrwny-wania pac niewykwalifikowanej siy roboczej midzy krajami, przyczyniajc si do ich wzrostu w krajach eksportujcych i hamujc wzrost pac w krajach importujcych5.

J. Meade wyrnia jednak sze przeszkd, ktre uniemoliwiaj wymianie han-dlowej wyrwnanie kracowej produktywnoci tych samych czynnikw midzy part-nerami. Wynika to po pierwsze z rnicy w produkcyjnej atmosferze midzy rnymi regionami, po drugie z uzyskiwania korzyci w kosztach z produkcji na du skal, po trzecie z kosztw transportu przy przewozie towarw, po czwarte z rnicy w eko-nomicznej wielkoci partnerw handlowych, po pite z odmiennych metod produkcji angaujcych kilka czynnikw produkcji, a po szste z rnic midzy krajami pod wzgldem substytuowania jednego czynnika przez drugi6. Chocia teoretycy ekonomii

5 P. Samuelson, International Trade and the Equalization of Factor Prices, Economic Journal 1948, 58, nr 230, June, p. 163184. 6 J.E. Meade, Problems of Economic Union, London 1953, s. 6172.

23

Wspczesne teorie wymiany midzynarodowej. wiatowy handel po kryzysie 2008 r.

mwi o wielu barierach w spenieniu pierwszego i drugiego warunku optymalnoci, to rozwj wymiany wpywa porednio na ceny czynnikw produkcji, nie wyrwnujc ich jednak w sposb cakowity. Deficyt handlowy i wzrost taniego importu staj si rdem presji na obnienie pac w wielu krajach dotknitych kryzysem po 2008 r. O wiele wik-szy import ni eksport nawet w USA ley niewtpliwie u podstaw niezadowolenia wie-lu Amerykanw, gdzie stagnacj pac i obnienie poziomu ycia klasy redniej przypi-suje si konkurencyjnemu importowi towarw napywajcych z Meksyku i krajw azjatyckich.

1.1.1. Teoria trjczynnikowa (praca, kapita, zasoby naturalne)

Za autora teorii trjczynnikowej powszechnie uwaany jest J. Vanek ekonomista amerykaski pochodzenia czeskiego7. Podobnie jak w modelu obfitoci zasobw uwa-a on, e kady kraj powinien si specjalizowa w produkcji i eksporcie tych produktw, ktre z uwagi na wyposaenie w czynniki wytwrcze produkuje relatywnie taniej ni zagranica. W przypadku eksportu i importu liczy si zatem relacja kosztw i cen w po-rwnaniu z partnerami gdy jest korzystniejsza, kraj jest eksporterem towarw, a gdy jest niekorzystna, kraj staje si ich importerem. Co wicej, w odniesieniu do paradoksu Leontiefa J. Vanek zauwaa specyficzne uwarunkowania sektora surowcowego w USA, ktre ze wzgldu na olbrzymi potencja produkcyjny i popyt wydaj si relatywnie ubo-gie w surowce. Poniewa import do USA jest prawie dwa razy bardziej surowcochonny od eksportu, wobec faktu wysokiej kapitaochonnoci inwestycji surowcowych import amerykaski staje si tym samym bardziej kapitaochonny ni eksport. W sumie zatem, traktujc kapita i zasoby naturalne jako par czynnikw cile komplementarnych, J. Vanek rozwizuje w ten sposb paradoks Leontiefa i odpowiada na pytanie, dlaczego eksport USA jest mniej kapitaochonny ni import.

1.1.2. Teoria wewntrznej zoonoci czynnikw

Teoria uwzgldniajca wewntrzn zoono pracy i kapitau opowiada si za teori Heckschera-Ohlina, utrzymujc, e podstawow przesank handlu midzynaro-dowego s rnice w wyposaeniu poszczeglnych krajw w prac i kapita. Jednoczenie zakada, e czynniki te nie s jednorodne, lecz wewntrznie zoone i zawsze konieczna jest ich dezagregacja. Teoria odrnia zatem kapita rzeczowy (physical capital) od kapita obrotowego (financial capital), prac prost (raw labour) od pracy zoonej (hu-man capital). rdem korzyci z handlu produktami i usugami jest moliwo oparcia specjalizacji na kapitale rzeczowym lub sile roboczej, ktr np. cechuj wysokie kwali-fikacje w danej dziedzinie. Rozwj wytwrczoci w krajach dysponujcych zasobem

7 The Natural Resource Content of U.S. Foreign Trade, 18701955, MIT Press, 1963.

24

Jarosaw Kundera

takiej pracy zoonej jest korzystny dla firm, kiedy wytwarzaj dobra i usugi o wysokiej wartoci dodanej i nie s one naraone na niedobr pracownikw. Z kolei produktom standardowym o niszej wartoci dodanej moe wystarcza tylko dostp do pracy prostej i taniej siy roboczej o niskich kwalifikacjach.

Wyodrbnienie kapitau ludzkiego jako odrbnego czynnika produkcji wynika z faktu, e wiedza i postp techniczny stay si obecnie najwaniejszym czynnikiem wzrostu gospodarczego. Nowe produkty i metody wytwrcze stanowi si napdow wspczesnej gospodarki i okrelaj miejsce kraju w midzynarodowym podziale pracy. Wiedza, innowacje i technologia s wic analizowane rwnie w kontekcie handlu, jego struktury i kierunkw dostaw. Warto doda, e dysponowanie nagromadzonym w spo-eczestwie zasobem wiedzy i umiejtnoci wymaga kosztw podobnych do budowy infrastruktury, tzw. inwestycji w czowieka, czyli ponoszenia wydatkw na owiat i kultur, ksztacenie kadr, badania naukowe. Tak wic, struktura eksportu poszczegl-nych krajw ewoluuje w miar stopniowej akumulacji nie tylko kapitau fizycznego, ale i kapitau ludzkiego, co wie si z gromadzonym dowiadczeniem produkcyjnym i ponoszonymi inwestycjami na budow infrastruktury badawczej oraz z rozwojem nauki i innowacji.

1.1.3. Teoria wieloczynnikowa

Kolejna teoria wieloczynnikowa utrzymuje, e podstawow przesank rozwoju specjalizacji i handlu midzynarodowego s relatywne rnice midzy poszczeglnymi krajami w zakresie wyposaenia w zasoby naturalne, kapita rzeczowy, prac prost i kapita ludzki. W sumie zatem jest to teoria czteroczynnikowa, ale teori t mona sprowadzi te do koncepcji trjczynnikowej, gdy kapita rzeczowy oraz ludzki ujmuje si cznie jako kapita. Teoria ta moe by take trjczynnikowa, kiedy oprcz zasobw naturalnych wyodrbnia te kapita rzeczowy, przy czym prac prost i zoon ujmuje si cznie. T drug moliwo stosuje si jednak wyjtkowo, gwnie dlatego e zwo-lennikom teorii wieloczynnikowych chodzi przede wszystkim o podkrelenie zrnico-wania krajw pod wzgldem posiadanych intensywnych czynnikw rozwoju gospodar-czego, w tym gwnie midzynarodowych rnic w ich poziomie wydajnoci pracy8.

Teorie neoczynnikowe nie s nowymi konstrukcjami teoretycznymi powstaymi po 2008 r., ale ich aktualno wynika z wyrnienia dodatkowych jakociowych czyn-nikw wytwrczych. Chocia nazywa si je teoriami proporcji w zasobach, to jednak opisuj zoone sytuacje podziau pracy we wspczesnej gospodarce wiatowej, uwzgld-niajc niejednorodno dwch podstawowych czynnikw pracy i kapitau. O ile teorie neoczynnikowe pokazuj bardziej wiarygodnie przesanki wspczesnego handlu od

8 J. Misala, Teorie midzynarodowej wymiany gospodarczej, PWN, Warszawa 1990, s. 131.

25

Wspczesne teorie wymiany midzynarodowej. wiatowy handel po kryzysie 2008 r.

strony poday krajw posiadajcych rne zasoby, to wad tych teorii jest ich statyczno i pominicie skali produkcji, ksztatowanie si popytu itd. Poniewa o rozmiarach i struk-turze handlu midzynarodowego decyduje to, e jedne kraje posiadaj okrelone czyn-niki wytwrcze i produkuj z nich produkty, ktre eksportuj, a inne za kraje nie maj tego typu czynnikw produkcji, wymienia si trzy grupy czynnikw wytwrczych i produktw, ktrymi dysponuje dany kraj, a nie ma ich partner gospodarczy: a) surow-ce naturalne, b) wyroby o duej zawartoci postpu technicznego oraz c) wyroby r-nice si od swoich substytutw specyficznymi waciwociami. Jednoczenie susznie wprowadza si pojcia absolutnego i wzgldnego dysponowania oraz niedysponowania czynnikami wytwrczymi. Wzgldnemu niedysponowaniu czynnikami produkcji zwi-zanemu z nisk elastycznoci poday (moliwoci zbytu produktw na rynku wewntrz-nym s znacznie wiksze od krajowej poday) mona przeciwstawi wzgldne dyspo-nowanie produktami, kiedy wewntrzny potencja produkcyjny oferuje dostawy w rozmiarach wikszych ni wielko popytu wewntrznego.

Pozycja w handlu midzynarodowym krajw wysoko rozwinitych wyposaonych w podobne czynniki produkcji ksztatuje w znacznej mierze podzia pracy na zasadzie wymiany dbr zbienych9. Nadmiar produkcji wytworzony z krajowych czynnikw produkcji jest sprzedany zagranicznym konsumentom, zarwno jeli chodzi o produkty wytworzone nakadem pracy i kapitau, jak i bazujcych na wiedzy oraz postpie tech-nicznym. Niektrzy ekonomici traktuj koncepcj vent for surplus, tj. ujcia dla nad-wyek, jako odrbn teori handlu midzynarodowego, twierdzc, i rozwj handlu midzynarodowego nie tylko powoduje realokacj czynnikw wytwrczych, ale take moe by sposobem sprzeday nadwyki produkcyjnej10. Koncepcja ta moe odnosi si zarwno do tradycyjnego podziau pracy w ukadzie gospodarcze centrumterytoria zalene, jak i do obecnej sytuacji w wymianie handlowej, gdzie wiele pastw w okresie kryzysu nie wykorzystuje w peni swoich moliwoci produkcyjnych.

