Wstęp Uwagi - Asylco · piktogramy. W początkowym okresie rozwoju pisma rysowano lub malowano obrazki (piktogramy) przedstawiające na ogół rzeczy fizyczne, aby wyrazić prosty

Wstęp

5

Gdynia, 25-08-2005

Wstęp

Uwagi

Praca poświęcona jest opisowi alternatywnej, wizualnej i całkowicie niefonetycznej formy komunikacji Asylco® (akronim od angielskiego Alternative System of Language Communication), której podstawą są piktogramy.

W początkowym okresie rozwoju pisma rysowano lub malowano obrazki (piktogramy) przedstawiające na ogół rzeczy fizyczne, aby wyrazić prosty przekaz (sprawozdania z pól, spiżarni, zbrojowni itp.). Z czasem piktogramy przybierały coraz bardziej umowną formę, pojawiały się oznaczenia dotyczące gramatyki lub sposobu wymowy. Pismo piktograficzne przekształcało się, w różnym tempie w różnych kulturach, w pismo ideograficzne, sylabiczne a w końcu literowe, czyli w postaci takiej, w jakiej je dzisiaj znamy. W tych naturalnie się rozwijających językach piktogramom towarzyszyły dźwięki mowy, którą posługiwała się dana populacja (Chińczycy, Egipcjanie, Aztekowie).

Autor Asylco® postawił sobie za zadanie stworzenie systemu komunikowania się, którym będą mogli porozumiewać się wszyscy bez względu na język, którym się na co dzień posługują. Przewidywaną rolę Asylco® można porównać do roli jaką w dalszym ciągu pełni pismo chińskie, które jest zrozumiałe na całym obszarze państwa, którego ludność mówi różnymi, często odległymi dialektami.

W niniejszej publikacji została zaprezentowana gramatyka czyli zasady odczytywania znaczenia piktogramów, tworzenia ich kombinacji oraz zasady tworzenia rysunku piktogramów. Autor bowiem nie uważa systemu za zamknięty i zachęca Czytelników i potencjalnych Użytkowników do tworzenia nowych znaczeń na bazie zaprezentowanej konstrukcji.

Kolor czerwony w tekście użyty został do podkreślenia znaczenia. Kolor różowy dla oznaczenia słów, których nie ma w słowniku języka polskiego. Kolor pomarańczowy i niebieski dla wyróżnienia w tekście. Symbole:

$ nazwę wymiaru; * nazwę elementu wymiaru; ^ opis elementu; # znaczenie indywidualne elementu.

Niektóre fragmenty tekstu przygotowane zostały do czytania wierszami,

inne kolumnami a jeszcze inne powinno się analizować porównując zarówno wiersze jaki i kolumny.

Kolory tabel: - kolor zielony – komentarze, uwagi i opisy; - kolor czerwony - elementarne składniki gramatyki; - kolor pomarańczowy - przykłady z wykorzystaniem gramatyki; - kolor niebieski - przykłady z wykorzystaniem gramatyki i słownika.

A.000 - Idea Asylco® - słownik - gramatyka - technika oznaczania

6

A.000 - Idea Asylco® - słownik - gramatyka - technika oznaczania Idea Asylco®

System powstał jako wynik zastępowania w zdaniu dowolnego słowa równoważnym elementem, ale takim, który nie składa się z liter i jest albo ogólnie zrozumiały, albo odwołuje się do prostych skojarzeń.

Zamiast pisać: To jest koza. Możemy napisać To jest

Ania podskakuje z radości. = Ania z radości.

Słychać było śpiewanie i wołanie. = Słychać i

Kura i kogut mają kurnik. = i mają .

Nad stołem wisi lampa. = stołem wisi lampa.

Pod stołem leży pies. = stołem leży pies.

Ja i ty idziemy do szkoły. = i idziemy do szkoły. Jedynymi składnikami Asylco® są słownik i gramatyka.

Słownik: składa się z piktogramów i zawiera podstawę tworzenia słów. Znaczenie elementów słownika można wyobrazić sobie jako coś więcej

niż tylko rdzeń przyszłego słowa np. piktogram bieg to punkt wyjścia słów: bieg, rozbiegany..., ale również jest podstawą do tworzenia słów: truchtanie, pędem... Z elementów słownika będziemy tworzyć słowa mówiące o:

- człowieku, ludzkości, tłumie...

- drzewie, lesie, leśniczym, drwalu..

- języku, smaku, wyrażaniu stanu emocjonalnego… Słownik znajduje się w oddzielnej książce Słownik POLSKO-ASYLCO®. Gramatyka

Opisuje zasady tworzenia słów, ich odmianę, budowę zdań, przekształcanie...

Gramatyka dzieli się na wymiary np.: osoba, płeć, przypadek, liczba. stopniowanie... Wymiary dzielą się na elementy (symbole). Każdemu z wymiarów przypisana jest co najmniej jedna funkcja: słowotwórcza - służąca do tworzenia nowych słów, fleksyjna - pozwalająca odmieniać słowa, zdaniotwórcza - tworząca zdania lub zmieniająca ich charakter, wypowiedzi - zmieniająca charakter tekstu.

A.000 - Idea Asylco® - słownik - gramatyka - technika oznaczania

7

$G. Technika oznaczania Przykładem słowotwórczego wymiaru gramatycznego jest technika oznaczania. Składa się on z trzech symboli:

Symbol i jego nazwa Opis elementu Znaczenie indywidualne

*G01.

nominatio ^G01. Pozwala tworzyć nazwy rzeczy, czynności, cech...: - jest elementem domyślnym, czyli takim, który na ogół można pominąć #G01.

nomen

nazywanie nazwa

*G02.

indicatio

^G02. Pozwala tworzyć słowa wskazujące (zaimki) #G02.

ego

wskazywanie ja

*G03.

ordinatio

^G03. Pozwala tworzyć słowa określające kolejność, liczebność... #G03.

ordo

szeregowanie szereg

Nazywanie

– Oznacza: Wszystkie słowa, które nie są zaimkami lub liczebnikami, dla których

piktogram Człowiek jest domyślny i można go pominąć. Słowa, w których piktogram Człowiek (bez określonej płci) pozwala nam

tworzyć słowa mężczyzna, kobieta, dziecko,… ale również człowieczeństwo, kobiecość, męski, ..., które dalej doprecyzujemy, korzystając z innych elementów gramatyki.

Słowa takie jak ludzki, w którym piktogram może być pominięty lub nie! Dalej zostanie to wyjaśnione.

Sam piktogram może być odczytany jako słowo (zawsze jest to rzeczownik jednostkowy), przy założeniu, że pamiętamy o wszystkich pominiętych elementach domyślnych gramatyki. Zaimki

- Ja, ty, on... taki, gdziekolwiek, żaden… Szeregowanie opisane jest w A.003

A.001 - Słowa - pomijanie elementów domyślnych - znaczenie indywidualne

8

A.001 - Słowa - pomijanie elementów domyślnych - znaczenie indywidualne Słowa

Słowo proste = elementy gramatyki + piktogram złożony + elementy gramatyki. Nie wszystkie składniki muszą wystąpić. Korzystając ze słownika i innych elementów gramatyki, które poznamy dalej, otrzymujemy odpowiednio:

= Kobieta

= Ja = Ty

= Mężczyzna = Być = Jestem

= Kobiecy, -a, -e = Człowiek = Ludzki

= Męski, -a, -e = On, ona, ono = Ona

Pomijanie elementów domyślnych

Wszystkie znaczenia domyślne znajdują się w dodatku D.001. Podczas tworzenia słów niektóre elementy, zwane elementami domyślnymi, możemy pominąć.

Jedynym pomijanym elementem słownika w przypadku, gdy występuje w słowie jako pierwszy piktogram, jest . Dlatego powyższe słowa zapisujemy jako:

= Kobieta = Mężczyzna

= Być = Jestem

= Kobiecy, -a, -e = Człowiek

= Męski, -a, -e = Ludzki -a, -e

= Ja = Ty = On, ona, ono = Ona


9

Ponieważ w technice oznaczania domyślne jest nazywanie , a w innych wymiarach i też są elementami domyślnymi, to:

= Kobieta = Mężczyzna

= Być = Jestem

= Kobiecy, -a, -e = Męski, -a, -e = Człowiek = Ludzki -a, -e lub

= Ja = Ty = On, ona, ono = Ona

Przykłady tworzenia słów z pominięciem elementów domyślnych. Podane przykłady uwzględniają elementy słownika i gramatyki np.: , , ,

, , których objaśnienie znajduje się dalej w opisach wymiarów.

= Las = Leśniczy = Szmer = Dźwięcznie

= Leśnictwo = Leśny = Bezdźwięcznie = Dźwięczny

= Drewno = Miesięczny = Hałas = Woń

= Miesiąc = Księżycowy = Smród = Węch

.5* = Półksiężyc 5. = Maj = Bezwonny = Wąchanie


10

Znaczenie indywidualne

Większość elementów gramatyki jest poprzedzone przez

piktogram lub inny element gramatyki, np. element występuje w

słowie kaczor = , mężczyzna = i nigdy nie występuje jako pierwszy.

W drugiej grupie są elementy, które występują samodzielnie lub

rozpoczynają słowo, np.: element może samodzielnie

występować jako przyimek bez = lub cisza = .

W pierwszym przypadku będziemy używali takich elementów bezpośrednio do tworzenia nowych znaczeń (można powiedzieć, że są one dodane do słownika) i nie będą pomijane nawet wtedy, gdy są domyślne.

Przykłady znaczenia indywidualnego w zdaniach równoważnych:

Czy ja to nazwa własna? = Czy to własna?

Szereg liczb pierwszych. = liczb pierwszych.

W drugim przypadku elementy indywidualne, aby mogły być odróżnione od swojego znaczenia w gramatyce, będą zawsze występowały z innymi elementami gramatyki.

Wszystkie znaczenia indywidualne znajdują się w dodatku D.002.

A.002 - Rodzaje słów - directus - prospectus, separatus - kolejność powiązania, piktogram złożony solus, duplus, triplus – copula

11

A.002 - Rodzaje słów - directus - prospectus, separatus - kolejność powiązania, piktogram złożony solus, duplus, triplus – copula Directus - prospectus, separatus

Directus - czytanie piktogramu: Wśród piktogramów słownika występują takie, w których słowo

opisane jest przez zmianę, ruch: = Prosto (np. iść prosto, nie zbaczać). Na piktogramach - "czas płynie od lewej do prawej" a "teraźniejszość jest pierwszoplanowa":

Przykłady: Prospectus:

= Rodzina

= Strona - element słownika oznaczający stronę (w znaczeniu lewa strona, po drugiej stronie...)

= Wschód słońca = Zachód słońca Separatus

Prospectus, separatus: Prospectus jest elementem słownika, na którym znajduje się pewien

niezróżnicowany zbiór elementów. Separatus jest tym samym obrazem, na którym mamy elementy

pierwszo- i drugoplanowe. Części rysunku w kolorze szarym stanowią kontekst dla elementów w kolorze czarnym.

= Rodzice = Ojciec

= Dziecko = Matka

= Lewa strona = Prawa strona


12

Solus, duplus, triplus

Kolejność powiązania, piktogram złożony, solus, duplus, triplus...

Gdy w słowie występuje pojedynczy piktogram nazywamy go - solus.

W przypadku, gdy występuje kilka piktogramów razem: (w tym wypadku drzewo połączone z siekierą), to takie połączenie dwóch elementów nazywamy duplus i jest to najprostszy piktogram złożony. Znaczenie słowa powstającego z takiego połączenia będzie kojarzone zarówno z siekierą jak i drzewem (drwal, wyręb, rąbanie, poręba...).

W Asylco nie ma ograniczenia ilości piktogramów w piktogramie

złożonym.

triplus ... itd. Pomiędzy piktogramami mogą wystąpić też elementy gramatyki, np.

w kolejność powiązania jest następująca:

(( ) ). Istnieje natomiast ograniczenie dotyczące gramatyki - skrajny prawy

piktogram nie wiąże się bezpośrednio z następującym po nim elementem gramatyki.

Piktogram złożony kończy się zawsze pojedynczym piktogramem.

W słowie = wnuczkowie kolejność powiązania z pominięciem pewnych nawiasów jest następująca:

( )

piktogramem złożonym jest

(( )( )) . (syn syna mojego dziecka).

Przykłady:

= Rąbać - kolejność powiązania

( ) = (drzewo + siekiera) + czynność

= Drwal W tym wypadku kolejność powiązania jest następująca:

(( ) ) = (las + siekiera) + wykonawca czynności

= Poręba

= Karpa, szczapa


13

Przykład triplusa:

= Prababka Kolejność powiązania:

(( ) ) = ((matka matki)matki) =(babka matki)

= Wuj = Stryj

Kolejność powiązania może być istotna np.:

= Brat przyrodni matki. W przypadku, gdy powiązanie byłoby od prawej strony, otrzymalibyśmy wuja = (syn babki po kądzieli). Dodatkowe szczegóły dotyczące kolejności piktogramów i symboli gramatyki można znaleźć w - B.000 - Rzeczowniki - kolejność symboli, schematy słowotwórcze

Copula - zmiana kolejności powiązania Słowo złożone = słowo proste + copula + słowo proste

Tworząc słowa z kilku słów, będziemy używać copuli - jako elementu spajającego. Element ten będzie spełniał dwa zadania: 1. Pozwoli pominąć elementy domyślne tworząc bezokolicznikową

formę:

Przykłady rodzinne:

= Syn

= Córka

= Brat

= Siostra

= Brat przyrodni (ze strony matki)

= Dziadkowie (rodzice matki) = Rodzę = Rodzić

= Rodzeństwo matki (w lp.) = dziecko rodziców matki = Jestem = Być

= Prababki

2. Pozwoli na utworzenie jednego słowa z dwóch składników oraz zmieni kolejność powiązania i znaczenie.


14

Weźmy dwa elementy słownika, które oznaczają

Inny przykład:

= Mały upływ czasu = Duży upływ czasu = Stary dziad

Korzystając z gramatyki, możemy utworzyć: Człowiek - element wyjściowy - v

= Dziadyga

Stary – cecha ^ ^ Gramatyka (mężczyzna) = Młody, -a, -e = Stary, -a, -e

= Młody mężczyzna. Z copulą mamy

= Młodzieniec.

Kolejność powiązania: ( ) ( )

Patrz uwagi na temat copuli w A.008 i A.101

Uwaga:

Modyfikując ostatni przykład (pomijamy płeć, zmieniamy

na oraz usuwamy elementy domyślne), otrzymamy słowo oznaczające starą rybę dodatkowo w pejoratywnym znaczeniu.

= Stara obrzydliwa ryba Wynika z tego, że możemy tworzyć pojedyncze słowa, których

znaczenie istnieje, ale nie sposób jest przetłumaczyć je na pojedyncze słowa w tradycyjnych językach.


15

Zauważmy, że w języku polskim do domu i do drzewa "do" sugeruje, że albo dochodzimy do domu tak jak do drzewa, albo wchodzimy do drzewa tak jak do domu. W Asylco® (matematyzujemy) piszemy precyzyjnie:

Napis oznacza ruch w - (do domu, w ucho w znaczeniu "do środka")

Napisy: oznacza ruch z wnętrza - (z domu, z kina, z ucha)

oznacza ruch do - (do drzewa, do domu-bez wchodzenia do środka)

oznacza ruch od - (od ściany, od drzewa)

Przykłady tworzenia słów w Asylco®, które mają bardzo precyzyjne logicznie znaczenie i uzasadnienie, a które nie istnieją w innych językach: napis:

? oznacza zaimek pytający skąd? - (z + gdzie?)

ale nie istnieją słowa w języku polskim:

? - czy tam, do środka

- nikąd

- stąd - (z + tu) - tam, do środka

- znikąd - (z + nigdzie) przez analogię

zastępując z/od, czyli element na , możemy zauważyć, że istnieją w języku polskim słowa:

napis ? oznacza odkąd? - (od + gdzie?)

- donikąd

skądkolwiek, ale nie pod-kądkolwiek

zewsząd, ale nie we-wsząd

znikądinąd, ale nie spomiędzy-nikądinąd

Po polsku pytamy dokąd wchodzisz? W Asylco® mamy dokąd idziesz? lub wkąd wchodzisz?

Analogicznie skąd idziesz? skąd wychodzisz? lub odkąd idziesz? - odtąd - (od + tu)

A.003 - Szeregowanie - liczebniki

16


Szeregowanie to jedyny wymiar, który nie korzysta ze słownika. W skład tego wymiaru wchodzą wszystkie liczebniki. Tworzy się je w tradycyjny sposób, korzystając z cyfr i dodatkowo ze znaków:

. : / - * @ [ ] I V X

$! Liczebniki ! Ponieważ nie można zrobić słownika wszystkich liczebników. Brak elementu domyślnego.

Oznaczenie Nazwa liczebnika Opis

Oznaczenie :

gdy X jest cyfrą to [X] jest liczbą X

gdy A jest literą to [A] jest słowem a

– oznaczenie to jest konsekwentnie pomijane, gdy nie prowadzi do niejednoznaczności.

<liczba> Główny Nazwy liczb naturalnych

<liczba> <.> Porządkowy Określenie położenia elementu w pewnym szeregu

<liczba> <-> Zbiorowy Określenie liczności grupy elementów

<liczba> <*> Mnożny Określenie, z ilu elementów składa się określane pojęcie

<liczba> </> Ułamkowy Określenie liczności w liczbach niecałkowitych Oznaczenie:

: : = : W liczebnikach „czasowych” pomijamy powtarzające się znaki

<liczba> <:> Godzinowy Określenie godziny

<:> <liczba> Minutowy Określenie minuty

<I> <V> <X> Miesięczny Określenie miesiąca

@ Niedookreślony Cyfra niedookreślona


17

Przykłady:

5 = Pięć 5. = Piąty 5- = Pięcioro 3* = Potrójny

1 1/2 = Półtora 1/2 = Pół, połowa 1/4 = Ćwierć 2* = Dwukrotny

1@- = Kilkanaścioro @@@. = Kilkusetny 10: = Godzina dziesiąta :15 = Minuta piętnasta

10:15 = Dziesiąta piętnaście I = Styczeń VII = Lipiec XII = Grudzień

A.004 - Płeć - osoba

18


$N. Płeć (rodzaj) Brak elementów domyślnych. Znaczenie indywidualne pokrywa się ze znaczeniem ogólnym.


*N01.

neutrum

^N01. Tworzy słowa rodzaju nijakiego #N01.

neutrum

nijakość nijakość

*N02.

masculinum

^N02. Tworzy słowa rodzaju męskiego #N02.

masculinum

męskość męskość

*N03.

femininum

^N03. Tworzy słowa rodzaju żeńskiego #N03.

femininum

żeńskość żeńskość

$S. Osoba


*S01.

prima persona

^S01. Tworzy słowa w pierwszej osobie - jest elementem domyślnym #S01.

locutor

nadawca nadawca

*S02.

secunda persona

^S02. Tworzy słowa w drugiej osobie #S02.

auditor

odbiorca odbiorca

*S03.

tertia persona

^S03. Tworzy słowa w trzeciej osobie #S03.

caeteri

reszta reszta


19

Przykłady

Uwaga: Ponieważ w płci brak elementu domyślnego, więc

= Kurczę = Kura = Kogut = On, Ona, Ono

= Tnę = Tniesz = Tnie = Ono = Wskazywanie + Reszta + Nijakość

= Ja = On = Wskazywanie + Reszta + Męskość

= Ty = Wskazywanie + Odbiorca = Ona = Wskazywanie + Reszta + Żeńskość

A.005 – Liczebność

20


Niektóre wymiary gramatyki, jak na przykład liczebność, zostały wzbogacone o dodatkowe elementy w stosunku do tradycyjnych gramatyk. $R. Liczebność


*R01.

singularis

^R01. Tworzy słowa w liczbie pojedynczej - jest elementem domyślnym #R01.

elementum

pojedynczość element

*R02.

multitudo

^R02. Tworzy słowa w liczbie mnogiej - dom, - domy... #R02.

copia

mnogość zbiór

*R03.

duo

^R03. Tworzy słowa w liczbie podwójnej - nogi, oczy, stereo... #R03.

par

podwójność, dualność para

*R04.

unitas ^R04. Tworzy słowa odpowiadające nazwie jednostki pewnej zbiorowości - las, - drzewo... #R04.

persona, unum

jednostkowość jednostka

*R05.

collectio

^R05. Tworzy słowa odpowiadające grupie jednostek - żołnierz, - wojsko... #R05.

grex

zbiorowość grupa


21

Przykłady wykorzystania ze słownikiem:

= Uszy

= Oczy

= Ręce = Stereo

= Młodzież = Wojsko

= Drób = Bajki

Przykłady wykorzystania z elementami gramatyki:

= Sam, -a, -o

= Terminologia, nazewnictwo

= Liczba = Cyfra

[ ] = Liczba jednocyfrowa = Zbiór cyfr

= Zbiór liczb = Para ludzi

A.006 - Stopniowanie

22


Ten wymiar będzie dalej wykorzystywany w stopniowaniu: 1. Cechy 2. Nazwy cechy 3. Rzeczy w odniesieniu do określenia czasu 4. Rzeczy w odniesieniu do odczucia zmysłowego 5. Wykrzyknika $L. Stopniowanie


*L01.

gradus superlativus

^L01.1. Tworzy słowa, które wyrażają największe natężenie cechy ^L01.2. Tworzy słowa, które wyrażają największe natężenie nazwy cechy ^L01.3. Tworzy słowa, które określają najwcześniejszy okres (w 5-stopniowej skali -2, -1, 0, 1, 2) ^L01.4. Tworzy słowa, które wyrażają najbardziej pozytywne natężenie odczucia zmysłowego ^L01.5. Tworzy słowa, które wyrażają najbardziej pozytywne wyrażenie stanu emocjonalnego

#L01.

numerus quantitas maximus/a

stopień najwyższy największa ilość

*L02.

gradus comparativus

^L02.1. Tworzy słowa, które wyrażają większe natężenie cechy ^L02.2. Tworzy słowa, które wyrażają większe natężenie nazwy cechy ^L02.3. Tworzy słowa, które określają wcześniejszy okres (w 5-stopniowej skali -2, -1, 0, 1, 2) ^L02.4. Tworzy słowa, które wyrażają bardziej pozytywne natężenie odczucia zmysłowego ^L02.5. Tworzy słowa, które wyrażają bardziej pozytywne wyrażenie stanu emocjonalnego

#L02.

numerus quantitas maior

stopień wyższy większa ilość


23

Element domyślny

*L03.

gradus positivus ^L03.1. Wyraża zdefiniowaną cechę i nie zmienia znaczenia słowa ^L03.2. Wyraża zdefiniowaną nazwę cechy i nie zmienia znaczenia słowa ^L03.3. Określa zdefiniowany okres (w 5-stopniowej skali -2, -1, 0, 1, 2) i nie zmienia znaczenia słów ^L03.4. Wyraża zdefiniowane odczucie zmysłowe i nie zmienia znaczenia słowa ^L03.5. Wyraża zdefiniowany stan emocjonalny i nie zmienia znaczenia słowa

#L03.

aequitas

stopień równy równość

*L04.

gradus comparativus minor

^L04.1. Tworzy słowa, które wyrażają mniejsze natężenie cechy ^L04.2. Tworzy słowa, które wyrażają mniejsze natężenie nazwy cechy ^L04.3. Tworzy słowa, które określają późniejszy okres (w 5-stopniowej skali -2, -1, 0, 1, 2) ^L04.4. Tworzy słowa, które wyrażają bardziej negatywne natężenie odczucia zmysłowego ^L04.5. Tworzy słowa, które wyrażają bardziej negatywne wyrażenie stanu emocjonalnego

#L04.

numerus quantitas minor

stopień niższy mniejsza ilość

*L05.

gradus infimus ^L05.1. Tworzy słowa, które wyrażają najmniejsze natężenie cechy ^L05.2. Tworzy słowa, które wyrażają najmniejsze natężenie nazwy cechy ^L05.3. Tworzy słowa, które określają najpóźniejszy okres (w 5-stopniowej skali -2, -1, 0, 1, 2) ^L05.4. Tworzy słowa, które wyrażają najbardziej negatywne odczucia zmysłowego ^L05.5. Tworzy słowa, które wyrażają najbardziej negatywne wyrażenie stanu emocjonalnego

#L05.

perpauculum

stopień najniższy najmniejsza ilość, odrobina


24


Przykłady wykorzystania z elementami gramatyki: = Dodawanie

= Dziwniejszy = Mniej zamknięty = Zero = Odejmowanie

Uwaga: W odróżnieniu od Asylco® w języku polskim możemy stosować równocześnie stopnie najwyższy, wyższy, niższy i najniższy tylko w stopniowaniu

opisowym np.: najbardziej czerwony, bardziej czerwony, czerwony, mniej czerwony, najmniej czerwony.

A.007 - Przyimkowość

25


Przykład i objaśnienie W języku polskim przyimek "pod" łącząc się z rzeczownikami (lub innymi

słowami pełniącymi ich funkcję) w narzędniku - tworzy wyrażenia określające zlokalizowanie czegoś poniżej jakiegoś przedmiotu (np. pod stołem).

lub bierniku - tworzy wyrażenia określające skierowanie czegoś poniżej jakiegoś przedmiotu (pod stół).

Przyimek "spod" łącząc się z dopełniaczem, tworzy wyrażenia określające z miejsca czegoś, poniżej jakiegoś przedmiotu (z-pod stołu).

W Asylco® wyróżnia się trzy przyimki "pod" odpowiadające trzem powyższym formom pod-miejsce, (pod a) pod-w-kierunku-tam (pod b) i pod-w-kierunku-odwrotnym (spod). Powyższa zasada będzie stosowana do innych przyimków, które dają się połączyć w logiczne pary (od-do, nad-znad...). Wydaje się więc, że dzięki temu zabiegowi nie ma potrzeby zaznaczania, w jakim przypadku łączą się wszystkie przyimki z rzeczownikami i zaimkami:

Czerwone kółko(a) w to coś, a czarna

część obrazka (nie licząc ramki) jest X-em

Uwaga: Ponieważ elementy tego wymiaru występują indywidualnie, np.:

lampą stoi . = Pod lampą stoi stół.

Ale również w połączeniu z lub np.:

lampę wstawiono . = Pod lampę wstawiono stół. to znaczenie "indywidualne" jest wykorzystywane tylko wtedy, gdy elementy te występują z innymi elementami gramatyki lub piktogramem,

np.: jako rzeczownik = Wnętrze

a jako przymiotnik: = Wewnętrzny = Pod stołem

= Pod stół = Spod stołu Element jest elementem domyślnym, ale pominąć go można

tylko w przypadku, gdy jest zastąpiony innym elementem gramatyki. Ponieważ zaprezentowanie przykładów znaczenia indywidualnego wymaga użycia elementów zdefiniowanych dalej, więc nastąpi to w A.100 i dalej.

Graficzne przedstawienie przyimka. Piłka w pudełku.

Coś (piłka) X. X oznacza słowo, które jest poprzedzone przyimkiem.


26

$Z. Przyimkowość Brak elementu domyślnego Przyimki miejsca


*Z01.

intra

^Z01. Tworzy wyrażenia oznaczające, że coś znajduje się wewnątrz X #Z01.

interiora

w wnętrze

*Z02.

extra

^Z02. Tworzy wyrażenia oznaczające, że coś znajduje się na zewnątrz X #Z02.

exteriora

poza zewnętrze

*Z03.

apud ^Z03. Tworzy wyrażenia oznaczające, że coś znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie X #Z03.

localis

obok sąsiedztwo, lokalność

*Z04.

ab

^Z04. Tworzy wyrażenia oznaczające, że coś lub czynność zaczyna się od X #Z04.

initium, principium

od początek

*Z05.

ad

^Z05. Tworzy wyrażenia oznaczające, że coś lub czynność kończy się na X #Z05.

finis

do koniec

*Z06.

inter

^Z06. Tworzy wyrażenia oznaczające, że coś innego znajduje się wśród elementów X #Z06.

diversitas

wśród inność

*Z07.

circa

^Z07. Tworzy wyrażenia oznaczające, że coś znajduje się ze wszystkich stron X #Z07.

ambientia, circumiectus

dookoła otoczenie, środowisko

*Z08.

infra

^Z08. Tworzy wyrażenia oznaczające, że coś znajduje się niżej niż X #Z08.

loca inferiora

pod dół, spód

*Z09.

supra

^Z09. Tworzy wyrażenia oznaczające, że coś znajduje się wyżej niż X #Z09.

summum, apex

nad góra, wierzch


27

Przyimki miejsca c.d.


*Z10.

ob

^Z10. Tworzy wyrażenia oznaczające, że coś znajduje się (dzieje się) na miejscu X #Z10.

superficies

na powierzchnia

*Z11.

contra

^Z11. Tworzy wyrażenia oznaczające, że coś znajduje się w naprzeciwko X #Z11.

contra

naprzeciwko kontra

Przyimki miejsca i czasu

*Z12.

ante

^Z12. Tworzy wyrażenia oznaczające, że coś znajduje się bliżej (wcześniej) niż X #Z12.

priora

przed przód

*Z13.

post

^Z13. Tworzy wyrażenia oznaczające, że coś znajduje się dalej (później) niż X #Z13.

tergum

po tył

Przyimki czasu

*Z14.

dum ^Z14. Tworzy wyrażenia oznaczające, że coś dzieje się równolegle z X #Z14.

contemporaneum równocześnie jednoczesność

Przyimki kierunku

*Z15.

adversum

^Z15. Tworzy wyrażenia oznaczające, że coś zmierza w kierunku Y #Z15.

porro!, perge!

w kierunku naprzód

*Z16.

abversum

^Z16. Tworzy wyrażenia oznaczające, że coś zmierza z kierunku Y #Z16.

rursus

z kierunku wstecz

Uwaga: Y oznacza miejsce określone przez wyrażenie przyimkowe


28

Przykłady

= W uchu = Poza lasem

= Pod kwiatem

= Od drzewa (miejsce) = Do drzewa (miejsce) = Pod językiem

= Wśród drzew = Dookoła drzewa = Nad łóżkiem

= Pomiędzy uszami = Wokół kamienia = Na brzuchu

= Przy stole = Przed drzwiami = Naprzeciwko drzewa

= Za oknem 1: = Za godzinę = Podczas łykania

= W ucho, (do wnętrza) = Z ucha = Pod język

= Do domu = Z domu = Spod języka

= Poza las = Spoza lasu = Pod kwiat

= Do miejsca obok stołu = Od miejsca przy stole = Spod kwiatu


29

Przyimki kauzalne i inne:


*Z17.

cum ^Z17. Tworzy wyrażenia oznaczające, że coś zawiera X coś współtowarzyszy X coś jest razem z X #Z17.

completum

z komplet

*Z18.

sine

^Z18. Tworzy wyrażenia oznaczające, że coś jest bez X #Z18.

penuria, defectus

bez brak

*Z19.

pro

^Z19. Tworzy wyrażenia oznaczające że, coś jest przeznaczone dla/do X #Z19.

supplementum

dla uzupełnienie

= Od drzewa (ruch) = Do drzewa (ruch)

= Nad łóżko

= Przed drzwi = Sprzed drzwi = Znad łóżka

= Pomiędzy uszy = Spomiędzy uszu = Na brzuch

= Wśród drzewa = Spośród drzew = Z powierzchni brzucha

= Za okno = Zza okna = Z brzucha

= Spał podczas choroby = Z naprzeciwka drzewa


30

Kauzalne c.d.

*Z20.

trans ^Z20. Tworzy wyrażenia oznaczające, że czynność jest wykonywana przez przeszkodę X #Z20.

obstaculum

przez przeszkoda

*Z21.

ratio ^Z21. Tworzy wyrażenia oznaczające, że czynność (stan) jest wykonywana w sposób X #Z21.

modus, via

w sposób sposób

*Z22.

destinatus

^Z22. Tworzy wyrażenia oznaczające, że dla czynności (stanu) celem jest X #Z22.

destinatus

celem cel

*Z23.

causa ^Z23. Tworzy wyrażenia oznaczające, że czynność (stan) jest spowodowana przyczyną X #Z23.

causa

z powodu przyczyna

*Z24.

conditio ^Z24. Tworzy wyrażenia oznaczające, że czynność (stan) może być wykonana tylko pod warunkiem X #Z24.

conditio

dzięki warunek

*Z25.

praeter

^Z25. Tworzy wyrażenia oznaczające, że czynność jest rozbieżna z (nie zważa na) X #Z25.

contrarium

wbrew rozbieżność

*Z26.

vice

^Z26. Tworzy wyrażenia oznaczające, że coś jest zastąpione przez X #Z26.

subrogatio

zamiast zastępstwo

*Z27.

exceptio

^Z27. Tworzy wyrażenia oznaczające, że coś stanowi wyjątek, dla X #Z27.

exceptio

oprócz wyjątek

*Z28.

situs ^Z27. Tworzy wyrażenia oznaczające, że coś jest wykonywane w określonych okolicznościach #Z28.

situs

w sytuacji sytuacja

*Z29.

eventus

^Z27. Tworzy wyrażenia oznaczające, że czynność powoduje określony skutek #Z29.

effectus

ze skutkiem rezultat


31

Przykłady

= Butelka z winem

= Ryba bez zębów

= Matka z dzieckiem = Matka bez dziecka

= Butelka z uchem = Butelka bez ucha

= Klucz do drzwi = Jedzenie dla matek

= Kwiaty dla ojca = Przechodzę przez drogę

= Słyszę przez okno = Idę na rękach

= Biegnę jak kaczka = Idę po dziecko

= Stoję (czekam) po lekarstwo = Wbiegam przez drzwi

= Choruję przez deszcz = Choruję po cichu

= Oprócz krowy idzie koza = Drżę wskutek (z powodu) temperatury


32

= Otworzę drzwi tylko gdy mam klucz

= Idą wszyscy mężczyźni oprócz krowy

= Śpię pomimo hałasu

= Idę wbrew naciskom

= Droga w miejsce lasu

= Zamiast kury biegnie kaczka

= Jem wszystko oprócz ciasta

= W góry jedynie grupowo (bycie w grupie)

= Idę do łóżka tylko gdy jestem niegrzeczny

= Drżę o dziecko, znaczy informować się (pytać, upominać się, troszczyć, walczyć) o dziecko - reaktywny cel czynności

= Myślę o dziecku. Znaczy także Informować (mówić, opowiadać, pamiętać) o dziecku - dziecko - bierny cel czynności


33

Przyimki "przypadkowe"


*Z28.

genetivus ^Z28. Tworzy wyrażenia oznaczające, że coś przynależy do X że czynność określa posiadanie X. Tworzy pytajnik - kogo? czego? #Z28.

participatio

dopełniacz przynależność

*Z29.

dativus ^Z29. Tworzy wyrażenia oznaczające, że czynność działa na X - czynny odbiorca czynności (punkt docelowy). Tworzy pytajnik - komu? czemu? #Z29.

contradictio, reactio

celownik reaktywność

*Z30.

accusativus ^Z30. Tworzy wyrażenia oznaczające, że czynność działa na X - bierny cel (punkt odniesienia). Tworzy pytajnik - kogo? co? #Z30.

obiectum

biernik bierność

*Z31.

instrumentalis ^Z31. Tworzy wyrażenia oznaczające, że czynność została wykonana dzięki narzędziu, środkowi, sposobowi X. Tworzy pytajnik - kim? czym? #Z31.

instrumentum

narzędnik narzędzie

Przykłady

= Nie chcę mleka

= Owca ojca

= Szukam ciasta = Oczekuję deszczu

= Nie mam dziecka = Biorę dziecko

= Mam dziadka ze strony ojca = Piję mleko

= Niosę dziecko = Zabrałem dziecku


34

Gdzie? Kiedy?