W kocu w celu uporzdkowania analizy towary uczestniczce w obrotach mi-dzynarodowych klasyfikuje si w rne kategorie na podstawie kryteriw uycia czyn-nikw produkcji: 1) produkty pracochonne wytwarzane dziki nakadowi pracy; 2) produkty kapitaochonne wytwarzane na bazie nakadw kapitaowych; 3) produkty surowcochonne o duym udziale surowcw; 4) produkty wysokiej techniki wytwarza-ne przy udziale zaawansowanej technologii. J.E. Rauch wyrnia z kolei w obrotach handlowych trzy grupy towarw: 1) dobra homogeniczne (homogenous), ktre maj jednorodny standaryzowany charakter pod wzgldem jakociowym i ilociowym;

9 K. Turowski, Rozwj sektora wysokiej techniki jako czynnik poprawy midzynarodowej pozycji polskiej gospodarki, grudzie 2012, http://docplayer.pl/68330012-Rozdzial-24-rozwoj-sektora-wysokiej-techniki-jako-czynnik-poprawy-miedzynarodowej-pozycji-konkurencyjnej-polskiej-gospodarki.html, data dostpu 4.08.2017 10 J. Misala, op. cit., s. 184185.

http://docplayer.pl/68330012-Rozdzial-24-rozwoj-sektora-wysokiej-techniki-jako-czynnik-poprawy-miedzynarodowej-pozycji-konkurencyjnej-polskiej-gospodarki.htmlhttp://docplayer.pl/68330012-Rozdzial-24-rozwoj-sektora-wysokiej-techniki-jako-czynnik-poprawy-miedzynarodowej-pozycji-konkurencyjnej-polskiej-gospodarki.html

26

Jarosaw Kundera

2) dobra odnoszce si do ceny (reference-priced), gdy ceny produktw mona porw-nywa w przekroju midzynarodowym; 3) dobra zrnicowane (differentiated) dopaso-wane do miejscowych potrzeb konsumenta przez uwzgldnienie wielowymiarowych cech produktu11. Biorc pod uwag teori ekonomii, wymian poszczeglnych kategorii dbr dzieli si te na tzw. dobra Ricardo, ktrych handel tumaczy teoria kosztw komparatywnych, dobra Hekschera-Ohlina, ktrych wymian wyjania teoria obfitoci zasobw, dobra o duej wartoci dodanej (teoria kapitau ludzkiego, acucha dostaw oraz dobra technologicznie zaawansowane, ktrych wymian tumacz teorie neotech-niczne.

1.2. Neotechnologiczne teorie wymiany midzynarodowej

Wiele analiz empirycznych pokazuje, e rozwj wspczesnych obrotw handlo-wych jest obecnie bardziej wynikiem postpu technicznego ni przyrostu zasobw czynnikw produkcji. Eksport wysoko rozwinitych krajw obejmuje w duej mierze produkty o znacznym wkadzie pracy wykwalifikowanej, a zatem dobra, ktrych pro-dukcja wymaga specjalnych umiejtnoci zawodowych. Nowe technologie i innowacje s wynikiem posiadania odpowiedniego kapitau ludzkiego, std nie s jednak jednako-wo dostpne i rozoone rwnomiernie w czasie i przestrzeni. Powstanie nowej techno-logii, nowego produktu wymaga inwestycji, ksztacenia specjalistw, instytucji badaw-czo-rozwojowych. Chodzi tutaj nie tylko o wymian produktw bdcych efektem przeomowych innowacji, ale rwnie o dyfuzj i imitacj wiedzy technologicznej w skali midzynarodowej. Chocia postp techniczny moe determinowa rozwj wsp-czesnej produkcji i wymiany wielu towarw, to nie jest on jednorodny, wystpuje wiele jego typw i rne tempo rozprzestrzeniania si. Postpowi technologicznemu towarzy-szy czsto akumulacja kapitau i do jego wdroenia potrzebne s znaczne nakady inwe-stycyjne. Dlatego te najczciej wyrnia si postp kapitaooszczdny, praco-oszczd-ny oraz neutralny, gdzie wzrost produkcji przynosi oszczdnoci nakadw zarwno kapitau, jak i siy roboczej12.

Wedug teorii neotechnicznych zrnicowanie w poziomie technicznym jest wic gwnym czynnikiem wpywajcym na dynamik i struktur wymiany handlowej. Chocia postp techniczny i dyfuzja wiedzy nastpuj coraz szybciej we wspczesnej gospodarce wiatowej, to odbywa si w rnym tempie w poszczeglnych krajach oraz dziedzinach produkcji. Ocena poziomu rozwoju technologicznego nie jest zadaniem

11 J.E. Rauch, Networks versus markets in international trade, NBER Working Papers 5617, National Bureau of Economic Research 1996, s. 10-30. 12 D. Salvatore, op. cit., s. 155156.

27

Wspczesne teorie wymiany midzynarodowej. wiatowy handel po kryzysie 2008 r.

atwym; buduje si tutaj agregatowe wskaniki, ktre w sposb kompleksowy przybli-aj go na podstawie wielu zmiennych. Przykadami takich wskanikw s indeks osigni technologicznych (Technology Achievement Index, TAI) opracowany przez ONZ13, czy Sumaryczny Wskanik Innowacyjnoci (Summary Innovation Index, SII) opracowany przez Komisj Europejsk14. Zdolno krajw do kreacji i dyfuzji nowych technologii wskaniki te oceniaj przez pryzmat takich zmiennych, jak m.in.: liczba przyznanych patentw na milion mieszkacw, liczba otrzymanych honorariw autor-skich, udzia dbr technologicznie zaawansowanych w eksporcie, liczba wyksztaconych inynierw TAI, czy stan zasobw ludzkich, otwarto systemu badawczego, poziom wsparcia finansowego dla R+D, liczba przedsibiorstw innowatorw SII.

Szybki postp techniczny w skali gospodarki globalnej zwiksza, oczywicie, wspzaleno ekonomiczn partnerw handlowych, przepyw informacji i dyskonto-wanie wynalazkw, obnia koszty transportu. Teorie neotechniczne handlu midzyna-rodowego eksponuj postp techniczny jako gwny czynnik ksztatujcy wspczesn specjalizacj i wymian midzynarodow. Nie stanowi one jednorodnej grupy i s systematycznie rozwijane, biorc pod uwag globalizacj i dokonujc si rewolucj informatyczn. Na uwag zasuguj tutaj przede wszystkim: teoria luki technologicznej, teoria ycia produktu oraz teoria korzyci ze skali produkcji i zbytu. Teorie te wychodz susznie z zaoenia, e innowacyjne przedsibiorstwa uzyskuj korzyci z czasowej przewagi nad konkurentami, co skania je do podejmowania wysiku do wprowadzania nowych produktw lub metod wytwrczych.

1.2.1. Teoria luki technologicznej

Punktem wyjcia tej teorii jest przyjcie zaoenia o rnych poziomach rozwoju wiedzy technicznej w poszczeglnych krajach i regionach, co wynika z ograniczonych moliwoci szybkiego i nieodpatnego nabywania wiedzy technicznej przez przedsibior-stwa. Wedug teorii luki technologicznej o kierunkach i strukturze midzynarodowego handlu artykuami przemysowymi decyduj opnienia poszczeglnych krajw w opa-nowywaniu technik produkcji nowoczesnych wyrobw. Wedug M.V. Posnera zazwyczaj dzieje si tak, e kolejny wyszy etap rozwoju wiedzy technicznej osigaj firmy tylko niektrych krajw. Jedne kraje mog sprosta wymaganiom nieustannego wycigu tech-nicznego w wiecie bardziej ni firmy innych krajw i w rezultacie staej lub okresowej przewagi technologicznej maj atwiejszy dostp do zagranicznych rynkw zbytu. Czas przepywu technologii od innowatora do imitatora jest okrelany jako opnienie

13 L.M. Ramos, I.M. Zarzoso, The Effect of Technological Innovation on Intenational Trade. A nonlin-ear Approach, http:/papers.ssmo.com.2012, data dostpu 3.08.2017. 14 Innovation Union Competetiveness Report 2011, http://ec.europa/research/innovation-union/index, 1.09.2017, data dostpu 3.08.2017.

http:/papers.ssmo.com.2012http://ec.europa/research/innovation-union/index

28

Jarosaw Kundera

naladowcze. W zwizku z tym na podstawie wskanika TAI wyrnia si cztery kate-gorie krajw pod wzgldem ich moliwoci, jako twrcw, biorcw i dawcw technologii: 1) tzw. liderzy (Szwajcaria, USA, kraje UE, Japonia, Korea, Australia, Kanada); 2) poten-cjalni liderzy (Estonia, Czechy, Litwa, Sowenia, Polska, Chiny, Brazylia); 3) dynamicz-ni naladowcy (Argentyna, Peru, Egipt); kraje poboczne (Algieria, Pakistan, Kenia).

Przedsibiorstwa krajw liderw uzyskuj konkurencyjn przewag nad partne-rami dziki wikszym moliwociom innowacyjnym. Potencjalni liderzy prbuj wy-tworzy nowe produkty i uzyska dostp do nowej technologii przez zakup licencji lub przycignicie zagranicznych inwestycji. Natomiast kraje o mniejszej zdolnoci innowa-cyjnej, tzw. dynamiczni naladowcy, musz konkurowa w eksporcie innych wyrobw i usug oraz dy do zdobycia zagranicznych rynkw zbytu innymi sposobami (gwnie niszymi kosztami produkcji, cen). W statycznym ujciu midzy krajami mog wyst-powa, zatem trwae rnice w poziomie technologii i w odkrywaniu nowych produktw. W ujciu teorii Posnera luki imitacyjne rnic technologicznych s jednak tymczasowe i stanowi cz dynamicznego procesu rozwoju technologicznego skadajcego si z serii wynalazkw i innowacji. Po wynalezieniu nowego towaru kraj lider uzyskuje korzyci komparatywne i eksportuje dany towar i jego korzy trwa dopty, dopki firmy krajw partnerskich (potencjalnych leaderw) nie opanuj technologii wytwarza-nia nowego produktu i nie zaprzestan jego importu15.

Naley zaznaczy, e najnowsze teorie wzrostu gospodarczego wskazuj na inno-wacje jako gwny czynnik+++ przewagi konkurencyjnej w handlu midzynarodowym. Nowoci zaspokajajce potrzeby konsumpcyjne i inwestycyjne zwikszaj moliwoci zawierania korzystnych kontraktw. Czynnik innowacyjnoci nie uleg osabieniu rw-nie po 2008 r., co wicej w celu przezwycienia kryzysu wymaga si od krajw pod-jcia reform w kierunku poszukiwania nowych metod zarzdzania i produkcji. W okre-sie szybkiego postpu technologicznego odkrycia nowych produktw i metod produkcji stay si gwnym orem walki konkurencyjnej w globalnej gospodarce. Korzyci z przywdztwa kraju innowatora malej wraz z rozprzestrzenianiem si wiedzy i tech-nologii za granic, o ile w midzyczasie kraj ten nie wprowadzi do obrotw nowych produktw.

Przedsibiorstwa, ktre dokonaj okrycia technologicznego, uzyskuj oczywicie monopolistyczn przewag konkurencyjn nad innymi firmami, co daje im moliwo realizacji nadzwyczajnych zyskw. Uzalenienie sukcesu firm na rynkach midzynaro-dowych od innowacji powoduje, e wspczesne firmy przeznaczaj obecnie olbrzymie rodki finansowe na prace naukowo-badawcze. Odkrycie nowych lub udoskonalonych

15 M.V. Posner, International Trade and Technological Change, Oxford Economic Paper 13, October 1961.

29

Wspczesne teorie wymiany midzynarodowej. wiatowy handel po kryzysie 2008 r.

produktw traktuj jako skuteczne narzdzie walki konkurencyjnej. Ponadto innowacje mog si odnosi do metod zarzdzania, dziaa informacyjnych, marketingowych, suy zrnicowaniu dbr. Warto wspomnie o utrzymujcej si silnej koncentracji geograficznej nakadw R+D w gospodarce wiatowej nawet w okresie kryzysu gospo-darczego. O ile USA wydaj na badania blisko 1/3 wiatowych nakadw, tj. 2,8% PKB (430 mld dol. w 2011 r.), Europa 326,7 mld dol. (1,9% PKB), to Chiny znacznie mniej 174,9 mld (1,6% PKB), a Indie tylko 38 mld (0,8% PKB)16.

Tabela 2. Przedsibiorstwa o najwyszych nakadach na R+D w 2010 r. (w mld dol.)

Firmy Kraj pochodzenia Brana Nakady na R+D

1. Toyota Japonia motoryzacja 9,4

2. Roche Szwajcaria farmaceutyki 8,9

3. Microsoft USA informatyka 8,4

4. Volkswagen RFN motoryzacja 8,1

5. Pfizer USA farmaceutyki 7,5

6. Novartis Szwajcaria farmaceutyki 7,2

7. Nokia Finlandia elektronika 6,9

8. Johnson & Jonhson USA farmaceutyki 6,8

9. Sanofi-Aventis Francja farmaceutyki 6,3

10. Samsung Electronics Korea Pd. elektronika 6,3

rdo: UNCTAD, Foreign direct investment, the transfer and diffusion of technology and sus-tainable development, UNCTAD, Geneva 2011, s. 68.

Przedsibiorstwa dziaajce we wspczesnej gospodarce wiatowej wydaj na badania naukowe wicej ni niektre gospodarki o redniej wielkoci PKB. Jak wida z tabeli 2, nawet w dwa lata po rozpoczciu kryzysu adna czoowa firma nie zaniecha-a olbrzymich wydatkw na innowacje z uwagi na grob wypadnicia z rynku. W 2010 r. Toyota wydaa na badania i rozwj 9,4 mld dol., szwajcarska firma Roche 8,9 mld dol., Microsoft 8,4 mld dol., Volkswagen 8,1 mld dol. Szczeglnie wysokie byy wydatki roczne firm na R+D w przemyle farmaceutycznym (Pfizer, Novartis, Johnson & Johnson) i elektronice (Nokia, Samsung). Poniewa koszty bada naukowych stale rosn, wydaje si, e w celu uzyskania przewagi technologicznej firmy musz ponosi coraz wiksze nakady, biorc pod uwag rosnce wydatki potencjalnych konkurentw.

W zwizku z tym Posner dokona podziau okresu utrzymywania si przewagi technologicznej przedsibiorstwa danego kraju nad firmami krajowymi i zagranicznymi na trzy zasadnicze etapy:

16 M. Bueber, T. Sudt, 2012 Global R+D Funding Forecast, R&D Magazine, 16.12.2012, s. 13.

30

Jarosaw Kundera

a) wewntrzkrajowa luka imitacyjna, tj. okres utrzymywania si przewagi tech-nologicznej przedsibiorstwa kraju innowatora nad innymi firmami w obrbie rynku krajowego;

b) midzynarodowa luka popytu, ktra jest czasokresem, gdzie popyt na produk-ty wynalezione w jednym kraju rozprzestrzenia si na rynku midzynarodowym;

c) midzynarodowa luka imitacyjna, tj. okres, ktry upywa od momentu wpro-wadzenia innowacji w jednym kraju do momentu penego dysponowania nowym produktem lub technologi przez kraje otoczenia.

Oznacza to, e wymiana handlowa wystpuje w zakresie, w ktrym midzynaro-dowa luka popytu przewysza luk imitacyjn. Postp technologiczny wywouje wic dwa rodzaje przepyww towarw i usug. Po pierwsze, jeli nawet dwa kraje A i B maj takie same nakady na badania i innowacje, to s moliwoci rozwoju korzystnego han-dlu, poniewa innowacje s czciowo procesem przypadkowym i przedsibiorstwa jednego kraju mog czasowo growa nad firmami drugiego. Przewodnictwo kraju A w jednej dziedzinie (np. przemys komputerowy) moe by zrwnowaone przewod-nictwem kraju B w innej (np. przemys samochodowy). Tak form przyjmuje handel midzy krajami najbardziej rozwinitymi, np. USA, Japoni, krajami UE, tylko, kiedy ustaby zupenie postp technologiczny, ten rodzaj handlu by nie wystpowa.

Po drugie, alternatywny model handlu pojawia si wwczas, kiedy jeden kraj jest trwale bardziej dynamiczny ni partner handlowy. Wwczas kraj A (lider) zawsze eks-portuje nowoczesne towary zaawansowane technologicznie, za kraj poboczny lub naladowczy B paci za nie standardowymi dobrami o niszych cenach. Ale po pewnym czasie dobra nowoczesne staj si standardowe i ich wytwarzanie jest atwiejsze do opanowania nawet dla firm krajw o niszym poziomie rozwoju. Dziki niszym kosztom produkcja realokuje si wwczas do przedsibiorstw z tzw. nowych krajw przemysowych (Chiny, Indie, Brazylia, Indonezja, Wietnam). Proces realokacji produk-cji z krajw wysoko rozwinitych do nowych krajw przemysowych przybra tak ma-sowe rozmiary, e mamy do czynienia ze zjawiskiem globalnego przesunicia dziaal-noci gospodarczej (global tilt)17.

Zasadnicz rzecz w analizie handlu od strony postpu technicznego, take po 2008 r., jest znalezienie odpowiedzi na pytanie, co powoduje innowacje. Czynnikw jest oczywicie tak wiele jak w przypadku wydajnoci pracy, o ktrej si mwi, e jest efek-tem stu i jednej przyczyny, ale mona tutaj wskaza na kilka zasadniczych przesanek: po pierwsze, na sprawny system ochrony praw wasnoci intelektualnej; po drugie, wysok wydajno bada, ktra wymaga z kolei dobrego systemu edukacji; po trzecie,

17 R. Charan, Global Tilt. Leading your business throught the great economic power shift, London 2014, s. 6769.

31

Wspczesne teorie wymiany midzynarodowej. wiatowy handel po kryzysie 2008 r.

otwarcie rynkw i niskie koszty wejcia dla firm wprowadzajcych innowacje; po czwar-te, odpowiednie finansowanie bada, w tym subsydiw, niskich stp procentowych, dostp do kapitau obcionego ryzykiem (risk capital) dla firm podejmujcych dziaal-no innowacyjn; po pite, elastyczny rynek pracy, ktry sprawia, e firmy wprowa-dzajce innowacje mog atwo znale nowych wykwalifikowanych pracownikw.

W odkrywaniu nowych produktw pewn rol odgrywa take szczcie, ale mu-sz wystpowa rwnie obiektywne przesanki, dziki ktrym kraje liderw wyprze-dzaj pod wzgldem postpu technologicznego inne kraje, poniewa: 1) partnerzy han-dlowi mog rni si pod wzgldem instytucji, w jednych np. bardziej restrykcyjne prawo patentowe lub korzystniejszy system podatkowy mog zachca do wynalazkw; 2) dany kraj moe by dobrze wyposaony w czynniki produkcji wymagane w pracy naukowo-badawczej, to jest pracownikw naukowych, inynierw, informatykw; 3) kraje liderw maj odpowiednie wyposaenie do prowadzenia bada, dostateczne oszczdnoci do finansowania tego rodzaju dziaalnoci. Kraje rozwijajce si mog by za niezdolne do przesunicia pracownikw z bezporedniej produkcji do obarczonych duym ryzykiem inwestycji w badania; 4) innowatorzy potrzebuj rynku dla swojej produkcji. Oni musz wiedzie, czego potrzebuje rynek i dysponowa kanaami dystry-bucji do szybkiego dostarczenia nowych towarw. Rynek musi by odpowiednio duy i posiada du grup konsumentw o wysokich dochodach. Poniewa nowe towary s czstokro drogie i innowatorzy musz mie zapewniony dostp do nich przed rozpo-czciem projektw badawczych, te powody sprawiaj, e kraje liderw s gwnym rdem innowacji. Na przykad centra mody zlokalizowane s w Paryu, Nowym Yor-ku, Mediolanie, poniewa projektanci mody chc mie szybki kontakt z rynkiem, gdzie s konsumenci o wysokich dochodach.

1.2.2. Teoria cyklu ycia produktu R. Vernona

Teori cyklu ycia produktu, ktra uwzgldnia rnorodne aspekty wpywu po-stpu technicznego na handel midzynarodowy przedstawi R. Vernon w Quarterly of Journal Economic w 1966 r.18 Teoria ta opiera si na zaoeniu, e wiedza techniczna nie jest dobrem wolnym, wobec czego nie jest dostpna producentom wszystkich krajw w jednakowym czasie. Innowacjom towarzyszy zmiana lokalizacji wytwarzania nowo wynalezionego produktu tak wewntrz, jak i midzy krajami. W miar dojrzewania produktu nastpuje przejmowanie jego produkcji przez innych producentw, a take jego eksport i import W zwizku z tym R. Vernon dzieli cykl ycia produktu na trzy pod-okresy: 1) faz innowacyjn; 2) faz dojrzewania; 3) faz standaryzacji.

18 R. Vernon, International Investment and International Trade in the Product Cycle, Quarterly of Jour-nal Economic (1966) 80 (2): 190207. DOI: https://doi.org/10.2307/1880689, Published: 01 May 1966.

https://doi.org/10.2307/1880689

32

Jarosaw Kundera

Nowy produkt (New product)Faza ta rozpoczyna si, kiedy innowacyjna firma wykorzystuje swj wynalazek

techniczny na lokalnym rynku. Nowy produkt lub nowe jego odmiany wytwarzane s w maych ilociach, przy wysokich kosztach oraz za pomoc niejednolitej technologii. Produkcja na potrzeby lokalne uruchamiana jest, aby zminimalizowa ryzyko i niepew-no inwestycji. Kiedy komunikacja midzy rynkiem i kierownictwem innowacyjnej firmy jest szybka i atwa, wtedy mona unikn wielu bdw zwizanych z oferowaniem szerokiej gamy nietrafionych typw produktw wejciowych. W tej fazie o podjciu produkcji i o jej lokalizacji nie decyduje ani skala wytwarzania i obrotu, ani wysoko kosztw, ale majce o wiele wiksze znaczenie takie czynniki, jak istnienie okrelonych zasobw, dowiadczenie produkcyjne, zdolno do podejmowania ryzyka, blisko i chonno rynku zbytu, stopie elastycznoci producentw i konsumentw, czy mo-liwo komunikowania si z odpowiednim segmentem rynku.

Pojawianie si innowacji w krajach o wysokich dochodach jest najbardziej praw-dopodobne, poniewa jest tam wielu bogatych konsumentw, ktrzy s w stanie kupi i wyprbowa innowacyjne, czsto drogie produkty. Ponadto atwiejszy jest tam dostp do rynkw kapitaowych, atwiej uzyska kredyt, a pastwa czsto tworz specjalne fundusze wsparcia innowatorw. W tym pierwszym stadium producenci s zaintereso-wani swobod zmieniania nakadw oraz szybk i efektywn komunikacj z konsumen-tami. R. Vernon uwaa, e jeli firmy amerykaskie wydaj wicej na nowe technologie ni ich konkurenci, to nie jest to wynikiem ich socjologicznego pdu ku odkrywaniu nowych produktw, lecz efektywnej komunikacji midzy potencjalnym rynkiem a do-stawc. To s wanie gwne powody, dlaczego w USA pojawiy si w sprzeday takie nowe produkty, jak maszyny do szycia, komputery, traktory itd. Niemieckie wybitne sukcesy w wynalezieniu plastikw to z kolei konieczno rynkowa wynikajca z braku ropy naftowej i obaw przed blokad importu surowcw w czasie wojny.