Jak? Kiedy?

= Mówię dziecku

= Dzwonię dzwonem

= Niosę ciastko dziecku = Płynę rzeką

= Brak ucha dziecku = Jestem świnią

Ja siedzę w namiocie. Owca stoi tam gdzie deszcz. = Owca stoi na deszczu (gdzie?)

W południe idę do lasu. Owca stoi kiedy pada deszcz. Owca stoi podczas deszczu. = Owca stoi na deszczu (kiedy?)

Prognozuję pogodę po tym jak wschodzi słońce = Oceniam pogodę po wschodzie słońca (jak?)

Prognozuję pogodę gdy słońce wzejdzie = Oceniam pogodę po wschodzie słońca (kiedy?)


35

Czym? Jak?

Kto? = Kogo? (Mianownik - Biernik)

= Szepczę ustami

= Szepczę ustami

Dziecko B jest wąchane. A B = Dziecko A wącha dziecko B

Dziecko A jest wąchane przez dziecko B. Dziecko A jest wąchane. A B = Dziecko A wącha dziecko B

Koty są gonione przez psy. = Psy gonią koty

Psy są gonione przez koty. = Koty gonią psy


36

Po co? Z jakiej przyczyny?

Przykłady wykorzystania przyimków do tworzenia czasowników

Zasady tworzenia czasowników opisane są w - B.002 - Czasowniki - schematy słowotwórcze

Pracuję na jakiś (nowy, inny) stół. Chcę mieć stół. = Pracuję na stół (po co?)

Pracuję z powodu stołu. Popsuł mi się stół. = Pracuję na stół (z jakiej przyczyny?)

= Biegać = Wbiegać (do)

= Wybiegać

= Zbiegać = Wbiegać (na) = Obiegać

= Dobiegać = Odbiegać = Przebiegać

A.008 - Stopniowanie emocjonalności - wartościowanie

37


$K. Stopniowanie emocjonalności


*K01.

blanditia

^K01. Tworzy słowa, których znaczenie jest czułe (serdeczne, przymilne) #K01.

teneritas

pieszczotliwość subtelność

*K02.

deminutivum ^K02. Tworzy słowa, których znaczenie jest deminutywne (zmniejszające) lub hipokorystyczne (spieszczające) #K02.

moderatio

zdrobniałość takt

*K03.

neutrale

^K03. Nie zmienia znaczenia słowa - jest elementem domyślnym #K03.

actus

neutralność czyn

*K04.

inficetiarum

^K04. Tworzy słowa, których znaczenie jest niezgrabne, niezdarne #K04.

rusticitas

niezręczność nietakt

*K05.

agrestia

^K05. Tworzy słowa, których znaczenie jest augmentatywne (zgrubiające) #K05.

lapsus

zgrubiałość gafa

$H. Wartościowanie


*H01.

meius

^H01. Tworzy słowa, których zabarwienie jest dodatnie #H01.

bonitas

amelioratywność dobroć

*H02.

normalitatis

^H02. Nie zmienia zabarwienia słowa - jest elementem domyślnym #H02.

neglegentia

normalność obojętność

*H03.

peius

^H03. Tworzy słowa, których zabarwienie jest ujemne #H03.

malum

pejoratywność zło


38


= Dziewczyna

= Kobietka = Dziewuszka

= Dziewczynisko = Dziewucha

= Starzec

= Staruszek

= Dziadyga

= Chłopak_Dziewczyna

= Smyk, kajtek, fąfel, szczawik, małolata, koza

= szczeniak, pętak, zasmarkaniec, smród, chłystek, gnój, szczyl, gówniarz, gówniara

= Praca, = Pracuję

= Zarabiam

= Haruję zasuwam

= Żółty

= Ładny żółty

= Brzydki żółty


39

= Twarz = Buzia, mordka = Ryj, morda


1 = Pała = Samiec = Samica, wydra, babsztyl

Uwaga o copuli: Zmiana kolejności i zmiana znaczenia

Zarówno oznacza dziewczynę, ale

oznacza dziewczynkę

jak i oznacza młodą kobietkę

A.009 - Wskazywanie - określoność - lokalizacja – zaimki

40

A.009 - Wskazywanie - określoność - lokalizacja – zaimki , , ,

$M. Określoność Brak elementu domyślnego


*M01.

licentia

^M01. Tworzy słowa, które oznaczają, że zakres czegoś nie jest ani pełny ani pusty #M01.

licentia

dowolność dowolność

*M02.

vacuum

^M02. Tworzy słowa, które oznaczają, że zakres czegoś jest pusty Brak elementów zbioru #M02.

vacuum

pustość pustość

*M03.

plenitudo

^M03. Tworzy słowa, które oznaczają, że zakres czegoś jest pełny Całość zbioru #M03.

totus

pełność pełność

$V. Rodzajnik Brak elementu domyślnego


*V01.

definitus ^V01. Użycie rodzajnika określonego oznacza, że rzecz lub osoba, o którym mowa, jest mówiącemu znany #V01.

notus, vicinus

określony znajomy

*V02.

indefinitum ^V02. Użycie rodzajnika nieokreślonego sygnalizuje, że rzecz lub osoba, o której jest mowa, są jeszcze nieznane i wymienione w kontekście po raz pierwszy #V02.

ignotus, alienus

nieokreślony obcy


41

$I. Lokalizacja Brak elementu domyślnego


*I01.

vicinitas Î01. Tworzy słowa, które oznaczają, że: coś znajduje się blisko nadawcy, jest podobne #I01.

propinquitas

bliskość bliskość

*I02.

longitudo Î0. Tworzy słowa, które oznaczają, że coś znajduje się daleko od nadawcy, jest mało podobne #I02.

longitudo

dalekość (od nadawcy) dalekość


= Punkt odniesienia, poziom 0

= Nadmiar = Maksimum

= Niedobór = Minimum

Zaimki osobowe:

= Ja = Wskazywanie = My = Wskazywanie + Mnogość

= Ty = Wskazywanie + Odbiorca = Wy = Ty + Mnogość

= On, Ona, Ono = Wskazywanie + Reszta = Oni, One = On, Ona, Ono + Mnogość


42

= Ono = Wskazywanie + Reszta + Nijakość = One = Ono + Mnogość

= On = Wskazywanie + Reszta + Męskość = Oni = On + Mnogość

= Ona = Wskazywanie + Reszta + Żeńskość = One = Ona + Mnogość

= Mnie = Genetivus + Ja = Go, jego, niego = Genetivus + Ono

= Go, jego, niego = Genetivus + On

= Ciebie, Cię = Genetivus + Ty = Jej, niej = Genetivus + Ona

= Nas = Genetivus + My = Ich, nich = Genetivus + One

= Ich, nich = Genetivus + Oni

= Was = Genetivus + Wy = Ich, nich = Genetivus + One


43

= Mnie, mi = Dativus + Ja = Jemu, mu, niemu = Dativus + Ono

= Jemu, mu, niemu = Dativus + On

= Tobie, ci = Dativus + Ty = Jej, niej = Dativus + Ona

= Nam = Dativus + My = Im, nim = Dativus + One

= Im, nim = Dativus + Oni

= Wam = Dativus + Wy = Im, nim = Dativus + One

= Mnie, mi = Accusativus + Ja = Je, nie = Accusativus + Ono

= Go, jego, niego = Accusativus + On

= Ciebie, cię = Accusativus + Ty = Ją = Accusativus + Ona

= Nas = Accusativus + My = Je, nie = Accusativus + One

= Ich, nich = Accusativus + Oni

= Was = Accusativus + Wy = Je, nie = Accusativus + One


44

= Mną = Instrumentalis + Ja = Nim = Instrumentalis + Ono

= Nim = Instrumentalis + On

= Tobą = Instrumentalis + Ty = Nią = Instrumentalis + Ona

= Nami = Instrumentalis + My = Nimi = Instrumentalis + One

= Nimi = Instrumentalis + Oni

= Wami = Instrumentalis + Wy = Nimi = Instrumentalis + One

Z przyimkami - przypadek jest określony przez definicję przyimka!

= W nim = Intra + On

= W niego = Adversum + Intra + On

= W niej = Intra + Ona = W nią = Adversum + Intra + Nią

= Przed tyloma = Z zamiarem (w intencji, z przeznaczeniem) takiego, takiej

= Z jej, jego, takiego = Wskutek, Z powodu (motyw, źródłem) niego, tego, takiego

= Metodą taką sposobem tym (takim) = Wyjątek (Odstępstwo), takiej, takiego


45

Przykłady:

Dotyczy mnie = Dotyczy Wierzy mnie, mi = Wierzy

Dotyczy ciebie = Dotyczy Idę do ciebie = Idę

Zaimki zwrotne: Strona jako wymiar gramatyki opisana jest dalej w A.102

= Się, siebie = Wskazywanie + Zwrotna = Sobie = Dativus + Się = Sobą = Instrumentalis + Się

Zaimki dzierżawcze:

= Moje = Ja + Dzierżawczość + Nijakość = Moje = Ja + Dzierżawczość + Mnogość + Nijakość

= Mój = Ja + Dzierżawczość + Męskość = Moi = Ja + Dzierżawczość + Mnogość + Męskość

= Moja = Ja + Dzierżawczość + Żeńskość = Moje = Ja + Dzierżawczość + Mnogość + Żeńskość

= Twoje = Ty + Dzierżawczość + Nijakość = Twoje = Ty + Dzierżawczość + Mnogość + Nijakość

= Twój = Ty + Dzierżawczość + Męskość = Twoi = Ty + Dzierżawczość + Mnogość + Męskość

= Twoja = Ty + Dzierżawczość + Żeńskość = Twoje = Ty + Dzierżawczość + Mnogość + Żeńskość


46

= Jego = On_Ona_Ono + Dzierżawczość + Nijakość

= Ich = Oni_One_One + Dzierżawczość + Mnogość = Jego = On_Ona_Ono + Dzierżawczość + Męskość

= Jej = On_Ona_Ono + Dzierżawczość + Żeńskość

= Nasze = My + Dzierżawczość + Nijakość = Nasze = My + Dzierżawczość + Mnogość + Nijakość

= Nasz = My + Dzierżawczość + Męskość = Nasi = My + Dzierżawczość + Mnogość + Męskość

= Nasza = My + Dzierżawczość + Żeńskość = Nasze = My + Dzierżawczość + Mnogość +

Żeńskość

= Wasze = Wy + Dzierżawczość + Nijakość = Wasze = Wy + Dzierżawczość + Mnogość +

Nijakość

= Wasz = Wy + Dzierżawczość + Męskość = Wasi = Wy + Dzierżawczość + Mnogość +

Męskość

= Wasza = Wy + Dzierżawczość + Żeńskość = Wasze = Wy + Dzierżawczość + Mnogość +

Żeńskość


47

Zaimki określone (wskazujące): Ogólne:

= Ta_osoba = Wskazywanie + Kto =W_tym_miejscu, tu_tam = Wskazywanie + Lokatywność

= To, ta_rzecz = Wskazywanie + Co =Wtenczas, wtedy = Wskazywanie + Temporalność

= W_ten_sposób, z_tego_powodu_itd = Wskazywanie + Kauzalność etc. = Ten_ta_to = Wskazywanie + Wyodrębnialność

= Tyle = Wskazywanie + Ilość = Taki_taka_takie = Wskazywanie + Właściwość

Szczegółowe:

= Tu = Wskazywanie + Lokatywność + Bliskość

= Tam = Wskazywanie + Lokatywność + Dalekość

= W_małej_odległości_czasowej = Wskazywanie + Temporalność + Bliskość

=W_dużej_odległości_czasowej = Wskazywanie + Temporalność + Dalekość

= Sam = Wskazywanie + Jednostkowość

= Tyle = Tyle + Mnogość


48

Uwaga: Porównanie rzeczowników i zaimków

= Mały upływ czasu = W_małej_odległości_czasowej

= Duży upływ czasu = W_dużej_odległości_czasowej

Wyodrębniające

= To = Wskazywanie + Wyodrębnialność + Nijakość + Bliskość

= Tamto = Wskazywanie + Wyodrębnialność + Nijakość + Dalekość

= Ten = Wskazywanie + Wyodrębnialność + Męskość + Bliskość

= Tamten = Wskazywanie + Wyodrębnialność + Męskość + Dalekość

= Ta = Wskazywanie + Wyodrębnialność + Żeńskość + Bliskość

= Tamta = Wskazywanie + Wyodrębnialność + Żeńskość + Dalekość

= Te = To + Mnogość = Tamte = Tamto + Mnogość

= Ci = Ten + Mnogość = Tamci = Tamten + Mnogość

= Te = Ta + Mnogość = Tamte = Tamta + Mnogość


49

„Właściwościowe”

= Takie = Wskazywanie + Właściwość + Nijakość = Takie = Takie + Mnogość

= Taki = Wskazywanie + Właściwość + Męskość = Tacy = Taki + Mnogość

= Taka = Wskazywanie + Właściwość + Żeńskość = Takie = Taka + Mnogość

Z przyimkami Uwagi : Patrz - Pytanie o okoliczność czynności A.109

– Intratywność - Perlatywność

= Stąd = Abversum + Intra + Tu = Tędy = Trans + Tu

= Stamtąd = Abversum + Intra + Tam = Tamtędy = Trans + Tam

– Ablatywność - Adlatywność

= Odtąd = Abversum + Ab + Tu = Dotąd = Adbversum + Ad + Tu

= Odtamtąd = Abversum + Ab + Tam = Dotamtąd = Adbversum + Ad + Tam


50

= Tak = Ratio + Wskazywanie + Kauzalność

= Tego = Genetivus + Ten = Tamtego = Genetivus + Tamten

= Temu = Dativus + Ten = Tamtemu = Dativus + Tamten

żywotny/nieżywotny

= Tego/ten = Accusativus + Ten = Tamtego/tamten = Accusativus + Tamten

= Tym = Instrumentalis + Ten = Tamtym = Instrumentalis + Tamten

= W tym = Intra + Ten = W tamtym = Intra + Tamten

żywotny/nieżywotny

= W tego/ten = Adversum + Intra + Ten = W tamtego/ten = Adversum + Intra + Tamten

= Z tym = Cum + To = Z tymi = Cum + Te

= Z tym = Cum + Ten = Z tymi = Cum + Ci

= Z tą = Cum + Ta = Z tymi = Cum + Te


51

= Bez tego = Sine + To = Bez tych = Sine + Te

= Bez tego = Sine + Ten = Bez tych = Sine + Ci

= Bez tej = Sine + Ta = Bez tych = Sine + Te

= Tego = Genetivus + To = Tych = Genetivus + Te

= Tego = Genetivus + Ten = Tych = Genetivus + Ci

= Tej = Genetivus + Ta = Tych = Genetivus + Te

= Temu = Dativus + To = Te = Accusativus + Te

= Temu = Dativus + Ten = Tym = Dativus + Ci

= Tej = Dativus + Ta = Tym = Dativus + Te

= To = Accusativus + To = Te = Accusativus + Te

= Tego = Accusativus + Ta = Tych/ = Accusativus + Ci

= Tę = Accusativus + Ta = Te = Accusativus + Te


52

= Tym = Instrumentalis + To = Tymi = Instrumentalis + Te

= Tym = Instrumentalis + Ten = Tymi = Instrumentalis + Ci

= Tą = Instrumentalis + Ta = Tymi = Instrumentalis + Te

= W tym = Intra + To = W tych = Intra + Te

= W tym = Intra + Ten = W tych = Intra + Ci

= W tej = Intra + Ta = W tych = Intra + Te

= W to = Adversum + Intra + To = W te = Adversum + Intra + Te

= W tego = Adversum + Intra + Ten = W tych/te = Adversum + Intra + Ci

= W tę = Adversum + Intra + Ta = W te = Adversum + Intra + Te


53

Zaimki pytajne i względne:

Zaimki nieokreślone:

= Ktokolwiek, ktoś = Wskazywanie + Kto + Dowolność = Cokolwiek, coś = Wskazywanie + Co + Dowolność

= Kogokolwiek = Genetivus + Ktoś = Czegokolwiek = Genetivus + Coś

= Komukolwiek = Dativus + Ktoś = Czemukolwiek = Dativus + Coś

= Kimkolwiek = Instrumentalis + Ktoś = Czymkolwiek = Instrumentalis + Coś

= Gdziekolwiek, gdzieś = Wskazywanie + Lokatywność + Dowolność

= Kiedykolwiek, kiedyś = Wskazywanie + Temporalność + Dowolność

= Jakkolwiek = Ratio + Wskazywanie + Kauzalność etc. + Dowolność

Uwaga 1 : Kto, co - (patrz Pytanie o podmiot A.106)

Uwaga 3: Kiedy, gdzie, jak, którędy, skąd, dokąd, ile - (patrz Pytanie o okoliczność czynności A.109)

Uwaga 2: Ile, ilu, jak dużo, jak daleko, czyj, czyja, czyje, który, która, które, którzy, jaki, jaka, jakie, jacy - (patrz Pytanie o cechy - przydawkowość A.108)

Uwaga 4: Użycie zaimków względnych - (patrz Zdania złożone podrzędnie A.205)


54

= Czyjś = Wskazywanie + Dzierżawczość + Dowolność

= Czyjekolwiek = Czyjś + Nijakość = Czyjkolwiek = Czyjś + Męskość = Czyjakolwiek = Czyjś + Żeńskość

= Którekolwiek, któryś = Wskazywanie + Wyodrębnialność + Dowolność

= Jakiekolwiek, jakiś = Wskazywanie + Właściwość + Dowolność

Zaimki upowszechniające:

= Wszędzie = Wskazywanie + Lokatywność + Pełność

= Wszystko = Wskazywanie + Ilość + Pełność

= Zawsze = Wskazywanie + Temporalność + Pełność

= Każde = Wskazywanie + Wyodrębnialność + Pełność + Nijakość = Wszystkie = Każde + Mnogość

= Każdy = Wskazywanie + Wyodrębnialność + Pełność + Męskość = Wszyscy = Każdy + Mnogość

= Każda = Wskazywanie + Wyodrębnialność + Pełność + Żeńskość = Wszystkie = Każda + Mnogość

= Każdego = Genetivus + Każdy = Wszystkich = Genetivus + (Wszyscy + Wszystkie)

= W_dowolny_sposób =Ratio + Wskazywanie + Kauzalność etc. + Pełność


55

Zaimki przeczące:

= Nikt = Wskazywanie + Kto + Pustość = Nigdzie = Wskazywanie + Lokatywność + Pustość

= Nic = Wskazywanie + Ilość + Pustość = Nigdy = Wskazywanie + Temporalność + Pustość

= Niczyj = Wskazywanie + Dzierżawczość + Pustość

= Żadne = Wskazywanie + Wyodrębnialność + Pustość

= Żaden = Wskazywanie + Wyodrębnialność + Pustość + Męskość

= Żadna = Wskazywanie + Wyodrębnialność + Pustość + Żeńskość

= Nijakie = Wskazywanie + Właściwość + Pustość + Nijakość

= Nijaki = Wskazywanie + Właściwość + Pustość + Męskość

= Nijaka = Wskazywanie + Właściwość + Pustość + Żeńskość


56

= Nijacy = Wskazywanie + Właściwość + Pustość + Męskość + Mnogość

= Nijakie = Wskazywanie + Właściwość + Pustość + Żeńskość + Mnogość

= Nijak = Ratio Wskazywanie + Kauzalność etc. + Pustość

= Znikąd = Abversum + Ab + Nigdzie

= Donikąd = Adversum + Ad + Nigdzie

= Nikogo = Genetivus + Nikt = Nikomu = Dativus + Nikt

= Nikogo = Accusativus + Nikt = Nikim = Instrumentalis + Nikt

= Przez nikogo = Trans + Nikt = Dla nikogo = Pro + Nikt

A.100 - Kategoria ontologiczna - nazwy własne

57


$Y. Kategoria ontologiczna


*Y01.

nomina

^Y01. Tworzy nazwy własne #Y01.

nominis

nazwa własna imię, nazwisko

*Y02.

homo, res, phaenomenon ^Y02. Tworzy nazwy ludzi, zwierząt, przedmiotów, pojęć abstrakcyjnych (rzeczowniki) - pies, pogoda, stół.., - jest elementem domyślnym #Y02.

subiectum

człowiek, rzecz, zjawisko podmiot

*Y03.

actio, status

^Y03. Tworzy nazwy czynności (czasowniki) - być, iść, spać... #Y03.

esse

czynność, stan być (domyślnie jestem)

*Y04.

nomen adiectivum

^Y04. Tworzy cechy (przymiotniki) - jasny, duża... #Y04.

novus, -a, -um

cecha nowy, -a, -e

*Y05.

adverbium

^Y05. Tworzy nazwy cech (przysłówki) - wcale, znienacka, mało... #Y05.

magnopere

nazwa cechy bardzo

*Y06.

exclamatio ^Y06. Tworzy nazwy dźwięków i emocji (wykrzykniki właściwe, onomatopeje), modyfikuje sens jak i znaczenie emocjonalne (partykuły, wołacze) - a, ach, bodaj, mamo...

#Y06.

attende!

wykrzyknik uwaga!


58


= Złościć = Grupować

= Przeciwstawiać, kontrować = Nazywać

= Równać = Kompletować = Ustępować, cofać się = Uważać

= Subtelny = Zwiększać = Określać, warunkować = Zbliżać

= Sąsiadować = Wypełniać = Górować, przewyższać = Celować

= Pełny = Kończyć = Posuwać się (do przodu) = Zaczynać

= Zbiorowy = Otaczać, okrążać = Znajdować się na czymś = Być innym

= Zastępować = Brakować = Rozmijać się. mijać = Zmniejszać

= Nowość = Liczyć = Opróżniać, być pustym = Oddalać

= Wskazywać = Zerować = Zbierać – kolekcjonować = Pasować

= Towarzyszyć = Oceniać = Wnikać, wchodzić = Wejście

= Wyjście = Przechodzić, omijać = Opuszczać, wychodzić = Nowiuśki

= Nietaktowny = Jednostkowy 1. = Liczby pierwsze = Dowolny


59


= Dzwonić = Krzyczę = Mam, posiadam = Czerwony

= Dźwiękowy = Drobiowy = Młodo = Dziwnie

Nazwy własne:

Gdynia = Gdynia

= Odbierać, słuchać = Pusty

= Elementarny = Grupowy

= Nadawać, mówić = Podwójny = Bytowy = Uważny

= Bardzo dobrze = Bardzo źle = Zbiorowo = Wychodzić

= Elementarnie = Grupowo @ = Cyfrowy 2. = Liczba druga

= Dołować, zniżać = Zły = Skuteczny = Okoliczność

= Odstępować, rozbić wyjątek od reguły = Powodować, przyczyniać się

= Porządkować, układać, szeregować, numerować ! = Uwaga! Bardzo bliski koniec!

A.101 - Rzeczownikowość - stopniowanie rzeczy

60


Uwaga: Elementy tego wymiaru zostały zaprojektowane w ten sposób, aby miały jak największy walor słowotwórczy.

Dlatego też poszczególne elementy tworzą zbiory słów, które nie wykluczają się wzajemnie i nie uzupełniają się do całości.

$F. Rzeczownikowość Określenia osób i rzeczy. Brak elementu domyślnego Osobowe


*F01.

homo, persona ^F01. Tworzy nazwy osób mające wspólną cechę - barbarzyńca, mieszkaniec, Polak #F01.

homo

człowiek, osoba człowiek

*F02.

nomina agentium ^F02. Tworzy nazwy osób wykonujące wspólne czynności, zawody, funkcje... - uczeń, sekretarz, filozof #F02.

artifex

wykonawca czynności twórca

*F03.

fauna

^F03. Tworzy nazwy zwierząt - ssak, ptak, bakteria... #F03.

fauna

fauna fauna

Nieosobowe stopniowalne


*F04.

limitatio temporis

^F04. Tworzy nazwy okresów czasu - lato, dziś, godzina... #F04.

dies

określenie czasu dzień dzisiejszy, cała doba

*F05.

impressio ^F05. Tworzy nazwy zmysłów, uczuć - węch, ciepło, miłość, ból, złość, gra (w sensie triumf-klęska), zmęczenie, odpoczynek... #F05.

sentimentum

odczucie zmysłowe uczucie


61

Nieosobowe niestopniowalne


*F06.

utensylia ^F06. Tworzy nazwy, przedmiotów, narzędzi codziennego użytku - stół, krzesło, dźwignia, pokrętło... #F06.

utensilium

zwykły przedmiot rzecz

*F07.

pars ^F07. Tworzy nazwy części - ciała, rośliny, przedmiotu,... - dłoń, liść, blat... - coś co samo nie istnieje #F07.

pars

część część

*F08.

liquor

^F08. Tworzy nazwy płynów jadalnych! - zupa, woda, sok, używki - wino, wódka,... #F08.

liquor

płyn płyn

*F09.

cibum, annona

^F09. Tworzy nazwy pożywienia w formie stałej - zboże, chleb, ryż, mięso, rośliny jadalne ... #F09.

victus

żywność żywność

*F10.

substantia ^F10. Tworzy nazwy jednorodnego tworzywa (materii) - piasek, asfalt, azot, ciecz, drewno, gaz, kryształ, marmur, materiał, metal, minerał, płyn, substancja, tlen, tworzywo #F10.

substantia

substancja substancja

*F11.

institutio ^F11. Tworzy nazwy podmiotów pełniących rolę w jakiejś dziedzinie życia, ośrodka kulturalnego, naukowego, oświatowego, opiekuńczego, gospodarczego, handlowego, usługowego, rządowego i samorządowego, politycznego... - muzeum, kino, opera, teatr instytut, akademia szkoła, przedszkole, uniwersytet żłobek, hospicjum giełda, bank, fabryka, stocznia, tartak sklep, pralnia, rząd, sejmik parlament, senat, partia, organizacja...

#F11.

officium

zakład, instytucja urząd

*F12.

aedificium ^F12. Tworzy nazwę czegoś co zostało wybudowane przez człowieka i służy określonym celom, np. zamieszkaniu, produkcji, komunikacji - dom, fabryka jako budowla, most, tunel, komin, tor kolejowy, ratusz...

#F12.

aedificium

budowla budowla

*F13.

flora

^F13. Tworzy nazwy roślin #F13.

flora

flora flora


62


*F14.

phaenomenon ^F14. Tworzy nazwy zjawisk, procesów fizycznych, astronomicznych, geologicznych, socjologicznych... - grzanie, tęcza, powódź, tłum... #F14.

phaenomenon

zjawisko zjawisko

*F15.

locus ^F15. Tworzy nazwę części określonej przestrzeni, z którą coś się dzieje, na której coś się odbywa, odbywało teren służący określonym celom - miejscowość, polana, plaża, plac... #F15.

locus

miejsce miejsce

*F16.

abstractum

^F16. Tworzy nazwy pojęć abstrakcyjnych, oderwanych - kwadrat, całka, społeczeństwo... #F16.

abstractum

abstrakcja abstrakcja

Tylko F02, F04, F11 ma znaczenie indywidualne różne od znaczenia ogólnego. Nie powinno to prowadzić do dwuznaczności. Przykład powiązania

= Koszary - kolejność powiązania ((( ) ) ) – Żołnierz - wojsko – wojskowy - dom - koszary

Uwaga o copuli, zmiana kolejności i zmiana znaczenia:

= Osoba najważniejsza, lider = Głowa rodziny ( ) - kolejność powiązania

= Dyrektor, szef, przywódca = Przewodniczący ( )


63


= Apteka = Zegar, zegarek = Prawica (partia prawicowa)

= Łóżko = Kwiaciarnia, szklarnia = Tańce góralskie

= Obora = Idea, pomysł, koncepcja = Bryndza, oscypek, bundz, baranina

= Kurnik = Mięso drobiowe = Zakład obrabiający drewno

= Filozof = Marzenia senne = Krótki odpoczynek

= Tartak = Leśnictwo = Szum (dźwięk lasu)

= Drewno = Żołądek = Góralskie śpiewanie

= Hotel = Wazon, doniczka = Staw rybny, akwarium

= Biurko = Góral, góralka = Leworęczny

= Mleko owcze = Sok malinowy = Krawiec, krawcowa

= Szpital = Spanie = Biegacz


64

Przykłady wykorzystania z elementami gramatyki

= Tłum = Gawiedź

= Dom mieszkalny = Dzikie zwierzę

= Jadalny = Mieszkaniec = Dzikus, barbarzyńca = Zwierzęcy, dziki

= Urzędowy = Administrator = Barbarzyński = Stado

= Budowlany = Wymiotować, zwracać = Weterynarz, pastuch = Przeszkoda

* = Znajomy = Zwierzę domowe = Poznawać = Mięso

= Nieznajomy = Szklanka, naczynie = Smaczny = Jeść

= Pijalnia = Mały, lekki posiłek = Bar, restauracja = Żarcie

= Punkt = Przyjaciel = Pić, nalewać = Pitny

= Sąsiad = Głodować = Ukochany = Jadalnia

= Samotność = Przejście (nad) = Barowy = Sztuciec

= Obcy = Przejście (pod) = Smakołyki = Domowy


65

= Narząd = Wakacje, urlop

% = Pić alkohol % = Alkohol

= Odpoczynek = Przejście (ominięcie) = Wnętrzności = Organ

: = Godzina = Miejsce pochodzenia = Mieszkać = Pijący

A.102 - Czas - stopniowanie intensywności - strona - aspekt - imiesłowy

66

A.102 - Czas - stopniowanie intensywności - strona - aspekt - imiesłowy , , ,

$P. Czas

Nazwa elementu Opis Znaczenie indywidualne

*P01.

praeteritum

^P01. Tworzy słowa czasu przeszłego #P01.

praeteritum

przeszłość przeszłość

*P02.

praesens ^P02. Wyraża czas teraźniejszy i sam nie zmienia znaczenia słowa - jest elementem domyślnym #P02.

praesens

teraźniejszość teraźniejszość

*P03.

futurum

^P03. Tworzy słowa czasu przyszłego #P03.

futurum

przyszłość przyszłość

$J. Stopniowanie intensywności


*J01.

intensitas parva ^J01. Tworzy słowa oznaczające, że coś ma bardzo małe natężenie #J01.

raritas

mała intensywność rzadkość (niegęsty, nieczęsty)

*J02.

intensitas normalis ^J02. Wyraża zwykłe znaczenie słowa - jest elementem domyślnym #J02.

naturalitas

naturalna intensywność naturalność

*J03.

intensitas magna ^J03. Tworzy słowa oznaczające, że coś ma bardzo duże natężenie #J03.

densitas, frequentia

wielka intensywność zwartość (gęsty, częsty)


67

Uwaga: W Asylco® wszystkie czasowniki domyślnie wyrażają czynność niezwrotną i trwającą (niedokonaną).

= Iść = Biec = Myć = Kąpać

$X. Strona


*X01.

activum ^X01. Nie zmienia znaczenia słowa. Oznacza, że podmiot sam wykonał czynność - jest elementem domyślnym #X01.

introducere

czynna przedstawianie (kogoś, czegoś)

*X02.

passivum ^X02. Tworzy wyrażenia z orzeczeniem oznaczające, że podmiot jest odbiorcą czynności #X02.

spectaculum

bierna przedstawienie

*X03.

reflexivum ^X03. Tworzy wyrażenia z orzeczeniem oznaczające, że podmiot wykonał czynność sam i sam doświadczył jego skutków #X03.

introduceret te

zwrotna przedstawianie siebie

$W. Aspekt


*W01.

iterativum

^W01. Nie zmienia znaczenia słowa - jest elementem domyślnym #W01.

intervallum

nieciągły przerwa

*W02.

continuus

^W02. Tworzy słowa oznaczające czynność bez przerwy w czasie i przestrzeni #W02.

continuitas

ciągły ciągłość

*W03.

imperfectum

^W03. Nie zmienia znaczenia słowa - jest elementem domyślnym #W03.

motus

niedokonany ruch

*W04.

perfectum

^W04. Tworzy słowa oznaczające czynność ukończoną #W04.

otium

dokonany spoczynek


68

Uwaga: W przypadku gdy czasownik występuje w zdaniu wraz z zaimkiem np. Wy idziecie. W Asylco® zamiast pisać:

pomijamy dublującą się informację i piszemy Przykłady wykorzystania ze słownikiem

= Idziesz

= Idzie

= Powłóczę nogami, drepczę, kroczę, snuję się, człapię = Truchtam

= Wyciągam nogi, drałuję, pędzę, szybko idę, zasuwam = Pędzę, szybko biegnę

= Zbieram = Wyrywam, szarpię

= Myję = Kąpię

= Jestem myty = Jestem kąpany

= Myję się (siebie) = Kąpię się (siebie)

= = Skaczę = Skoczyłem


69


= Było

= Będzie

= Jestem = Będę

= Przerywać = Przyszły

= Ruszać = Dawny

= Spoczywać, leżeć = Dawno

= Rzadki (niegęsty, nieczęsty) = Przedstawiać

= Naturalny = Być przedstawianym

= Zwarty (gęsty, częsty) = Przedstawiać się

= Liczba naturalna ! = Ruszaj na spoczynek!


70

Imiesłowy

Przykłady imiesłowów - od czasowników niedokonanych:

Przykłady imiesłowów - od czasowników dokonanych:

= Idący - imiesłów przymiotnikowy czynny = Przeszedłszy - imiesłów przysłówkowy uprzedni

= Idąc - imiesłów przysłówkowy współczesny = Przechodzony - imiesłów przymiotnikowy bierny

A.103 - Cecha – stopniowanie

71



= Dziwny, -a, -e = Kaczy, -a, -e = Czerwony, -a, -e

Przykłady wykorzystania z elementami gramatyki: = Daleki, -a, -e; Uwaga: Dalej pomijamy płeć

= Zły = Obojętny = Dobry = Początkowy

= Kompletny = Brakujący = Przeciwny = Końcowy, ostatni

= Bliski = Odległy = Górny = Dolny, spodni

= Lokalny = Wierzchni = Wewnętrzny = Zewnętrzny

= Postępowy = Przechodni = Przedni = Tylny, zadni

= Wsteczny = Wystarczający = Celny = Rozbieżny

= Konieczny = Pasujący = Wyjątkowy = Zastępczy

= Okolicznościowy = Proceduralny = Równy = Równoczesny


72

Stopniowanie cechy: Uwaga: Pomijamy płeć

= Stary

= Bardziej stary, starszy = Najbardziej stary, najstarszy

= Mniej stary = Najmniej stary

= Duży = Większy = Największy

= Mały = Mniejszy = Najmniejszy

= Zły = Gorszy = Najgorszy


73

W Asylco® zdanie 'On idzie jeszcze szybciej niż (szedł) wczoraj do domu' składa się czterech części 1. On, 2. idzie 3. jeszcze szybciej niż wczoraj. 4. do domu. Trzecia część nazywa (określa) cechę jaką posiada czynność idzie. W języku polskim słowo jeszcze jest traktowany jako partykuła – 'Dziecko jeszcze śpi'. (USJP PWN jeszcze - «partykuła uwydatniająca, że coś trwa (powtarza się) już od pewnego czasu albo trwa dłużej niż należało się spodziewać»). W Asylco® partykułą będą tylko wyrażenia nie posiadające samodzielnego znaczenia i określające coś więcej niż czasownik!