Okresowy monopol produkcji producenta innowatora w jego kraju pozwala na-stpnie na realizacj eksportu wskutek wystpowania luki technologicznej w stosunku do zagranicy. Pocztkowo eksport ten jest kierowany do krajw o zblionym poziomie rozwoju, w ktrych rynek i popyt odznaczaj si podobnymi cechami jak w kraju inno-watora (np. z USA do krajw UE, Kanady, Japonii). Dokonywanie eksportu nowego produktu za granic jest pierwszym i najprostszym krokiem w kierunku jego interna-cjonalizacji. Produkt upowszechnia si, zdobywa now mark, umoliwia uzyskanie midzynarodowego dowiadczenia. Eksport innowacyjnego produktu moe nastpi w rnym czasie (najczciej pod koniec pierwszego etapu), co pozwala innowatorowi na zwikszenie dochodw i obnienie kosztw.

33

Wspczesne teorie wymiany midzynarodowej. wiatowy handel po kryzysie 2008 r.

Faza dojrzewania (maturing product)Druga faza, tzw. produktw dojrzaych, jest bezporedni konsekwencj stopnio-

wego dojrzewania technologii wytwarzania nowego produktu, sukcesywnej eliminacji gorszych czy droszych jego odmian. Projektowanie i produkcja nowego produktu staj si coraz bardziej stabilne w miar podejmowania jego seryjnej produkcji oraz organi-zowania sieci zbytu. Standaryzacja wyrobu w miar zwikszania jego sprzeday jest wic naturalnym procesem, ktry pociga za sob spadek zapotrzebowania na wysoko kwalifikowanych pracownikw, przy jednoczesnym wzrocie popytu na tasz si ro-bocz. W tej drugiej fazie spada wymg elastycznoci producentw wobec potrzeb konsumentw, a jego masowa produkcja otwiera moliwoci osignicia korzyci w kosz-tach. Troska producentw o koszty zajmuje miejsce pocztkowej dbaoci o charaktery-styk produktu. Jeli produkt cechuje wysoka elastyczno popytu lub jest on substytu-tem innych droszych produktw, popyt po pewnym czasie zaczyna rosn take w innych krajach o podobnym poziomie dochodw. W tym stadium rozpoczynaj si przesunicia lokalizacyjne linii produkcyjnych za granic, wytwarzaniem dbr standar-dowych zajmuj si rwnie filie firmy-lidera, ktre maj swoje siedziby w krajach dysponujcych odpowiednimi czynnikami produkcji. Bezporednie inwestycje zagra-niczne w produkcji przynosz obnik kosztw jednostkowych, zwaszcza kosztw pracy. Chocia dziaalno filii suy do obsugi lokalnych rynkw, to jednak produkcja nowych produktw nadal wymaga udziau dowiadczonych pracownikw i importu wielu komponentw z przedsibiorstw kraju innowatora.

Faza standaryzacji (standaridised product)W ostatnim etapie innowacji nastpuje nasycenie gwnych rynkw zbytu nowym

produktem, koczy si przewaga konkurencyjna innowatora oparta na posiadanej wiedzy produkcyjnej. Firma, ktra odkrya nowy produkt, rozpoczyna poszukiwanie bardziej redukcji kosztw procesu produkcji ni dodania nowych funkcji produktu. W rezultacie dojrzewania produktu proces jego produkcji staje si coraz bardziej ujednolicony, co umoliwia dalsze korzyci skali i zwiksza mobilno wytwrcz. Ostatnia faza odznacza si wic ujednoliceniem stosowanej technologii, czsto automatyzacj i komputeryzacj procesu produkcyjnego, pen standaryzacj nowego produktu. W tej fazie praca zostaje coraz bardziej substytuowana kapitaem. Jeli substytucja pracy kapitaem oraz korzyci skali s w peni wykorzystywane, zasadnicz rnic midzy lokalizacjami produkcji stanowi koszty pracy. Poniewa zwiksza si nasycenie wielu rynkw, a konkurencja cenowa staje si intensywna, kraje lidera innowacyjnoci wycofuj si z produkcji i eks-portu dobra standaryzowanego na rzecz krajw o niszych kosztach produkcji. Wraz z upowszechnianiem nowych technologii korporacje transnarodowe zwikszaj wic zyski, realokujc produkcj do krajw o niskich pacach. Ustabilizowane metody

34

Jarosaw Kundera

produkcji dugoseryjnej su realokacji produkcji i rozwojowi handlu midzynarodowe-go z ich nowej lokalizacji w krajach naladowcy. W midzyczasie producenci z krajw liderw staraj si zapocztkowa produkcj i eksport nowych dbr o duej zawartoci myli technicznej.

O ile wic w stadium nowego produktu towar moe by wytwarzany w USA, w stadium dojrzaego produktu jego produkcja zostaje przeniesiona do innych krajw rozwinitych np. UE, Kanady, to w rozwinitym stanie standaryzacji Chiny i inne kraje azjatyckie mog oferowa korzyci komparatywne przy lokalizacji produkcji. Po pewnym czasie konsumenci kraju innowatora mog kupowa taszy produkt za granic, kiedy osignie on etap standaryzacji. Suszno teorii ycia produktu potwierdza przykad rozwoju wielu innowacyjnych produktw, np. komputerw, kiedy w USA w latach 60. XX w. skonstruowano pierwszy komputer, pracujcy na lampach, ze skromnymi moli-wociami obliczeniowymi. W latach 80. ubiegego stulecia trwao dojrzewanie wyrobu do sprzeday masowym konsumentom, dziki dziaalnoci takich firm, jak Microsoft czy Apple. Poniewa pod koniec XX w. naukowcy europejscy i azjatyccy zaczli dogania Amerykanw w przemyle informatycznym, wwczas firmy amerykaskie postanowiy realokowa swoj produkcj komputerw do krajw o niszych kosztach, a swj poten-cja wykorzystuj nastpnie do produkcji bardziej skomplikowanych elementw kompu-terowych (mikroprocesorw oraz specjalistycznego oprogramowania).

1.3. Teoria korzyci skali (economies of scale)

Wkad do teorii korzyci ze skali produkcji w powizaniu z rozwojem handlu midzynarodowego woyo wielu ekonomistw, a aktualno ich tez nie kwestionuje kryzys roku 2008 r. Korzyci skali produkcji powstaj wtedy, kiedy redni koszt wytwarzania danego dobra obnia si wraz ze zwikszeniem rozmiarw jego produkcji. O ile wzrost produkcji i zbytu podnosi przede wszystkim koszty zmienne, to jednoczenie mog spada koszty stae rozoone na wiksz skal wytwrczoci. Oznacza to, e korzyci ze skali produkcji i zbytu wystpuj wtedy, gdy rozmiary produkcji rosn szybciej ni nakady czynnikw wytwrczych (np. potrojeniu nakadw czynnikw towarzyszy czterokrotny wzrost rozmiarw produkcji).

Handel midzynarodowy umoliwia uzyskanie wielu korzyci ze skali przez roz-wj produkcji oparty na eksporcie. Wochy, zwikszajc produkcj pralek dziki ekspor-towi na rynek europejski o 1,04 mln sztuk (po utworzeniu unii celnej), uzyskay jak si oblicza oszczdnoci w kosztach jednostkowych ich produkcji w wysokoci 8%19.

19 B. Yvars, Economie europeenne, Dalloz Paris, 1997, s. 7071.

35

Wspczesne teorie wymiany midzynarodowej. wiatowy handel po kryzysie 2008 r.

Zarwno w produkcji krajowej, jak i zagranicznej wystpuj przy tym dwa gwne ro-dzaje korzyci skali: 1) wewntrzne wwczas koszt jednostkowy firmy zaley od wielkoci produkcji pojedynczej firmy. W tym przypadku korzyci skali powstaj w wie-lu dziedzinach, poniewa oszczdnoci przypadaj przedsibiorstwu niezalenie od brany, rynku i rodowiska, w ktrym prowadzi ono dziaalno; 2) korzyci zewntrz-ne kiedy przedsibiorstwo korzysta z otoczenia zewntrznego, w ktrym organizowa-na jest produkcja. Kiedy ronie produkcja caej brany, to przedsibiorstwo moe uzyska lepszy dostp do wyspecjalizowanych usug, czy taszych dostawcw20.

Teoria wewntrznych korzyci skali wie obnik kosztw i wzrost wydajnoci z wielkoci zakadw, czy firm funkcjonujcych w danej gazi. Due firmy uzyskuj przewag pod wzgldem kosztw nad maymi dziki aprobacie u wikszej liczby kon-sumentw. Jeeli rynki s mae, to korzyci skali duych firm mog jednak prowadzi do monopolizacji i znieksztacenia struktury rynku. Handel midzynarodowy umoliwia wic nie tylko wyduenie serii produkcji, ale rwnie modyfikuje struktur rynku dziki zwikszonej konkurencji. Niektre teorie podkrelaj, e w wielu gaziach nie sama wielko firmy, lecz to, jak produkcja jest zorganizowana w ramach zakadu, de-cyduje o rozmiarach korzyci skali. Chocia w tym przypadku korzyci skali przestaj by funkcj wielkoci firmy, to staj si funkcj dugoci linii produkcyjnych i wielkoci rynku zbytu. Typowym przykadem tamowej linii produkcyjnej bya fabryka samocho-dw H. Forda i filozofia: robi wszystkie samochody takie same (model T) i w wielkich ilociach. Samochody tanio sprzedawa, ksztatujc na masow skal gusty i styl, wtedy kady je kupi. Jak mawia Ford, nabywcy jego samochodw mogli otrzymywa je w ka-dym kolorze, byleby by to kolor czarny21.

Tak wic, korzyci skali nie musz powodowa wzrostu rozmiarw firmy, wyma-gaj jedynie wyduenia linii produkcyjnej. Zwikszeniu skali mog towarzyszy zmiany struktury produkcji firmy przez ograniczenie zakresu wytwarzanych produktw. Handel midzynarodowy umoliwia firmom zawenie asortymentu i standaryzacj produkcji przez upowszechnienie poszczeglnych wyrobw pord konsumentw nie tylko krajo-wych, ale rwnie zagranicznych. Z kolei korzyci zewntrzne skali wynikaj z dziaal-noci przedsibiorstw w sprzyjajcym otoczeniu produkcyjnym, gdzie firmy korzystaj z korzyci skali uzyskanej przez kooperantw, dostawcw, wsppracownikw. Sukces innowacyjny Doliny Krzemowej w USA wynika np. z prowadzenia bada w odpowiednim otoczeniu badawczym innych jednostek naukowych i moliwoci szybkiej dyfuzji wiedzy. Wanym rdem wiedzy jest tutaj take nieformalna wymiana informacji i pomysw

20 P.R. Krugman, M. Obstfeld, Ekonomia midzynarodowa. Teoria i polityka, PWN, Warszawa 2007, s. 169. 21 D.S. Landes, Bogactwo i ndza narodw, Warszawa 2015, s. 537, 538.

36

Jarosaw Kundera

w kontaktach osobistych, gdy jak twierdzi A. Marshall: tajemnice fachowe przestaj by tajemnicami i unosz si jak gdyby w atmosferze22.

W gospodarce wiatowej zoonej z wielu maych krajw korzyci skali wymaga-j zagranicznej sprzeday i prowadzenia polityki wolnego handlu. Korzyci ze skali produkcji wie si dlatego z teori chonnoci rynku wewntrznego, poniewa may rynek wewntrzny przymusza niejako producentw do wywozu towarw za granic. Na strumie handlu midzynarodowego mog wwczas wpyn takie czynniki, jak wy-duenie serii produkowanych wyrobw, inwestycje kapitaowe, dokonywane uspraw-nienia techniczno-organizacyjne w eksporcie w celu obnienia kosztw przecitnych. Kiedy innowacja dotyczy produktu wytwarzanego w wielu odmianach, ktre nie mog by wytwarzane w jednym kraju ze wzgldu na ograniczon liczb konsumentw, wte-dy producenci musz szuka kompromisu midzy efektywnoci skali produkcji a licz-b wariantw, jakie oferuj na sprzeda. Jeeli liczba produkowanych wariantw towarw okazuje si zbyt dua dla osignicia korzyci skali, to rezygnuj z jednych i podejmuj inwestycje na rzecz rozszerzenia innych. Ponadto niektrzy producenci mog nawet cakowicie zrezygnowa z produkcji dbr gotowych, stajc si na masow skal dostaw-cami czci zamiennych, komponentw dla innych firm.

Zarwno wewntrzne, jak i zewntrzne korzyci skali s wanym rdem wspczesnego handlu midzynarodowego. W zwizku z szybko rosncym postpem technicznym eksport moe by rdem coraz wikszych korzyci ze skali produkcji, take po 2008 r. W wielu, zwaszcza nowoczesnych, przemysach nawet rynek kraju redniej wielkoci okazuje si za may, aby dawa podstawy do funkcjonowania wielu firm z masow produkcj. C.F. Pratten oceni na podstawie prbki 27 przemysw Wiel-kiej Brytanii, e minimalnie efektywna skala produkcji przekraczaa poow brytyjskie-go rynku dla dziewiciu przemysw przy produkcji farb, wyrobw walcowanych, sa-mochodw, samolotw, narzdzi mechanicznych, turbogeneratorw, motorw elektrycznych, elektronowych dbr kapitaowych i plastikw. W przypadku produkcji farb, samolotw, motorw elektrycznych i plastikw koszt wzrasta o ponad 10%, gdy przedsibiorstwa miay produkcj na poziomie 50% minimalnie efektywnej skali pro-dukcji23.

22 A. Marshall, Principles of Economics, London 1920, przekad polski: Zasady ekonomiki, Warszawa 19251928. 23 C.F. Pratten, Economies of Scale in Manufacturing Industry, Cambridge University Press, 1975.

37

Wspczesne teorie wymiany midzynarodowej. wiatowy handel po kryzysie 2008 r.

Tabela 3. Minimalna efektywna skala produkcji (MES) w wybranych gaziach przemysu w Wielkiej Brytanii

Produkt MES w % sprzeday produktu w Wielkiej Brytanii

Wzrost kosztw, jeeli produkcja = MES w %

cakowitej 1/3 poziomuCement 26% 6,1%

Stal 11% 15%

Opakowania szklane 11% 9%

oyska 8% 4%

Tkaniny 7,6% 1,8%

Lodwki 6,3% 83,3%

Rafinacja ropy naftowej 4,8% 11,6%

Farby i lakiery 4,4% 10,2%

Papierosy 2,2% 30,3%

Obuwie 1,5% 0,6%13%

rdo: F.M. Scherer, The Economics of Multiplant Operation, Harvard University Press 1975, table 3.11, 3.15.

Na podstawie danych z gospodarki Wielkiej Brytanii zamieszczonych w tabeli 3 mona stwierdzi, e szczeglnie due znaczenie maj korzyci skali w przemyle ci-kim (produkcja stali, cementu). Minimalna efektywna skala produkcji obejmuje tutaj stosunkowo duy odsetek cakowitej krajowej produkcji. Przy niewielkich rozmiarach produkcji koszty przecitne s duo wysze ni przy rozmiarach odpowiadajcych mi-nimalnej skali efektywnej przy produkcji lodwek, papierosw, rafinacji ropy naftowej. Jeeli produkcja lodwek wynosi 1/3 optymalnej skali, to koszty produkcji takiego pro-ducenta mog wzrosn o 83,3%. Taki sam przebieg kosztw jest charakterystyczny dla przemysw lotniczego i samochodowego, czyli tam, gdzie wystpuj wysokie koszty stae, a jednoczenie istniej moliwoci wprowadzenia wysoce zautomatyzowanych linii produkcyjnych przy dostatecznie duych rozmiarach produkcji.

Warto take pamita, e w krajach o olbrzymich rynkach, jak USA, minimalna skala efektywna w poszczeglnych przedsibiorstwach wystpuje przy niewielkich roz-miarach produkcji w stosunku do produkcji caej gazi. W krajach mniejszych o rednim poziomie PKB, rozmiary produkcji, przy ktrych przestaj wystpowa korzyci skali, mog by za due w stosunku do produkcji caej gazi. Zamknicie rynku oznacza dla takich krajw utrat korzyci skali i osabienie konkurencji na rynku wewntrznym. Bariera ta moe si ujawni w sytuacji protekcji, kiedy mae kraje bd mia utrudniony dostp do rynku amerykaskiego lub jednolitego rynku europejskiego. Jeeli na rynku

38

Jarosaw Kundera

kraju o ograniczonym popycie wewntrznym bdzie dziaa tylko jeden producent lod-wek czy samochodw, uzyskujc minimaln skal produkcji, to dziaalno tego produ-centa w warunkach protekcji doprowadzi do stworzenia monopolistycznej struktury produkcji ze szkod dla konsumentw.

We wspczesnej gospodarce rdem handlu midzynarodowego mog by zwasz-cza korzyci ze skali zwizane z wysokimi kosztami staymi, takimi jak wydatki na rodki trwae, badania naukowe, ktre obniaj si na jednostk produkcji, jeli wzrasta wolumen produkcji. Wydatki na badania i rozwj (R+D) s dzisiaj szczeglnie istotnym elementem kosztw staych najbardziej innowacyjnych firm, ktre przeznaczaj na nie duy odsetek swoich dochodw. Wydatki te nie malej nawet w czasie kryzysu, poniewa s istotnym elementem walki konkurencyjnej i utrzymania pozycji rynkowej. Na przykad, najwikszy obecnie producent samochodw Volkswagen przeznacza na R&D: 13,5 mld dol. w 2013 r., to jest 5,2% swoich dochodw, koreaski Samsung inwestuje w R+D 13,4 mld dol., to jest 6,4% swoich dochodw, Intel z USA 10,6 mld dol., to jest a 20,1% swoich dochodw, za jego konkurent Microsoft 10,4 mld dol., to jest 13,4% swoich dochodw w 2013 r.24 Wydatki na badania i rozwj stay si dzisiaj dla firm efektywnym narzdziem zagranicznej ekspansji. Poniewa koszty badawczo-rozwojowe konieczne do wprowadzenia nowego produktu na rynek s wysokie, std te firmy traktuj eksport jako sposb rozoenia tych wysokich kosztw na zagranicznego konsumenta.

Poza tym produkcja wielu gazi przemysu wymaga dzisiaj wsppracy z wielo-ma wyspecjalizowanymi dostawcami i poddostawcami towarw i usug (subcontracting). Wzrost liczby przedsibiorstw lub lokalizacja firm w jednym miejscu stwarza dopiero odpowiedni rynek, ktry zapewnia egzystencj szerokiemu zakresowi wyspecjalizowa-nych dostawcw. Pragnienie, aby otrzymywa korzyci skali, stao si si napdow nie tylko linii montaowej finalnego produktu, ale midzynarodowego podziau pracy w ra-mach poszczeglnych przemysw. Podstaw korzyci skali z duszych serii produkcyj-nych moe by nie tylko redukcja liczby wariantw danego zrnicowanego dobra (specjalizacja pozioma), ale i specjalizacja pionowa: podejmowanie produkcji pfabry-katw, czci lub akcesoriw przez rone przedsibiorstwa lub ich filie i oddziay. Wraz z rozwojem przemysu pojawia si wic sie wyspecjalizowanych dostawcw, dziki czemu podstawowe czynniki produkcji staj si tasze i atwiej dostpne. Firmy dziaa-jce na masow skal mog si wwczas specjalizowa w produkcji dobra finalnego, uywajc podwykonawcw do pozostaych dziedzin swojej aktywnoci. Efektem tej specjalizacji moe by handel w ramach tych samych gazi midzy rnymi krajami, gdzie firmy zlecaj wykonanie pewnych zada produkcyjnych za granic.

24 The top 10 biggest R&D spenders, Fortune.com/2014/11/17/top-10-research-development, data dost-pu 2.08.2017

http://Fortune.com/2014/11/17/top-10-research-development

39

Wspczesne teorie wymiany midzynarodowej. wiatowy handel po kryzysie 2008 r.

Handel midzy rnymi krajami oparty na midzynarodowym systemie poddo-stawcw obecnie rozwija si intensywnie w wielu dziedzinach, np. w przemyle samo-chodowym, informatycznym, lotniczym tekstylno-odzieowym. Rozwj eksportu przynosi tutaj nie tylko korzyci ze skali wewntrz przedsibiorstw, ale rwnie korzy-ci zewntrzne, kiedy handel midzynarodowy powoduje wzrost caej gazi, intensy-fikujc kontakty transgraniczne (zwikszony przepyw informacji obnia koszty i podnosi wydajno). Szacuje si, e w przemyle tekstylno-odzieowym w systemie zagranicz-nych poddostawcw pracuje w UE okoo 610 tys. osb, w tym 120 tys. w firmach za-trudniajcych mniej ni 20 pracownikw. W przemyle samochodowym liczba poddo-stawcw jest obecnie jeszcze wiksza, gdzie liczcymi si dostawcami w systemie zagranicznego subcontractingu s dzisiaj rwnie firmy polskie dostarczajce dla samochodw niemieckich silniki, fotele i inne wyposaenie. Oczywicie w zwizku z rozwojem transgranicznych dostaw ronie znaczenie logistyki midzynarodowej, efektywnej organizacji dostaw na czas.