Określmy jak on idzie do domu?

1. On idzie do domu 2. On idzie prosto do domu. 3. On idzie bardzo cicho do domu. 4. On idzie za chwilę do domu. 5. On idzie teraz do domu. 6. On idzie jednak do domu. 7. On idzie niemrawo do domu. 8. On idzie jeszcze do domu.

9. On idzie chyba do domu 10. On idzie do domu tak, że czynność ta trwa dłużej niż należało się spodziewać. 11. On idzie jeszcze szybciej niż wczoraj do domu. 12. Jeszcze on idzie do domu. 13. Tylko on idzie do domu. 14. A on idzie do domu. 15. Czy on idzie do domu. 16. Chyba on idzie do domu.

W zdaniach 1-11 określony jest sposób, czas... czynności idzie, w 12-16 jeszcze, a, tylko, czy, chyba pełnią inną rolę.

A.104 - Nazwa cechy – stopniowanie

74



= Zielono = Pięknie = Pikantnie = Ostro


= Nowo = Przeciwnie

= Daleko = Blisko

= Pusto = Pełno = Zewnętrznie = Wewnętrznie

= Rzadko = Dobrze = Początkowo = Końcowo, ostatnio

= Naturalnie = Obojętnie = Kompletnie = Lokalnie

= Gęsto, często = Źle = Koniecznie = Możliwie

= Celnie = Sposobem = Przeciwstawnie = Wyjątkowo

= Zastępczo = Wstecznie = Powierzchownie = Jednocześnie


75

Stopniowanie nazwy cechy

= Krótko = Krócej = Najkrócej

= Bardzo = Bardziej = Najbardziej

= Dobrze = Lepiej = Najlepiej

= Źle = Gorzej = Najgorzej

= Dużo = Więcej = Najwięcej

= Mało, trochę = Mniej = Najmniej

= Żółto

= Bardziej żółto = Najbardziej żółto

= Mniej żółto = Najmniej żółto

= Równo

= Bardziej równo, równiej = Najbardziej równo, najrówniej

= Mniej równo = Najmniej równo


76

Określenie czynności a przysłówki, przysłówki pierwotne i wyrażenia przysłówkowe:

= On prawie zjadł

= Będę w pobliżu (blisko)

= Ja chyba będę

= Na dole jest za dużo ludzi

= Ty skaczesz wzwyż

= On skacze w dal

= Ja skaczę w bok

? = Dlaczego dzwonią dziś (dzisiaj) dzwony?

! = Naprzód (w przód) marsz!

= Cisza jest dookoła

= Na lewo jest kuchnia


77

Określenie czynności a przysłówki, przysłówki pierwotne i wyrażenia przysłówkowe c. d:

! = Na prawo patrz!

= Był (-a, -o) z dala (w oddali, daleko) od rodziny

= Jutro będzie śpiew i taniec

= On (ona, ono) całkiem (zupełnie, kompletnie) sczerniał

= Idzie w przód lub w tył (wstecz)

= Krawiec często jest dziwakiem

= My rzadko (z rzadka) szyjemy

, = Ja idę dołem, ty idziesz górą.

= Jestem do dyspozycji (pod ręką)

? = Czy ty czasem (czasami, nieraz, co pewien czas) jesteś w kuchni?

= Chcę po dobroci


78

Określenie czynności a przysłówki, przysłówki pierwotne i wyrażenia przysłówkowe c.d.

= Idzie bokiem

= Siedzę tuż obok

Wykorzystanie zaimków do określenia czasownika - ()

( ) = On (ona, ono) biegnie tutaj

( ) = Patrzył wciąż (ciągle, bez spoczynku) na nią

( ) = Wszędzie go (jej) pełno. (jest domyślne)

( ) ( ) = Tu i teraz (obecnie)

( ) ( ) = Teraz lub wcale (nigdy)

( ) ... = Co za dużo to...

( ) = On dotychczas (jeszcze, do tego czasu, do tej pory, do obecnej chwili, do teraz) nie pracował

( ) = Ja natychmiast (zaraz, od razu, wkrótce, już) idę do urzędu


79

Wykorzystanie zaimków do określenia czasownika c. d.

? = Kto na zimno (beznamiętnie, trzeźwo) złości wilka?

* , * = Ilekroć puka, tylekroć (tylokrotnie) słyszy pukanie

= Siedzi prosto

= To za mało (zbyt mało) powiedziane

= Je jabłko bezwiednie (mimowolnie, niechcący, nieumyślnie)

= Uczy się od nowa (na nowo, od początku, jeszcze raz, ponownie, znowu)

= Płodzić i rodzić po ludzku

= Krzyknął po ojcowsku

= Najpierw (wpierw) powoli

3* = Były budowane trzykrotnie

* 2* . = Powtarza dwukrotnie

A.105 - Wykrzykniki właściwe, onomatopeje, partykuły, zwracanie się do kogoś

80


Wykrzykniki właściwe Przykłady:

Tworzenie wykrzykników właściwych - wyrażanie stanów cielesnych i emocjonalnych:

= Język = Smak

stopniowanie smaku: pyszność-apetyczność-smak-niesmaczność-wstrętność Wykrzyknik - jest wykrzyknikiem odpowiednio:

= Smak

= No, ech

= Apetyczność

= Ach, och

= Pyszność

= Ale, ojej

= Niesmaczność

= E, eh

= Wstrętność

= Fe, fu, fuj, ble, brr, tfu, pfe, pfu, pfuj

Podobnie możemy przekształcić w wykrzykniki np.:

uwielbienie-miłość-uczucie-niechęć-pogarda rozkosz-przyjemność-samopoczucie-cierpienie-ból

= Uczucie

= Pogarda

= Brr, bla, łe, phy, phu, tfu, tfuj

= Samopoczucie

= Ból

= Aaa, aj, au, aua, auć, oj, ła


81

= Triumf

= Hura, hurra

= Klęska

= Ajajaj, jejku, ojej, ojejku

= Zachwyt

= brawo, ekstra, ojejej, , wow!

= Zawód

= Ba, i, ii, iii, łe, uuuuu

= Radość

= Cha, che, chi, ha, he, hej, hi, hip, hu, uha, wiwat

= Żal

= Ach, o, och, ojej, ojejku

= Zdumienie

= Ojeju, ojoj, jej, jejku, o Jezu, o rany, ale

= Wstyd

= Basta, choroba, kurcze, kurde, kurka, kurna

Onomatopeje, głosy zwierząt: Przykłady:

= Mlask = Dzyń = Be = Me = Kwa

= Hu = Chrum = Ko = Pi = Kukuryku


82

Partykuły

Zapis Nazwa Partykuła

Ale wzmacniająca, wyrażająca zdumienie, podziw, zaskoczenie, podkreślająca kontrast sytuacji

Aż wyrażająca wyższy od oczekiwanego stopień intensywności

Bo mająca charakter wzmacniający

Choćby, nawet uwydatniająca zwykle minimalny zakres czegoś, na czym komuś szczególnie zależy, lub też maksymalny brany pod uwagę

Jednak wyróżniająca zdanie lub jego część ze względu na przeciwieństwo, odmienne ujęcie treści

Jeszcze uwydatniająca czas, komunikująca, że dany stan rzeczy trwał lub trwa dłużej, niż mówiący się tego spodziewał

Jeszcze włączająca do danego zbioru wyróżniony przez nią obiekt

No, -że wzmacniająca

Oczywiście komunikująca, że to, o czym jest mowa, nie budzi żadnych wątpliwości

Tak określająca sposób

Tymczasem komunikująca, że w tym samym czasie, w którym dzieje się coś ma miejsce inna czynność; podczas gdy


83

Partykuły c.d.

Tak, dobrze, dobra twierdząca

Też, także, również

uwydatniająca podobieństwo sytuacji, podobieństwo uzasadnienia, motywów, uzupełnienie, włączenie czegoś w obręb spraw już omówionych

Tylko wyodrębniająca

Właśnie, akurat wyróżniająca

Zaledwie

komunikująca, że czegoś jest bardzo mało i że mówiący liczył na większą ilość danej rzeczy lub na wyższy stopień nasilenia cechy

Zapewne wyrażająca przypuszczenie mówiącego, że komunikowany w zdaniu sąd jest prawdziwy

Znowu wyrażająca zniecierpliwienie mówiącego

Przykłady

suknia! Mieli czworo dzieci ja wiem? Hodujmy krowę

Kupię stare auto A, to ! idziemy To był on

Do końca było 2 dni Tak się stało ! Ruszaj się On idzie do domu


84

On idzie do domu On idzie do domu On idzie do domu On idzie do domu

on idzie do domu On idzie do domu on idzie do domu On idzie do domu

on idzie do domu on idzie do domu on idzie do domu on idzie do domu

Przykłady partykuł zdefiniowanych w innych miejscach:

Co - pytanie o podmiot – A.106

Czy, chyba, bodaj - tryby – A.203

Niech, niechaj, niechże, oby - modalności – A.202 Albo, czyli, ani - spójniki – A.204

Zwracanie się do kogoś (Wołacz)

= Kobieto Jagoda = Jagodo

A.106 - Pytanie o podmiot, przypadki

85


$O. Przypadek


*O01.

quis

Ô01. Pyta o sprawcę, podmiot - jest elementem domyślnym dla osoby Brak znaczenia indywidualnego

kto

*O02.

quid Ô02. Pyta o sprawcę, podmiot nie osobowy - jest elementem domyślnym dla nieosobowych

Brak znaczenia indywidualnego co

Polskie przypadki z przykładami

Mianownik ? - Kto? ? - Co? = Człowiek = Paczka

Dopełniacz ? - Kogo? ? - Czego? = Człowieka = Paczki

Celownik ? - Komu? ? - Czemu? = Człowiekowi = Paczce

Biernik ? - Kogo? ? - Co? = Człowieka = Paczkę

Narzędnik ? - Kim? ? - Czym? = Człowiekiem = Paczkę

Miejscownik ? - O kim? ? - O czym? = O człowieku = O paczce

Wołacz - O = Człowieku = Paczko


86

Przykłady wykorzystania ze słownikiem i gramatyką:

? = Kto idzie przez las?

? = Co idzie przez las?

= Jabłko dziadka = Jabłko kozy

? = Komu kupiłem psa ? ? = Dlaczego kupiłem psa ?

? = Kogo pamięta matka? ? = Co pamięta matka?

? = - Kim będę się opiekował? ? = Czym będę się bawił?

? = O kim myśli Kapturek? ? = O czym myśli Kapturek?

Uwagi do wszystkich pytań: Pytania zamknięte: - pozostałe pytania dopełnienia w A.107 – A.109

- pytania rozstrzygające patrz A.203 Podsumowanie pytań w Asylco – F.000. Pytania otwarte typu "Co wiesz o Polsce?" nie są pytaniami w Asylco = "Opowiedz mi o Polsce"

Zakresy pytań: - dla kto – nazwy ludzi; - dla co – nazwy przedmiotów; - dla gdzie – nazwy miejsc; - dla dlaczego – określenie przyczyny, celu...; - dla dokąd – określenie końca drogi; - dla kiedy – ogólne określenie czasu; - dla odkąd – określenie początku drogi, czasu; …

A.107 - Pytanie o orzeczenie

87

A.107 - Pytanie o orzeczenie

Oznacza czynność wykonywaną przez podmiot lub stan, w jakim się on znajduje $Q. Orzeczność Brak elementu domyślnego

Symbol i jego nazwa Opis elementu Znaczenie indywidualne jako rzeczownika

*Q01.

actio

^Q01. Tworzy pytania przy określaniu czynności podmiotu #Q01.

actio

czynność czynność

*Q02.

status

^Q02. Tworzy pytania przy określaniu stanu w jakim znajduje się podmiot #Q02.

status

stan stan

*Q03.

praedicatum

^Q03. Tworzy pytania przy określaniu cechy, jakiej nosicielem jest podmiot #Q03.

professio

orzecznikowość zawód

Przykłady wykorzystania ze słownikiem i gramatyką:

Czynność ? = Co robi? Jan ? = Co robi Jan? Jan = Jan śpiewa

Stan ? = Co się z nim dzieje. W jakim stanie się znajduje?

? = Co się dzieje z Czerwonym Kapturkiem = Czerwony Kapturek śpi

Właściwość ?= Kim jest? ? = Czym jest? ?= Jaki jest?

?= Kim jest Izi = Izi jest kamieniarzem

A.108 - Pytanie o cechy - przydawkowość

88

A.108 - Pytanie o cechy - przydawkowość , , ,

$T. Przydawkowość Brak elementu domyślnego

Symbol i jego nazwa Opis elementu Znaczenie indywidualne jako

rzeczownika

*T01.

numerus ^T01. Tworzy pytania przy określaniu ilości (liczności), miary; tworzy zaimki wskazujące; tworzy pytajniki: ile?, ilu? #T01.

numerus

ilość ilość

*T02.

possesivum ^T02. Tworzy pytania przy określaniu właściciela (posiadania, przynależności); tworzy zaimki wskazujące; tworzy pytajniki: czyj?, czyja?, czyje? #T02.

possesor

dzierżawczość właściciel

*T03.

distinctio ^T03. Tworzy pytania przy określaniu elementu z pewnej grupy na podstawie cechy wyróżniającej; tworzy zaimki wskazujące; tworzy pytajniki: który?, która?, które?, którzy? #T03.

distinctio

wyodrębnialność wyróżnik

*T04.

attributio ^T04. Tworzy pytania przy określaniu ilości cechy przymiotnikowej, często przypadkowej lub niestałej; tworzy zaimki wskazujące; tworzy pytajniki: jaki?, jaka?, jakie?, jacy? #T04.

attributio

właściwość właściwość

Uwaga: W Asylco, który nie jest równoważny, jaki... Przykłady wykorzystania ze słownikiem: i gramatyką

? = Ile kwiatów? ? = Czyje okulary?

? = Które jabłko? ? = Jaki stół?

= Ilościowy = Właścicielski = Wyróżniony = Właściwy

, = To ten, który idzie ? = Czyje tyle róż?

A.108 - Pytanie o cechy - przydawkowość

89


? = Ile? = Ilość ? = Ilu? = Ilość + Mnogość + Męskość

? = Czyje? = Dzierżawczość + Nijakość

? = Czyje? = Dzierżawczość + Mnogość ? = Czyja? = Dzierżawczość + Żeńskość

? = Czyj? = Dzierżawczość + Męskość

? = Które? = Wyodrębnialność + Nijakość

? = Którzy?, które? = Wyodrębnialność + Mnogość ? = Który? = Wyodrębnialność + Męskość

? = Która? = Wyodrębnialność + Żeńskość

? = Jakie? = Właściwość + Nijakość ? = Jakie? = Właściwość + Mnogość + Nijakość

? = Jaki? = Właściwość + Męskość ? = Jacy? = Właściwość + Mnogość + Męskość

? = Jaka? = Właściwość + Żeńskość ? = Jakie? = Właściwość + Mnogość + Żeńskość

A.109 - Pytanie o okoliczność czynności

90

A.109 - Pytanie o okoliczność czynności , ,

$U. Okoliczność czynności Brak elementu domyślnego


*U01.

spectantia loci Û01. Tworzy pytajniki przy określaniu miejsca czynności pomaga tworzyć zaimki wskazujące #U01.

locum

lokatywność miejsce - część przestrzeni

*U02.

spectantia temporis Û02. Tworzy pytajniki przy określaniu czasu czynności pomaga tworzyć zaimki wskazujące #U02.

tempus

temporalność czas - okres (gdy coś się dzieje)

*U03.

spectantia causae etc. Û03. Tworzy pytajniki przy określaniu innych niż czas i miejsce okoliczności czynności #U03.

non limitatum

kauzalność etc. znaczenie nie określone

Przykłady pochodnych miejsca czynności i czasu:

- Ablatywność = Ab + Lokatywność - określenie miejsca początku czynności - Ab + Temporalność - początek czasu czynności

- Adlatywność = Ad + Lokatywność - określenie miejsca końca (celu) czynności - Ad + Temporalność - koniec czasu czynności

- Perlatywność = Trans + Lokatywność - określenie drogi


91

Miejsce

? = Gdzie?

Przykłady określania miejsca czynności oraz początku, końca, kierunku i przebiegu drogi:

? = Dokąd idę?

Korzystając z przyimka (z kierunku-od) możemy zapytać o początek drogi:

Wydaje się, że pytanie: Obok apteki idziesz do kina? zawiera wszystkie aspekty sprawy ale obok nie jest pytajnikiem. Jeżeli przyjmiemy, że w tym pytaniu domyślne jest "czy" to powstanie pytanie rozstrzygające. W praktyce tego rodzaju konstrukcja traktowana jest jak pytanie o przebieg drogi i jest po części pytaniem dopełnienia. Odpowiedź osoby, która idzie do kina, na ogół brzmi: Tak / Nie / Idę obok apteki / Mogę pójść obok apteki / Nie, ale wieczorem będę w aptece...W Asylco będziemy tworzyć pytajniki dotyczące okoliczności czynności w sposób daleko bardziej jednoznaczny.

Korzystając z przyimka. (w kierunku-obok) możemy zapytać:

? = Obok kogo, czego idę?

W przykładzie z apteką pytanie:

apteki idziesz? Jest pytaniem dopełnienia a jedynymi poprawnymi odpowiedziami są:

Obok apteki. lub Nie obok apteki.

Zapis jest pytajnikiem o przebieg drogi w pobliżu. Możemy pytać o też inne okoliczności miejsca czynności:

? = Pod kim, czym idę?

? = Nad kim, czym idę?

? = Odkąd idę?

? = Skąd idę?

Koniec drogi: ? = Dokąd idę?

Przebieg drogi: ? = Którędy idę?

Objaśnienie: Pytajnik "którędy" może być użyty tylko tak jak w pytaniu: Którędy

idziesz do kina? Jest to ogólne pytanie, w którym nie można zapytać o szczegół drogi. Rozpatrzmy następującą sytuację, jakiego pytajnika należałoby użyć w pytaniu do osoby, która wybiera się do kina i którą chcielibyśmy nie narażając ją na zbędną fatygę poprosić o wykupienie lekarstwa.


92

? = Wśród kogo, czego idę?

Objaśnienie: Przy określaniu miejsca czynności często posługujemy się pytaniami typu - "Na którym krześle siedzisz?" (Nr 37.), "W czyim łóżku leżę?" (Rodziców.), "W jakim miejscu spotykamy kozice?" (W górzystym.). W tych przypadkach korzystamy z przydawkowości (wyodrębnienia, dzierżawczości i właściwości). W Asylco zapiszemy to następująco:

? = Pomiędzy kim, czym idę?

? = W którą stronę (w jakim kierunku) idę?...

Przykłady wykorzystania ze słownikiem i gramatyką (pytanie o cechę wyodrębniającą, o właściciela:

? = Na którym siedzisz krześle? Nr 37 = Numer 37

? = W czyim leżę łóżku? = Rodziców

? = W jakim miejscu spotykamy kozice? = W górzystym

Czas. Przykłady pytajników określających przedział czasu oraz początek i koniec czynności:

? = Kiedy pracuje? 2. = We wtorki

? = Od kiedy pracuje? 1. = Od poniedziałku

? = Do kiedy pracuje? 6- 5. = Do 6 maja

? = Jak długo? (ile czasu) ? = Jak dawno?


93

Możemy również zapytać o określenie czasu poprzedzającego lub następującego po czynności

? = Kiedy poprzednio byłeś w pracy? 5 = Pięć lat temu

? = Od kiedy znowu będziesz w pracy? 2: = Za 2 godziny

Także o równoczesność czynności z innym zdarzeniem:

? = Kiedy (podczas czego) spotkałeś rodziców? (co równocześnie trwało, działo się gdy spotkałeś rodziców?)

= Podczas tańców w Nowy Rok

Przykłady pytajników określających czas na podstawie zegara i kalendarza:

: ? = Która godzina? 15:20 = Piętnasta dwadzieścia 4: = Po czwartej

? = Który jest dzisiaj? 15- V = Piętnasty maja 1- 1. = Pierwszy stycznia

? = Jaki dziś dzień tygodnia? 6. = Sobota 2. = Wtorek

? = Jaki miesiąc mamy? 7. = Lipiec V = Maj


94

Inne okoliczności

1. W zdaniu "Jaś śpi jedynie z powodu lenistwa" jednoznaczne określenie okoliczności czynności jest niemożliwe. Lenistwo jest warunkiem wystarczającym dla snu, a to oznacza, że mamy do czynienia z okolicznikiem przyczyny, z kolei słówko jedynie daje nam warunek konieczny dla snu, a to oznacza, że mamy do czynienia z okolicznikiem warunku. Gdyby natomiast okazało się, że wcześniej "Kto zobaczy Jasia to goni go do roboty więc śpi jedynie z powodu lenistwa" czyli jaki ma cel Jaś - śpi po co?, żeby uniknąć pracy - okolicznik celu.

Objaśnienie Podobnie będzie gdy "Jaś pracuje wyłącznie ze względu na

pogodę" czy "Je tylko dla przyjemności" czyli "Jaś (robi coś) wtedy i tylko wtedy, gdy ...". Bardzo często pytania rozstrzygające (Czy ... ?), o których teoretycznie nauczyciele gramatyki lub logiki mówią, że wymagają one odpowiedzi tak/nie w wyniku wcześniejszego kontekstu lub rozłożenia akcentu stają się w pewnym sensie pytaniami dopełnienia.

2. Rozpatrzmy inną sytuację: Małżeństwo posiada jeden samochód. Żona w piątki sama lub z

koleżanką z pracy chodzi do kina. Mąż raz w miesiącu robi duże zakupy, przy których musi korzystać z samochodu. Pada pytanie:

(Czy) idziesz do kina? Mąż kładzie akcent na słowo idziesz i oczekuje odpowiedzi, w której zawarty będzie sposób w jaki żona dostanie się do kina. Jakiej odpowiedzi oczekuje mąż: Idę (czyli nie potrzebuję samochodu) / jadę z koleżanką jej samochodem / jadę tramwajem / jadę naszym samochodem bo.. itd. Oczywiście mógłby zapytać tak jak w brazylijskich sitcomach - W jaki sposób dostaniesz się do kina, pieszo, tramwajem, czy samochodem koleżanki?

Sens rozważanych wyrażeń języka jest zazwyczaj bogatszy niż porównywanych z nimi konstrukcji logicznych dlatego uzyskanie wszystkich możliwych i uniwersalnych pytajników jest albo niemożliwe albo prowadziłoby do barokowych konstrukcji. Dlatego podamy kilka wzorów na tworzenie innych najprostszych pytajników zostawiając inicjatywę przyszłym użytkownikom.

Przykłady

1. Przeszkoda ? = Pomimo kogo? czego?

? = Pomimo czego on jest grzeczny?

= On jest grzeczny mimo deszczu


95

2. Sposób ? = Jak?

? = W jaki sposób idzie?

= Idzie szybko (energicznie)

3. Cel ? = Po co? W jakim celu?

? = Po co biegnie?

= Biegnie po lekarstwa

4. Przyczyna ? = Wskutek kogo, czego? Z jakiego

powodu?

? = Z jakiego powodu płomień zgasł?

= Płomień zgasł wskutek deszczu

5. Warunek ? = Dzięki komu, czemu? Ze względu

na kogo? co??

? = Dzięki komu pracuję?

= Pracuję dzięki rodzicom

6. Rozbieżność ? = Wbrew komu, czemu?

* ? = Wbrew komu biegam?

* = Biegam na przekór mamie

7. Zastępstwo ? = Zamiast kogo? czego?

? = Zamiast czego zjadł ślimaka?

= Zjadł zamiast kalafiora


96

8. Wyjątek ? = Z wyjątkiem kogo? czego?

? = Z wyjątkiem których dni?

1. = Oprócz poniedziałków

9. Sytuacja ? = W jakich okolicznościach?

? = W jakich okolicznościach zjadłem muchę?

= Jedząc pierogi

10. Rezultat ? = Z jakim skutkiem?

? = Z jakim skutkiem wąchałem klej?

= Straciłem pamięć

11. Stopień ? = Jak bardzo?

? = Jak bardzo udawałeś?

= Trochę udawał

12. Miara ? = Jak dużo?

? = Jak dużo masz zębów?

32 = Ma 32 zęby

13. Częstotliwość ? = Jak często?

? = Jak często pada deszcz?

= Codziennie pada deszcz (każdy dzień)

Więcej o okolicznościach w F.000

A.200 - Negacja

97

A.200 –Negacja

$B. Negacja Brak elementu domyślnego


*B01.

non

^B01. Tworzy – zaprzeczenie #B01.

non

nie nie

Piszemy łącznie i rozdzielnie

= Nieludzki, -e, -a = Niemęski, -e. -a = Niekobiecy, -e

= Niemłody, -a, -e = Niekompletny = Nieparzysty

= Ona nie będzie się kąpała = On nie mył się

= Ona nie kąpie się = On nie myje się

= Ona nie kąpała się = On nie będzie mył się

Uwagi o negacji: W języku polskim przeczenie zawsze poprzedza słowo, do którego się odnosi (ang. "is not" – polskie "nie jest"). Również krótka odpowiedź ma postać nie,

nie ma więc różnicy odpowiadającej angielskiemu not – no, (np. "nie, nie jestem dzieckiem" – "no, I am not a child"). W języku polskim, w przeciwieństwie np. do angielskiego, obowiązuje zasada podwójnej negacji. Oznacza to, że w zdaniach przeczących wszystkie użyte

zaimki muszą mieć formę przeczącą, np.

. = Nikt nigdzie i nigdy nic nie zrobił

A.201 - Kwalifikowanie słowa/wypowiedzi

98


$A. Kwalifikowanie słowa/wypowiedzi


*A01.

sermo cotidianus Â01. Nie zmienia znaczenia słowa/wypowiedzi (jest powszechnie używany) - jest elementem domyślnym #A01.

colloquialis potoczność kolokwializm

*A02.

euphemia Â02. Tworzy słowa/wypowiedzi, których znaczenie jest wygładzone, łagodne #A02.

euphemia eufemistyczność eufemizm

*A03.

iocose Â03. Tworzy słowa/wypowiedzi, których znaczenie jest śmieszne #A03.

iocus żartobliwość żart

*A04.

ironia Â04. Tworzy słowa/wypowiedzi, których znaczenie jest z utajoną drwiną, pozornie aprobujące #A04.

ironia ironiczność ironia

*A05.

rudis Â05. Tworzy słowa/wypowiedzi, których znaczenie jest bezceremonialne #A05.

asperitas rubaszność prymitywizm

*A06.

obscaenum Â06. Tworzy słowa/wypowiedzi, których znaczenie jest prostackie, ordynarne #A06.

obscaenum wulgarność wulgaryzm

*A07.

contumelia Â07. Tworzy słowa/wypowiedzi, których znaczenie jest obraźliwe #A07.

contumelia obelżywość obelga

*A08.

poetice Â08. Tworzy słowa/wypowiedzi, których znaczenie jest nastrojowe #A08.

poetice poetyckość sformułowanie poetyckie

*A09.

formalitas Â09. Tworzy słowa/wypowiedzi, których znaczenie jest oficjalne #A09.

formaliter urzędowość sformułowanie urzędowe


99

Znak umieszczamy przed konkretnym słowem lub w oddzielnym wierszu przed tekstem (wówczas odnosi się do całego tekstu). Przykłady kwalifikowania słowa Człowiek + Żeńskość = kobieta:

= Kobieta

= Kobitka = Żartobliwość + kobieta

= Pani = Eufemistyczność + kobieta = Piękność

= Lala = Rubaszność + kobieta = Dupa = Wulgarność + kobieta

= Dziwka, pipa = Obelżywość + kobieta = Gołębica = Poetyckość + kobieta

= Obywatelka = Urzędowość + kobieta

Jeżeli znak kwalifikowania jest umieszczony przed tekstem, to tak jakby go przetłumaczyć na wypowiedź żartobliwą, eufemistyczną,...

Przykład wykorzystania z elementami gramatyki:

= Ja żartuję z obywatelki

Przykłady wulgaryzmów:

= Chuj = Pizda

= Dupa = Kurwa

= Pierdolić = Kurewka = Pizdeczka

Przykłady wykorzystania ze słownikiem i gramatyką

= Mam pizdeczki pod oczami

A.202 - Modalności w zdaniu

100

A.202 - Modalności w zdaniu ,

$C. Modalność Brak elementu domyślnego


czasownik

*C01.

mandatum, iussum ^C01. Tworzy zdanie, w którym zawarte jest kategoryczne życzenie wykonania jakiejś czynności lub osiągnięcie pewnego stanu - pracuj! śpij! #C01.

iubeo

polecenie rozkazuję

*C02.

interdictio ^C02. Tworzy zdanie, w którym zawarte jest życzenie niewykonywania jakiejś czynności lub nieosiągania pewnego stanu - nie pracuj! nie śpij! #C02.

sino

zabronienie zakazuję

*C03.

adhortatio ^C03. Tworzy zdanie, w którym zawarty jest impuls do wykonania jakiejś czynności lub osiągnięcia pewnego stanu - proszę pracuj; no, śpij #C03.

hortor

pobudzenie zachęcam

*C04.

desiderium ^C04. Tworzy zdanie, w którym zawarta jest chęć do wykonania jakiejś czynności lub osiągnięcia pewnego stanu - ja chcę pracować, ja chcę spać #C04.

volo

pragnienie chcę

*C05.

concessio ^C05. Tworzy zdanie, w którym zawarta jest możliwość wykonania jakiejś czynności lub osiągnięcia pewnego stanu (brak nakazu i sprzeciwu) - mogę spać lub pracować #C05.

concedo

przyzwolenie zezwalam


101

! Mnie nie wolno iść!

Zakazujący

! Jemu nie wolno być wilkiem! (On ma zakaz bycia wilkiem)

! Muszę iść!

Rozkazujący

! Niech on będzie wilkiem!

Chciałbym iść

Nakazujący

On powinien być wilkiem

Nie powinienem iść

Niepolecający

On nie powinien być wilkiem

Jak chcesz, to idź

Umożliwiający

Jak chcesz, to bądź wilkiem (On może być wilkiem, jeśli chce)

! Idź już!

Zachęcający

! Bądź wilkiem!


102

Niech idę.

Łagodnego rozkazu

Niech on będzie wilkiem. (Chciałbym by on był wilkiem)

! No idź!

Prośby

! Zostań wilkiem!

Niech bym poszedł

Życzący

Niechby on był wilkiem

Mogę iść

Zezwalający

On może być wilkiem

Chcę iść

Pragnienie wykonania

On chce być wilkiem

! Niech on idzie!

Polecenie

! Niech on będzie wilkiem. (Życzę sobie, by on był wilkiem)

A.203 - Tryby

103

A.203 - Tryby

$E. Tryb


przymiotnik

*E01.

indicativus Ê01. Nie zmienia znaczenia zdania (wyraża pewność co do zachodzenia faktu komunikowanego) - deszcz pada - jest elementem domyślnym #E01.

simillimus

twierdzący identyczny

*E02.

negativus

Ê02. Tworzy zaprzeczenie treści zdania - deszcz nie pada #E02.

contrarius

przeczący przeciwny

*E03.

interrogativus Ê03. Tworzy ze zdania pytanie o rozstrzygnięcie stanu niepewności czy deszcz pada?, idziesz? #E03.

incertus

pytający niepewny

*E04.

conditionalis

Ê04. Tworzy zdanie wyrażające warunkowość akcji czasownika - padałbym #E04.

condotionalis

przypuszczający warunkowy

Ponieważ tryb twierdzący jest domyślny, zdanie - przybiera postać: = Idę. Przykładowe zdania wynikowe z zastosowaniem innych trybów

= Nie idę = Czy ja idę? = Chyba poszedłbym

= Mówię = Przeczę = Pytam = Przypuszczam

A.204 - Spójniki - zdania złożone współrzędnie

104

A.204 - Spójniki - zdania złożone współrzędnie ,

$D. Spójniki Brak elementu domyślnego Uwaga. Pięć pierwszych spójników łączy zdania wyrażające czynności lub stany odbywające się bądź w tym samym czasie, bądź jedna następuje po drugiej. Często czynności te połączone są także przestrzennie, a ich treść jest w jakiś sposób związana. W zależności od spójnika każda/niektóra/żadna z tych czynności może lub nie może zachodzić.


rzeczownika odsłownego

*D01.

inclusio ^D01. Tworzy zdanie współrzędne korzystając ze spójnika i i oznacza, że zaszły obie z wymienionych czynności

incorporatio

#D01.

et

włączność włączanie i

*D02.

exclusivitas ^D02. Tworzy zdanie współrzędne korzystając ze spójnika ani i oznacza, że nie zaszła żadna z wymienionych czynności

exclusio

#D02.

nec

wyłączność wyłączanie ani

*D03.

elisio ^D03. Tworzy zdanie współrzędne korzystając ze spójnika lub i oznacza, że zaszła jedna lub obie z wymienionych czynności

elisio

#D03.

vel

wybiórczość wybieranie lub

*D04.

eliminare ^D04. Tworzy zdanie współrzędne korzystając ze spójnika bądź i oznacza, że nie zaszła żadna lub jedna z wymienionych czynności

eliminatio

#D04.

aut

wykluczalność wykluczanie bądź

*D05.

separatio ^D05. Tworzy zdanie współrzędne korzystając ze spójnika albo i oznacza, że zaszła dokładnie jedna z wymienionych czynności

separatio

#D05.

sive

rozłączność rozłączanie albo

*D06.

oppositio ^D06. Tworzy zdanie współrzędne ze zdań, które wyrażają treści przeciwstawne w zakresie czasu, przestrzeni, sposobu, osoby itd. korzystając ze spójnika: ale, lecz, jednak, natomiast

oppositio

#D06.

at

przeciwstawność przeciwstawianie ale

*D07.

effectus ^D07. Tworzy zdanie współrzędne, które składa się z dwóch zdań wyrażających przyczynę oraz wynik. Treść drugiego zdania wyrażająca wynik jest wprowadzona spójnikiem: więc, dlatego, zatem

sequentia

#D07.

igitur

wynikowość następowanie dlatego


105

Przykłady zastosowania znaczenia indywidualnego:

Włącz! Wyłącz! Wybierz! Wyklucz! Rozłącz!

! ! ! ! !

Objaśnienie Jakie jest znaczenie powyższych pięciu pierwszych spójników z logicznego punku widzenia? Język naturalny rzadko przestrzega jakichkolwiek rozróżnień na przykład między spójnikami albo - bądź lub albo - lub często nie dostrzega się różnicy. W Asylco możliwe jest tworzenie zdań, w których wartość logiczna zdania złożonego jest jednoznaczna. Skorzystamy z następujących zdań

= Kura jest blisko = Kaczka jest blisko

Utwórzmy zdania złożone korzystając ze spójników i rozpatrzmy wartości logiczne tak utworzonych zdań:

= Kura jest blisko i kaczka jest blisko

Koniunkcja - zdanie jest prawdziwe, gdy oba ptaki są blisko

= Ani kura jest blisko ani kaczka jest blisko

Binegacja - zdanie jest prawdziwe, gdy żaden ptak nie jest blisko

= Kura jest blisko lub kaczka jest blisko

Alternatywa - zdanie jest prawdziwe gdy jeden lub oba ptaki są blisko

= Bądź kura jest blisko bądź kaczka jest blisko

Dysjunkcja - zdanie jest prawdziwe gdy żaden lub jeden ptak jest blisko

= Albo kura jest blisko albo kaczka jest blisko.

Alternatywa rozłączna - zdanie jest prawdziwe gdy dokładnie jeden ptak jest blisko


106

Przykłady z pozostałymi spójnikami:

= Nic nie słyszy, lecz wszystko widzi

, = To nie jest baran, ale owca

= Nie jestem grzeczny, dlatego krzyczę

, = Pada, więc jutro będzie rosół

A.205 - Zdania złożone podrzędnie

107

A.205 - Zdania złożone podrzędnie ,

Analiza Opis : Nadrzędne, korelat, wskaźnik zespolenia, podrzędne. Przykłady zdań:

okolicznikowe miejsca początku czynności

Pochodzę stąd, skąd i ty pochodzisz (Skąd pochodzę?) Pochodzę , i ty pochodzisz ( pochodzę?)

okolicznikowe sposobu

Śpiewam tak, jak ptaszek (Jak śpiewam?) Śpiewam , ptaszek ( śpiewam?)

przydawkowe ilości

Żądałem tyle, ile dostałem (Ile żądałem?) Żądałem , dostałem ( żądałem?)

Przyszło tylu, ilu potrzeba (Ilu przyszło?) Przyszło , potrzeba ( przyszło?)

przydawkowe dzierżawczości

Nosiła czapkę taką, jaką uszyła (Jaką czapkę nosiła?) Nosiła czapkę , uszyła ( czapkę nosiła?)

przydawkowe wyodrębnialności

Nosiła czapkę tę, którą uszyła (Którą czapkę nosiła?) Nosiła czapkę , uszyła ( czapkę nosiła?)

Lubię ludzi tych, którzy mówią prawdę (Których ludzi lubię?) Lubię ludzi , mówią prawdę ( ludzi lubię?)


108

Redukcja Konstrukcja zdań złożonych będzie podlegała prostej jednoznacznej redukcji. Z korelatu usuwamy wszystkie elementy, które występują równocześnie we

wskaźniku zespolenia.

Przed redukcją:

Po redukcji:

Pochodzę , i ty pochodzisz Pochodzę , i ty pochodzisz

Śpiewam , ptaszek Śpiewam , ptaszek

Żądałem , dostałem Żądałem , dostałem

Przyszło , potrzeba Przyszło , potrzeba

Nosiła czapkę , uszyła Nosiła czapkę , uszyła

Nosiła czapkę , uszyła Nosiła czapkę , uszyła

Lubię ludzi , mówią prawdę Lubię ludzi , mówią prawdę

Przykłady innych zdań:

przydawkowe właściwości

Widziałem obraz taki, jaki mi się podoba. (Jaki obraz widziałem?) Widziałem obraz , mi się podoba. ( obraz widziałem?)


109

okolicznikowe miejsca

Idę tam, gdzie chcesz (Gdzie idę?) Idę , chcesz ( idę?)

okolicznikowe miejsca końca czynności

Ja doszedłem dotąd, dokąd ty doszedłeś. (Dokąd ja doszedłem?) Ja doszedłem , ty doszedłeś ( ja doszedłem?)

okolicznikowe drogi

Pójdę tędy, którędy przyszedłem (Którędy pójdę?) Pójdę , przyszedłem ( pójdę?)

okolicznikowe czasu

To było wtedy, kiedy spałem (Kiedy to było?) To było , spałem ( to było?)

okolicznikowe przyczyny

Nazywali ją X dlatego, że miała iksy (Dlaczego nazywali ją tak?) Nazywali ją X , miała iksy ( nazywali ją tak?)

okolicznikowe stopnia

Jestem zajęty tak, że nie mam czasu (Jak bardzo jestem zajęty?) Jestem zajęty , nie mam czasu ( jestem zajęty?)

okolicznikowe miary

Mam czasu tyle, żeby pójść do kina (Jak dużo mam czasu?) Mam czasu , pójść do kina ( mam czasu?)

A.300 - Czas - aspekt - angielski, niemiecki

110

A.300 - Czas - aspekt - angielski, niemiecki

Tense and aspect in English

Tense - Past - Present – default - Future

Aspect - Non-continuous - default - Continuous

- Imperfect - default - Perfect

Zeitform und Aspekt im Deutschen

Zeiten - Präteritum -Präsens - Standardwert - Futur

Aspekt - Unterbrochen - Standardwert - Ständig

- Imperfekt - Standardwert - Perfekt

A.301 - Przypadki - angielskie, niemieckie

111

A.301 - Przypadki - angielskie, niemieckie

Cases in English

Nominative ? - Who? ? - What?

Genitive ?- Whom ? - Whose?

Kasus im Deutschen

Nominativ ?- Wer? ? - Was?

Genitiv ? - Wessen? ? - Wessen?

Dativ ?- Wem? ? - Wem?

Akkusativ ?- Was? ?- Wen?

A.302 - Rodzajniki - angielskie, niemieckie, francuskie

112


English

Main article Indefinite article

= The = Wskazywanie + Pełność = A, an = Wskazywanie + Dowolność

Deutsch

Der bestimmte Artikel Der unbestimmte Artikel

= Das = Wskazywanie + Pełność + Nijakość = Ein = Nieokreślony + Nijakość

= Der = Wskazywanie + Pełność + Męskość = Ein = Nieokreślony + Męskość

= Die = Wskazywanie + Pełność + Żeńskość = Eine = Nieokreślony + Żeńskość


113

Français

Articles définis Articles indéfinis

= Le = Wskazywanie + Męskość = Un = Nieokreślony + Męskość

= La = Wskazywanie + Żeńskość = Une = Nieokreślony + Żeńskość

= Les = Wskazywanie + Mnogość = Des = Nieokreślony + Mnogość

114

Dodatki

B.000 - Rzeczowniki - kolejność piktogramów, symboli gramatyki

115

B.000 - Rzeczowniki - kolejność piktogramów, symboli gramatyki Rzeczownik jednostkowy - pojedynczy piktogram

Nazwa piktogramu = Lew, w tym przypadku jednoznacznie określa znaczenie piktogramu - duży ssak drapieżny Panthera leo z rodziny kotów, o muskularnej budowie ciała, dużej głowie (u samca okolonej grzywą) i płowej, krótkiej sierści.

Niektóre piktogramy bez gramatyki nie posiadają nazwy jako rzeczownik jednostkowy! Patrz - C.000 - Nazwy piktogramów, słów.

Rzeczownik złożony z piktogramów. Jeżeli występują dwa piktogramy, to pierwszym jest podstawowy a drugi go określa.

= Olej słonecznikowy

= Słonecznik olejowy w pierwszy przypadku mamy olej jakiś tam, w drugim słonecznik pewnego typu.

W Asylco można zapisać to też tak:

= Olej słonecznikowy

= Słonecznik olejowy

Rzeczownik złożony z symboli rzeczownikowości

Rzeczownik określony jest ostatnim symbolem z prawej np.:

= Człowiek

= Budowla

= Dom mieszkalny

= Mieszkaniec (budowli, pod mostem, na dworcu...)

= Mieszkaniec (domu mieszkalnego)

Rzeczownik złożony z piktogramów i symboli rzeczownikowości Obowiązuje zasada ze schematu 3 (piktogramy i symbole rzeczownikowości są traktowane równoważnie) np.:

= Statek pasażerski = Pasażer = Kogel-mogel

B.001 - Rzeczowniki - schematy słowotwórcze

116

B.001 - Rzeczowniki - schematy słowotwórcze Schemat 1. Rzeczownik z powtórzenia piktogramu Uwaga : Poniżej znajdują się przykłady słów gdzie ten sam piktogram występuje wielokrotnie. W żadnym z tych przypadków zasady powtórzenia nie można

zastąpić symbolami liczebności: , , ponieważ powtórzenie ma za zadanie stwarzanie skojarzeń, a nie tworzenie mnogości, dualności czy zbiorowości.

pokrewieństwo:

= Babka (matka matki) = Dziadkowie (rodzice rodziców)

uporządkowanie w szeregu:

= Archipelag = Atlas = Eskadra

równoległość położenia, ruchu:

= Autostrada = Wyścig

określenie przedziału:

= Doba = Okres

wzmocnienie cechy:

= Ogrom = Mdły

dodanie partnera:

= Rozmowa = Walka


117

Schemat 2. Rzeczownik - zdrabnianie, spieszczanie

... w Asylco zdrabnianie i spieszczanie zasadniczo dotyczy tylko ludzi, części ciała, małych zwierząt, jedzenia, ubrań, zabawek, przedmiotów związanych z dziećmi....

Tam gdzie spieszczenie ma za zadanie podkreślenie intensywności np. młodziutki, śliczniutki, słodziutki, żółciutki, bladziutki zastąpione jest przez symbol

- patrz - B.003 - Przymiotniki - podział, schematy słowotwórcze (schemat 7 - przymiotnik nasycony).

= Bajeczka = Bułeczka

= Córeczka

= Kaczorek = Braciszek

... Wszędzie tam, gdzie znaczenie ma być tylko zmniejszające symbol zastępowany jest przez piktogram

= Kubek = Garnuszek

= Garnuszeczek

= Krzew = Krzewina = Krzewinka

= Most = Mostek = Mosteczek

...

= Dzidzia = Mateczka = Rybeńka = Chmureczka


118

Schemat 3. Rzeczownik - jednostkowanie

... Z definicji jednostkowanie wyodrębnia jakiś byt ze zbiorowości. W słowotwórstwie wykorzystywane jest dodatkowo jako- odwrotna funkcja liczebności (np. z pary - jeden element),

= Rodzice = Rodzic - jedno z rodziców, ojciec lub matka

określenie pewnego elementu zbioru; części, cząstki całości, (meronim)

= Śnieg = Śnieżynka - pojedyncza gwiazdka śniegowa

= Czas = Chwila - maleńka cząsteczka czasu; moment

= Woda = Kropla - mała ilość płynu, utrzymująca się w postaci kulistej

= Płacz = Łza - kropla słonawej, przezroczystej, wodnistej cieczy wydzielanej przez gruczoły łzowe

= Chód = Krok - pojedynczy ruch wykonywany przy chodzeniu, polegający na uniesieniu i postawieniu nogi, stąpnięcie


119

Schemat 4. Rzeczownik - płeć

... określa, że samiec lub samica jest młoda, nie mająca potomstwa

= Jałówka - młoda krowa niemająca jeszcze potomstwa

= Kurczak - kurczę, zwłaszcza większe

= Byczek - młody byk = Źrebak - młody koń

= Chłopiec - dziecko płci męskiej = Dziewczynka - dziecko płci żeńskiej

... określa, że samiec lub samica jest pozbawiona gruczołów płciowych

= Wół - kastrowany samiec bydła domowego

= Wieprz - wytrzebiony samiec świni domowej

= Kapłon – młody kogut kastrowany = Kastrat - mężczyzna po kastracji

Schemat 5. Rzeczownik - nazwa czynności chaotycznej ...&

& = Bieganina - bieganie w różne strony, często tam i z powrotem

& = Pisanina - pisanie, zwłaszcza nudne, niepotrzebne, długo trwające


120

Schemat 6. Rzeczownik z wrostkiem . , , , , , , , , , , , , ,

= Wrzut

= Wyrzut

= Przymorze = Rozbieg, start

= Dobieg, finisz = Międzymorze

= Śródmieście = Podrzut

= Nadbrzeże = Nabrzeże

= Antybohater = Zachmurzenie

= Przedmowa = Przeróbka

B.002 - Czasowniki - schematy słowotwórcze

121

B.002 - Czasowniki - schematy słowotwórcze Patrz uwaga na końcu rozdziału

Schemat 1. Czasowniki z wrostkiem *

...* - oznacza czynność długotrwałą, wielokrotną, powtarzaną

* = Biegać - biec od czasu do czasu; poruszać się pośpiesznie w różnych kierunkach

* = Jadać - jeść, posilać się co jakiś czas, jeść od czasu do czasu

* = Klęczeć - zgiąwszy nogi w kolanach i opierając kolana na ziemi, trwać w tej pozycji

* = Porzucać - rzucać coś wielokrotnie; rzucać (kolejno) wiele czegoś

* = Popalać - palić (fajkę, papierosa, cygaro) raz po raz, po trochu, z przerwami

* = Pośpiewywać - śpiewać od czasu do czasu

* = Nosić - trzymając coś w rękach, na plecach lub w inny sposób, chodzić z tym (długo lub wielokrotnie)


122

Schemat 2. Czasowniki z wrostkami ,

Uwaga: Wrostki te występują symetrycznie dla odróżnienia kierunku czynności.

... - oznacza czynność dochodzenia do czynności długotrwałej; ... - oznacza czynność w kierunku odwrotnym

= Klękać

= Siadać

= Wstawać z klęczek = Zsiadać, wstawać

= Kłaść się = Wkładać but

= Wstawać = Zzuwać, zdejmować but


123

Schemat 3. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność wprowadzania, wkładania, wnikania do wnętrza czegoś

= Wbijać - bijąc, uderzając czymś, naciskając coś, zagłębiając coś w czymś, wpychać w coś

= Wkładać - umieszczać coś w czymś, w środku czegoś; wtykać

= Wrastać - rosnąc zakorzeniać się, rozwijając się zagłębiać się w podłoże

= Wciskać - silnie przycisnąwszy, umieszczać coś w czymś ciasnym lub już wypełnionym czymś; wpychać w głąb czegoś

= Wszywać - szyjąc wstawiać, wprawiać coś; łączyć szwem

_ = Wpisywać - pisać wewnątrz jakiegoś tekstu; umieszczać tekst w zeszycie, w księdze

= Wbudowywać - budując umieszczać coś wewnątrz czegoś; mocować coś na stałe wewnątrz jakiejś budowli, konstrukcji, urządzenia

Schemat 4. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność zmniejszania, gromadzenia, skupiania razem, w jedno miejsce, do wspólnego punktu; łączenia w jedną całość;

= Zlewać - lać płyn z wielu naczyń do jednego

= Spisywać - robić spis, sporządzać rejestr, wykaz


124

= Znosić - gromadzić wiele czegoś w jednym miejscu

= Sklejać - spajać, łączyć coś za pomocą kleju

= Zszywać - tworzyć całość z części, kawałków, złączywszy je szwami, zszywkami itp.

= Zbiegać się - biegnąc gromadzić się w jednym miejscu

= Ściskać - wywierać ucisk na coś ze wszystkich albo z dwóch przeciwnych stron

Schemat 5. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność powiększania, rozsypywania, rozpraszania, oddalania od wspólnego punktu; rozdrabniania, dzielenia

= Rozcinać - tnąc rozdzielać na części

= Rozchodzić się - o grupie: iść w różne strony, w różnych kierunkach; rozpraszać się

= Rozrzucać - rzucać, ciskać w różne strony, rzucając rozpraszać

= Rozrastać się - rosnąc rozwijać się, stawać się większym

= Rozgotowywać - za długo gotując powodować, że coś się rozpada na drobne części


125

= Rozlewać - powodować rozpływanie się jakiejś cieczy, wydostawanie się jej poza naczynie

= Rozbudowywać - powiększać budowlę, budować nowe obiekty

Schemat 6. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność wydostawania, wydobywania, pozbywania, wyróżniania z wnętrza czegoś

= Wylewać - lejąc usuwać płyn z jakiegoś naczynia

= Wynosić - niosąc usuwać coś

= Wyciskać - cisnąć, ściskając wydobywać, wypchać, wyduszać coś z czegoś

= Wygryzać - gryząc wyjadać coś (z czegoś), drążyć wnętrze czegoś

= Wyczytywać - czytając dowiadywać się czegoś albo o czymś

= Wyrzucać - rzucać coś w jakimś kierunku; usuwać, wydalać coś poza obręb czegoś

= Wycinać - cięciem usuwać, odłączać coś od czegoś lub część od większej całości


126

Schemat 7. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność zbliżania; łączenia, dostosowywania przy bliskości przestrzennej lub czasowej

= Przychodzić - idąc zbliżać się dokądś

= Rosnąc, trwale się do czegoś przytwierdzać, z czymś łączyć się

= Przyszywać - szyjąc mocować, przytwierdzać coś do czegoś

= Przynosić - niosąc dostarczać coś do określonego miejsca

= Przymierzać - przykładać coś do czegoś dla sprawdzenia, czy się nadaje, czy ma dobre wymiary itp.

= Przyciskać - wywierać na coś ucisk, nacisnąć; przypierać do czegoś, przygniatać

= Przycinać - skracać, formować, kształtować coś ucinając, odcinając część czegoś; odcinając dopasowywać do czegoś

Schemat 8. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność oddalania, oddzielania, wyodrębniania

= Odpływać - płynąc oddalać się

= Ustępować - oddalić się dając miejsce


127

= Zrywać - ciągnąc, szarpiąc odłączać, odrywać coś od czegoś, rozdzielać na dwie części

= Odcinać - odłączać, oddzielać coś od czegoś, od całości cięciem

= Odgotowywać - usuwać jakiś składnik przez gotowanie

= Odlewać - przelewać część płynu

= Odłączać - oddzielać to, co było z czymś złączone, co wchodziło w skład jakiejś całości

Schemat 9. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność robienia czegoś na nowo, przywracania czegoś do pierwotnej postaci; powtarzania w odpowiedzi na czynność wyrażoną przez czasownik podstawowy

= Odbudowywać - wznosić, budować na nowo; restaurować

= Odmładzać - czynić młodszym; przywracać siły żywotne starzejącemu się organizmowi

= Odrastać - wyrastać na nowo, powtórnie (po obcięciu, wyrwaniu, zniszczeniu itp.)

= Odsmażać - odgrzewać coś smażąc na tłuszczu

= Oddawać - zwracać właścicielowi to, co się od niego pożyczyło, dostało lub co się mu zabrało


128

= Odpisywać - odpowiadać w formie pisemnej na czyjeś pismo, na czyjś list, dawać komuś pisemną odpowiedź

= Odbierać - brać od kogoś swoją rzecz, którą się komuś pożyczyło, podarowało lub którą ktoś zabrał, wziął komuś; odzyskiwać

Schemat 10. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność kończenia, kres przestrzenny lub czasowy

= Dopalać - kończyć palenie, palić do reszty

= Przekwitać - o roślinach: stracić kwiaty, przestać kwitnąć

= Doszywać - kończyć szyć

= Dociskać - wykonywać do jakiegoś punktu czynność ciśnięcia

= Dokończać - doprowadzać coś do końca, do ostatecznego wyniku; kończyć

= Dośpiewywać - kończyć śpiewanie; śpiewać dalszy ciąg, koniec

= Doczytywać - dokończać czytania, czytać do końca albo do pewnego miejsca


129

Schemat 11. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność dodatkową, uzupełniającą całość, miarę, ilość itp.

= Dobudowywać - zbudować dodatkowo

= Dopisywać - dodawać coś do tekstu napisanego, uzupełniać pismem

= Doszywać - uzupełniać rzecz uszytą, przyszywać coś do czegoś

= Dorabiać - robić coś brakującego; robić coś dodatkowo, jako dodatek do czegoś

= Dolewać - dodawać więcej płynu, nalewając dopełniać, uzupełniać

= Dobierać - brać więcej, dokładać, dopełniać

= Dosmaczać, czynić bardziej pikantnym - dodawać przypraw do czegoś wcześniej już przyprawionego

Schemat 12. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność krążenia wokół czegoś

= Obiegać - biegnąc zataczać krąg dokoła czegoś

= Objeżdżać (rowerem) - jadąc okrążać coś, jechać wokół czegoś


130

= Oblatywać - lecąc okrążać coś

= Obchodzić - iść dookoła kogoś lub czegoś; idąc okrążać

= Opływać - płynąc okrążać, otaczać; płynąć dookoła, wokół czegoś

= Obnosić - nosząc wokół pokazywać

= Obwozić (samochodem) - wioząc kogoś lub coś objechać wiele miejsc, objeżdżać coś dookoła

Schemat 13. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność otaczania, ogarniania ze wszystkich stron; czynienia czegoś dokoła, wokół, po wierzchu

= Obciskać - zaciskać coś wokół czegoś

= Obrabiać - nadawać czemuś zamierzony kształt, wygląd

= Obrastać - rosnąc, wyrastając pokrywać coś, wyrastać dokoła czegoś

= Oblewać - lać czymś po wierzchu, ze wszystkich stron

= Obgotowywać - gotować częściowo, tylko po wierzchu


131

= Obudowywać - otaczać coś ze wszystkich stron w celu umocnienia, osłonięcia

= Ogryzać - gryząc objadać, obskubywać, obszarpywać coś ze wszystkich stron

Schemat 14. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność skierowaną z góry w dół

= Zbiegać - biegnąc opuszczać się w dół

= Spływać - płynąc opuszczać się w dół

= Schodzić - idąc opuszczać się w dół

= Zeskakiwać - skakać z czegoś w dół

= Zjeżdżać (rowerem) - jadąc opuszczać się w dół

= Tonąć - pogrążać się w wodzie, iść na dno

= Zjeżdżać (na nartach) - jadąc opuszczać się w dół


132

Schemat 15. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność poniżej czegoś, w dolnej, spodniej części; czynność ukrywaną, potajemną; stratę, zmarnowanie czegoś

= Podcinać - obcinać coś od spodu, ścinać coś tnąc od dołu

= Podrabiać - fałszować coś

= Podpisywać - zaświadczać, stwierdzać o własności, obecności itp. przez napisanie pod tekstem swojego nazwiska

= Podpowiadać - szeptać, mówić, zwykle cicho, dyskretnie komuś to, co powinien mówić w sytuacji, kiedy czegoś nie wie, lub zapomniał

= Przegrywać - zostawać pokonanym w grze, w walce sportowej itp.; tracić to, o co była gra

= Przejadać - wydawać pieniądze wyłącznie na jedzenie

= Podglądać - przyglądać się komuś (czemuś) ukradkiem, niepostrzeżenie, w chwili, gdy ktoś nie chce być widzianym

= Przeczesać - czesać inaczej, zmieniać uczesanie

Schemat 16. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność skierowaną od dołu ku górze

= Podrzucać - rzucać w górę


133

= Podskoczyć - wykonywać skok w górę

= Wypływać - ukazywać się na powierzchni, wynurzać się

= Podnosić - niosąc umieszczać kogoś, coś na wyższym miejscu

= Wbiegać na - biegnąc przemieszczać się z niższego miejsca na wyższe

= Podjeżdżać (rowerem) - jadąc wznosić się w górę

= Wyrastać - rosnąc wychodzić ponad podłoże; stawać się coraz większym

Schemat 17. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność powyżej czegoś, w górnej części czegoś; osiąganie celu, wyniku; czynność częściową, niezupełnie skończoną

= Nadgryzać - napocząć coś gryząc

= Podrastać - stawać się większym, wyższym

= Wygrywać - odnosić zwycięstwo w jakichś, rozgrywkach, bojach, pokonywać, zwyciężać kogoś

= Nadpijać - upić trochę, nieco


134

= Nadcinać - przecinać coś częściowo, nie do końca

= Nadlatywać - lecąc w powietrzu przybyć, zbliżyć się do jakiegoś celu w danym momencie

= Nadbudowywać - wybudować nową część nad jakąś wykończoną budowlą, dobudowywać wzwyż

Schemat 18. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność na powierzchni czegoś

= Narzucać - rzucać coś na coś, na wierzch czegoś

= Nacierać - trąc smarować, mazać kogoś, coś czymś

= Naklejać - mocować na płaszczyźnie coś za pomocą kleju

= Nanosić - osadzać coś na czymś, zostawiać coś gdzieś

= Nakładać - umieszczać, kłaść coś na wierzchu, kryć warstwą

= Naszywać - szyjąc przytwierdzać coś do wierzchniej strony

= Nakrywać - przygotować stół do posiłku, zastawić go naczyniami i potrawami


135

Schemat 19. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność usuwania czegoś z jakiejś powierzchni, z wierzchu czegoś

= Karczować - usuwać drzewa i krzewy wraz z korzeniami lub pniaki po ściętych drzewach w celu oczyszczenia gruntu

= Odśnieżać - usuwać śnieg, czyścić ulice, drogi itp. ze śniegu

= Skrobać (ziemniaki) - pocierając czymś ostrym, zdrapywać, zdzierać łupinę

= Zmywać - myjąc usuwać z czegoś brud, oczyszczać

= Ścierać - trąc oczyszczać powierzchnię czegoś; pocierając czymś zbierać z powierzchni czegoś pokrywającą ją warstwę czegoś

Schemat 20. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność przeciwną

= Zbaczać - schodzić, zjeżdżać w bok od drogi

= Odbarwiać - pozbawiać barwy, koloru; usuwać, wywabiać barwę, kolor

= Osuszać - pozbawić coś wilgoci, uczynić suchym


136

Schemat 21. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność odkrywania, otwierania, rozpoczynania

= Zapalać - powodować, że coś się zaświeci, rozjarzy, stając się źródłem światła

= Odkorkować - otworzyć coś zamkniętego korkiem

= Odpakować - wydobyć coś z opakowania, otworzyć coś zapakowanego

= Otwierać - odemknąć coś zamkniętego

= Uchylić okno - z lekka, na wpół otworzyć coś zamkniętego, odemknąć; lekko rozewrzeć

Schemat 22. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność umieszczania na/za czymś, chowania czegoś za czymś, zamykania, przerwania

= Zaklejać - klejąc łatać coś

= Zakorkować - zamknąć, zatkać korkiem

= Gasić - przerywać świecenie czegoś

= Zasiedlać - osadzić gdzieś ludność na stały pobyt


137

= Zachmurzać - pokrywać, zasnuwać chmurami, chmurą

= Zaczerniać - pokrywać, smarować czymś czarnym

= Zalewać - lejąc płyn pokrywać nim coś całkowicie, pogrążać w nim coś; zatapiać coś

Schemat 23. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność przebywania, przemieszczania czegoś; przenikania na wskroś

= Przefruwać - przelatywać nad czymś frunąc

= Przenosić - zabierać coś z jednego miejsca i niosąc umieszczać gdzie indziej

= Przelewać - lejąc przenosić płyn z jednego naczynia do drugiego

= Przepisywać - przenosić tekst już raz napisany

= Przeskakiwać - skakać z jednego miejsca na inne, skakać przez coś (przez kogoś)

= Przerastać - rosnąc przenikać przez coś, przeplatać się z czymś, wyrastać przez coś, na wskroś czegoś

= Przepalać - niszczyć na wskroś coś płomieniem, ogniem, uszkadzać przez nadmierne ogrzewanie


138

Schemat 24. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność powtórnie wykonywaną, na nowo(często w odmienny sposób)

= Przeszywać - przerabiać coś przez ponowne szycie

= Przefarbować - farbować na inny kolor, ponownie

= Przerabiać - opracowywać coś powtórnie, zmieniać kształt, formę czegoś dostosowując do nowego przeznaczenia

= Przebudowywać - dokonywać gruntownej zmiany w jakiejś budowli; przerabiać coś

= Przepakowywać - pakować inaczej; pakować coś powtórnie, w nowe opakowanie

B.003 - Przymiotniki - podział, schematy słowotwórcze

139


Schemat 1. Przymiotnik właściwy - bezpośrednio oddaje cechę rzeczy, dotyczący rzeczy ...

= Ludzki

= Grochowy

= Pokojowy, dot. pomieszczenia = Pokojowy

= Bajkowy = Książkowy

= Zielony = Sedesowy

Schemat 2. Przymiotnik podobny - mający podobną cechę rzeczy (szczególnie kształt), przypominający rzecz ...

= Jajkowaty - mający kształt podobny do kształtu ptasiego jajka

= Gruszkowaty - podobny do gruszki; mający kształt gruszki

= Grzybiasty - podobny do grzyba, kształtem przypominający grzyb

= Ogórkowaty - mający kształt ogórka, podobny do ogórka

= Bocianowaty - taki jak u bociana, podobny do bociana


140

= Fasolowaty - mający cechy, kształt ziarna fasoli, podobny do niego

= Flaszkowaty, butelkowaty - będący w kształcie flaszki, mający kształt butelki, przypominający wyglądem butelkę

Schemat 3. Przymiotnik odległy - mający część cechy rzeczy, mało podobny do rzeczy ...

= Białawy - niezupełnie biały

= Błękitnawy - niezupełnie błękitny

= Czarniawy - nieco czarny = Grubawy - nieco gruby

= Słodkawy - mający lekko słodki smak = Słonawy - nieco słony

Schemat 4. Przymiotnik składnikowy - z dodatkiem rzeczy, brakiem rzeczy. Stosując ten schemat możemy odkreślić "ilość" składnika w przymiotniku

... , ...

= Żółwiowy - zrobiony z żółwia

% = Alkoholizowany - nasycony, zaprawiony alkoholem

= Piaskowy - zawierający piasek, zrobiony z piasku, z domieszką piasku


141

= Maślany - zrobiony z masła lub na maśle; zawierający masło jako jeden ze składników

= Rybny - otrzymywany, produkowany z ryb lub z dodatkiem ryb

= Bezrybny - nie zawierający ryb

Schemat 5. Przymiotnik pełny - obfitujący w rzecz, pełen rzeczy. ...

= Górzysty - pełen gór, pokryty górami

= Piaszczysty - pokryty piaskiem, obfitujący w piasek, usypany z piasku

= Grzybny - obfitujący w grzyby; grzybodajny

= Błotnisty - rozmokły od deszczu, pełen błota; grząski, bagnisty

= Gwiaździsty - pełen gwiazd

Schemat 6. Przymiotnik przesadny - zawierający nadmiernie dużo/mało cechy rzeczy ... , ...

= Krótkawy - trochę za krótki; przykrótki


142

= Niskawy - dość niski, niedużego wzrostu

= Przymały - za mały, zbyt mały

= Przydługi - nieco za długi, zbyt długi w wymiarze liniowym

= Przyduży - trochę za duży

= Przywąski - zbyt wąski, nieco za wąski

= Niedosolony - za mało osolony

= Przesolony - zbytnio osolony

Schemat 7. Przymiotnik zawodowy - oddający cechę wykonawców czynności. ...

= Kolarski - odnoszący się do kolarza

= Okulistyczny - dotyczący okulisty

= Piekarski - dotyczący piekarza


143

= Prawniczy - dotyczący prawnika

= Rybacki - dotyczący rybaka, należący do rybaka

= Winiarski - dotyczący winiarzy, związany z wyrobem win

= Zbieracki - dotyczący zbieractwa, zbieraczy

= Urzędniczy - odnoszący się do urzędnika, właściwy urzędnikowi; złożony z urzędników, przeznaczony dla urzędników

Schemat 8. Przymiotnik nienasycony - oddający mało intensywną cechę rzeczy ...

= Powolny - ruszający się wolno, nieśpieszny, opieszały

= Szary - kolor pozbawiony wyrazistych cech będący mieszaniną białego z czarnym

= Wyblakły - blady, nikły

= Delikatny - mający niewielką intensywność, niewielkie nasilenie; lekki, słaby, nieznaczny


144

Schemat 9. Przymiotnik nasycony - oddający bardzo intensywną cechę rzeczy ...

= Młodziutki - niezwykle młody

= Śliczniutki - bardzo śliczny

= Arcydziwny - bardzo dziwny = Słodziutki - intensywnie słodki

= Ulewny - bardzo obfity, gwałtowny = Żółciutki - niezwykle żółty

= Wrzaskliwy - nadzwyczajnie krzykliwy, hałaśliwy = Rozradowany

Schemat 10. Przymiotnik działowy - oddający cechę zakładów, instytucji ...

= Piekarniczy - dotyczący piekarnictwa

= Warzywniczy - dotyczący warzywnictwa

= Prawniczy - dotyczący prawa = Fabryczny


145

Schemat 11 - Przymiotnik odczasownikowy ...

= Dokończony = Utarty

= Przycięty = Pitny

= Przepalony * = Popalony = Osuszony = Trwały

Schemat 12. Przymiotnik z przedrostkami jedno-, dwu-, wielo-, pół-, 1*...

1. wskazujący na jednostkowość tego, co nazywa druga część złożenia

1* = Jednokonny 1* = Jednojajowy

2. podkreślający jednolity charakter lub tożsamość tego, co nazywa druga część złożenia

1* = Jednobarwny 1* = Jednoczesny

3. 2*...wskazuje na dwukrotne występowanie czegoś

2* = Dwugłowy 2* = Dwurodzinny


146

4. *... wskazuje na dużą ilość, wielość, wielokrotność tego, co wyraża drugi człon złożenia

* = Wielokrotny * = Wielodobowy

5. .5*... wskazuje na niecałkowitość, połowiczność tego, co wyraża drugi człon złożenia

.5* = Półmięsny .5* = Półsenny

Uwaga: Wszystkie schematy dotyczące przymiotników odnoszą się bezpośrednio do tworzenia przysłówków i rzeczowników odprzymiotnikowych.


147

B.004 - Inne zasady słowotwórcze Schemat Cyfra i liczebniki

@ = Cyfra

[@] = Liczba

1@ = Kilkanaście, paręnaście @ = Kilka, parę

@@ = Kilkadziesiąt, parędziesiąt @@@ = Kilkaset, paręset

Uwaga: Wszystkie schematy słowotwórcze, wszędzie tam gdzie ma to sens, można stosować do innych części mowy. Również w przypadkach gdy nie ma "przodka" wybranego schematu na przykładzie przymiotników odrzeczownikowych:

= Nadmorze = Nadmorski

= Dalekomorski

= Podmorze = Podmorski = Pełnomorski

= Zamorze = Zamorski = Antyspołeczny

= Prospołeczny = Ogólnospołeczny

= Bezplanowy = Pozaplanowy

= Ponadplanowy * = Wieloplanowy

= Międzypaństwowy = Ponadpaństwowy

= Antypaństwowy = Bezpaństwowy

C.000 - Nazwy piktogramów, słów, cognationizm

148

C.000 - Nazwy piktogramów, słów, cognationizm Uwaga. Jeżeli A jest zbiorem słów pokrewnych a X, Y - są słowami

należącymi do tego zbioru, to będziemy mówili, że X jest cognationimem Y. Np. jeżeli A = {bieg, biec, biegać, biegowy, bieganie, biegacz...} to biec jest cognationimem biegacz, bieg jest cognationimem biegowy... itd.