Z drugiej strony korzyci skali mog mie rwnie pewne wady zwizane ze skomplikowanym procesem zarzdzania duymi firmami dziaajcych na rynku mi-dzynarodowym. Tak zwana dyzekonomia skali wystpuje w sytuacji odwrotnej od ko-rzyci skali, wwczas gdy koszty cakowite rosn szybciej ni rozmiary produkcji. Im wiksze staje si przedsibiorstwo, ktre rozwija produkcj we wsppracy z zagranicz-nymi dostawcami, tym bardziej zoona staje si jego organizacja i administrowanie. Due zbiurokratyzowane firmy mog zatrudnia zbyt wielu ludzi do zaplanowanych zada. Uruchomienie duej skali produkcji moe wic podnosi jej koszt, a w ten sposb koszt okazuje si przewysza oszczdnoci uzyskane z produkcji na wiksz skal. Dlatego w wielu gaziach produkcji znajduje si miejsce zarwno dla duych przedsi-biorstw, jak i maych rednich elastycznych firm, ktre znajduj dla siebie nisze rynkowe do sprzeday swoich produktw. Oznacza to, e korzyci skali nie mog istnie bezwa-runkowo, a cigy postp techniczny powoduje, e na znaczeniu zyskuj rwnie korzy-ci zakresu.

1.4. Teoria zakresu produkcji (economies of scope)

We wspczesnej gospodarce przedsibiorstwa czsto produkuj szeroki zakres towarw, odpowiadajc tym samym na zapotrzebowanie rynku na rnorodno. O ile korzyci skali maj na celu zmniejszenie kosztu jednostkowego wynikajcego ze zwik-szenia skali produkcji pojedynczego produktu, to ekonomika zakresu (tzw. economies of scope) obejmuje obnienie redniego kosztu produkcji dziki wytwarzaniu wikszej liczby odmian produktw. Dywersyfikacja produkcji oznacza poszerzenie asortymentu

40

Jarosaw Kundera

produkcji w sensie zwikszenia rodzajw wytwarzanych wyrobw wymagajcych od-miennych metod produkcji. Jak zauwaa C.D. Edwards mae rynki zwikszaj zrni-cowanie produkcji przedsibiorstw, poniewa mog si tam one powiksza tylko przez dywersyfikacj wytwrczoci25. Kiedy natomiast operuj na szerokim rynku, ich wzrost moe polega na rezygnacji z dostarczenia wielu wariantw danego produktu i specja-lizowaniu si w jednej lub kilku liniach wytwarzania.

Dywersyfikacji produkcji sprzyja szybki obecnie postp techniczny umoliwiaj-cy dyskontowanie korzyci przez t sam firm w wytwarzaniu wielu rnych produktw na rynku krajowym i zagranicznym. Wedug V. Rao nie ma czego takiego jak optymal-ne rozmiary biznesu jeeli bowiem dochodzisz do wniosku, e osigne optymaln produkcj, to wwczas moe to by pocztek twojego koca i rozpoczcie atakw ze strony konkurentw26. Wspczesna firma musi wic wykazywa elastyczno, zarwno jeli chodzi o jej rozmiary, organizacj, jak i relacje z otoczeniem. W dynamicznym otoczeniu dywersyfikacja moe przynosi korzyci producentom dziki swobodzie w projektowaniu produktw, moliwoci szybkiej reakcji poday w odpowiedzi na zmia-ny popytu, wikszej kontroli i powtarzalnoci procesw produkcji, obnionym kosztom dostaw, zapasw, zmniejszeniu kosztw dziki lepszemu wykorzystaniu kapitau. Co wicej firma, ktra sprzedaje produkty wytwarzane przez wiele linii produkcyjnych i sprzedaje je w wielu krajach, tym samym obnia ryzyko produkcji, gdy w przypadku obnienia zapotrzebowania na jednym rynku moe przerzuci jego sprzeda na inne rynki.

Naley zaznaczy, e nie wszyscy ekonomici zgadzaj si jednak co do znaczenia ekonomii zakresu. Niektrzy twierdz, e zjawisko to dotyczy tylko wybranych gazi przemysu, szczeglnie tych, w ktrych mona wykorzysta odkrycia technologiczne przy produkcji rnych produktw. Korzyci z zakresu uzyskuje si, gdy te same kana-y dystrybucyjne mona wykorzysta przy sprzeday odmiennych produktw.

W celu zwikszenia elastycznoci reakcji producentw wobec dynamicznego otoczenia zewntrznego powstay nowe struktury przedsibiorstw konglomeraty, ktre podejmuj produkcj rnych produktw. O ile konglomeraty w pierwszej kolej-noci pojawiy si na rynkach krajowych, to w dzisiejszej gospodarce ich wzrost doko-nuje si przez utworzenie zupenie nowego rynku, rwnie midzynarodowego. Konglomeraty staraj si bowiem wykorzysta swoje umiejtnoci produkcyjne i finansowe w rnych gaziach przemysu i czerpi korzyci przez powtarzalne systemy produkcji i zarza-dzania na wielu rynkach zagranicznych. Dowiadczenia kryzysu 2008 r. pokazuj, e

25 B. Balassa, Structural Policies in the European Common Market, [w:] European Economic Integra-tion, Amsterdam 1975, s. 256261. 26 V. Rao (October 15, 2012). Economies of Scale, Economies of Scope. Ribbonfarm Jump up.

41

Wspczesne teorie wymiany midzynarodowej. wiatowy handel po kryzysie 2008 r.

konglomeraty wielobranowe inwestujce w kilkanacie lub kilkadziesit rnych ga-zi mog lepiej upora si z fatalnymi konsekwencjami niepewnoci na rynkach finan-sowych. Std te przedsibiorstwa podejmuj zdywersyfikowan produkcj, nie tylko z powodu ograniczonej chonnoci rynku i ogranicze dla lokat inwestycyjnych w ga-zi macierzystej, ale te w celu uniknicia ryzyka zwizanego z lokowaniem inwesty-cji tylko w jednej gazi produkcji. Najwiksza kiedy amerykaska firma samochodo-wa General Motors przedsibiorstwo niegdy typowo jednobranowe utrzymaa si na rynku nie tylko dziki pomocy pastwowej, ale dlatego e bya jednym z najwikszych producentw w 30 innych gaziach produkcji i dzisiaj sprzeda samochodw obejmu-je mniej ni 50% jej globalnej sprzeday.

Tak wic, ekonomia zakresu podobnie jak ekonomia skali polega na uzyskiwaniu korzyci, ktre mog wynikn z powtarzalnych procesw produkcji. Skalowanie pro-dukcji opiera si na wymianie tego samego produktu, jego czci, rnych odmian, ale take dziki masowej obsudze, w przypadku usug niematerialnych. O ile korzyci skali s wynikiem inynierii produkcji, to korzyci zakresu s wynikiem masowego obrotu i wchodzenia na rne rynki. Prowadz one do tego, e dowiadczenie z danego procesu produkcji jest wykorzystywane do dostarczania zestawu rnych produktw lub usug. Wykorzystanie wiedzy do rnicowania produktw przez tworzenie wraenia ich odmiennoci w wiadomoci nabywcw moe sprowadza si rwnie do odpowiednich dziaa informacyjnych, marketingowych27. W wielu przypadkach umoliwiaj one unik-nicie ryzyka angaowania tylko w jedno przedsiwzicie produkcyjne. W zwizku ko-rzyciami zakresu przedsibiorstwa stawiaj sobie pytania: 1. Czy mamy odpowiedni poziom dywersyfikacji produkcji naszych produktw i usug? 2. Czy nowy rynek potrze-buje zdywersyfikowanych produktw danej firmy? 3. Czy nasz przemys jest dostatecznie poziomo lub pionowo zintegrowany? 4. O ile dywersyfikacja pomaga firmom unikn ryzyka inwestycyjnego? 5. Czy korzyci zakresu moemy wykorzysta w handlu midzy-narodowym? 6. W jakich proporcjach wytwarza poszczeglne produkty i usugi?

1.5. Teoria przedsibiorstwa midzynarodowego

Wedug definicji ONZ przedsibiorstwem midzynarodowym, zwanym take korporacj transnarodow, jest firma, ktra posiada lub kontroluje urzdzenia produk-cyjne lub usugowe poza krajem swojej siedziby. Przedsibiorstwo midzynarodowe musi zatem dziaa w co najmniej dwch krajach, a niektrzy uwaaj nawet, e w co najmniej szeciu krajach. Chocia nie podaje si tutaj limitu minimalnej produkcji zagranicznej,

27 A. Zieliska-Gbocka, Handel krajw uprzemysowionych w wietle teorii handlu midzynarodo-wego, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdaskiego, Gdask 1966, s. 28.

42

Jarosaw Kundera

najczciej wskazuje si, e przedsibiorstwo midzynarodowe powinno wytwarza za granic co najmniej 2530% swojej produkcji. Musi mie ono jednoczenie opracowan odpowiedni strategi i system zarzdzania, co oznacza, e taka firma nie koncentruje swojej dziaalnoci na macierzystym rynku lub na indywidulanych rynkach zagranicz-nych, lecz traktuje swoj dziaalno krajow jako cz globalnej strategii. Przedsi-biorstwem midzynarodowym jest szwajcarska firma Nestl, ktra zatrudnia kadr kierownicz z wielu krajw wiata i podejmuje decyzje z perspektywy globalnej, a nie biorc pod uwag tylko rynek Szwajcarii. Innym przykadem jest firma naftowa Royal Dutch Shell, ktrej siedziba znajduje si w Hadze (Holandia), ale ktrej gwne organy wykonawcze zlokalizowane s w Londynie28.

Wspczesne teorie przedsibiorstwa midzynarodowego staraj si znale od-powiedzi na dwa zasadnicze pytania: 1. Dlaczego dobra lub usugi s produkowane w dwch lub wicej krajach, a nie tylko w jednym kraju? 2. Dlaczego produkcja w rnych krajach jest dokonywana przez jedn firm, a nie jest prowadzona przez kilka niezale-nych przedsibiorstw? O ile pierwsza kwestia dotyczy problemu lokalizacji produkcji dbr i usug, to druga jej internalizacji29.

Teoria lokalizacji jest podobna do teorii handlu zagranicznego w tym sensie, e lokalizacj produkcji midzynarodowej przedsibiorstw okrelaj dostpne zasoby czyn-nikw produkcji. Kopalnie s lokalizowane w miejscach produkcji surowcw, firmy odzieowe produkuj tekstylia w Indiach, Bangladeszu, Chinach, tj. w krajach o niskich pacach, producenci mikrokomputerw lokalizuj produkcj tam, gdzie s dostpni wy-soko wykwalifikowani pracownicy. Teoria ta znana te jest obecnie pod nazw deloka-lizacji, rozumianej jako proces przenoszenia aktywnoci gospodarczej za granic, Przesunicie pracochonnych gazi do krajw o niskich kosztach (niskich pacach), cznie z zamkniciem produkcji w kraju macierzystym stanowi obecnie problem dla pastw rozwinitych gospodarczo. W sumie delokalizacja jest trudna do precyzyjnego oszacowania, gdy przybiera rne formy (inwestycji bezporednich, outsourcingu, transgranicznej wsppracy). Mona j uzna za cz obrotw midzynarodowych, poniewa przenoszenie dostaw do Chin, Indii lub innych krajw azjatyckich, a w skali europejskiej do krajw Europy rodkowo-Wschodniej, skutkuje nastpnie wzrostem eksportu/importu. Przykadem delokalizacji produkcji jest gospodarka Estonii, ktra przejmuje z powodzeniem pracochonn produkcj z krajw skandynawskich, bdcych rdem 2/3 inwestycji w Estonii (z 9,6 mld euro inwestycji w 2006 r. 39,5% pochodzio ze Szwecji, 26,4% z Finlandii)30.