W Asylco każde dwa słowa, mające wspólny piktogram, są dla siebie

cognationimami. Ponieważ jest symbolem domyślnym, to każdy piktogram bez jakichkolwiek znaków gramatyki przedstawia rzeczownik jednostkowy!

W języku polskim bardzo często brakuje słowa, które będąc cognationimem słowa o określonym znaczeniu jest zarazem określoną częścią mowy. Zdarza się też, że brak nawet synonimu. Dlatego też, nie jest możliwe aby wszystkie nazwy piktogramów były tylko jedną częścią mowy!

Jest oczywiste, że nazwa piktogramu nawiązuje do znaczenia. Ze względów technicznych musi być krótka.

Nazwy piktogramów Przykład 1: łamanie

Znaczenie piktogramu - = zginanie powodujące rozerwanie,

próba rozdzielenia. Nazwa piktogramu - = łamanie.

Rzeczowniki, które potencjalnie mogłyby stanowić nazwę tego piktogramu: łamacz-łamaniec-łam-odłam-odłamek-rozłam-ułamek - nie oddają tego co piktogram oznacza.

Przykład 2: Łamanie, bieg

Nazwa piktogramu nie może być automatycznie przenoszona do tekstu Asylco.

Aby znaczenie piktogramów nie prowadziło do dwuznaczności,

konieczne jest użycie dla określenia, że mamy do czynienia z rzeczownikiem odczasownikowym.

Nazwa słowa - = Łamanie

Pomijanie narzucałoby konieczność uczenia się jaką częścią mowy jest piktogram, który w tekście Asylco występuje jako rzeczownik jednostkowy,

...np.: piktogram - = Bieg, w tekście Asylco może wystąpić jako

= Bieg lub jako = Bieganie


149

Przykład 3: Smak

Zastosowanie nazw rzeczowników jednostkowych: kwas, cukier, sól, ostrze lub rzeczowników odprzymiotnikowych: kwaśność, słodkość, słoność, ostrość; wprowadziłoby pewną sztuczność. W tym przypadku wydaje się rozsądne i niezbędne jest użycie przymiotników.

Nazwy piktogramów w tekście Asylco przybiorą postać słów:

= kwaśny = słony = słodki = ostry

= kwaśny = słony = słodki = ostry

Przykład 4: Razem, osobno

Nazwy piktogramów są przysłówkami:

I w tym przypadku piktogram w tekście w Asylco występuje tylko z innymi elementami gramatyki. Brak rzeczownika jednostkowego określającego te byty

= Razem (wraz z kimś drugim, łącznie z innymi) = Razem = Wspólny

= Osobno (oddalony od innych) = Osobno = Oddzielny

Wspólny, wspólnie,- nie ma rzeczownika gdyby napisać słownik rzeczowników (opisać znaczenia tak jak rzeczowników) dla wszystkich istniejących i nie istniejących.

= Wspólny, -e, -a = Wspólnie Wspólność - «posiadanie, użytkowanie wykonywanie czegoś, razem z innymi;


150

Przykład 5: Cognationimy i ich brak w języku polskim

piktogram

pokój

branie

nagle

seler

rzeczownik jednostkowy

pokój

chwyt

xxx

seler

czasownik xxx xxx

brać

naglić xxx xxx

czasownik wielokrotny

xxx xxx * pobierać *

ponaglać xxx xxx

rzeczownik odczasownikowy

xxx xxx

branie

naglenie xxx xxx

przymiotnik

pokojowy

xxx

nagły

selerowy

przysłówek

pokojowo

xxx

nagle

xxx

Cognationimy (kolumnami); xxx - brak lub brak w tym znaczeniu; zzz - synonim; yyy – nazwa piktogramu Asylco


151

Nazwa rozszerzona piktogramu Nazwa rozszerzona składa się z najważniejszych słów, które można utworzyć z piktogramu

= woda, lać

= uderzenie, cios, bić

= kładzenie, kłaść, położyć, położenie = ucho, słyszeć, słuchać

Słowa słownika

W słowniku objaśnienia słów mogą prowadzić do pewnych nieporozumień spowodowanych oczywistą nieregularnością języka polskiego. Aby jednoznacznie określić słowa w słowniku większość musiałaby mieć znacznie dokładniejszy opis niż ma to miejsce w słownikach języka polskiego. Na przykład: Doszywać oznacza różne czynności obie uwzględnione w słowniku Asylco natomiast w 3t SJP występują pod jednym objaśnieniem:

= Doszywać - kończyć szyć

= Doszywać - uzupełniać rzecz uszytą, przyszywać coś do czegoś

Wymyślać oznacza różne czynności obie uwzględnione w słowniku Asylco:

= Wymyślać coś - myśląc wynajdować jakiś pomysł

lub = Wymyślać komuś - obrzucać kogoś wymysłami; urągać komuś, lżyć kogoś; wygadywać coś na kogoś,


152

Zwrotność w Asylco ma miejsce tylko gdy czasownik ma znaczenie strony zwrotnej

= Schodzić się - gromadzić się w jednym miejscu

= Myć się - strona zwrotna czasownika myć

Gdy brak jednej z wartości aspektu: Wszystkie sposoby lania: dolewać/dolać, nalewać/nalać, oblewać/oblać itd. mają obie wartości aspektu i możemy je

precyzyjnie zapisać w Asylco np.:

= Wylewać - lejąc usuwać płyn z jakiegoś naczynia

= Wylać - usunąć płyn z jakiegoś naczynia

ale, brak precyzyjnego słowa w języku polskim (mającego zresztą sens), które rozróżniałoby sposoby lania i miało wartość dokonaną aspektu.:

= Lać - powodować płynięcie, cieknięcie płynu

= Skończyć_lać


153

Gdy czasowniki różnią się tylko aspektem to w słowniku zapiszemy następująco:

= Chować - kłaść, umieszczać w miejscu zakrytym, zasłoniętym, niewidocznym, bezpiecznym

= Schować - położyć, umieścić w miejscu zakrytym, zasłoniętym, niewidocznym, bezpiecznym

ale np. pochować ma dwa znaczenia, w pierwszym różni się nie tylko aspektem dlatego w słowniku pojawi się:

* = Pochować - ukryć, schować gdzieś wiele przedmiotów

* = Pochowywać - ukrywać, chować gdzieś wiele przedmiotów

Pochowywać nie jest nawet potencjalnie poprawną ą formą języka polskiego - chociaż jest to poprawne słowo Asylco. W innym znaczeniu pochować: obie formy różnią się tylko aspektem ale utworzone muszą być z innego piktogramu.

Grób+ = Chować - składać do grobu; grzebać

Grób+ = Pochować - złożyć kogoś w grobie; pogrzebać

C.001 – Liczebniki

154

C.001 – Liczebniki Liczebniki niedookreślone kilka-, parę-

@ = Kilka 1@ = Kilkanaście @@ = Kilkadziesiąt @@@ = Kilkaset

@ = Parę 1@ = Paręnaście @@ = Parędziesiąt @@@ = Paręset Liczebniki porządkowe:

@. = Kilkowy 1@. = Kilkunasty @@. = Kilkadziesiąty @@@. = Kilkusetny

@. = Parętny 1@. = Paręnasty @@. = Parędziesty @@@. = Paręsetny

Liczebniki zbiorowe:

@- = Kilkoro 1@- = Kilkanaścioro @@- = Kilkadziesięcioro @@@- = Kilkasetcioro

@- = Paroro 1@- = Paręnaścioro @@- = Parędziesięcioro @@@- = Paręsetcioro

Liczebniki mnożne:

@* = Kilkakrotny 1@* = Kilkanaściekrotny @@* = Kilkudziesięciokrotny @@@* = Kilkasetkrotny

@* = Parokrotny 1@* = Paręnaściekrotny @@* = Parędziesięciokrotny @@@* = Paręsetkrotny

C.002 - Przymiotniki

155

C.002 – Przymiotniki uogólnione Uogólnianie przymiotników z przykładami użycia (w Asylco!):

= Fasolowaty

= Rybowaty (wieloryb jest rybowaty - jakwielkiryb)

= Pierogowaty (pierogowata czapka - czapka w kształcie pieroga)

= Kowadłowaty (kowadłowata chmura

= Papierawy (papierawe plastikowe torby na zakupy o niektórych właściwościach papieru)

= Słodkawy

= Dziurawawy (dziurawawy dach - trochę przeciekający)

= Dziwnawy (dziwnawy prezydent)


156

= Górzysty

= Deszczowy (deszczowe wakacje)

= Pełen dziur (pełne dziur drogi)

= Rybiasty (rybny staw - pełen ryb)

= Przydługi

= Zbyt łatwy (wszyscy zdali zbyt łatwy egzamin)

= Przychory (chorych ewakuowano, przychorzy zostali)

= Przydziwny (kapelusz przydziwny, aby go założyć)

= Żółciutki

= Arcydziwny

= Bajeczniutki (bajeczniutki odlot)

= Kwadraciowiutki, Arcykwadratowy (kwadraciowiutki kamyk)


157

= Piekarski

= Pierożerski, pierogarski - dotyczący pierogarki, pierogarza (XX Zawody pierożerek)

= Surówkarski - dotyczący surówkarza (ciężki surówkarski fach)

= Sałaciarski - dotyczący sałaciarza (lekka praca sałaciarza)

= Piekarniczy

= Komputerniczy - dotyczący komputernictwa (sklep komputerniczy)

= Pierożniczy, pierogarski - dział pierożniczy, filia zakładów pierogarskich

= Surówkarski - dotyczący surówkarstwa (III Zjazd Surówkarsko-Sałatniczy)

C.003 - Stosunki przestrzenne

158

C.003 - Stosunki przestrzenne Na przykładzie 7 par przeciwstawnych przymiotników określających stosunki przestrzenne: Uwaga Brak w tym znaczeniu = BWTZ

= Ciasny = Cienki = Krótki

= Przestronny = Gruby = Długi

= Duży = Niski = Szeroki

= Mały = Wysoki = Wąski

1. Cecha pośrednia; Tylko pary cienki-gruby i długi-krótki oddają w języku polskim w pełni cechę pośrednią

.5* = Półciasny .5* = Półcienki .5* = Półdługi

.5* = Półprzestronny .5* = Półgruby .5* = Półkrótki

.5* = Półduży .5* = Półniski .5* = Półszeroki

.5* = Półmały .5* = Półwysoki .5* = Półwąski


159

2. Przymiotniki oddające dużą intensywność cechy

= Ciaśniuchny, Ciaśniutki... = Cieniuchny, Cieniutki, Cieniusieńki, Cieniuteńki, Cieniusi, Cieniuśki, Cieniuteczki...

= Przestroniuchny... = Grubachny, Grubiutki, Grubiuteńki, Grubiusi, Grubiuśki, Grubaśny

= Wysokuchny... = Długachny, Długutki, Długusieńki, Długusi, Długuśki, Długuteczki, Długaśny

= Szerokuchny... = Króciuchny, Króciutki, Króciusieńki, Króciuteńki, Króciuśki...

= Dużachny... = Wąziuchny, Wąziutki, Wąziusieńki, Wąziuteńki...

= Niziuchny, Niziutki... = Maluchny, Malutki, Malusieńki, Maluteńki, Malusi, Maluśki...

3. Przymiotniki mające część cechy rzeczy, mało (nieco, dość, niezupełnie) podobne do rzeczy

= Ciasnawy = Cienkawy = Długawy (BWTZ)

= Przestronnawy = Grubawy = Krótkawy (BWTZ)

= Dużawy = Niskawy = Szerokawy

= Maławy = Wysokawy = Wąskawy


160

4. Przymiotniki oddające nadmiar cechy

= Grubawy, Przygruby = Cienkawy, Przycienki

= Długawy, Przydługi = Przestronnawy, Przyprzestronny

= Dużawy, Przyduży = Szerokawy, Przyszeroki

= Maławy, Przymały = Wysokawy, Przywysoki

= Krótkawy, Przykrótki = Niskawy, Przyniski (niskawy - BWTZ)

= Wąskawy, Przywąski = Ciasnawy, Przyciasny (ciasnawy - BWTZ)

5. Czasowniki (czynność mająca za zadanie nadanie tej cechy) - strona czynna

= Malić... (zmniejszać - synonim) = Cienić, Obcieniać, Pocieniać, Zacieniać, Ścieniać (cienić, zacieniać - BWTZ)

= Przestronnić... = Grubić, Pogrubiać, Wygrubiać, Zgrubiać (zgrubiać - BWTZ)

= Wysocić... (powiększać - synonim) = Niżyć, Obniżać, Poniżać, Zaniżać, Zniżać (poniżać - BWTZ)

= Dużyć... (zwiększać, powiększać - synonimy) = Ciaśnić, Obciaśniać, Pociaśniać, Wycieśniać, Zacieśniać, Ścieśniać


161

= Krócić, Pokracać, Wykracać, Zakracać, Skracać = Dłużyć, Podłużać, Wydłużać, Zadłużać,(dłużyć, zadłużać -

BWTZ)

= Węzić, Obwężać, Powężać, Wywężać, Zawężać, Zwężać = Szerzyć, Obszerzać, Poszerzać, Zszerzać (szerzyć - BWTZ)

6. Czasowniki (czynność mająca za zadanie nadanie tej cechy) - strona bierna

= Być zwężanym = Być pocienionym = Być wydłużonym

= Być poszerzanym = Być pogrubionym = Być skracanym

= Dużeć (być powiększanym) = Być obniżonym = Być poszerzonym

= Być pomniejszanym = Być podwyższonym = Być zwężonym

C.004 - Substancje, naczynia, smaki

162

C.004 - Substancje, naczynia, smaki Przykład Nazwy substancji:

W języku polskim konstrukcja X (i/y)dło tworzy nazwy substancji spełniające funkcję czasownika:

= Bielić = Bielidło = Czernić = Czernidło

= Czerwienić = Czerwona farba = Żółcić = Żółta farba

Konstrukcja X -niczka tworzy nazwy naczyń od zawierających je substancji:

= Mydło = Mydelniczka = Sól = Solniczka

= Cukier = Cukierniczka = Olej = Olejniczka (nie w tym znaczeniu)

= Cukier = Cukiernica = Sól = Słoniczka

= Papryka (chili) = Papryczniczka = Kwas = Naczynie na kwas

C.005 - Zaimki

163

C.005 – Zaimki uogólnione Przykład: Zaimki uogólnione Uwaga: xxx - istniejące w języku polskim. yyy - nie istniejące w języku polskim

Przyimek Zaimek

W/We (butelce, stadzie, włosach)

Z/Ze (butelki, włosów, stada)

Pytajny we wnętrzu kogo? czego? ? skąd? ?

Wskazujący blisko wewnątrz_tu, tutaj

stąd

Wskazujący daleko wewnątrz_tam

stamtąd

Nieokreślony wkądkolwiek

skądkolwiek

Upowszechniający wesząd

zewsząd

Przeczący wnikąd

znikąd

Przeciwstawny wkądinąd

skądinąd

Przeciwstawny przeczący wnikądinąd

znikądinąd

C.005 - Zaimki

164

Przyimek Zaimek

Poza (miastem)

Przez (miasto)

Pytajny poza kim? czym? ? którędy? ?

Wskazujący blisko poza tu

tędy

Wskazujący daleko poza tamtym

tamtędy

Nieokreślony hen hen

którędykolwiek

Upowszechniający poza wszystkim

przezwsząd

Przeczący pozanikąd

przeznikąd

Przeciwstawny pozakąd

przezkądinąd

Przeciwstawny przeczący pozanikądinąd

przeznikądinąd

C.005 - Zaimki

165

Przyimek Zaimek

Do

Od

Pytajny dokąd? ?

odkąd? ?

Wskazujący blisko dotąd

odtąd

Wskazujący daleko dotamtąd

odtamtąd

Nieokreślony dokądkolwiek

odkądkolwiek

Upowszechniający dowsząd

odwsząd

Przeczący donikąd

odnikąd

Przeciwstawny dokądinąd

odkądinąd

Przeciwstawny przeczący donikądinąd

odnikądinąd

D.001 - Wszystkie elementy domyślne

166

D.001 - Wszystkie elementy domyślne

Słownik - Elementem domyślnym słownika jest . Gramatyka - W wielu wymiarach występuje symbol domyślny, który można pominąć, jeżeli nie prowadzi to do nieporozumienia. Istnieją też wymiary, które nie posiadają elementu domyślnego. W tym wypadku mówimy o cesze nieokreśloności.

1a. - Aspekt – Nieciągły

1b. - Aspekt - Niedokonany

2. - Czas - Teraźniejszość

3. - Kategoria ontologiczna - Człowiek, rzecz, zjawisko

4. - Kwalifikowanie słowa/ wypowiedzi - Potoczność

5. - Liczebność - Pojedynczość 6. Lokalizacja - cecha nieokreśloności 7. Modalność - cecha nieokreśloności 8. Negacja - cecha nieokreśloności 9. Okoliczność czynności - cecha nieokreśloności 10. Określoność - cecha nieokreśloności 11. Orzeczność - cecha nieokreśloności

12. - Osoba - Nadawca 13. Płeć - cecha nieokreśloności

14. Przydawkowość - cecha nieokreśloności 15. Przyimkowość - cecha nieokreśloności 16. Przypadek - cecha nieokreśloności 17. Rodzajnik - cecha nieokreśloności 18. Rzeczownikowość - cecha nieokreśloności 19. Spójniki - cecha nieokreśloności

20. - Stopniowanie cechy/nazwy cechy/rzeczy/wykrzykników - Stopień równy

21. - Stopniowanie emocjonalności – Neutralność

22. - Stopniowanie intensywności - Naturalna intensywność

23. - Strona – Czynna

24. - Technika oznaczania - Nazywanie

25. - Tryb - Tryb twierdzący

26. - Wartościowanie - Normalność

D.002 - Wszystkie znaczenia indywidualne

167

D.002 - Wszystkie znaczenia indywidualne (niektóre jako rzeczowniki, przymiotniki lub czasowniki)

1. Aspekt 2. Czas 3. Kategoria ontologiczna 4. Kwalifikowanie słowa/wypowiedzi 5. Liczebność

intervallum

praeteritum

nominis

colloquialis

elementum

przerwa przeszłość imię, nazwisko kolokwializm element

continuitas

praesens

subiectum

euphemia

copia

ciągłość teraźniejszość podmiot eufemizm zbiór

motus

futurum

esse

iocus

par

ruch przyszłość być (domyślnie jestem) żart para

otium

novus, -a, -um

ironia

persona, unum

spoczynek nowe, -y, -a ironia jednostka

magnopere

asperitas

grex

bardzo prymitywizm grupa

attende!

obscaenum

uwaga! wulgaryzm

contumelia

obelga

poetice

sformułowanie przesz

formaliter

sformułowanie formalne


168

6. Lokalizacja 8. Negacja 9. Okoliczność czynności 10. Określoność 11. Orzeczność 12. Osoba

propinquitas

non

locum

licentia

actio

locutor

bliskość nie miejsce - część przestrzeni dowolność czynność nadawca

longitudo

tempus

vacuum

status

auditor

dalekość czas - okres (gdy coś się dzieje) pustość stan odbiorca

non limitatum

totus

professio

caeteri

znaczenie nie określone pełność zawód reszta

7. Modalność 13. Płeć 14. Przydawkowość 16. Przypadek 17. Rodzajnik

iubeo

neutrum

numerus

brak znaczenia indywidualnego

notus, vicinus

rozkazuję nijakość ilość znajomy

sino

masculinum

possesor

brak znaczenia indywidualnego

ignotus, alienus

zakazuję męskość właściciel obcy

hortor

femininum

distinctio

zachęcam żeńskość wyróżnik

volo

attributio

chcę właściwość

concedo

zezwalam


169

15. Przyimkowość

intreriora

superficies

penuria, defectus

subrogatio

wnętrze powierzchnia brak (niedobór) zastępstwo

exteriora

contra

supplementum

exceptio

zewnętrze kontra uzupełnienie wyjątek

localis

priora

obstaculum

situs

sąsiedztwo, lokalność przód przeszkoda sytuacja

initium, principium

tergum

modus, via

eventus

początek tył sposób rezultat

finis

contemporaneum

destinatus

participatio

koniec jednoczesność cel przynależność

diversitas

porro!, perge!

causa

contradictio, reactio

inność naprzód przyczyna reaktywność

ambientia, circumiectus

rursus

conditio

obiectum

otoczenie, środowisko wstecz warunek bierność

loca inferiora

completum

contrarium

instrumentum

dół, spód komplet rozbieżność narzędzie

summum, apex

góra, wierzch


170

18. Rzeczownikowość 19. Spójniki 20. Stopniowanie cechy/nazwy

cechy/rzeczy/ wykrzykników 21. Stopniowanie emocjonalności

homo

victus

incorporatio

numerus quantitas maximus/a

teneritas

człowiek żywność włączanie największa ilość subtelność

artifex

substantia

exclusio

numerus quantitas maior

moderatio

twórca substancja wyłączanie większa ilość takt

fauna

officium

elisio

aequitas

actus

fauna urząd wybieranie równość czyn

dies

aedificium

eliminatio

numerus quantitas minor

rusticitas

dzień dzisiejszy, cała doba budowla wykluczanie mniejsza ilość nietakt

sentimentum

flora

separatio

perpauculum

lapsus

uczucie flora rozłączanie najmniejsza ilość, odrobina gafa

utensilium

phaenomenon

oppositio

rzecz zjawisko przeciwstawianie

pars

locus

sequentia

część miejsce następowanie

liquor

abstractum

płyn abstrakcja


171

22. Stopniowanie intensywności 23. Strona 24. Technika oznaczania

25. Tryb 26. Wartościowanie

raritas

introducere

nomen

simillimus

bonitas

rzadkość (niegęsty, nieczęsty) przedstawianie (kogoś, czegoś) nazwa identyczny dobroć

naturalitas

spectaculum

ego

contrarius

neglegentia

naturalność przedstawienie ja przeciwny obojętność

densitas, frequentia

introduceret te

ordo

incertus

malum

zwartość (gęsty, częsty) przedstawianie siebie szereg niepewny zło

condotionalis

warunkowy

D.003 - Elementy wszystkich wymiarów gramatycznych

172


1. Aspekt 2. Czas 3. Kategoria ontologiczna 4. Kwalifikowanie słowa/wypowiedzi 5. Liczebność

iterativum

praeteritum

nomina

sermo cotidianus

singularis nieciągły przeszłość nazwa własna potoczność pojedynczość

continuus

praesens

homo, res, phaenomenon

euphemia

multitudo ciągły teraźniejszość człowiek, rzecz, zjawisko eufemistyczność mnogość

imperfectum

futurum

actio, status

iocose

duo niedokonany przyszłość czynność, stan żartobliwość podwójność, dualność

perfectum

nomen adiectivum

ironia

unitas dokonany cecha stan ironiczność jednostkowość

adverbium

rudis

collectio nazwa cechy rubaszność zbiorowość

exclamatio

obscaenum

wykrzyknik wulgarność

contumelia

obelżywość

poetice

poetyckość

formalitas

urzędowość


173

6. Lokalizacja 8. Negacja 9. Okoliczność czynności 10. Określoność 11. Orzeczność 12. Osoba

vicinitas

non

spectantia loci

licentia

actio

prima persona bliskość nie lokatywność dowolność czynność nadawca

longitudo

spectantia temporis

vacuum

status

secunda persona dalekość temporalność pustość stan odbiorca

spectantia causae etc.

plenitudo

praedicatum

tertia persona kauzalność etc. pełność orzecznikowość reszta

7. Modalność 13. Płeć 14. Przydawkowość 16. Przypadek 17. Rodzajnik

mandatum, iussum

neutrum

numerus

quis

definitus

polecenie nijakość ilość kto określony

interdictio

masculinum

possesivum

quid

indefinitum

zabronienie męskość dzierżawczość co nieokreślony

adhortatio

femininum

distinctio

pobudzenie żeńskość wyodrębnialność

desiderium

attributio

pragnienie właściwość

concessio

przyzwolenie


174

15. Przyimkowość

intra

ob

sine

vice

w na bez zamiast

extra

contra

pro

exceptio

poza naprzeciwko dla oprócz

apud

ante

trans

situs

obok przed przez w sytuacji

ab

post

ratio

eventus

od po w sposób ze skutkiem

ad

dum

destinatus

genetivus

do równocześnie celem dopełniacz

inter

adversum

causa

dativus

wśród w kierunku z powodu celownik

circa

abversum

conditio

accusativus

dookoła z kierunku dzięki biernik

infra

cum

praeter

instrumentalis

pod z wbrew narzędnik

supra

nad


175

18. Rzeczownikowość 19. Spójniki 20. Stopniowanie cechy/nazwy

cechy/rzeczy/ wykrzykników 21. Stopniowanie emocjonalności

homo, persona

cibum, annona

inclusio

gradus superlativus

blanditia

człowiek, osoba żywność włączność stopień najwyższy pieszczotliwość

nomina agentium

substantia

exclusivitas

gradus comparativus

deminutivum

wykonawca czynności substancja wyłączność stopień wyższy zdrobniałość

fauna

institutio

elisio

gradus positivus

neutrale

fauna zakład, instytucja wybiórczość stopień równy neutralność

limitatio temporis

aedificium

eliminare

gradus comparativus minor

inficetarium

określenie czasu budowla wykluczalność stopień niższy niezręczność

impressio

flora

separatio

gradus infimus

agrestia

odczucie zmysłowe flora rozłączność stopień najniższy zgrubiałość

utensilia

phaenomenon

oppositio

zwykłe przedmioty zjawisko przeciwstawność

pars

locus

effectus

część miejsce wynikowość

liquor

abstractum

płyn abstrakcja


176

22. Stopniowanie intensywności 23. Strona 24. Technika oznaczania 25. Tryb 26. Wartościowanie

intensitas parva

activum

nominatio

indicativus

meius mała intensywność czynna nazywanie twierdzący amelioratywność

intensitas normalis

passivum

indicatio

negativus

normalitatis naturalna intensywność bierna wskazywanie przeczący normalność

intensitas magna

reflexivum

ordinatio

interrogativus

peius wielka intensywność zwrotna szeregowanie pytający pejoratywność

conditionalis

przypuszczający

E.000 - Nauka języka ojczystego

177

E.000 - Nauka języka ojczystego Kultura logiczna języka, nauka gramatyki i słowotwórstwa Możemy wyróżnić trzy składniki kultury logicznej języka: 1. Precyzja słowa i zdania. 2. Rzeczowy porządek, kolejność zdań i związki między nimi. 3. Krytycyzm wobec zdań, które uznaje się za prawdę.

Drugi i trzeci stopień są realizowane w edukacji na wiele sposobów. Na lekcjach języka polskiego, geografii czy historii wymaga się od ucznia odpowiedniej kolejności zdań i związków między nimi. Na fizyce, chemii, matematyce dba się o poprawność wnioskowania i rozumowania. Niebagatelnym jednak składnikiem kultury językowej jest ustawiczna troska o to aby słowa zastępowały określoną zawartość rzeczową.

Mowę ucznia można ocenić po tym czy funkcję wyrażania i przekazywania informacji, myśli, nastrojów, uczuć spełnia adekwatnie czyli czy przekazuje informacje takie jakie sam otrzymał i takie właśnie myśli, nastroje, uczucia jakie sam przeżył.

Najprostszymi tworami mowy przekazującymi informację są zdania. Informacje w zdaniach mogą być prawdziwe lub fałszywe. Aby jednak były takie lub takie, muszą mieć określone składniki rzeczywistości. Wyrazy składające się na wypowiedź muszą być symbolami określonych elementów rzeczywistości. Składnia musi te wyrazy wiązać ze sobą w określony precyzyjny sposób. Najczęstszym i najdotkliwszym w skutkach wykroczeniem jest posługiwanie się mglistymi myślami, poczuciem, o którym nie bardzo wiadomo, do czego się odnosi.

Myśli powinny być oparte na fundamencie pojęć, których zawartość rzeczowa nie ulega dla ucznia wątpliwości i dla jego rozmówców jest również wyraźna.

Konstruowanie nowych pojęć z innych, prostszych jest narzędziem, którym posługujemy się przez całe życie. Powinno się zwalczać nieostrość terminów, chwiejne znaczenie pojęć a wyrabiać potrzebę precyzyjnego pod względem rzeczowym myślenia i mówienia. Asylco pomimo tego, że zbudowane jest na języku naturalnym posługuje się wyłącznie definicjami, które stanowią najpoważniejszy oręż w walce o rzeczową precyzję.


178

Przykłady realizacji: 1. skojarzenia przy budowaniu słów:

= Mówić * = Powtarzać = Rozmawiać = Przypuszczać

= Pytać = Krzyczeć = Wołać = Śpiewać

2. różnice w obrębie jednego wymiaru:

= Wcześniej = Teraz = Później

3. odróżnianie znaczenia słów:

= Schodzić (w dół - np. po schodach) = Schodzić się

4. różnica między biernym a świadomym odbieraniem wrażenia:

= Słyszeć = Słuchać = Patrzeć = Widzieć

5. precyzja i sens słów istniejących w Asylco a nie istniejących w językach naturalnych:

? = Odkąd? ? = Dokąd? ? = Skąd? ? = Dokąd


179

6. proste tworzenie słów, które są na ogół idiomatyczne w językach naturalnych:

= Mocno (smacznie, twardo) śpię (smacznie, zdrowo, twardo; śpię - po prostu śpię z dużą intensywnością)

= Biegnę bardzo szybko

= Pracuję opieszale, jak mucha w smole (pracuję z małą intensywnością)

7. subtelne odróżnianie znaczenia różnych słów, tu na przykładzie uważać:

= Uważać - słuchać i myśleć (koncentracja na zmyśle słuchu)

= Uważać - patrzeć i myśleć (koncentracja na zmyśle wzroku)

= Uważać - mieć się na baczności, dostrzegać niebezpieczeństwo 8. słowa, które kojarzą się z jednym piktogramem, tu punktem wyjścia jest sen:

= Spać = Śnić = Chrapać = Zasypiać = Łóżko

9. logika pojęć określających pokrewieństwo:

= Matka = Babka (matka matki) = Stryj = Brat przyrodni matki


180

10. odróżnianie aspektu:

= Skakać = Skoczyć

11. trzy funkcje przyimków miejsca:

= W uchu = W ucho = Z ucha

= Na stole = Na stół = Ze stołu

12. bogactwo przymiotników:

= Biały = Białawy = Żółty = Żółciutki

= Rybi = Rybny = Piaskowy = Piaszczysty

= Długi = Przydługi = Długachny = Długawy

= Grzybowy = Grzybowaty = Grzybny = Grzybiasty


181

13. ilość i subtelność pojęć modalnych utworzonych ze zdania: = On (ona, ono) idzie dalej pomijamy odmianę przez osobę

! = Idź! = Niech on idzie

= On chce iść = Niech by poszedł

= On może iść ! = No idź!

= Jak chcesz to idź ! = Idź już!

= On nie powinien iść ! = Jemu nie wolno iść!

! = On musi iść! = On powinien iść

F.000 Pytania dopełnienia

182

F.000 Pytania dopełnienia Podmiot, przypadki

Podmiot osobowy Nazwa Podmiot nieosobowy

Sprawca czynności ? - Kto? Mianownik ? - Co?

Relacja przynależność, posiadanie odbiorcy czynności ? - Kogo?

Dopełniacz ? - Czego?

Punkt docelowy czynności; czynnego odbiorcy czynności ? - Komu?

Celownik ? - Czemu?

Punkt odniesienia, bierny odbiorca, cel czynności ? - Kogo?

Biernik ? - Co?

Określenie narzędzia, środku, sposobu wykonania czynności ? - Kim?

Narzędnik ? - Czym?

Przypadki z przyimkami

Miejsce czynności ? - O kim? Miejscownik ? - O czym?

Określenie relacji między składnikami (towarzyszami) ? = Z kim?

Komplet ? = Z czym?

Określenie nieobecności towarzysza ? = Bez kogo? Brak ? = Bez czego?

Określenie elementów dopełniających ? = Dla kogo? Uzupełnienie ? = Dla czego,?


183

Orzeczenie

Informacja o podmiocie

Czynność ? = Co robi?

Stan ? = Co się z nim dzieje? W jakim stanie się znajduje?

Właściwość (osoby, rzeczy sytuacji, czynności, zjawiska…)

? = Kim jest? ? = Czym jest? ? = Jaki jest?

Matka jest modelką. Stół jest podporą. Zazdrość jest uczuciem.

Wykłady, rozmowy są ciekawe. Pływanie, gotowanie jest nudne.


184

Przydawkowość

Informacja o cechach

Ilość (liczność), miara

? = Ile? ? = Ilu?

? = Jak dużo? Jak wiele? Wszyscy oprócz. Trochę. Niemało. Parę

? = Jak często? Ile razy? Co sobotę. Dwukrotnie. Wielokroć. Raz na rok

? = Jak daleko? Za miedzą. 2 kilometry. Na palec. Dzień drogi

? = Jak dużo? (liczebniki) Kilkanaście, Tuzin, Półtora, Dwie trzecie. Troje. Za grosz. Z tysiąc.

Określanie właściciela (posiadacza), przynależności

? = Czyje? ? = Czyje?

? = Czyje? ? = Czyja? ? = Czyj?

Wyodrębnianie, klasyfikowanie elementu grupy

? = Które? ? = Który? ? = Która?

? = Które? ? = Którzy? ? = Które?

Określanie charakterystyki, jakości cechy przymiotnikowej

? = Jakie? ? = Jaki? ? = Jaka?

? = Jakie? ? = Jacy? ? = Jakie?


185

Wyodrębnianie z przyimkami

? = W którym? ? = Poza którym?

? = Obok którego? ? = Od którego?

? = Do którego? ? = Wśród których?

? = Dookoła którego? ? = Pod którym?

? = Nad którym? ? = Na którym?

? = Naprzeciwko którego? ? = Przed którym?

? = Za, po którym?

Stał za drugą ławką. Za najwyższym budynkiem. Po powtórnym ślubie. Zapłacił po którymś ponagleniu.

? = Podczas którego?

Podczas kolejnego wesela. W czasie trzeciego spotkania. Jednocześnie z ponownym wyborem. W trakcie wtorkowego balu. W ciągu ostatniej rozmowy.

? = W którym kierunku?

W kierunku którekolwiek ucznia. W stronę planety Mars. Do następnego w kolejce. Na zachód. Ku odrębnej palmie.

? = Z którego kierunku?

Od strony zawietrznej. Z naprzeciwka sklepu. Ze wschodu. Z kierunku nadciągającej burzy. Z przedostatniego miejsca.


186

Dzierżawczość z przyimkami

? = W czyim? ? = Poza czyim? ? = Obok czyjego? itd.

? = Za, po czyim?

Za naszym głazem. Za jego samochodem. Za Magdy domem. Po cudzym pogrzebie. Po Janosikowym szałasie. Z tyłu lisiej nory.

? = Podczas czyjego?

Podczas własnego wesela. W czasie Markowego snu. W trakcie ich wycieczki. W ciągu stalinowskiego terroru.

? = W czyim kierunku?

Do jej auta. W stronę Ewy. W jego stronę. Na mój stół. W kierunku mojego pokoju. Ku niczyich ruin. Do czyjejś torby.

? = Z czyjego kierunku?

Od strony mojego domu. Od strony matki. Z jego kierunku. Ze strony obcego przybysza. Z własnego ogródka.

Właściwość z przyimkami

? = W jakim? ? = Poza jakim? ? = Obok jakiego? itd.

? = Za, po jakim?

Stał za starym słoniem. Siedzieli za długim stołem. Odsapnęli po męczącym biegu. Dostał mieszkanie po byłej posłance. Z tyłu starego domu.

? = Podczas jakiego?

Podczas miłej randki. W czasie wspólnej gry. W trakcie krótkiego snu. W ciągu pracowitego dnia. Równocześnie z nieuprzejmym przyjęciem.

? = W jakim kierunku?

W stronę gęstniejącej ciemności. W kierunku zamglonego słońca. Na bliski wschód. Do ciepłych wód. Pod wiatr. Ku zamkniętym drzwiom. Za zieloną granicę.

? = Z jakiego kierunku?

Z bezpośredniego kierunku natarcia. Ze stron rodzinnych. Z okołoziemskiej orbity. Od falującego morza.


187

Określenie miejsca, drogi, kierunku czynności

Ogólnie ? = Gdzie?

Tam nie dojedziesz. W inny miejscu. Pod mostem. W kieszeni. Za parawanem. Pod kocem na suficie. Tam gdzie koń biega na bosaka.

Wnętrze

? = W kim? czym?

Zbadał płód w ciężarnej. Znalazł rodzynek w cieście. Rower stoi w piwnicy. Mucha siedzi w środku butelki. Auto jest wewnątrz garażu.

? = Dokąd? W środek, do wnętrza kogo? czego?

Włożono sondę do żołądka pacjenta. Wsadził pędzel w farbę. Zajrzał do wnętrza lodówki. Wpadła do środka puszki. Wejść w środek lasu.

? = Skąd? Ze środka, z wnętrza kogo? czego?

Wyjechać ze Śródmieścia. Wjąć skwarkę z zupy. Wydobył ubranie z wnętrza walizki. Małpa wybiegła ze środka klatki.

Zewnętrze

? = Poza kim? czym?

Widział dużo pól poza miastem. Jest bardzo zimno poza domem. Było ciemno na zewnątrz szkoły. Szopa stała za granicą lasu.

? = Poza kogo? co?

Nie wychodź poza osiedle. Zupa wykipiała poza garnek. Kopnął piłkę za boisko. Udała się wyprawa za miasto.

? = Spoza, zza kogo? czego?

Wrócili spoza województwa. Karetka przyjechała spoza stadionu. Warzywa przywożono z pod miasta. Aktor wszedł zza sceny.

Pobliże

? = Obok, koło, blisko, opodal kogo, czego? Przy kim? czym?

Lekarz siedzi obok trenera. Pies leży koło budy. To było blisko kina. Stali opodal klasztoru. Żona leży przy mnie. Kosz stoi przy słupie.

? = W pobliże, w sąsiedztwo, do miejsca obok, koło

kogo, czego? Do miejsca przy kim? czym?

Zbliżył się w pobliże pożaru. Dojechali w sąsiedztwo dworca. Przysunęli donicę do miejsca przy ścianie. Doszli do miejsca koło cyrku. Zeszli się do miejsca przy mnie. Przywieziono ich do granicy.

? = Od miejsca w pobliżu, w sąsiedztwie, obok, koło

kogo? czego? Od miejsca przy kim? czym?

Szli od miejsca w pobliżu cmentarza. Ścigali się od miejsca obok słupa. Wynieśli się z miejsca w sąsiedztwie baru. Biegł od miejsca przy ojcu. Koty uciekały ode mnie.


188

Początek

? = Od kogo? czego?

Kino było 100 metrów od szkoły. Na pierwszej półce od dołu. Mięso było przyrumienione od spodu.

? = Odkąd? Od początku kogo? czego? Od miejsca

jakiego?, którego? czyjego?

Odsunęli się od niej. Odbił się od ściany. Bałagan był od początku korytarza. Wróciła od szewca. Goście wstali od stołu. Kończyło się od miejsca następnego drzewa.

Koniec

? = Do kogo? czego?

Stał w trawie do kolan. Było daleko do okna. Lampa była zwrócona do ściany.

…? = Dokąd? Ku? Do końca, na brzeg, skraj, granicę kogo? czego? Do miejsca jakiego?, którego? czyjego?

Podbiegł do nich. Szedł ku świętej figurze. Kret uciekł do końca tunelu. Zsunął się na brzeg stołu. Doszli na skraj lasu. Wbiegli na wspólną metę. Dotarli do miejsca pięknej puszczy.

Inność

? = Wśród, pośród, w otoczeniu kogo, czego? Pomiędzy,

między kim? czym?

Znalazłem ją wśród uczniów. Szli (ruch!) w otoczeniu tłumu. Szukali drogi pośród drzew. Przebywał między uczonymi. Stał pomiędzy pięciorgiem rodzeństwa.

? = Wśród, w pośród, pomiędzy, między kogo? co? W

otoczenie kogo? czego?

Pierzchnęła wśród szuwary. Wszedł w pośród chaty. Wstawię puszkę pomiędzy butelki. Umieścili go między murami. Dotarł w otoczenie zdziczałych pól. Osa wleciała w grono kwiatów.

? = Spośród, z pomiędzy, między, otoczenia kogo,

czego?

Wyłonił się spośród traw. Wyszedłem z wśród zaniedbanych grządek. Wynurzyła się z pomiędzy rzęsy. Było nas widać z otoczenia stawu. Szuranie dobiegało z między ławek. Kapało z kiści winogron.

Otoczenie ? = Wokół, wkoło, naokoło, dookoła kogo? czego?

Bawili się w berka wokół drzewa. Wkoło parku rozciągały się moczary. Mrówki chodziły naokoło patyka. Chwasty rosły dookoła łąki.


189

Dół, Spód

? = Pod kim?, czym? Poniżej kogo? czego?

Podest uginał się pod grubasem. Stateczek przepływał pod mostem. Morze pieniło się poniżej plażowiczów. Ćma latała poniżej lampy.

? = Pod kogo? co?

Dostał się pod koła pociągu. Papuga wzbiła się pod sufit. W porę udało się dostać pod wisielca.

? = Z pod, spod kogo? czego?

Wyszarpnął poduszkę z pod śpiącego. Wracał z pod mostu. To mysz wylazła spod stery gazet. spod

Góra, Wierzch

? = Nad, ponad kim? czym? Powyżej kogo? czego?

Wrzawa unosiła się nad zwycięzcą. Wrony krążyły nad sadem. Flaga powiewała ponad studentami. Woda stała powyżej pomostu.

? = Nad, ponad kogo? co?

Gdy spała, pochylił się nad nią. Gołębie wzbiły się nad zagrodę. Balon wznosił się ponad chłopczyka. Kurz wzbił się ponad drogę.

? = Znad, z nad kogo? czego?

Odgłosy docierały znad sąsiada. Wrony wracały znad wsi. Muchy przeniosły się z nad starosty. Zawrócił z nad lotniska.

Powierzchnia

? = Na kim? czym?

Ubranie leżało jak na modelce. Widać było plamy na dywanie. Mecz rozegrano na boisku.

? = Na kogo? co?

Znienacka położyła się na niego. Dziecko samo wyszło na ulicę. Jutro idziemy na Giewont.

? = Z (ze) kogo? czego?

Szalik zdjęty prosto z niego. Kamienie z powierzchni Księżyca. Ścierał popiół ze strażaka. Wracali ze statku.

Naprzeciw

? = Naprzeciwko, naprzeciwko, po przeciwnej stronie, na

przeciw kogo? czego?

W oknie naprzeciwko pastora. Mieszkali naprzeciwko szkoły. Stał na przeciwko Karola. Najbliższy sklep był naprzeciwko kościoła. po przeciwnej stronie. Był sklepik naprzeciw mojej szkoły.

? = Z przeciwka, naprzeciwka, przeciwnej strony

kogo? czego?

Dzieciaki biegły z przeciwka parku. Szli ze sklepu z naprzeciwka krawca. Przynieśli lody z naprzeciwka muzeum. Głos dochodził z przeciwnej strony placu.


190

Bliżej

? = Przed kim? czym?

Widział ją tuż przed wodzirejem. Choinka stałą przed ratuszem. Piotra stał w kolejce przed Adamem.

? = Przed kogo? co? Szedł przed siebie. Wybiegła przed bramę

? = Sprzed kogo? czego?

Zabrano mikrofon sprzed posła. Samochód odjechał sprzed domu. Ruszyli sprzed gmachu sejmu.

Dalej

? = Za kim? czym? Stał daleko za prezydentem. Kot drzemał za starą beczką.

? = Za, poza kogo? co? Schował się za stryja. Słońce zaszło za chmury. Sad był za domem.

? = Zza, spoza kogo? czego?

Nie chciał wyjść zza matki. Na chwilę wyjrzał zza rogu. Samolot wyłonił się spoza chmury. Wyszedł nagle spoza stogu siana.

Przebieg

? = Przez, poprzez, via kogo? co?

Pies przeskoczył przez leżącego wuja. Błyskawicznie przerzucił butelkę przez płot. Do Paryża via Berlin.

? = Którędy?

Szli tamtędy. Do schroniska poprzez zaśnieżone pagórki. Biegła wzdłuż ogrodzenia. Jechali tuż tuż przy pałacu. Udał się do sklepu w poprzek placu. Przemknęli skrótem. Spacerowali wokół Starego Miasta. Po wertepach. Wśród ruin. Od sklepu do sklepu. Po zamarzniętym jeziorze. Pomiędzy straganami. Naokoło lasu. Środkiem drogi. Idąc miniemy kino Mewa, skwer Filutka i bar Pod Krukiem.

Kierunek ? = W którą stronę? W jakim kierunku?

Obróć go w stronę światła. W kierunku wschodnim. Zamknięty ruch w stronę Pragi. Skręcił zgodnie z ruchem wskazówek zegara. Szli na Wilno. Biegli pod dach.

? = Z której strony? Z jakiego kierunku?

Z zachodu. Od strony Kielc. Z lewej strony. Z kierunku planety Jowisz. Od starej synagogi. Z Ochoty. Biegli od starego lasu. Uciekali spod walącej się wiaty.


191

Określenie czasu Przedział, początek i koniec czynności; Czas poprzedzający lub następujący po czynności

Ogólnie ? = Kiedy?

Ostatnio. Przed świętami. Gdy nadszedł dzień prawdy. Gdy złapał nas deszcz. Chodnik jest mój tylko podczas odśnieżania,

Rozciągłość, przedział, zakres ? = Jak długo? Ile czasu? W ciągu jakiego czasu?

Tylko zimą. W dwa miesiące. Pracowali cały rok. W wakacje. Między drugą a trzecią. W przeciągu wieczoru. Czekali dopóki padło. Nie było go do rana. Skończy się przed środą. W czasie drugiej zmiany.

Moment, zegar, kalendarz

? = Który dzień? która godzina? Który moment? Na

kiedy?

12:30. Wczoraj. W marcu. W południe. Przed drugą. Piąta zero zero. Na piątek. 2 maja. Na jesień. Trzeci Maj. Nad ranem. O zmroku. Pięć po piątej. O wpół do drugiej. Przed trzecią. Teraz. W tej chwili.

Częstotliwość ? = Jak często? Co jaki czas? W jakie dni, godziny?

Co chwilę. Rzadko. Co sobotę. Po nocach. Nigdy. Zawsze. Czasami. Raz w roku. W dni robocze. Oprócz niedziel. Poza świętami. Nieraz.

Początek ? = Odkąd? Od kiedy?

Od dawna. Od zaraz. Od końca roku. Od wakacji. Od obiadu. Z wybiciem dwunastej. Po maturze. Natychmiast po toaście.

Koniec, cel ? = Do kiedy?

Został miesiąc do wakacji. Spał do obiadu. Czekali do końca tygodnia. Nie drgnął przed sygnałem startera. Biegła aż sił wystarczy.

Następstwo i przyszłość

? = Po kim? czym? Kiedy znowu, później? Po jakim

czasie? Za ile? Poza kim? czym?.

Zaraz po sygnale. Dopiero za godzinę. Nie wracała po pracy. Spotkali się po wojnie. Wrócił po chwili. Na minutę przed trzecią. Zabiorą go wkrótce. Skończą w przyszłym stuleciu. Bar nieczynny poza sezonem.

Uprzedniość i przeszłość

? = Kiedy poprzednio, wcześniej? Przed kim? czym?

Jak dawno?

W pracy był wczoraj. Nie zdarzało się to dawniej. Pierwszy raz przed rokiem. Widział ją ostatnio przed wojną. Było przed świtem. Wyruszył w zeszły piątek. Tak samo jak za króla Piasta, za komuny i za młodu.

Równoczesność ? = Podczas czego? Co równocześnie trwało, działo

się? W czasie czego? kogo?

Podczas snu. Gdy działo się źle. Przy okazji. W trakcie obiadu. W czasie deszczu. Równocześnie z tańcami. Gdy trwały dożynki. Wyszli w chwili gdy biły dzwony. Sen był przerażający i zarazem kolorowy.


192

Kauzalne i inne

Sposób, cel, przyczyna, warunek, przeszkoda, rozbieżność, zastępstwo, wyjątek, skutek

Ogólnie ? = Dlaczego? Prośba o wyjaśnienie informacji zawartej w zdaniu

Bo to jest coś nie twojego. Na użytek grubego. Ponieważ nie masz swojego. Na przekór tamtego. Zamiast tego, poznam nieznanego.

Przeszkoda

? = Pomimo kogo, czego? Mimo kogo? czego?

Przechodził mimo zakazu. Odepchnęli tłum mimo oporu. Pomimo choroby był w pracy. Nie spał chociaż minęła północ. Był łysy choć był młody. Wbijał gwoździe nawet gdy brakło światła. Robili to wbrew woli księcia. Mimo to poszedł sobie.

Sposób

? = Jak? W jaki sposób?

Złapał go na wędkę. Wszystko na żywo. Wspiął się na palcach. Prał tylko na sucho. Robił wszystko z łatwością, szybko i mądrze. Lubili się nawzajem. Rzekła szeptem i po polsku. Mówiła przez nos. Chodził w rękawiczkach ale bez opieki. Spali pod gołym niebem. Rozłożył kończyny na kształt pająka. Śpiewał fałszując. Zaczerwienił się jak burak. Przysunął się w taki sposób, żeby widzieć. Zrobię jak potrafię. Rozśmieszył ją do łez. Rozstali się bez żalu. Opowiadał z fantazją. Chodzili grupami i w milczeniu.

Cel

? = Po co? W jakim celu?

Zaniósł bieliznę do prania. Rzucał kamieniami dla zabicia czasu. Grał na flecie dla rozrywki. Spytał o godzinę dla pewności. Stał po mleko. Powiedział ku przestrodze. Poszli to zobaczyć. Rzucił się na pomoc. Robił wszystko żeby móc słyszeć. Wędrowali za chlebem. Wyszli by odetchnąć. Przyśpiesz żeby zdążyć. Zrobiłem to, żeby się uwolnić.

Przyczyna

? = Wskutek kogo, czego? Z jakiego powodu? Czemu?

Bo jestem krytykiem. Ponieważ zupa była za słona. Stanął gdyż był zmęczony. Zmókł dlatego, że chciał. Oczy miał spuchnięte od płaczu. Rzuciła go z zazdrości. Uciekli ze strachu. Zrobił to na złość. Stało się to przez nieuwagę. Rozstali się wskutek kłótni i z powodu grypy.


193

Kauzalne c. d.

Warunek

? = Dzięki komu, czemu? Ze względu na

kogo? co? Pod jakim warunkiem?

Byłem w kinie na okoliczność promocji. Jestem szczęśliwy dzięki loterii. Przy odrobinie szczęścia mógłbym siedzieć. Bawiliśmy się za zgodą matek. Wyszedłem z przyjęcia przy nadarzającej się okazji. Zostałam ze względu na dziecko. Same kłopoty gdy jest się małym. Nikt nie wyjdzie byleby lało. Nie pojadę gdybym był chory. Nic nie uzyskasz w wypadku spóźnienia. Jadę za twoją zgodą. Robię to na rozkaz króla.

Rozbieżność

? = Wbrew, na przekór komu? czemu?

Dodała octu na przekór mamie. Zmuszono go do postępowania wbrew sobie. Trwałem przy swoim nie bacząc na sprzeczność. Okazało się, że zrobiła to na złość koleżance. Wyszedł nie zważając na rodzący się konflikt. Wojna trwała ze szkodą dla wszystkich.

Zastępstwo ? = Zamiast, w miejsce, w zastępstwie

kogo, czego? W zamian za kogo? co?

Obiecał uczyć się języka zamiast oglądać telewizję. Miało powstać muzeum w miejsce pomnika. Świetnie sprawdził się w zastępstwie matki. Przekopał grządkę w zamian za nocleg. Urzędował z upoważnienia wójta. ojca. Mianowali go przejściowo dowódcą.

Wyjątek ? = Poza kim, czym? Oprócz, z wyjątkiem

kogo, czego?

Poza stryjem nie miał nikogo. Poza sobotami nie przemęczała się. Bo prócz żony miał dwie kochanki. Posprzątał ale oprócz ostatniego piętra. Pomijając go był wśród swoich. Nie lubił towarzystwa z wyjątkiem matki. Wszyscy zadowoleni nie licząc solenizanta.

Sytuacja

? = W jakich okolicznościach?.

Ta sama muzyka brzmiała do znudzenia. Spacerował w dobrym humorze. Opuszczał te strony z żalem. Ciągle nucił przy goleniu. Wracali po ciemku. Czuł się jak u siebie. Słuchał słowika stojąc w drzwiach. Wędrowali cały czas obcując z dziką przyrodą.

Rezultat ? = Z jakim skutkiem? z jakim rezultatem?

z jakim wynikiem?

Biegł coraz szybciej aż się zmęczył. Robert z powodzeniem wykonuje swoją pracę. Bezskutecznie przeciwstawiał się atakom. Spotkanie skończyło się bez rezultatu. Tak go to zmęczyło, że momentalnie usnął. Udały się przygotowania, żeby uciec.

Stopień

? = Jak bardzo? W jakim stopniu?

Lubię go wyjątkowo. Znamy się niezbyt dobrze. Spał jak zabity. Kochała go jak syna. Widać ją było jak na dłoni. Szli jednak zbyt szybko. Szanował ją ale nie była mu bardzo droga. Nalał mu trochę więcej wina. Jest nieznośnie zimno. Naprawdę ogromnie ich cenię. Słychać było muzykę ale ciszej niż zwykle. Jest prawie gotowy do wyjścia.

G.000 Czerwony Kapturek

194


Czerwony Kapturek

, , ,

. .

Kasia , ,

, .

: , ,

. Dawno, dawno, za górami, za lasami na skraju lasu był mały domek. Mieszkała tam wraz z rodzicami dziewczynka. Miała na imię Kasia, ale wszyscy nazywali

ją "Czerwony Kapturek", gdyż nosiła piękną czerwoną czapeczkę, jaką uszyła jej babcia. Wszyscy kochali Czerwonego Kapturka: mama, tata, a najbardziej babcia, która mieszkała daleko za lasem.

. ,

2. . Pewnego razu babcia zachorowała. Mama upiekła pyszne ciastka, zapakowała do koszyka i wysłała (poleciła iść) Czerwonego Kapturka do babuni na drugą

stronę lasu.


195

: Wcześniej powiedziała:

– , . ,

, , . - Czerwony Kapturku, babcia jest chora. Masz tu dla niej ciasteczka, butelkę wina, lekarstwa, jabłuszka i sok malinowy.

. Zanieś dzisiaj Jej to wszystko.

– – .

, .

! - Tylko pamiętaj – idź prosto do chatki babci. Nie schodź z drogi, bo w lesie mieszka bardzo zły wilk. Nie rozmawiaj z obcym!

– , . . - Dobrze, mamusiu. Chętnie odwiedzę (spotkam) babcię w jej domku.


196

.

.

. Czerwony Kapturek bierze w rękę koszyk i wychodzi w podskokach podśpiewując. Podczas drogi jednak zaczyna zbierać kwiatki i trochę zbacza z drogi.

Nagle zza drzewa wyskakuje wilk.

– ? - Dokąd idziesz dziewczynko?

– , . - Do mojej babci, która chora leży w łóżku.

- ? - A co tam niesiesz w koszyczku?

– , , , . - Mam ciasteczka, butelkę wina, lekarstwa, jabłuszka i sok malinowy.


197

– ? - A gdzie mieszka Twoja babcia?

– , ,

. - Za tą polanką, na końcu drogi jest mały, biały domek, w nim mieszka moja babcia.

. . Wilk krótszą drogą biegnie do chatki. Chce zdążyć przed Czerwonym Kapturkiem.

. Babcia Czerwonego Kapturka leży w łóżku i oczekuje wnuczki.

, – . Stuk, puk - słychać pukanie do drzwi.

: Babcia pyta:


198

– ? -, Kto tam?

– – – . - To ja babciu – mówi wilk – twoja wnuczka.

– . .

. . - Wejdź kochany Kapturku. Tak bardzo stęskniłam się. Jestem chora i leżę w łóżku. Klucz jest pod wycieraczką.

,

. , .

. Wilk otworzył drzwi, wskoczył do domu i połknął babcię. Założył na siebie jej koszulę, czepek i okulary. Położył się na łóżko i oczekuje Kapturka.

–

. . Tymczasem Kapturek zebrał kwiatki i przybył nieco spóźniony do domu babci. Puka do drzwi.


199

– , ... - Stuk, puk…

: Wilk udający babcię pyta:

– ? -, Kto tam?

– – . . - To ja - Czerwony Kapturek. Przyniosłam smakołyki od mamy.

– ! . - Wejdź droga wnusiu! Jestem chora i leżę w łóżku.

– . . Dziewczynka wbiega do sypialni babci. Zbliża się do łóżka i pyta:

– ? - Dlaczego (prośba o wyjaśnienie powodu, celu, skutku…) babciu ty masz takie wielkie oczy?


200

– , . (To zrobiłem, -am), - Żeby cię lepiej widzieć moje dziecko!

– ? - Dlaczego babciu ty masz takie wielkie uszy?

– , . - Żeby cię lepiej słyszeć wnusiu.

– ? - Dlaczego babciu ty masz takie wielkie ręce?

– , . - Żeby cię mocno przytulać Czerwony Kapturku.

– ? - Dlaczego babciu ty masz takie wielkie zębiska?

– , ! – . - Żeby cię zjeść! – krzyknął wilk i połknął Czerwonego Kapturka.


201

. Potem położył się na łóżko i głośno chrapiąc smacznie zasnął.

.

, . Akurat koło domu przechodził dzielny leśniczy. Usłyszał chrapanie głośne tak, że drżały drzwi i okna.

– ? - Czy tak chrapie babcia?

– ! - Dziwne!

– ! - Zajrzę do niej!

, . Zajrzał przez okno i widzi wilka, który obżarty śpi.


202

– ,

, . Szybko wbiegł do chatki i stanął zdumiony – na łóżku leżał, dobrze mu znany, wilk z jego lasu.

– , ! - Ach, to tak!

, .

. Rozciął wilkowi brzuch, ocalił babcię i Czerwonego Kapturka. To bardzo obie ucieszyło.

,

. Babcia zażyła lekarstwa, dzielny leśniczy zaszył w brzuchu wilka kamienie i wygnał do lasu.


203

3- .

. Wszyscy troje zasiedli do stołu. Babcia postawiła koszyk Czerwonego Kapturka i wazon z zebranymi kwiatkami.

,

– . Później śmiejąc się jedli jabłuszka i ciasteczka, pili wino - oczywiście dziewczynka piła sok malinowy.

.

, . Czerwony Kapturek od tego czasu nie schodził z drogi idąc przez las. I zawsze chce być grzeczny, drogie dzieci.

, –

. I ja tam byłem, miód i mleko piłem i co słyszałem – wam opowiedziałem.

G.001 Czerwony Kapturek – Słowniczek – Analiza pierwszego akapitu

204


, , , . Dawno, dawno, za górami, za lasami na skraju lasu był mały domek.

przeszłość + nazwa cechy → przysłówek dawno

post (coś znajduje się dale)→ przyimek za

za + rzeczownik jednostkowy góra + mnogość → za rzeczownik górami

post (coś znajduje się dale) → przyimek za

za + rzeczownik jednostkowy drzewo + grupa + mnogość → za rzeczownik lasami

ob (coś dzieje się na miejscu) + rzeczownik jednostkowy brzeg, skraj, kraniec; → wyrażenie przyimkowe na brzegu

na brzegu + rzeczownik jednostkowy drzewo + grupa → na brzegu rzeczownik lasu

być (czynność znaczenie indywidualne) + reszta + przeszłość → czasownik był

stopień niższy (stopniowanie znaczenie indywidualne małość) + cecha → przymiotnik mały

człowiek (rzeczownikowość znaczenie indywidualne) + cecha + budowla + zdrobniałość → rzeczownik domek


205

. Kasia , Mieszkała tam wraz z rodzicami dziewczynka. Miała na imię Kasia, ale

człowiek + cecha + budowla + czynność + reszta + przeszłość → czasownik mieszkała

wskazywanie + lokatywność + dalekość → zaimek tam

rzeczownik jednostkowy razem (od razem, wraz) + nazwa cechy → przysłówek wraz (razem)

cum (coś jest razem, towarzyszy) + rzeczownik jednostkowy rodzice → przyimek z rzeczownik rodzicami

człowiek (rzeczownikowość znaczenie indywidualne) + nijakość i żeńskość (młoda samica) → rzeczownik dziewczynka

rzeczownik jednostkowy własność + czynność + reszta + przeszłość → czasownik miała

miała + nazwa (znaczenie indywidualne) + człowiek (rzeczownikowość znaczenie indywidualne) → miała rzeczownik na imię

Kasia „Kasia” + nazwa własna → Kasia

przeciwstawność → spójnik ale


206

, wszyscy nazywali ją "Czerwony Kapturek", gdyż nosiła piękną czerwoną

wskazywanie + dzierżawczość + pełność → zaimek wszyscy

nazywanie + czynność + reszta + mnogość + przeszłość → czasownik nazywali

accusativus kogo + wskazywanie + reszta + żeńskość → zaimek ją

rzeczownik jednostkowy Czerwony Kapturek → rzeczownik Czerwony Kapturek

, zdanie złożone okolicznikowe przyczyny → wskaźnik zespolenia gdyż

rzeczownik jednostkowy chód + rzeczownik jednostkowy trzymanie + czynność + reszta + przeszłość → czasownik nosiła

accusativus kogo + rzeczownik jednostkowy piękno + cecha → przymiotnik piękną

piękną + rzeczownik jednostkowy kolor czerwony + cecha → piękną + przymiotnik czerwoną


207

, . : czapeczkę, jaką uszyła jej babcia. Wszyscy kochali Czerwonego Kapturka:

piękną czerwoną + rzeczownik jednostkowy czapka + zdrobniałość → piękną czerwoną + rzeczownik czapeczkę

, zdanie złożone przydawkowe właściwości → wskaźnik zespolenia jaką

rzeczownik jednostkowy szycie + czynność + reszta + przeszłość → czasownik uszyła

wskazywanie + dzierżawczość + reszta + żeńskość→ zaimek jej

rzeczownik jednostkowy matka + rzeczownik jednostkowy matka(matki) + zdrobniałość → rzeczownik babcia

wskazywanie + wyodrębnialność + pełność → zaimek wszyscy

odczucie zmysłowe + stopień wyższy + czynność + reszta + przeszłość → czasownik kochali

accusativus kogo + rzeczownik jednostkowy Czerwony Kapturek → rzeczownik Czerwonego Kapturka


208

, , . mama, tata, a najbardziej babcia, która mieszkała daleko za lasem.

rzeczownik jednostkowy matka + zdrobniałość → rzeczownik babcia

rzeczownik jednostkowy ojciec + zdrobniałość → rzeczownik tata

przeciwstawność → spójnik a

bardzo (znaczenie indywidualne) + stopień najwyższy → przysłówek najbardziej

rzeczownik jednostkowy matka + rzeczownik jednostkowy matka(matki) + zdrobniałość → rzeczownik babcia

, zdanie złożone przydawkowe wyodrębnialności → wskaźnik zespolenia która

człowiek + cecha + budowla + czynność + reszta + przeszłość → czasownik mieszkała

dalekość + nazwa cechy → przysłówek daleko

post (coś znajduje się dalej) + rzeczownik jednostkowy drzewo + grupa → przyimek za + rzeczownik lasem

H. 000 Piktogramy - słownik

209

H. 000 Piktogramy – słownik

3Q – zabawka, wskazuje 3 podstawowe i 10 pochodnych kierunków w przestrzeni; w sumie 13 kierunków; tak jak w róży wiatrów

ale w trzech wymiarach. żart. trzykutka.

Adres – oznaczenie miejsce zamieszkania lub pobytu osoby, siedziby instytucji itp. separatus

Agrest – jadalny drobny żółty, zielony lub czerwony, czasem pokryty włoskami owoc krzewu Ribes uva-crispa o kolczastych

pędach.

Ananas – smaczny, aromatyczny owoc tropikalnej rośliny Ananas sativus z rodziny ananasowatych, o łodydze do 1 m wysokości

wyrastającej z rozetki sztywnych kolczastych liści i złocistożółtych, dużych, szyszkowatych owocostanach.

Antena – urządzenie do wysyłania lub odbierania fal radiowych, będące częścią każdego nadajnika i odbiornika. separatus

Aparat fotograficzny – urządzenie do wykonywania zdjęć fotograficznych z komorą zamknięta z jednej strony obiektywem, z

drugiej mieszcząca w sobie błonę lub kliszę światłoczułą albo przetwornik optoelektroniczny (matrycę światłoczułą).

Arbuz-melon – owoc w kształcie dużej kuli lub elipsoidy, o twardej, zielonej lub żółtej skórce i soczystym, słodkim, czerwonym lub

żółtym miąższu. prospectus

Atak – ostre, gwałtowne wystąpienie przeciwko komuś albo czemuś. separatus

Autobus – kryty samochód przystosowany do przewożenia większej liczby osób, używany w komunikacji miejskiej lub

międzymiastowej.

Badanie – poznawanie czegoś, przy wykorzystaniu wiedzy, za pomocą zmysłów i przyrządów. prospectus

Bagaż – rzeczy zapakowane w paczki, walizki itp., które podróżujący ma ze sobą lub wysyła je za opłatą do miejsca przeznaczenia

pociągiem, samolotem itp.


210

Bajka – opowiadanie o treści fantastycznej, zmyślonej lub osnutej na podaniach, legendach. prospectus

Bakłażan – jadalny owoc rośliny warzywnej Solanum melongena z rodziny psiankowatych, pochodzącej z Indii.

Bałagan – nieporządek, nieład, rozprzężenie, chaos. separatus

Banan – smaczny i pożywny owoc rośliny Musa z rodziny bananowatych uprawianej w krajach tropikalnych.

Banknot – pieniądz papierowy.

Basen – sztucznie zbudowany zbiornik na wodę służący do celów sportowych, rekreacyjnych lub leczniczych.

Baton – wyrób cukierniczy w kształcie wąskiej, podłużnej tabliczki.

Begonia – roślina z rodziny ukośnicowatych, występująca w wielu gatunkach i odmianach, hodowana ze względu na ozdobne liście

i kwiaty jako roślina doniczkowa lub kwietnikowa.

Bieg – energiczny ruch dolnych kończyn powodujący szybkie przemieszczanie się.

Bieżnia – pas okalający płytę boiska sportowego przystosowany do biegów.

Bilet – kartka lub kartonik z odpowiednim nadrukiem wydającej ją instytucji, uprawniająca do określonej, zwykle jednorazowej

usługi. separatus


211

Biuro – instytucja lub jej część, mająca za zadanie prace techniczno-kancelaryjne, załatwianie interesantów, sporządzanie i

gromadzenie dokumentów itp.

Bluza – górna część ubrania sportowego, roboczego lub munduru, mająca fason koszulowy lub wszyta w pasek i sięgająca do

bioder.

Błona fotograficzna – materiał światłoczuły w formie wstęgi, służący do wykonywania zdjęć.

Błoto – rozmokła, gliniasta ziemia, tworząca gęstą, lepką masę. separatus

Bocian – ciconia ciconia, duży ptak przelotny, brodzący, z rodziny o tej samej nazwie, o białym upierzeniu, czarnych lotkach,

długich czerwonych nogach i długim dziobie, gnieżdżący się w pobliżu osiedli ludzkich.

Boisko – obiekt przeznaczony do przeprowadzania zawodów sportowych.

Borowik – grzyb kapeluszowy, o mięsistym owocniku, rosnący na suchym podłożu w lesie iglastym i liściastym.

Bóg – istota nadprzyrodzona, najwyższa, stworzyciel i pan wszechświata.

Bramka – w grach urządzenie składające się z dwu słupków połączonych u góry poprzeczką, od tyłu najczęściej ograniczone

siatką.

Branie – ujęcie, chwycenie, objęcie ręką, oburącz (także narządem chwytnym, np. u zwierząt, albo narzędziem); przystosowanie do

niesienia, trzymania. separatus

Broda – dolna, wystająca część twarzy poniżej ust. separatus


212

Brokuł – jadalny kwiatostan jednorocznej rośliny warzywnej Brassica oleracea z rodziny krzyżowych, blisko spokrewnionej z

kalafiorem i podobnie uprawianej.

Brud%1 – każde zanieczyszczenie (np. pył, kurz, błoto) osiadłe na czymś; brak czystości. separatus

Brud%2 – nieczystości, śmiecie, odpadki, odchody. prospectus

Brukselka – jadalne główki dwuletniej rośliny warzywnej Brassica oleracea var. gemmifera, odmiany kapusty, o wysokiej łodydze.

Brzeg – linia, powierzchnia graniczna otaczająca obszar, przedmiot o określonych cechach.

Brzoskwinia – soczysty żółty, omszony, z rumieńcem owoc drzewa Prunus persica, niewysokiego drzewa owocowego, o liściach

podłużnych, spiczastych, kwiatach różowych.

Brzuch – część tułowia człowieka i wyższych zwierząt, ograniczona kośćmi miednicy i przeponą, zawierająca narządy trawienne,

moczowe i wewnętrzne płciowe. separatus

Brzydota – przeciwieństwo piękna. separatus

Budzik – zegar używany do budzenia, dzwoniący o godzinie, na którą jest nastawiony.

Bułka – białe pieczywo pszenne kształtu okrągłego albo podłużnego.

Burak – jadalny korzeń spichrzowy dwuletniej rośliny Beta vulgaris z rodziny komosowatych, pochodzącej z okolic

śródziemnomorskich, uprawianej w licznych odmianach w strefie umiarkowanej wszystkich kontynentów.