28 J.R. Schermerhorn, Exploring Management, John Wiley and Sons, New York 2009, s. 387. 29 P.R. Krugman, M. Obstfeld, op. cit., s. 240248. 30 K. Kilvitis, Delocalisation of production: threats and opportunities for Estonia, Tallin 2012, s. 3.

43

Wspczesne teorie wymiany midzynarodowej. wiatowy handel po kryzysie 2008 r.

Oglnie rzecz biorc, korporacje transnarodowe, zarzdzajc produkcj w skali globalnej, przeprowadzaj olbrzymi liczb transakcji na wielu rynkach. Transakcje handlu zagranicznego zachodz albo midzy samodzielnymi firmami, albo w obrbie tego samego przedsibiorstwa. Odrni tutaj naley offshoring, czyli przesunicie pro-dukcji za granic z zachowaniem wasnoci rodkw produkcji i kontroli nad procesem produkcji od outsourcingu, ktry oznacza, e przedsibiorstwa zamawiaj produkty lub usugi w firmach zagranicznych nie bdc z nimi powizane kapitaowo. Przedsibiorstwa midzynarodowe internacjonalizuj zagraniczn produkcj, poniewa bardziej docho-dowe okazuj si transakcje prowadzone wewntrz firmy ni midzy firmami. Teoria kosztw transakcyjnych pokazuje, e jeeli koszty transakcyjne w handlu midzy nie-zalenymi firmami na rynku midzynarodowymi s wiksze ni wewntrz firmy, to wwczas korzystna moe okaza si internalizacja tych transakcji, np. przez nabycie zagranicznego dostawcy i wczenie go w obrb przedsibiorstwa.

Relacje, jakie zachodz w przedsibiorstwach midzynarodowych midzy inwe-stycjami a handlem, stanowi przedmiot wielu teorii, ktre prbuj znale odpowied na pytanie, czy przepyw inwestycji zastpuje czy stymuluje obrt towarowy. Dzieli si inwestycje zagraniczne przedsibiorstw na takie, ktre stymuluj handel midzy krajami, i takie, ktre go ograniczaj. Jeeli inwestycja zagraniczna pochodzi z gazi, ktra nie posiada przewagi komparatywnej i skierowana jest do kraju, ktry w tej dziedzinie po-siada tak przewag, to tym sposobem generuje wzrost eksportu/importu midzy kraja-mi. Jeeli z kolei inwestor pochodzi z gazi wykazujcej przewag komparatywn, to jego inwestycje mog substytuowa wymian midzynarodow produkcj miejscow31. Naley zaznaczy, e o ile inwestycje zagraniczne mog pociga w krtkim okresie wzrost importu rodkw kapitaowych z kraju firmy inwestora, to w dugim rozwija import produktw gotowych do kraju inwestora.

Znaczna cz wspczesnego handlu midzynarodowego, ktry odbywa si we-wntrz firm (intra-firm trade), wie si ze zrnicowaniem poziomym lub pionowym produktw. W warunkach rynku zdominowanego przez innowacyjnych oligopolistw firmy walcz dzisiaj o konsumentw przez wprowadzanie nowych produktw, stale poszukuj lepszych metod wytwarzania, prowadz intensywn wymian dbr na rnych etapach procesu produkcyjnego. Jeeli struktura popytu umoliwia sprzeda wszystkich odmian produktu na wszystkich rynkach, to firma midzynarodowa wykorzystuje swo-j przewag przez jej handel wewntrzny; jeeli za firma napotyka na odmienne prefe-rencje na rnych rynkach, to moe wybra wariant inwestycji w celu dostosowania

31 K. Kojima, The Fluing Geese Model of Asian Economic Development: Origin, Theoretical Exten-sions and Regional Policy Implication, Journal of Asian Economics 2000, No. 1.1.

44

Jarosaw Kundera

produkcji miejscowej do lokalnych preferencji32. Chocia firmy cz swojego procesu produkcyjnego lokalizuj za granic, to staraj si zachowa w kraju kontrol nad takimi strategicznymi dziaaniami, jak badania i rozwj (R+D).

Badania i rozwj stay si tak wanym elementem dziaalnoci korporacji trans-narodowych, e w 2016 r. zainwestoway one rekordow sum 647 mld dolarw na R+D (dwie pite wszystkich nakadw przeznaczonych na badania). W ostatniej dekadzie dwie gazie ponosiy prawie poow wszystkich wydatkw przemysu na R+D, a mianowicie brana komputerowa i ochrona zdrowia. Inne brane, ktre intensywnie korzystaj z wydatkw na badania i rozwj produktw oraz metod produkcji, to przemys samo-chodowy, lotniczy i telekomunikacja. Jeeli skonstruowanie nowego samolotu kosztuje biliony dolarw, to jest nie do pomylenia, aby firma Boeing wprowadzia na rynek amerykaski nowy typ samolotu bez moliwoci jego sprzeday na rynku globalnym. Podobnie koszt wykrycia nowego leku jest obecnie tak duy, e firmy farmaceutyczne prowadz energiczn sprzeda eksportow w celu rozoenia wysokich kosztw bada. Znana firma farmaceutyczna Roche wydaje na odkrycie nowych lekw w Szwajcarii okoo 10 mld dolarw, to jest 19% rocznych dochodw, std nic dziwnego, e ostatnio odkryty przez ni lek na raka piersi Kadcyla nie jest skierowany tylko do konsumen-tw krajowych, ale firma stara si o uzyskanie zezwolenia na wprowadzenie go do ob-rotu w USA i na jednolitym rynku europejskim.

W sumie handel wewntrz firm midzynarodowych zalicza si do najwaniejszych przesanek wspczesnych obrotw midzynarodowych. Oblicza si, e 600 najwikszych przedsibiorstw midzynarodowych wytwarza midzy 1/5 a 1/4 wiatowej produkcji dbr, za obroty najwikszych firm s wiksze ni dochody narodowe krajw redniej wielko-ci. Internacjonalizacja produkcji wewntrz przedsibiorstwa tworzy system midzyna-rodowych powiza gospodarczych o duej intensywnoci. Wedug danych ONZ 100 najwikszych korporacji midzynarodowych kontroluje obecnie okoo 40% wiatowego handlu. Globalna sprzeda filii zagranicznych przedsibiorstw midzynarodowych wy-nosi natomiast 4,4 tryliona, wicej nawet ni warto wiatowego eksportu.

Ekspansja midzynarodowych przedsibiorstw suy zarwno wykorzystaniu taszych czynnikw produkcji, m.in. surowcw i siy roboczej, jak i zwikszeniu sprze-day na rosncych rynkach o dynamicznym przyrocie popytu. Firmy przenosz pro-dukcj za granic w celu uniknicia przeszkd w handlu, atwiejszego prowadzenia biznesu, szybszego kontaktu z konsumentami oraz pacenia niszych podatkw. Realo-kacja wiatowej produkcji na nowe rynki przynosi nie tylko korzyci krajom j przyj-mujcym, wynikajce ze zwikszenia lokalnej produkcji i zatrudnienia, ale i koszty

32 T. Rynarzewski, A. Zieliska-Gbocka, Midzynarodowe stosunki gospodarcze. Teoria wymiany i polityki handlu midzynarodowego, PWN, Warszawa 2006, 220221.

45

Wspczesne teorie wymiany midzynarodowej. wiatowy handel po kryzysie 2008 r.

zwizane z transferem zyskw i zagraniczn dominacj. Dla wielu krajw inwestycje zagraniczne s okazj do dyfuzji wiedzy, oywienia konkurencji, rozwoju powiza kooperacyjnych, eksportu. Chocia rozwj zagranicznej produkcji nastpuje stale take po kryzysie 2008 r., to pojawiaj si te problemy koordynacji i rosncych kosztw za-rzdzania midzynarodow produkcj, wprowadzenia optymalnego acucha dostaw, zwaszcza jeeli popyt i poda poddane s kryzysowym wahaniom.

1.6. Teoria acucha dostaw

W dzisiejszej globalnej gospodarce zdominowanej dziaalnoci korporacji mi-dzynarodowych oczywiste korzyci z czenia si firm stay si bodcem do wielu fuzji i przej. Logika tych konsolidacji ley gwnie w duej skali i chci wykorzystania swoich umiejtnoci menederskich przy formuowaniu optymalnego acucha dostaw. Koncepcja acucha dostaw opiera si na zaoeniu, e zdolnoci strategiczne przedsi-biorstwa zale od efektywnoci wspdziaania elementw otoczenia wewntrznego (zalenych w duej mierze od sprawnoci organizacyjnej podmiotu) i otoczenia zewntrz-nego (w tym przede wszystkim od oceny oferty firmy przez jej odbiorcw). Globalny acuch kreowania wartoci oparty na specjalizacji stanowi fundamentalny element wspczesnego midzynarodowego podziau pracy. Poniewa stao si konieczne wa-ciwe rozplanowanie wszystkich aspektw dziaalnoci danej organizacji, std korpora-cje, ktre umidzynarodawiaj funkcje swojej dziaalnoci, s zdolne do zwikszenia wartoci przez optymalizacj poszczeglnych dziaa.

Globalna fragmentaryzacja acucha tworzenia wartoci pozwala na powierzenie okrelonych dziaa wybranym jednostkom zlokalizowanym w rnych krajach. Chodzi zwaszcza o to, aby produkt finalny, ktry jest identyfikowany z mark przedsibiorstwa, sta si rwnie dopasowany do regionalnych potrzeb klienta i zapewnia organizacji status lidera wobec innych dostawcw. acuch tworzenia wartoci obejmuje kolejne dziaania w procesie produkcji i zbytu, poczwszy od rde technologii (sfera bada i rozwoju), przez projektowanie i realizacj produkcji (wytwarzanie dobra finalnego), a po wdraanie koncepcji dystrybucji i marketingu. Kade z tych dziaa moe by pro-wadzone w rnych krajach, stanowic jednoczenie ogniwo globalnego acucha war-toci caej firmy. Dlatego te kreowanie acucha wartoci oznacza konieczno efek-tywnego podziau pracy i midzynarodowego koordynowania funkcjonowania jego ogniw, aby wywoa efekt synergii midzy poszczeglnymi elementami.