213

Burza – gwałtowne zakłócenie równowagi atmosferycznej, połączone z silnym wiatrem, często z grzmotami i piorunami oraz z

obfitymi opadami. prospectus

But – wierzchnie okrycie stopy lub stopy i kostki, czasem również łydki, przeważnie skórzane, gumowe lub płócienne, z mocną

częścią spodnią (podeszwą), chroniącą stopę od obrażeń przy chodzeniu, oraz niekiedy z wysoką cholewką do kolan.

Butelka – naczynie, zwykle szklane, z wąską szyjką i małym otworem, używane do przechowywania płynów; także płyn

wypełniający to naczynie.

Cebula – jadalny skrócony pęd podziemny, bulwa o ostrym zapachu i smaku warzywnej rośliny Allium cepa z rodziny

amarylkowatych, używana jako przyprawa kuchenna i jarzyna.

Chiny – państwo w Azji Środkowej i Wschodniej.

Chleb – pieczywo z mąki i wody na drożdżach lub na zakwasie, wyrobione w bochenki; bochenek takiego pieczywa. prospectus

Chmiel – Humulus, bylina pnąca rosnąca w wilgotnych zaroślach; jeden z gatunków, chmiel zwyczajny (Humulus lupulus) jest

używany głównie do wyrobu piwa. separatus

Chmura – zawieszone w atmosferze widzialne skupienie drobniutkich kropelek wody, kryształków lodu albo ich mieszaniny,

powstające w wyniku kondensacji pary wodnej.

Chodnik – przejście dla pieszych, często wyłożone płytami, kamieniami itp.; zwłaszcza część ulicy po obu stronach jezdni

przeznaczona dla ruchu pieszego. separatus

Chomik – cricetus cricetus, niewielki gryzoń z rodziny chomikowatych, zwykle o pstrym futerku, z rozciętą wargą i dużymi torbami

policzkowymi, w których przenosi do nory zapasy ziarna gromadzone na zimę; szkodnik pól uprawnych, żyjący w Europie i w Azji.

Choroba – proces patologiczny objawiający się zaburzeniem czynności organizmu. separatus


214

Chowanie – umieszczanie w miejscu niewidocznym, zasłoniętym, bezpiecznym.

Chód – powolny ruch dolnych kończyn powodujący naturalne przemieszczanie się.

Chwast – roślina niepożądana, dziko rosnąca wśród upraw na polach, łąkach, w ogrodach, lasach itp. separatus

Ciasny – zajmujący niewielką przestrzeń, nie pozostawiający wolnej przestrzeni, mało pojemny; nieobszerny, mały, wąski, obcisły. separatus

Ciastko – niewielki kawałek słodkiego upieczonego ciasta, o różnym kształcie i smaku, często przekładany jakąś masą lub

przybrany kremem, owocami itp.

Ciasto – wypiek zwykle słodki, z dodatkami smakowymi i zapachowymi powstały z mieszaniny mąki z wodą lub mlekiem, często z

dodaniem drożdży, jaj, tłuszczu lub innych składników i przypraw.

Ciągnięcie – przesuwanie, wleczenie kogoś, coś; prowadzenie, przewożenie, przeciąganie kogoś, coś z wysiłkiem, trudem,

przezwyciężając opór.

Cienki – mający niewielki przekrój poprzeczny, mały obwód. separatus

Cień – obszar zasłonięty (całkowicie lub częściowo) jakąś przeszkodą od źródła światła, zwłaszcza od promieni słonecznych. separatus

Ciepło – temperatura pośrednia między gorącem a zimnem.

Cierń – przekształcona, zdrewniała, ostro zakończona część pędu, mająca dla rośliny znaczenie ochronne; kolec. separatus


215

Cięcie – dzielenie jednolitej całości na części np. ostrym narzędziem.

Ciężar – rzecz ciężka, przedmiot wiele ważący; obciążenie.

Ciężarówka – samochód o dużej platformie przeznaczony do przewożenia dużych ciężarów.

Cukierek – przysmak zrobiony ze specjalnie spreparowanego cukru z dodatkiem jakiegoś smaku.

Cykoria – Cichorium intybus var. foliosum, roślina warzywna, specjalnie hodowana bez dostępu światła, której częścią jadalną są

biało-żółte liście ułożone w wydłużone główki; cykoria liściasta, cykoria sałatowa.

Cyrk – okrągły namiot lub budynek z areną w środku i amfiteatralną widownią, w którym odbywają się popisy akrobatyczne,

występy klownów, popisy tresowanych zwierząt; samo widowisko.

Cytryna – mięsisty owoc drzewa lub krzewu Citrus limon, rośliny z rodziny rutowatych, mający bardzo soczysty, kwaśny miąższ i

grubą, jasnożółtą skórkę.

Czajnik – zakryte naczynie z dziobkiem, służące do gotowania wody na herbatę.

Czapka – nakrycie głowy bez ronda, często z daszkiem.

Czas – nieprzerwany ciąg chwil, trwania; jedna z podstawowych (obok przestrzeni) form bytu materii.

Czasopismo – publikacja wydawana okresowo, w pewnych stałych terminach (od tygodnika do półrocznika).


216

Czechy – państwo w środkowej Europie.

Czekolada – masa z miazgi kakaowej z cukrem i innymi dodatkami; wyrób cukierniczy z tej masy.

Czepek – kobiece nakrycie głowy z płótna, perkalu itp.; mała, zwykle biała czapeczka, noszona przez kobiety pracujące w

niektórych zawodach, np. przez pielęgniarki, ekspedientki.

Czereśnia – owoc deserowy i na przetwory (żółty, czerwony i różowy) z drzewo owocowego Cerasus avium (Prunus avium) z

rodziny różowatych, spokrewniony z wiśnią.

Czerwony Kapturek – postać bajkowa.

Człowiek – homo sapiens, istota żywa z rodziny człowiekowatych, z rzędu naczelnych wyróżniająca się wśród innych najwyższym

rozwojem psychiki i życia społecznego, jedyna posiadająca kulturę i zdolna do jej tworzenia.

Czoło – górna część twarzy powyżej oczu; u zwierząt: część głowy pomiędzy skrońmi. separatus

Czworobok – wielokąt mający cztery boki.

Czysty – nie zabrudzony, wolny od zanieczyszczeń; nie zamglony, przejrzysty, przezroczysty. separatus

Dania – państwo w północno-zachodniej Europie, na Półwyspie Jutlandzkim.

Data – termin kalendarzowy jakiegoś zdarzenia; oznaczenie dnia, miesiąca, roku jakiegoś wypadku, napisania listu, wystawienia

dokumentu itp.


217

Dawanie – przekazanie komuś rzeczy, którą się posiada lub rozporządza; obdarzenie czymś. separatus

Delfin – drapieżny ssak morski żyjący w stadach w morzach strefy ciepłej i umiarkowanej.

Deszcz – opad atmosferyczny w postaci kropel wody spadających z chmury. separatus

Dłoń – część górnej kończyny ludzkiej od napięstka po końce palców. prospectus

Długi – cecha długości przeciwna do krótki. separatus

Długopis – podłużny przyrząd służący do ręcznego pisania, zaopatrzony w atramentowy wkład o kulkowym zakończeniu.

Długość – największy wymiar przedmiotu lub przestrzeni mierzony w płaszczyźnie poziomej. prospectus

Dolar – jednostka monetarna zawierająca 100 centów. separatus

Doskonały – odznaczający się najwyższą jakością, mający wszelkie zalety, wolny od jakichkolwiek błędów, usterek, wad.

Dostawanie – otrzymywanie, uzyskiwanie coś za darmo lub za pracę, za pieniądze itp.

Doznanie – określenie reakcji zmysłu estetycznego {zachwyt, zawód...}. prospectus


218

Drgnięcie – cykliczny, szybki, ledwie widoczny powtarzający się ruch.

Droga – wydzielony pas ziemi łączący poszczególne miejscowości lub punkty terenu, przystosowany do komunikacji.

Drukarka – urządzenie podłączone do komputera, służące do drukowania informacji z komputera na papierze.

Drzewo – każda roślina wieloletnia dużych rozmiarów o wyraźnie wykształconym pniu, który w pewnej wysokości nad ziemią

rozgałęzia się w koronę.

Drzwi – ruchome zamknięcie otworu wejściowego do budynku lub jakiegoś wnętrza.

Duma – cecha pozytywna odczucia przeciwna do wstydu. separatus

Duży – cecha wielkości przeciwna do mały.

Duży upływ czasu – określa, że coś trwa, istnieje od dawna, pochodzi z dawnych czasów. separatus

Dym – lotne produkty spalania unoszące się w powietrzu.

Dynia-cukinia-kabaczek – żółte, zielone, pomarańczowe owoce roślin warzywnych z rodziny dyniowatych o płożących się lub

czepnych łodygach, dużych, szorstkich liściach i żółtych kwiatach.

Dywan – gruba tkanina dekoracyjna wzorzysta lub gładka, zrobiona z wełny albo z włókien syntetycznych, przeznaczona do

przykrycia podłóg, zdobienia ścian itp. separatus


219

Dzbanek – naczynie zwykle zwężone u góry, zwykle z jednym uchem, czasem z dziobkiem, dawniej naczynie użytkowe, dziś

dekoracyjne; zawartość tego naczynia.

Działanie – wywieranie wpływu, wrażenia, wywoływanie reakcji; oddziaływanie fizycznie lub na psychikę.

Dziecko – każdy niezależnie od wieku syn lub córka w stosunku do rodziców. separatus

Dziesiątka - chusteczka – układ dziesiątkowy; 10 liczmanów w postaci chusteczek. separatus

Dziesiątka - żeton – układ dziesiątkowy; 10 liczmanów w postaci żetonów. separatus

Dziękowanie – wyrażanie wdzięczności, składanie podziękowania (czasami połączone z odmową).

Dzik – Sus scrofa, zwierzę o wydłużonej głowie zakończonej ryjem uzbrojonym w kły, o sierści szczeciniastej, brunatnoszarej.

Dziura – otwór lub zagłębienie w jakimś przedmiocie, najczęściej nieforemny, powstały wskutek uszkodzenia lub zrobiony

specjalnie. separatus

Dziwny – odznaczający się czymś osobliwym zwracającym na siebie uwagę.

Dzwon – przedmiot o kielichowatym kształcie, wydający dźwięk wskutek uderzenia zwisającego wewnątrz serca.

Dźwięk – fala akustyczna wywołująca wrażenie słuchowe. separatus


220

Dżem – przetwór o galaretowatej konsystencji otrzymywany przez gotowanie lub smażenie z całych lub przetartych świeżych

owoców z dodatkiem cukru i innych składników

Euro – jednostka monetarna zawierająca 100 eurocentów. separatus

Fabryka – zakład przemysłowy wytwarzający maszynowo na wielką skalę dobra konsumpcyjne lub środki produkcji.

Fala – wał wodny, wzniesienie wody powstające wskutek ruchu cząstek wody w płaszczyźnie pionowej, wywołanego głównie przez

działanie wiatru.

Fasola – jadalne nasiono lub strąk warzywnej rośliny Phaseolus z rodziny motylkowatych.

Filiżanka – czarka z uszkiem, najczęściej porcelanowa lub fajansowa, używana do herbaty, kawy, czekolady, zup...

Film – rodzaj widowiska artystycznego, w którym za pomocą odpowiedniej techniki daje się widzowi złudzenie ruchu. separatus

Flaga – przymocowany do drzewca kawałek tkaniny określonej formy i barwy, czasem z emblematami państwa lub organizacji;

sztandar, chorągiew.

Flet – drewniany lub metalowy instrument, aerofon z grupy instrumentów dętych o wysokim rejestrze, z którego dźwięki o różnej

wysokości uzyskuje się przez zadęcie w dzióbek lub w boczny otwór wargowy i przez zamykanie palcami otworów bocznych.

Fortepian – instrument strunowo - klawiszowy, z którego wydobywają się tony przez uderzanie w struny młoteczków, wprawianych

w ruch wskutek naciskania palcami klawiszy.

Fotel – szerokie, wygodne krzesło, zwykle wyściełane, z poręczami.


221

Fotografia – fotograficzny obraz osoby, przedmiotu, widoku itp. separatus

Francja – państwo w Europie Zachodniej, nad Oceanem Atlantyckim i Morzem Śródziemnym.

Fuksja – fuchsia, roślina krzewiasta z rodziny wiesiołkowatych o kwiatach zwisłych, często wielobarwnych.

Garaż – pomieszczenie przystosowane do przechowywania samochodów lub motocykli. separatus

Garnek – naczynie metalowe lub gliniane służące do gotowania i przechowywania potraw.

Gazeta – pismo periodyczne wychodzące co najmniej dwa razy w tygodniu, zawierające aktualne wiadomości; egzemplarz tego

pisma.

Gąbka – porowaty, wodochłonny i sprężysty przedmiot używany głównie do mycia, będący szkieletem gąbki naturalnej lub

wykonanej ze sztucznego tworzywa. separatus

Gitara – szarpany instrument muzyczny z pudłem rezonansowym o sześciu lub siedmiu strunach, używany do akompaniamentu

lub jako instrument solowy.

Głośnik – urządzenie przetwarzające sygnał elektryczny w falę akustyczną. separatus

Głowa – część ciała zawierająca mózg i narządy zmysłów.

Gniazdo – schronienie z gałęzi, traw, gliny itp., przygotowane przez ptaki lub inne zwierzęta dla wylęgu i wychowania potomstwa.


222

Gniew – gwałtowna reakcja na jakiś przykry bodziec zewnętrzny wyrażająca się podnieceniem, niezadowoleniem, oburzeniem;

złość, wzburzenie, wściekłość, irytacja.

Gołąb – Columba, ptak średniej wielkości, roślinożerny, karmiący młode wydzieliną z wola.

Gościna – życzliwe przyjęcie lub przygarnięcie kogoś, schronienie udzielone przez kogoś, możność zatrzymania się, zamieszkania

u kogoś na pewien czas.

Góra – każde większe wzniesienie terenu, odcinające się od niżej położonego otoczenia.

Granica – linia rozdzielająca pewien określony obszar. separatus

Grejpfrut – kwaskowaty jadalny owoc wiecznie zielonego drzewo cytrusowego Citrus paradis.

Groch – jadalne nasion i strąki warzywnej rośliny Pisum z rodziny motylkowatych.

Gruby – mający znaczny przekrój poprzeczny, znaczny obwód. separatus

Gruszka – jadalny owoc drzewa owocowego Pirus z rodziny różowatych.

Gryz – porcja jedzenia oderwana za pomocą cięcia, miażdżenia i rozrywania zębami.

Grzebień – przyrząd służący do czesania włosów.


223

Grzeczny – taktowny, delikatny stosunek do ludzi, świadczący o dobrym wychowaniu; posłuszny. separatus

Grzyb – organizm z królestwa Fungus obejmujący do tej pory 120 000 gatunków wśród nich także jadalne rosnące w lesie, na

łąkach lub hodowane. Często mające kształt kapelusza osadzonego na nóżce.

Guma – produkt odznaczający się dużą elastycznością. prospectus 1

Gwiazda – ciało niebieskie złożone z gazów i plazmy, świecące wskutek reakcji termojądrowych zachodzących w jego wnętrzu;

punkt świetlny widoczny na ciemnym niebie.

Gwóźdź – kawałek cienkiego pręta metalowego, z jednej strony zaostrzony, z drugiej zakończony główką; służy do łączenia

elementów, nie do końca wbity również do zawieszania na nim.

Harfa – strunowy instrument szarpany, o delikatnej barwie dźwięku, znany już w starożytności, dziś mający 46 strun rozpiętych na

trójkątnej ramie.

Herbata – aromatyczny parzony napój z suszonych liści krzewu Camellia sinensis z rodzaju kamelia. separatus

Hiszpania – państwo leżące na Półwyspie Iberyjskim.

Holandia – państwo w zachodniej Europie, nad Morzem Północnym.

Hulajnoga – pojazd służący do jazdy na jednej nodze, składający się z deski na kółkach i drążka kierowniczego.

Humor – stan usposobienia określający nastrój {radość, żal...}. prospectus

1 produkty z gumy.


224

Huśtawka – urządzenie do huśtania się, najczęściej w postaci zawieszonej na sznurach lub metalowych prętach ławeczki albo

deski.

Igła sosny – liść o wąskiej, twardej, ostro zakończonej blaszce, charakterystyczny dla drzew i krzewów iglastych. separatus

Indianin – rdzenny mieszkaniec Ameryki Północnej, Południowej i Środkowej.

Informacja – powiadomienie o czymś, zakomunikowanie czegoś. separatus

Irlandia – państwo w północno-zachodniej Europie zajmujące większą część wyspy Irlandii.

Izi – postać bajkowa; bohater Easylco.

Jabłko – owoc jabłoni drzewa owocowego Malus, z rodziny różowatych.

Jagoda – owoc wielu roślin o mięsistej, soczystej owocni, zawierającej zwykle liczne nasiona.

Jajo – komórka jajowa ptactwa domowego zawierająca żółtko i białko, otoczone mocną skorupką.

Jarzyna – potrawa (gotowana, duszona) przyrządzona z części jadalnych roślin warzywnych zwykle jako dodatek do mięsa.

Jaskinia, nora – dół, znaczne wgłębienie gruntu; loch, jaskinia, rozpadlina, kryjówka zwierzęca w ziemi.


225

Jaskółka – Hirundo, niewielki ptak wędrowny, owadożerny, charakteryzujący się długimi, ostro zakończonymi skrzydłami i

widełkowatym ogonem, szybki w locie.

Jastrząb – Accipiter, ptak drapieżny, szarobrunatny, o bystrym wzroku, mocnym hakowatym dziobie i szponach.

Jednostka-chusteczka – układ dziesiątkowy; 1 liczman w postaci chusteczki. separatus

Jednostka-żeton – układ dziesiątkowy; 1 liczman w postaci żetonu.

Jedzenie – to, czym się żywią ludzie.

Jeleń-łania – Cervus elaphus, ssak mający przeważnie brązowopłowe ubarwienie (i rozgałęzione poroże u samca), żyjący w

lasach Eurazji i północnej Afryki.

Jesień – pora roku między latem a zimą, na półkuli północnej według kalendarza trwająca od jesiennego zrównania dnia z nocą (w

przybliżeniu 23 września) do zimowego przesilenia (w przybliżeniu 22 grudnia).

Jezdnia – część ulicy przeznaczona dla ruchu kołowego. separatus

Jezioro-staw – zagłębienie lądu tworzące śródlądowy zbiornik wodny, powstały w sposób naturalny lub sztuczny. prospectus

Jeż – Erinaceus europaeus, ssak o ciele pokrytym na stronie grzbietowej i z boków ostrymi i twardymi kolcami, polujący na myszy i

owady, przesypiający zimę, żyjący w Europie i znacznej części Azji.

Język%1 – silnie umięśniony, ruchliwy narząd położony na dnie jamy ustnej ssaków, płazów, gadów i ptaków, biorący udział w

przyjmowaniu pokarmów, mieszczący narządy smaku; ponadto u ludzi jeden z najważniejszych organów mowy. separatus


226

Język%2 – zasób wyrazów, zwrotów i form określanych przez reguły gramatyczne, funkcjonujący jako narzędzie porozumiewania

się przez członków jednego narodu, społeczeństwa. separatus

Kaczka – ptak dziki lub domowy Anatidae z rzędu blaszkodziobych, ceniony ze względu na mięso.

Kajdanki – para metalowych obręczy z zatrzaskiem, połączonych ze sobą, zakładanych zatrzymanym na przeguby rąk w celu

ograniczenia swobody ruchów. separatus

Kalafior – jadalny kwiatostan jednorocznej rośliny warzywnej Brassica oleracea z rodziny krzyżowych.

Kalarepa – Brassica oleracea var. gongyloides, dwuletnie warzywo o jadalnym, kulistym zgrubieniu łodygi, bogatym w witaminę C i

cukry.

Kalendarz – spis dni całego roku z oznaczeniem świąt, z podziałem na tygodnie i miesiące, i zwykle z wykazem imion.

Kalosz-gumowiec – gumowy but, zwykle z cholewką, chroniący przed zamoczeniem; dawniej: wierzchni but gumowy, nakładany

na zwykły.

Kamera – urządzenie do nagrywania i przetwarzania obrazu, czasem dźwięku.

Kamień – bryła skalna, zwykle twarda, spoista i ciężka.

Kanał tv – wydzielone pasmo częstotliwości, w którym przesyłane są ze studia do telewizora różne programy telewizyjne. separatus

Kanapa – mebel służący do siedzenia lub leżenia, wyściełany, zwykle z oparciem i poręczami, mogący pomieścić kilka osób.


227

Kangur – ssak Macropus z rzędu torbaczy, zwierzę roślinożerne o tylnych nogach dłuższych i mocniejszych od przednich i długim

mocnym ogonie, poruszające się skokami, u samic występuje torba skórna, w której odchowują młode.

Kapelusz – nakrycie głowy składające się zwykle z główki i ronda, wykonane z tkaniny, skóry, filcu, słomki.

Kapusta – jednoroczna lub dwuletnia roślina warzywna Brassica z rodziny krzyżowych o jadalnych liściach.

Karczoch – Cynara scolymus, wieloletnia roślina warzywna o jadalnych koszyczkach kwiatowych, rosnąca na obszarach

śródziemnomorskich.

Karetka pogotowia – samochód odpowiednio wyposażony, przystosowany do przewozu chorych.

Karton – tekturowe pudełko stanowiące zazwyczaj opakowanie towaru, będące w handlu rodzajem jednostki miary.

Kasa – urządzenie w sklepie do obliczania należności za zakupiony towar.

Kask – ochronne nakrycie głowy, rodzaj hełmu używanego przez strażaków, górników, motocyklistów.

Kasza – oczyszczone ziarna zbożowe łuszczone, grubo zmielone lub utłuczone.

Kasztanowca owoc – owoc drzewa Aesculus z rodziny kasztanowcowatych.

Kawa – aromatyczny parzony napój z palonych i zmielonych ziaren krzewu Coffea z rodziny marzanowatych. separatus


228

Kąpiel – zanurzanie i moczenie w wodzie w celu umycia lub w celach leczniczych.

Kiełbasa – wyrób wędliniarski sporządzany najczęściej z peklowanego i rozdrobnionego mięsa z dodatkiem tłuszczu i przypraw w

osłonce z oczyszczonego jelita zwierzęcego lub sztucznej.

Kijek do nart – długi pręt aluminiowy, drewniany lub z tworzyw sztucznych z uchwytem i krążkiem zwanym talerzykiem,

umocowanym w dolnej części, w celu zapobiegania zapadania się w śnieg, służący do odpychania się w czasie jazdy na nartach. separatus

Klaun – komik występujący w przedstawieniach cyrkowych rozśmieszający widzów.

klawiatura – rząd lub rzędy klawiszy, guzików w instrumentach muzycznych i różnego rodzaju urządzeniach, np. maszynach do pisania, komputerach, telefonach itp.

separatus

Klej – lepka substancja służąca do spajania dwóch powierzchni.

Kleks – plama z atramentu na papierze

Klękanie – zgięcie nóg w kolanach do oparcia kolan na ziemi.

Klęska – cecha negatywna rywalizacji przeciwna do triumfu. separatus

Klocek – zabawka dziecięca w formie drewnianego lub plastikowego, zwykle kolorowego, wielościanu. separatus

Klucz – narzędzie, zwykle metalowe, służące do zamykania i otwierania zamków i kłódek.


229

Kładzenie – umieszczanie w pozycji poziomej.

Kłamstwo – twierdzenie niezgodne z rzeczywistością, wypowiedziane z zamiarem wprowadzenia kogoś w błąd; fałsz, łgarstwo,

nieprawda. separatus

Kłopot – to, co sprawia jakąś trudność; także: jakiś problem pojawiający się w związku z kimś lub z czymś. fabellus 1

Kolano – część nogi - przednia dolna okolica uda i górna podudzia, leżąca przy stawie kolanowym. separatus

Kolor biało-czerwony – dwa kolory biały i czerwony.

Kolor biały – kolor świeżego śniegu.

Kolor brązowy – mający kolor brązu – stopu; brunatny

Kolor ciemny – kolor intensywny, nasycony, mocny.

Kolor czarny – kolor sadzy.

Kolor czerwony – odpowiada światłu o długości od 630 do 780 nm, kolor krwi.

Kolor fioletowy – odpowiada światłu o długości od 380 do 450 nm, kolor kwiatów fiołka.

1 historyjka - samochód złapał gumę, obok zmartwiona kobieta (pochylona głowa) – patrz sprawa.


230

Kolor jasny – kolor mało intensywny, o małym nasyceniu.

Kolor niebieski – odpowiada światłu o długości od 420 do 490 nm, kolor pogodnego nieba.

Kolor pomarańczowy – odpowiada światłu o długości od 585 do 620 nm, kolor dojrzałego owocu pomarańczy.

Kolor zielony – odpowiada światłu o długości od 520 do 570 nm, kolor świeżej trawy.

Kolor żółty – odpowiada światłu o długości od 565 nm do 590 nm, kolor dojrzałego owocu cytryny.

Kolor – postrzegana wzrokowo właściwość przedmiotu zależna od stopnia pochłaniania, rozpraszania lub przepuszczania promieni

świetlnych.

Kolorów paleta – dobór kolorów.

Kołnierz – wykończenie ubrania przy szyi. separatus

Koło – część płaszczyzny ograniczona okręgiem.

Komputer – urządzenie elektroniczne automatycznie przetwarzające dane zapisane cyfrowo, służące do szybkiego wykonywania

obliczeń, przechowywania, porządkowania i wyszukiwania danych oraz sterowania pracą innych urządzeń. prospectus

Konewka – naczynie do podlewania roślin, zaopatrzone w lejek.


231

Kontrabas – największy instrument strunowy mający najniższą skalę tonów w grupie instrumentów smyczkowych. separatus

Kontrola – porównanie stanu faktycznego ze stanem wymaganym, rozpatrywanie czegoś; dochodzenie czegoś, wnikanie, wgląd w

coś; nadzór nad czymś albo nad kimś; badanie; przekonywanie się, czy coś jest zgodne z prawdą, czy jest tak, jak być powinno. separatus

Konwalia – Convallaria maialis, roślina o białych, wonnych kwiatach w kształcie drobnych dzwoneczków i dużych liściach, rosnąca

w cienistych lasach i zaroślach w Europie i Azji Środkowej, stosowana jako surowiec w przemyśle farmaceutycznym.

Koń – duże zwierzę domowe Equus caballus z rodziny koniowatych, roślinożerne, hodowane jako pociągowe lub wierzchowe.

Koper – Anethum graveolens, wysoka roślina jednoroczna o pierzastych, drobnych liściach i zielonożółtych kwiatach, używana jako

przyprawa oraz w przemyśle kosmetycznym.

Koperta – płaska torebka papierowa, w której przesyła się korespondencję. separatus

Korona drzewa – górne rozgałęzienie drzewa utworzone z konarów i gałęzi. separatus

Korzeń – bezlistny, zwykle podziemny organ niektórych roślin, przytwierdzający je do podłoża oraz pobierający z gleby wodę z

solami mineralnymi. separatus

Kosmos – nieskończony w przestrzeni i w czasie zbiór ciał niebieskich.

Kostka%1 – kształt taki jaki ma prostopadłościan, kostka masła, cukru, mydła, bruku itp.

Kostka%2 – kostka do gry.


232

Kosz – pojemnik różnego kształtu i wielkości służący do noszenia, przechowywania lub mierzenia czegoś.

Kosz na śmiecie – pojemnik na śmiecie.

Koszula – część ubrania okrywająca ramiona i tułów, noszona najczęściej bezpośrednio na ciele.

Koszulka – część ubrania okrywająca tułów, z krótkimi rękawami lub bez rękawów, wkładana przez głowę, noszona bezpośrednio

na ciele, uszyta najczęściej z trykotu.

Koszyk – rodzaj pojemnika wyplecionego z wikliny lub z innego materiału, używanego do noszenia, przechowywania itp.

Kot – zwierzę domowe Felis domestica z rodziny o tej samej nazwie.

Kotlet – potrawa otrzymywana głównie z mięsa, rzadziej z ryb, jaj, warzyw; smażona na tłuszczu w formie placka lub plastra. separatus

Kowadło – ciężka stalowa, odpowiednio ukształtowana podstawa służąca do kucia ręcznego przedmiotów metalowych.

Koza-kozioł – zwierzę domowe Capra hircus z rodziny pustorożców o krótkiej sierści, charakterystycznej brodzie, wygiętych do tyłu

rogach i nogach zakończonych kopytami, przeżuwające, hodowane dla mleka, wełny, mięsa, skóry.

Kraj – obszar zamieszkany, określone terytorium stanowiące zazwyczaj całość.

Krata – wzór geometryczny, powstały z krzyżowania się linii tworzących prostokąty.


233

Kredka – kolorowa laseczka służąca do pisania, malowania lub ołówek z kolorowym grafitem.

Krem – preparat kosmetyczny w postaci maści do pielęgnowania skóry, wyrabiany z tłuszczów, wonnych olejków, środków

leczniczych itp. separatus

Krewetka – skorupiak mający dziesięć nóg, ciało okryte cienkim pancerzem, pięknie ubarwiony, żyjący w oceanach i morzach,

poławiany ze względu na smaczne mięso.

Krowa – zwierzę domowe, rogaty ssak przeżuwający z gromady parzystokopytnych, hodowane dla mleka, mięsa, skóry.

Królik – oryctolagus cuniculus, gryzoń z rodziny zajęcy, o ubarwieniu brunatnoszarym, żyje gromadnie, roślinożerny, udomowiony.

Krótki – cecha długości przeciwna do długi. separatus

Kruk – Corvus corax, dość duży ptak mający czarne, metalicznie połyskujące pióra, spłaszczoną głowę i bardzo silny dziób,

wszystkożerny, długowieczny, żyjący w lasach Eurazji, północnej Afryki i Ameryki Północnej.

Krzesło – mebel służący do siedzenia, mający z tyłu oparcie.

Krzew – roślina drzewiasta nie tworząca wyraźnego pnia ani korony, lecz rozgałęziająca się na wiele równorzędnych pędów

przeważnie przy ziemi. separatus

Krzyk – wydawać słowa, dźwięki głosem podniesionym, bardzo głośno.

Książka – złożone i oprawione arkusze papieru, zadrukowane tekstem literackim, naukowym lub użytkowym.


234

Księżyc – naturalny satelita Ziemi, najbliższe Ziemi ciało niebieskie krążące dookoła niej.

Kubek – małe naczynie, z uszkiem lub bez uszka, służące zwykle do picia z niego napojów zwykle z fajansu lub metalowy.

Kuchnia – pomieszczenie z odpowiednim urządzeniem do gotowania, naczyniami i przyrządami do przygotowania potraw.

Kukurydza – ziarno lub kolba jednorocznej warzywnej rośliny Zea mays (kukurydza cukrowa).

Kura-kogut – ptak domowy Gallus domestica z rzędu kuraków, hodowany ze względu na jaja i mięso.

Kurtka – krótkie, wierzchnie okrycie.

Kwadrat – figura geometryczna, prostokąt mający wszystkie boki równe.

Kwaśny – mający cierpki smak, taki jak smak cytryny, octu, niedojrzałych jabłek itp. separatus

Kwiat – końcowy odcinek pędów roślin, o gęsto skupionych płatkach, często barwnych, będący organem rozmnażania płciowego. separatus

Kwiatek – roślina kwitnąca.

Lalka – zabawka dziecinna mająca miniaturową postać ludzką, często dziecięcą.


235

Lampa – urządzenie służące do wytwarzania oświetlenia za pomocą prądu elektrycznego lub przez spalanie nafty, oleju, spirytusu,

gazu.

Latarnia morska – stały znak nawigacyjny, wysoka, widoczna z morza wieża, wyposażona w umieszczone na jej wierzchołku

urządzenie do wysyłania sygnałów świetlnych, dźwiękowych i radiowych.

Latarnia – urządzenie świetlne składające się ze źródła światła wysoko umieszczonego. separatus

Latawiec – najprostszy statek powietrzny puszczany na uwięzi zrobiony z listewek i rozpiętego na nich papieru, wznoszący się za

pomocą siły wiatru do znacznych wysokości.

Lato – pora roku między wiosną a jesienią, na półkuli północnej według kalendarza trwająca od dnia przesilenia letniego (w

przybliżeniu 24 czerwca) do jesiennego zrównania dnia z nocą (w przybliżeniu 23 września).

Lekarstwo – substancja chemiczna (lub zespół substancji) stosowana w lecznictwie w celu zapobiegania chorobom, ich

zwalczania, łagodzenia objawów itp.

Lekarz – osoba zajmująca się zawodowo leczeniem chorych osób lub zwierząt.

Lew – duży ssak drapieżny Panthera leo z rodziny kotów, o muskularnej budowie ciała, dużej głowie (u samca okolonej grzywą) i

płowej, krótkiej sierści.

Lewa strona%1 – kierunek wskazywany przez wyprostowaną rękę, która jest bliżej serca, w którym ktoś lub coś się zwraca albo

porusza. separatus

Lewa strona%2 – kierunek wskazywany przez wyprostowaną rękę, która jest bliżej serca, w którym ktoś lub coś się zwraca albo

porusza.

Leżak – rodzaj składanego fotela z płótna naciągniętego na drewnianą lub metalową ramę.


236

Lilak – krzew lub niskie drzewo Syringa z rodziny oliwkowatych, o liściach naprzeciwległych, pojedynczych, całobrzegich i wonnych

kwiatach fiołkowych, lila lub białych, zebranych w gęste wiechy.

Lipy kwiat – wonny kwiat długowiecznego drzewa Tilia z rodziny lipowatych, o gęstej, szerokiej koronie, sercowatych liściach.

Lis – Vulpes, drapieżne zwierzę o wydłużonym tułowiu, krótkich łapach, wąskim, ostro zakończonym pysku, trójkątnych uszach i

puszystym, długim ogonie, żyjące w Europie, północnej Afryce, Ameryce Północnej i Australii.

List – pisemna wypowiedź skierowana do osoby lub instytucji; papier, na którym napisano tę wypowiedź (także wraz z kopertą). separatus

Liść – organ roślin naczyniowych, zwykle zielony w okresie wegetacyjnym, złożony z blaszki i ogonka, służący roślinie do

asymilowania dwutlenku węgla z powietrza oraz do wymiany gazowo-wodnej między rośliną a atmosferą. separatus

Liść-blaszka – powierzchnia liścia (bez ogonka). separatus

Liść-igła – organ roślin stanowiący część składową pędu, zwykle zielony w okresie wegetacyjnym, złożony z blaszki i ogonka lub

podłużnej, wąskiej, twardej, ostro zakończonej blaszce, charakterystyczny dla drzew i krzewów iglastych. separatus

Liść-ogonek – krótka łodyżka utrzymująca liść na gałęzi. separatus

Litwa – państwo we wschodniej Europie, nad Morzem Bałtyckim.

Lizak – duży (często płaski, kolisty) cukierek osadzony na patyku.

Lodówka – izolowana cieplnie szafka, chłodzona mieszaniną chłodzącą (dawniej też lodem), służąca do przechowywania łatwo

psujących się produktów żywnościowych.