Specyfika wspczesnych korporacji transnarodowych pozwala im na zastosowa-nie strategii koordynacji i dostosowanie poszczeglnych elementw procesu produkcji charakteryzujcej si rnymi nakadami. Rezultatem jest oglny trend w kierunku

46

Jarosaw Kundera

specjalizacji funkcjonalnej globalnego acucha wartoci, ktry jest przeciwiestwem pionowej integracji struktur w ramach koncernw. Poprawie globalnej efektywnoci korporacji suy wyczanie poza struktury wasne niezalenych podmiotw zewntrz-nych: dostawcw, podwykonawcw, porednikw, partnerw aliansw strategicznych. Niektrych funkcji produkcyjnych lub dystrybucyjnych nie opaca si wcza w obrb przedsibiorstwa z uwagi na koszty transakcyjne. Kluczem do zdobycia przewagi kon-kurencyjnej w midzynarodowych systemach produkcyjnych jest wic umiejtno koordynacji, natomiast w dugim okresie przede wszystkim zdolno do zbudowania wartoci wasnej marki. Japoskie firmy uzyskay np. powane oszczdnoci przez roz-wj acucha dostaw dziki zastosowaniu wyspecjalizowanych statkw do przewozu samochodw, gotowych wyrobw stalowniczych. W tym kontekcie konieczne stao si waciwe rozplanowanie wszystkich aspektw skadajcych si na dziaalno midzynarodow korporacji, tak aby koordynacja poszczeglnych funkcji sprzyjaa zwikszeniu wartoci i efektywnoci poszczeglnych dziaa.

Tak wic, efektywne realizowanie zaawansowanych strategii rozwojowych wy-maga dzisiaj od przedsibiorstw umiejtnoci midzynarodowej integracji procesw oraz koordynacji dziaa. Firma dostosowuje zakumulowan warto jej kapitau do zmie-niajcych si gustw w przestrzeni globalnej, co nazywane jest napdem marketingo-wym. Strategia rozwoju przedsibiorstw formuowana jest obecnie pod ktem kreowa-nia globalnego acucha dostaw, gdzie konieczne jest dysponowanie kompetencjami i struktur organizacyjn w celu eksploatacji wszystkich rodzajw acucha dostaw, typw zasobw i umiejtnoci do budowania trwaej przewagi konkurencyjnej. Zmiany w midzynarodowym acuchu dostaw owocuj podnoszeniem jakoci kocowej oferty sprzeday. Decydujce znaczenie w tym kontekcie wydaj si mie trzy elementy mi-dzynarodowego systemu produkcji: 1) globalny acuch kreowania wartoci oparty na specjalizacji, 2) geograficzna dywersyfikacja dziaalnoci. 3) metodyka zarzdzania w zoonej strukturze organizacyjne33. Tylko waciwe dopasowanie tych elementw pozwala na realizacj koncepcji rozwoju firmy w globalnej gospodarce, co do rozmiesz-czenia centrw technologicznych, zakadw realizujcych poszczeglne etapy produkcji, dostaw czci i podzespow, dziaalnoci dystrybucyjnej, informacyjnej i marketingowej.

W sumie sprawny acuch dostaw moe suy poprawie efektywnoci i odbudo-wa pozycj rynkow wielu przedsibiorstw po kryzysie 2008 r. Co wicej, oczywiste korzyci ze wzajemnych powiza przedsibiorstw sprawiaj, e mae i rednie firmy staraj si rwnie uczestniczy w tym midzynarodowym acuchu dostaw, korzystajc z wyrobionej marki producenta finalnego. Logika tej wsppracy ley w duej skali i wykorzystaniu umiejtnoci menederskich przez due korporacje przy formuowaniu

33 T. Hindle, The Economist Guide to Management Ideas and Gurus, London 2016, s. 322.

47

Wspczesne teorie wymiany midzynarodowej. wiatowy handel po kryzysie 2008 r.

midzynarodowego acucha dostaw. W globalnej gospodarce rnica w kosztach pozo-staje najwaniejszym czynnikiem dostaw, gdzie koszty oceniane s relatywnie z uwzgld-nieniem wydajnoci i produktywnoci danego miejsca lokalizacji. Prowadzony tutaj rachunek ekonomiczny obejmuje take nakady na B+R, procesy zarzdcze, takie jak: ksigowo, systemy informatyczne, marketing. Globalny acuch dostaw umoliwia uzyskanie ekonomii skali w logistyce, wynikajce z moliwoci stosowania bardziej wyspecjalizowanych systemw transportu. Oznacza to, e globalny acuch kreowania wartoci oparty na specjalizacji lokalnej staje si fundamentem wspczesnego midzy-narodowego podziau pracy.

1.7. Midzynarodowa konkurencyjno gospodarek

We wspczesnym handlu midzynarodowym mona mwi o mikrokonkuren-cyjnoci na poziomie firm (por. poniej koncepcj M. Portera), mezokonkurencyjnoci na poziomie bran i makrokonkurencyjnoci na poziomie caej gospodarki. O rozwo-ju wspczesnego handlu, jego dynamice i strukturze decyduje wic nie tylko konkuren-cyjno firm, ale rwnie poszczeglnych bran i caych gospodarek. Tymczasem utrzymanie pozycji konkurencyjnej po kryzysie 2008 r. stao si skomplikowane dla niektrych krajw w zwizku z kryzysem finansowym i trudnociami patniczymi na linii sektor bankowy a firmy uczestniczce w obrotach midzynarodowych. Kryzys gospodarczy, ktry zacz si w sektorze finansowym, przenis si szybko do realnej gospodarki, obniajc inwestycje i produkcje, zwikszajc bezrobocie i powodujc spa-dek eksportu oraz importu.

Najczciej przez midzynarodow konkurencyjno rozumie si zdolno kraju do tworzenia warunkw:

1) szybszego wzrostu dochodu i eksportu ni konkurenci,2) do wytwarzania dbr zakupywanych na wiatowym rynku,3) atwiejszego finansowania firm,4) dla dziaalnoci firm na rynkach midzynarodowych34.

Konkurencyjno makroekonomiczna nie jest, oczywicie, atwa do oceny, gospo-darki klasyfikuje si tutaj w oparciu o kryterium dziaa (zdolnoci konkurencyjnej) i efektw (pozycji konkurencyjnej). Pojcie zdolnoci konkurencyjnej odnosi si do dugofalowej zdolnoci gospodarki do sprostania zagranicznej rywalizacji. Pozycja konkurencyjna jest za zewntrznym wyrazem konkurencyjnoci okrelanej przez udzia danej gospodarki w wymianie midzynarodowej35. Jeeli ten udzia ronie, to nastpuje

34 M.J. Stankiewicz, Konkurencyjno przedsibiorstwa, Toru 2002, s. 3031. 35 J. Rymarczyk, Midzynarodowe stosunki gospodarcze, PWN, Warszawa 2010, s. 277278.

48

Jarosaw Kundera

poprawa pozycji, a jeeli spada to jej. Dlatego te analizujc zmiany w poziomie kon-kurencyjnoci poszczeglnych gospodarek po kryzysie roku 2008 r., bada si ewolucje ich udziau w handlu wiatowym, zarwno w obrotach globalnych, jak i w poszczeglnych sektorach, co jest przedstawione w drugiej czci rozdziau 1.

Czynniki wpywajce na midzynarodow konkurencyjno gospodarcz s wie-lorakie i w poszczeglnych analizach wyrnia si ich okoo 300. Z uwagi na ich bardzo du liczb i rnorodno grupuje si je dla kadego kraju w cztery gwne kategorie: 1) osignicia gospodarcze; 2) efektywno rzdu; 3) efektywno biznesu; 4) poziom infrastruktury. Do najwaniejszych wskanikw osigni gospodarczych danego kraju zalicza si m.in wielko PKB ogem i per capita, handel midzynarodowy i jego saldo, wielko bezporednich i portfelowych inwestycji zagranicznych, poziom zatrudnienia i inflacji. Efektywno rzdu ocenia si pod ktem wielkoci deficytu i dugu publiczne-go, polityki fiskalnej, dziaalnoci banku centralnego, polityki w obszarze konkurencji, wydatkw rzdowych i jakoci edukacji. Wskaniki efektywnoci biznesu obejmuj produktywno, funkcjonowanie rynkw pracy i rynkw kapitaowych, rozwj sektora bankowego, internacjonalizacj przedsibiorstw, jako kadry zarzdzajcej. Wreszcie ocena infrastruktury bierze pod uwag takie czynniki, jak: stan drg i autostrad, jako pocze kolejowych i lotniczych, liczba komputerw na mieszkaca, rozwj Internetu; wielko wydatkw na R+D, liczba Nagrd Nobla, dugo ycia, ochrona rodowiska.

Tabela 4. Ranking najbardziej konkurencyjnych gospodarek na wiecie w latach 2007 2008, 20152016

Kraj Lata 20072008 Kraj Lata 20152016

1. USA 5,74 1. Szwajcaria 5,76

2. Szwajcaria 5,61 2. Singapur 5,68

3. Dania 5,58 3. USA 5,61

4. Szwecja 5,53 4. Niemcy 5,53

5. Singapur 5,53 5. Holandia 5,50

6. Finlandia 5,50 6. Japonia 5,47

7. Niemcy 5,46 7. Finlandia 5,45

8. Holandia 5,41 8. Szwecja 5,43

9. Japonia 5,38 9. Wielka Brytania 5,43

10. Kanada 5,37 10. Norwegia 5,41

11. Wielka Brytania 5,30 11. Dania 5,33

12. Korea 5,28 12. Kanada 5,31

13. Austria 5,23 13. Katar 5,30

49

Wspczesne teorie wymiany midzynarodowej. wiatowy handel po kryzysie 2008 r.

Kraj Lata 20072008 Kraj Lata 20152016

14. Norwegia 5,22 14. Tajwan 5,28

15. Francja 5,22 15. Nowa Zelandia 5,25

16. Tajwan 5,22 16. Zjednoczone Emiraty 5,24

17. Australia 5,20 17. Malezja 5,23

18. Belgia 5,14 18. Belgia 5,20

19. Islandia 5,05 19. Luksemburg 5,20

20. Malezja 5,01 20. Australia 5,15

21. Irlandia 4,99 21. Francja 5,13

22. Nowa Zelandia 4,93 22. Austria 5,12

23. Luksemburg 4,85 23. Irlandia 5,11

27. Estonia 4,74 30. Estonia 4,70

33. Republika Czeska 4,58 31. Republika Czeska 4,70

47. Wgry 4,35 41. Polska 4,50

51. Polska 4,28 63. Wgry 4,20

rdo: The Global Competitiveness Report 20082009, 20152016, World Economic Forum, Committed to Improving the State of the World, World Economic Forum, New York 2008, 2017.

The Global Competitiveness Report ocenia corocznie konkurencyjno 140 wsp-czesnych gospodarek, biorc pod uwag najbardziej wszechstronne wskaniki ich wy-dajnoci. Na podstawie opracowanych wskanikw raportu przedstawionych w tabeli 4 wida, e po kryzysie roku 2008 doszo do zmiany lidera, jeli chodzi o najbardziej konkurencyjn gospodark wiata. W latach 20152016 najwysze wskaniki konkuren-cyjnoci uzyskaa Szwajcaria (5,76), zastpujc USA (5,61), ktre miay najwysze wskaniki konkurencyjnoci w latach 20082009 (5,74). Na drugim miejscu uplasowaa si gospodarka Singapuru (wskanik 5,68), ktry wyprzedzi nie tylko USA, ale take tak konkurencyjne gospodarki, takie jak Dania (5,33), Finlandia (5,45) czy Szwecja (5,43). Widoczny jest te awans w rankingu niektrych gospodarek europejskich, takich jak Niemcy (5,53) i Holandia (5,50), ktre w latach 20152016