237

Lody – zamrożona masa przygotowywana z mleka, cukru, jaj, owoców oraz różnych przypraw smakowych i aromatycznych.

Lokomotywa – pojazd szynowy ciągnący wagony pociągu.

Lód – woda w stałym stanie skupienia. separatus

Lustro – tafla szkła pokrytego na spodniej powierzchni warstwą srebra lub aluminium, mająca właściwość odbijania wizerunku

znajdujących się przed nią przedmiotów. separatus

Łabędź – Cygnus, duży ptak o długiej szyi i mocnych skrzydłach, białym upierzeniu, rzadziej szarym, palcach nóg spiętych błoną

pławną, na ziemi poruszający się niezgrabnie, natomiast bardzo dobrze pływający.

Łamanie – zginanie powodujące rozerwanie, rozdzielanie.

Łatwy – nie wymagający trudu, wysiłku, dający się uzyskać, zrozumieć, przyswoić prędko, bez trudu. separatus

Ławka – sprzęt do siedzenia dla kilku osób, zwykle drewniany, często z oparciem.

Łazienka – pomieszczenie, w którym zainstalowane są urządzenia do mycia się i kąpieli.

Łodyga – główny organ osiowców, wytwarzający liście, z którymi tworzy pęd; jego funkcjami są: przewodzenie substancji

pokarmowych i wody między korzeniami a liśćmi oraz zapewnienie roślinie jak najdogodniejsze usytuowanie innych organów. separatus

Łokieć – część ręki (kończyny górnej) łączący ramię z przedramieniem. separatus


238

Łopata –ręczne narzędzie składające się z szerokiego, najczęściej prostokątnego kawałka grubej blachy osadzonej na

drewnianym trzonku; służy do kopania, uprawy ziemi, przerzucania materiałów sypkich.

Łoś – Alces alces, roślinożerny, duży ssak, o brunatnej, krótkiej sierści, białych, długich nogach z szeroko rozstawionymi racicami i

wielkim łopatkowym porożu u samców, żyjący w północnej Eurazji i Ameryce Północnej.

Łotwa – państwo we wschodniej Europie, nad Morzem Bałtyckim.

Łódź – mały statek wodny o płytkim zanurzeniu poruszany za pomocą wioseł, żagla lub silnika; służy do celów rybackich,

sportowych, komunikacji wodnej i turystycznych.

Łóżko – mebel do leżenia i spania, najczęściej składający się z materaca umieszczonego na drewnianym lub metalowym stelażu.

Łydka – splot mięśni w tylnej części nogi pomiędzy kolanem a stopą. separatus

Łyk – przesuwanie substancji z jamy ustnej do żołądka za pomocą ruchu mięśni krtani i przełyku. separatus

Łyżka – narzędzie do nabierania, czerpania pokarmów, zwłaszcza płynnych, składające się z długiego, cienkiego trzonka,

zakończonego owalną i wklęsłą miseczką.

Łyżwa – but zaopatrzony w stalową wąską płozę służącą do jazdy na lodzie. separatus

Majtki – dolna część bielizny okrywająca pośladki i genitalia. separatus

Mak lekarski – Papaver somniferum, jednoroczna roślina uprawna z rodziny makowatych, z której otrzymuje się opium

wykorzystywany w lecznictwie.


239

Mak polny – Papaver rhoeas, jednoroczna roślina z rodziny makowatych; roślina ruderalna i chwast, głównie w uprawach zbóż

ozimych i rzepaku.

Malina – smaczny, czerwony owoc krzewu Rubus z rodziny różowatych.

Małpa – ssak z rzędu naczelnych, o silnie rozwiniętych półkulach mózgowych, oczach skierowanych ku przodowi i chwytnych

kończynach, prowadzący nadrzewny lub naziemny tryb życia, głównie w tropikalnych lasach Afryki, Azji i Ameryki.

Mały upływ czasu – określa, że coś trwa, istnieje krótko, pochodzi z obecnych czasów. separatus

Mały – cecha wielkości przeciwna do duży. separatus

Mapa – płaski obraz trójwymiarowej powierzchni przedstawiony w określonej skali i odpowiednim odwzorowaniu kartograficznym.

Marchew – jadalny korzeń rośliny Daucus carota z rodziny baldaszkowatych.

Marny – nie mający wymaganej, istotnej wartości, mało wart; lichy, nędzny.

Marznięcie – ścinanie się, krzepnięcie od mrozu, zamienianie się w lód, zamarzanie; odczuwanie, cierpienie zimna. separatus

Maskotka – nieduża zabawka, zwykle pluszowa.

Masło – produkt spożywczy zawierający około 85% tłuszczu, otrzymywany ze słodkiej śmietany z mleka krowiego.


240

Materac – miękki, elastyczny przedmiot wypełniony włosiem, trawą morską, gąbką lub powietrzem, służący do spania na ziemi, do

wyściełania łóżka. separatus

Matka – kobieta w stosunku do własnego dziecka. separatus

Mąka – miałki proszek z drobno zmielonych ziaren niektórych zbóż.

Mecz – spotkanie sportowe rozegrane między pojedynczymi zawodnikami lub dwiema drużynami.

Metro – szybka elektryczna kolej miejska, zwykle podziemna.

Mewa – Larus, ptak średniej wielkości o białym lub jasnopopielatym upierzeniu, długich skrzydłach i palcach złączonych błoną

pławną, żyjący gromadnie na wybrzeżach mórz i oceanów, a także wód śródlądowych.

Męstwo – pozytywna postawa przeciwna do strachu. separatus

Mgła – zawiesina mikroskopijnych kropelek wody unosząca się nisko nad ziemią w postaci lekkiego obłoku, powstała w wyniku

skroplenia oziębionej pary wodnej zawartej w atmosferze, utrudniająca widoczność. separatus

Miejsce – część określonej przestrzeni, z którą coś się dzieje, na której coś się odbywa.

Mięso – potrawa przyrządzana z jadalnych (z wyjątkiem tłuszczu) części zwierząt.

Miód – produkt z nektaru kwiatowego lub spadzi wytwarzany głównie przez pszczoły.


241

Miska –niskie, szerokie naczynie, zwykle w kształcie spłaszczonej półkuli.

Miś – zabawka dziecięca wyobrażająca niedźwiadka.

Młotek – narzędzie służące do wbijania, przybijania lub kucia, składające się z metalowego lub drewnianego obucha osadzonego

na trzonku.

Młynek – urządzenie służące do mielenia, rozdrabniania głównie produktów spożywczych.

Modraszek – mały motyl dzienny niebiesko ubarwiony, którego gąsienice polują na mszyce i larwy mrówek lub żyją w symbiozie z

mrówkami w ich gniazdach.

Mokry – pokryty, przesiąknięty lub ociekający wodą albo innym płynem, nasączony wodą, wilgocią. separatus

Moneta – pieniądz metalowy, zwykle w kształcie okrągłej płytki o określonych wymiarach i odpowiednim ciężarze, z wybitym

godłem państwowym lub czyimś wizerunkiem oraz oznaczeniem wartości.

Monitor – ekran służący do wyświetlania informacji tekstowej lub graficznej współpracujący z komputerem, kamerą telewizyjną itp. separatus

Morela – kulisty, z bruzdą na omszonej różowej skórce z żółtym lub pomarańczowym miąższem owoc Prunus armeniaca, drzewa

owocowego o jajowatych lub sercowatych liściach i białych lub różowych kwiatach.

Morze – rozległy obszar słonej wody będący częścią oceanu oddzieloną półwyspem, łańcuchem wysp lub podwodnym progiem,

zwykle przylegający do kontynentu; także: wielkie jezioro o znacznym zasoleniu wód. separatus

Most – budowla służąca do przeprowadzania drogi nad przeszkodą.


242

Motocykl – dwukołowy pojazd mechaniczny bez nadwozia, jednośladowy, poruszany za pomocą silnika, przeznaczony do

przewozu jednej lub dwóch osób.

Motyl – dorosły owad mający ciało wydłużone, dwie pary błoniastych skrzydeł, pokrytych barwnymi łuskami, głowę opatrzoną

czułkami oraz narządami gębowymi ssącymi.

Mowa – wypowiadanie słów dla przekazywania informacji, myśli i przeżyć.

Mrówka – mały owad z rodziny Formicidae o czarnym, rudym lub żółtym ubarwieniu, silnych szczękach, trzech parach odnóży i

dość dużym odwłoku połączonym z tułowiem cienką łodyżką, żyjący w zorganizowanych społeczeństwach.

Mucha domowa – Musca, pospolity owad latający czarny lub szarawy, żywiący się resztkami organicznymi.

Muchomor – grzyb z rodzaju Amanita o czerwonym, żółtym lub brązowym kapeluszu w białe plamki z blaszkami pod spodem i o

nóżce u góry okolonej pierścieniem, a u dołu bulwiasto rozszerzonej; często dla ludzi śmiertelnie trujący lub halucynogenny.

Muszla – skorupa mięczaków wytwarzana przez nabłonek fałdu skóry; u ślimaków spiralnie skręcona, u małży składa się z dwóch

połówek, u głowonogów wielokomorowa lub szczątkowa.

Mycie ciała – usuwanie brudu, potu za pomocą wody, mydła, gąbki, szczotki itp.

Mydło – substancja stała lub ciekła powszechnie stosowana do mycia, prania. separatus

Mysz – niewielki gryzoń z rodziny myszowatych, o smukłym ciele barwy szarej lub brunatnej, wszystkożerny.

Myszka – urządzenie wskazujące używane podczas pracy z komputerem.


243

Myśl – wytwór pracy umysłu; uświadamianie sobie związków, zależności między rzeczami, zjawiskami.

Na wprost – zachowywanie wyznaczonego kierunku, nie schodzenie z wyznaczonej trasy. directus

Nabytek – to, co zostało nabyte na własność zwykle za pieniądze.

Nacisk – działanie jednego ciała na drugie z pewną siłą.

Nadfiolet – niewidzialne dla oka promieniowanie elektromagnetyczne graniczące z promieniowaniem widzialnym i rentgenowskim,

wywołujące m.in. fluorescencję, zaczerniające błonę fotograficzną i powodujące opalanie się skóry ludzkiej.

Nagle – w sposób nieoczekiwany, zaskakujący, raptowny. separatus

Nagość – bycie bez ubrania, nie osłoniętym ubraniem.

Naklejka – kartka z krótką informacją nalepiana na jakimś przedmiocie.

Nakrętka – krążek metalowy, zwykle sześciokątny, z otworem gwintowanym, nakręcany na śrubę. separatus

Naleśnik – rodzaj ciasta w postaci bardzo cienkiego placka smażonego na patelni i potem nadzianego jakimś farszem.

Namiot – przenośne pomieszczenie z impregnowanej tkaniny, rozpinanej na rusztowaniu z drążków i przytwierdzonej linkami do

kołków wbitych w ziemię, mające najczęściej kształt małego domku.


244

Narodziny – fakt urodzenia się, przyjścia na świat; urodzenie się. separatus 1

Narta –jedna z dwóch podłużnych płóz o wygiętym dziobie, przystosowana do ślizgania się po śniegu, wodzie, przymocowywana

do buta za pomocą wiązań; używana w celach sportowych i turystycznych. separatus

Nastrój – ogólny stan psychiczny z charakterystyczną przewagą uczuć określonego rodzaju i skłonnością do reagowania zgodnie z

tymi uczuciami {śmiech, płacz...}. prospectus

Niebezpieczeństwo – stan zagrożenia, niepokoju, niepewności, położenie grożące czymś złym.

Niedźwiedź – ursus, ssak drapieżny z rodziny o tej samej nazwie, duże zwierzę o masywnej budowie ciała, krótkich silnych

kończynach, pokryte długim gęstym futrem, zwykle jednobarwnym w różnych odcieniach brązu, czerni lub bieli.

Niemcy – państwo w środkowej Europie.

Niemowlę – dziecko od urodzenia do momentu nabycia umiejętności stania, chodzenia i początków mowy.

Niepowaga – niezrównoważony, nieopanowany sposób bycia, zachowania się, nieopanowanie odruchów, uczuć. separatus

Niski – cecha wysokości przeciwna do wysoki. separatus

Noga – kończyna dolna. separatus

Norwegia – państwo w północnej Europie.

1 Akwarium – patrz życie


245

Nos – najbardziej wystająca część ludzkiej twarzy, znajdująca się między oczami i czołem a ustami; także narząd powonienia. separatus

Nosze – sprzęt do przenoszenia chorych, rannych, zmarłych, składający się z dwóch drążków połączonych zwykle płótnem. separatus

Nóż – narzędzie do krajania, cięcia itp., składające się z metalowego ostrza osadzonego w trzonku. prospectus

Nuta – znak graficzny określający wysokość dźwięku oraz jego wartość rytmiczną. separatus

Obiektyw – soczewka lub zespół soczewek w przyrządzie optycznym dające rzeczywisty i odwrócony obraz obserwowanego

obiektu. separatus

Obraz – dzieło malarskie zwykle oprawiane w ramy i zawieszane na ścianie.

Obrona – odpieranie ataku; bronienie kogoś lub czegoś albo bronienie się. separatus

Ocieplanie – zabezpieczanie, chronienie od zimna. separatus

Odczucie – określa uczucie wywołane własnym postępowaniem {duma, wstyd...}. prospectus

Odkurzacz – urządzenie elektryczne służące do odkurzania, wsysające powietrze wraz z kurzem.

Odpady na kompost – oznaczenie miejsca gdzie można składować odpadki organiczne.


246

Odpady-makulatura – oznaczenie miejsca gdzie można składować zużyte, zniszczone, niepotrzebne papiery i odpady papierowe,

także zniszczone stare książki, gazety stanowiące wtórny surowiec do wyrobu papieru.

Odpady-plastik – oznaczenie miejsca gdzie można składować zużyte, zniszczone, niepotrzebne wyroby z plastiku stanowiące

wtórny surowiec do wyrobu masy plastycznej.

Odpady-szkło białe – oznaczenie miejsca gdzie można składować słoiki i inne nie barwione szklane produkty, stłuczkę używaną

jako wtórny surowiec do wyrobu szkła.

Odpady-szkło kolorowe – oznaczenie miejsca gdzie można składować butelki i inne barwione szklane produkty, stłuczkę

używaną jako wtórny surowiec do wyrobu szkła.

Odpady-złom – oznaczenie miejsca gdzie można składować zużyte, zniszczone przedmioty metalowe, maszyny lub ich części

przeznaczone do przetopienia jako surowiec wtórny.

Ogon – u zwierząt kręgowych: tylna część ciała, złożona zwykle z coraz drobniejszych kręgów; także tylna, zwężona część ciała

wielu bezkręgowców. separatus

Ogół – zespół przedmiotów, zjawisk tworzących pewną całość, będących jednego rodzaju, typu. separatus

Ogórek – jadalny owoc jednorocznej rośliny warzywnej Cucumis sativus z rodziny dyniowatych, o długiej, płożącej się łodydze i

żółtych kwiatach.

Ojciec – mężczyzna w stosunku do własnego dziecka. separatus

Okienko – zwykle w biurach, urzędach, gdzie się załatwia interesantów: otwór w ścianie, w przepierzeniu itp. kształtem

przypominający małe okno. separatus

Okno – otwór w ścianie lub dachu jakiegoś budynku, pomieszczenia, pojazdu itp., umożliwiający oświetlenie i wentylację wnętrza

oraz zobaczenie tego, co jest na zewnątrz.


247

Oko – narząd wzroku u ludzi i zwierząt, znajdujący się w głowie. separatus

Okrąg – linia będąca zbiorem punktów płaszczyzny znajdujących się w jednakowej odległości od ustalonego punktu.

Okulary – para soczewek w oprawie najczęściej z uchwytami zakładanymi na uszy.

Olej – ciekły tłuszcz barwy od jasnożółtej do ciemnozielonej, otrzymywany z nasion i owoców niektórych roślin lub tkanek ssaków i

ryb morskich, mający zastosowanie przy przygotowywaniu potraw.

Oliwa – olej wytłaczany z owoców oliwki.

Oliwka – jadalny owoc drzewa Olea europaea z rodziny oliwkowatych.

Ołówek – przyrząd do pisania, rysowania lub kreślenia, składający się z pręcika (zwykle grafitowego) osadzonego w oprawce

drewnianej, metalowej lub plastikowej.

Opieka – troskliwe zajmowanie się kimś, dbanie, troszczenie się.

Orzech – suchy owoc o zdrewniałej łupinie owocowej.

Osa – Vespa, drapieżny owad charakteryzujący się czarnym ubarwieniem w żółte paski i błoniastymi skrzydełkami.

Osełka – owalna bryłka zwykle masła.


248

Osobno – odrębnie, oddzielnie od innych, nie razem. separatus

Ostry – mający piekący smak, taki jak smak pieprzu, papryki rocznej (Capsicum annuum), surowego czosnku itp. separatus

Ostrze – część robocza narzędzia do krajania mająca zakończenie kłujące, tnące, wyostrzone. separatus

Ośmiornica – Octopus, drapieżne zwierzę morskie, mające osiem ramion okalające głowę oraz gruczoł atramentowy, którego

wydzielina tworzy w wodzie zasłonę chroniącą zwierzę przed napastnikiem.

Otwarty – bez ograniczenia w przestrzeni, odsłonięty z jednej ze stron; z wyjściem, wylotem, otworem. separatus

Owca – zwierzę domowe Ovis, ssak z rodziny pustorożców, hodowane dla mleka, mięsa, skóry, wełny.

Owoc – jadalna część rośliny powstała z kwiatu. separatus

Oznaczenie – wyróżnienie przez postawienie znaku, zakreślenie. separatus

Paczka – rodzaj opakowania papierowego, kartonowego itp., zawierającego pewną liczbę jednorodnych lub różnych przedmiotów.

Padlina – ciało zdechłego, padłego zwierzęcia. separatus 1

Palec duży – najdłuższy palec dłoni. separatus



249

Palec kciuk – pierwszy palec dłoni przeciwstawny czterem pozostałym. separatus

Palec mały – piąty palec dłoni. separatus

Palec serdeczny – czwarty palec dłoni. separatus

Palec wskazujący – drugi palec dłoni. separatus

Palec – jeden z członków stanowiących zakończenie ręki lub stopy. separatus

Pałeczki – niewielkie drążki, najczęściej obrobione i wypolerowane, wykonane z różnych materiałów służące do jedzenia ryżu. separatus

Pałka policyjna – pręt gumowy z uchwytem, noszony i używany przez policjantów jako rodzaj broni.

Pamięć – zdolność do przyswajania, utrwalania i przypominania doznanych wrażeń, przeżyć, wiadomości.

Papier – materiał w postaci arkusza lub wstęgi, otrzymywany ze spilśnionych włókien, głównie roślinnych, z odpowiednimi

dodatkami, stosowany do druku książek, czasopism, pisania, pakowania, higieny itd.

Papryka – owoc warzywnej rośliny Capsicum annuum z rodziny psiankowatych, spożywany jako jarzyna lub w postaci proszku jako

przyprawa kuchenna.

Papuga – ptak z rzędu Psittaciformes obejmujący kilkaset gatunków ptaków, charakteryzujących się barwnym upierzeniem i

mocnym hakowatym dziobem.


250

Para wodna – woda w gazowym stanie skupienia. separatus

Parasol – osłona od deszczu lub słońca, zrobiona zwykle z tkaniny rozpiętej na składanych drutach, przymocowanych do laski, kija

lub metalowego pręta.

Pasta do zębów – masa o półstałej konsystencji, która służy do higieny jamy ustnej. separatus

Pastwisko – teren porośnięty zwartą okrywą roślinną, głównie trawą, na którym pasą się zwierzęta gospodarskie. separatus

Pasy – wzór geometryczny, powstały z równoległych szerokich linii.

Patelnia –płaskie naczynie kuchenne z długą rączką, służące do smażenia potraw.

Pąk – zawiązek pędu liścia lub kwiatu, zwykle ochraniany przez łuski. separatus

Pelargonia – roślina ozdobna Pelargonium z rodziny bodziszkowatych, o klapowanych, silnie pachnących liściach i kwiatach

zebranych w baldachy.

Peleryna – szerokie okrycie wierzchnie zapięte pod szyją, nie mające rękawów.

Perkusja – grupa instrumentów muzycznych obejmująca bębny, kotły, tamburyny, gongi, talerze, kastaniety.

Peron – podwyższenie na stacji kolejowej usytuowane wzdłuż torów, ułatwiające podróżnym wsiadanie i wysiadanie oraz

ładowanie bagażu i przesyłek pocztowych do pociągu.


251

Pęczek – większa liczba czegoś, zwykle jednorodnych przedmiotów, złożonych równo i związanych razem; wiązka.

Pianino – klawiszowy instrument muzyczny będący odmianą fortepianu z pionowo ułożonymi strunami.

Piasek – luźna masa drobnych ziarenek i okruchów skalnych, zwykle kwarcowych, najczęściej o żółtawej, brązowej barwie. separatus

Pieczarka – jadalny grzyb Agaricus z rodziny bedłkowatych, o białym lub brązowym kapeluszu i białych blaszkach.

Piekarnik – urządzenie kuchenne do pieczenia mięsa, drobiu, ciast oraz do zapiekania potraw. separatus

Pielęgniarka – pracownica służby zdrowia należąca do pomocniczego personelu lekarskiego, uprawniona do pielęgnowania

chorych i do wykonywania prostych zabiegów leczniczych.

Pień – wieloletnia zdrewniała łodyga drzewa osiągająca zwykle znaczną wysokość i grubość; stanowi kolumnę, na której wspiera

się korona drzewa oraz łączy koronę z korzeniami. separatus

Pieróg – potrawa z ciasta z farszem z mięsa, kapusty, grzybów, sera lub owoców, gotowana w wodzie.

Pierwiosnek – Primula, roślina o kwiatach barwnych, lejkowatych lub dzwonkowatych, o liściach omszonych, ujętych w rozetę.

Pies – zwierzę domowe Canis familiaris z rodziny o tej samej nazwie.

Pietruszka – Petroselinum sativum, roślina dwuletnia o grubym, białym, jadalnym korzeniu i pierzastych liściach, zawierająca

witaminy A i C oraz olejek eteryczny o specyficznym zapachu i właściwościach leczniczych.


252

Piękno – właściwość tego, co odznacza się najlepszymi cechami fizycznymi lub moralnymi, przeciwieństwo brzydoty. separatus

Pięta – tylna część stopy. separatus

Piłka – sprężysta sfera różnej wielkości, wykonana z gumy, skóry itp., wypełniona powietrzem lub wypchana czymś (rzadziej lana

kula), służąca do zabawy i gier sportowych.

Pingwin – ptak z rzędu o tej samej nazwie, o krótkich nogach i skrzydłach, upierzeniu czarno-białym, świetnie pływający, nie

latający, na lądzie poruszający się w pozycji pionowej.

Pióro-lekki – mało ważący, nieciężki jak wytwór naskórka ptaków w postaci cienkiej rurki z odchodzącymi promieniście włoskami,

stanowiący okrywę ich ciała.

Piwo – pienisty napój o małej zawartości alkoholu otrzymywany przez fermentację ze słodu jęczmiennego, chmielu, drożdży i wody. prospectus

Plac – duża, wolna przestrzeń w mieście, powstała najczęściej przy zbiegu lub skrzyżowaniu ulic, zwykle otoczona zabudową

architektoniczną. separatus

Plan – opis tego co zamierza się zrobić.

Plaster – płaski, szeroki płat odkrojony z czegoś. separatus

Plaża – piaszczysty teren, pozbawiony roślinności, nisko położony nad brzegiem morza, rzeki lub jeziora.

Plecak – torba z dwoma paskami, noszona na plecach.


253

Plecy – tylna strona tułowia, część ciała od barków do pasa. separatus

Płacz – negatywna oznaka nastroju przeciwna do śmiechu.

Płaszcz – długie wierzchnie okrycie o bardzo różnorodnych fasonach, z rękawami.

Płomień – ogień unoszący się nad płonącym przedmiotem.

Pocałunek – dotykanie wargami, zwykle z jednoczesnym cmoknięciem, przyjęte ogólnie jako forma wyrażania uczuć.

Podarunek – to, co się komuś daje za darmo w celu sprawienia mu radości, przyjemności; dar, podarek, prezent, upominek.

Podczerwień – niewidzialne dla oka promieniowanie elektromagnetyczne emitowane przez wszystkie ciała, zwłaszcza przez

niektóre lampy żarowe i wyładowcze, stosowane m.in. w analizie chemicznej, do suszenia, ogrzewania, do obserwacji w ciemności.

Podkreślenie – wyróżnienie przez narysowanie linii pod czymś. separatus

Podobieństwo – zgodność, wspólność pewnych cech dwu albo więcej osób, przedmiotów itp. separatus

Poduszka – rodzaj worka wypchanego czymś miękkim, uginającym się (najczęściej pierzem, sianem lub włosiem), stanowiący

część pościeli lub mebla. separatus

Pogoda – warunki określone przez ciśnienie, temperaturę i wilgotność powietrza, kierunek wiatru itp. prospectus


254

Pokolenie – ogół ludzi urodzonych i żyjących w tej samej epoce, których postawy i światopogląd zostały ukształtowane przez

wspólnotę doświadczeń; grupa ludzi mniej więcej w tym samym wieku. separatus

Pokój%1 – część mieszkania lub innego lokalu oddzielona ścianami od innych pomieszczeń.

Pokój%2 – sytuacja odwrotna od wojny. separatus

Policzek – jedna z dwu bocznych, miękkich części twarzy osłaniających z boków jamę ustną. separatus

Polityka – działalność grupy społecznej, partii, osoby mająca zwykle na celu zdobycie i utrzymanie władzy.

Polska – państwo w środkowej Europie leżące nad Morzem Bałtyckim.

Pomarańcza – słodki, soczysty jadalny owoc wiecznie zielonego drzewo cytrusowego Citrus sinensis.

Pomidor –jadalny owoc rośliny warzywnej Lycopersicon (Solanum) z rodziny psiankowatych.

Pomnik – dzieło rzeźbiarskie w formie posągu, obelisku, budowli wzniesione dla upamiętnienia jakiegoś wydarzenia, osoby.

Por – roślina warzywna Allium porrum z rodziny amarylkowatych o długich jadalnych liściach.

Poręcz – pręt lub listwa drewniana, metalowa, z plastiku lub innego tworzywa, zwykle wsparta na pionowych słupkach, stanowiąca

część jakiejś konstrukcji, służąca jako zabezpieczenie. separatus


255

Port – obszar wodny wraz z przylegającym do niego pasem lądu, wyposażony w urządzenia zapewniające postój i obsługę statków,

przeładunek towarów i obsługę pasażerów.

Portugalia – państwo w południowo-zachodniej Europie, położone nad Oceanem Atlantyckim.

Porządek – regularny układ, rozstawienie; należyty stan czegoś. separatus

Porzeczka – jadalny jagodowy owoc krzewu Ribes z rodziny skalnicowatych.

Postać-chłopiec1 – Postać chłopca z piktogramu.





Postać-dziewczynka1 – Postać dziewczynki z piktogramu.



256




Postawa – określa sposób postępowania, zachowania wobec zagrożenia {męstwo, strach...}. prospectus

Pośladek – jedna z dwu silnie umięśnionych części ciała umieszczonych poniżej pleców. separatus

Powaga – zrównoważony, opanowany sposób bycia, zachowania się; opanowanie odruchów, uczuć; poważny, dostojny wygląd

wynikający z takiego sposobu bycia. separatus

Powódź – zalanie przez wodę terenów nisko położonych, zwykle nadbrzeżnych, głównie w wyniku wezbrania rzeki, powodujące

znaczne szkody gospodarcze i społeczne. separatus

Poziomka – Fragaria, roślina o kwiatach białych, liściach trójlistkowych, z owłosionymi ogonkami i jadalnych, czerwonych owocach,

rosnąca dziko w Eurazji i w Ameryce, przeważnie w lasach, także uprawiana w ogrodach.

Pożar – palenie się budynków, lasów; ogień ogarniający dużą przestrzeń. separatus

Pożytek – wartościowy, dodatni wynik czegoś; korzyść. separatus

Praca – świadoma, celowa działalność człowieka zmierzająca do wytworzenia określonych dóbr materialnych, kulturalnych,

intelektualnych itd.


257

Pralka – urządzenie mechaniczne w gospodarstwie domowym napędzane silnikiem elektrycznym, służące do prania.

Prawa strona%1 – kierunek wskazywany przez wyprostowaną rękę, która jest dalej od serca, w którym ktoś lub coś się zwraca

albo porusza. separatus

Prawa strona%2 – kierunek wskazywany przez wyprostowaną rękę, która jest dalej od serca, w którym ktoś lub coś się zwraca

albo porusza.

Prawda – zgodna z rzeczywistością treść słów. separatus

Prawo – ogół przepisów, norm prawnych regulujących stosunki między ludźmi danej społeczności, określających zasady ich

postępowania lub zawierających zakazy, których naruszenie zagrożone jest karą.

Prezentowanie – zapoznanie kogoś z kimś, czymś. separatus

Pręcik – męski organ rozmnażania płciowego roślin, element kwiatu produkujący pyłek; u okrytozalążkowych składający się z nitki i

główki o dwóch pylnikach. separatus

Projekt – opis pomysłu, koncepcji.

Prostokąt – figura geometryczna, czworokąt o wszystkich kątach prostych i o dwóch parach boków równych i równoległych.

Prośba – w grzecznej formie zwracanie się do kogoś, by coś uzyskać, otrzymać, wyjednać, by kogoś do czegoś skłonić.

Prowadzenie – pomaganie komuś do osiągnięcia jakiegoś miejsca, celu, kto nie zna drogi albo sam nie potrafi tego dokonać. separatus


258

Prysznic – urządzenie do kąpieli, w którym strumień wody rozpryskuje się, przepływając przez rodzaj sita.

Przekreślenie – unieważnienie przez narysowanie linii po czymś. separatus

Przeprosiny – akt przepraszania, proszenie o darowanie winy, o przebaczenie, zwykle tłumacząc się, usprawiedliwiając.

Przestronny – obejmujący duży obszar, dużo wolnego miejsca, dużo przestrzeni; obszerny, rozległy. separatus

Przyjaźń – bliskie, serdeczne stosunki z kimś oparte na wzajemnej życzliwości, szczerości, zaufaniu, możności liczenia na kogoś w

każdej okoliczności; życzliwość, serdeczność okazywana komuś.

Przyjemność – pozytywne wrażenie przeciwne do przykrości. separatus

Przykład – fakt mogący służyć za ilustrację do wykonania jakiejś czynności, dowód, poparcie czegoś, jakiegoś twierdzenia. separatus

Przykrość – negatywne wrażenie przeciwne do przyjemności. separatus

Przykrycie – materiał, którym nakrywamy, przykrywamy, osłaniamy itp.

Przypadek – zdarzenie, zjawisko, którego się nie da przewidzieć na podstawie nauki i doświadczenia; zdarzenie niespodziewane,

zrządzenie losu, zbieg okoliczności, traf.

Przyprawa – substancja dodawana do potraw dla zmiany i polepszenia ich smaku i zapachu. prospectus


259

Przysiad – zginanie nóg w kolanach powodujące zbliżenie pośladków do pięt.

Przystanek – oznaczone miejsce krótkiego postoju pojazdów pasażerskich.

Przytulenie – przyciśnięcie do siebie kogoś z czułością.

Pszczoła – Apis millifica, owad o brązowo-żółtym, owłosionym ciele, żyjący w rodzinach (rojach), zapylający kwiaty, hodowany dla

miodu i wosku.

Pszenica – roślina Triticum z rodziny traw, uprawiana jako jedno z najważniejszych zbóż.

Ptak – zwierzę o ciele pokrytym piórami, mające dwie nogi i dziób oraz skrzydła, dzięki którym na ogół potrafi latać.

Punkt centralny – miejsce, w którym coś może się skupiać lub rozpraszać. separatus

Puszka – blaszany pojemnik zwykle w kształcie walca, zamykany hermetycznie, służący do przechowywania różnych produktów.

Puzon – blaszany dęty instrument muzyczny o niskiej skali, mający dużą czarę głosową i ustnik, połączone długą, ruchomą rurą,

której przesuwanie zmienia wysokość dźwięku.

Radio – urządzenie odtwarzające dźwięki przesyłane w postaci fal elektromagnetycznych.

Radość – cecha pozytywna humoru przeciwna do żalu. separatus


260

Ramię – część ręki od barku do łokcia. separatus

Rana – uszkodzenie ciała człowieka lub zwierzęcia w jakimś miejscu, polegające na przerwaniu tkanek głębiej leżących lub

otwarciu jam ciała. separatus

Ratunek – pomoc w niebezpieczeństwie.

Razem – wraz z kimś drugim, łącznie z innymi, nie osobno. separatus

Recepta – pisemne zlecenie lekarskie, na którego podstawie apteka sporządza lekarstwa lub wydaje leki gotowe. separatus

Recytacja – wygłaszanie z pamięci lub wyraziście, z ekspresją odczytywanie utworu poetyckiego lub prozy artystycznej.

Rekin – drapieżna żarłoczna ryba osiągająca znaczne rozmiary, żyjąca w słonych morzach.

Restauracja –zakład, lokal gastronomiczny, w którym spożywa się posiłki przy stolikach.

Ręcznik – obrębiony płat tkaniny zwykle lnianej lub frotté, o kształcie wydłużonego prostokąta, służący do wycierania się po myciu.

Ręka – kończyna górna od barku po palce. separatus

Rękaw lotniskowy – stożkowaty worek płócienny z otwartymi końcami, przymocowany szerszym końcem do pionowego

pierścienia osadzonego obrotowo na słupie, służący jako wskaźnik kierunku i siły wiatru. separatus


261

Rękaw – część ubrania okrywająca ramię. separatus

Rękawiczka – okrycie zasłaniające dłonie, noszone głównie dla ochrony przed chłodem. separatus

Rodzice – ojciec i matka. separatus

Rodzina – rodzice i ich dzieci. prospectus

Rolka – jednośladowa wrotka, w której kółka umieszczone są jedno za drugim, służąca do jazdy po równych nawierzchniach, np.

asfalcie lub betonie; łyżworolka. separatus

Rosja – państwo we wschodniej Europie, północnej Azji.

Rower –pojazd napędzany przez mięśnie nóg za pomocą pedałów, mający zwykle dwa koła, siodełko i kierownicę.

Rozwaga – skłonność do namysłu, refleksji przed działaniem; cecha właściwa działaniu, zachowaniu się osoby mającej taką

skłonność.

Róża – barwny, pachnący kwiat kolczastego krzewu Rosa.

Różnica – to, czym się ktoś lub coś różni od kogoś lub czegoś. separatus

Ryba – zwierzę kręgowe żyjące w wodzie, oddychające skrzelami, o kończynach w postaci płetw.


262

Rywalizacja –ubieganie się o pierwszeństwo, o zdobycie czegoś lub kogoś; współzawodnictwo. prospectus

Ryż – Oryza, roślina zbożowa występująca na obszarach tropikalnych i subtropikalnych, uprawiana ze względu na jadalne ziarno

oraz słomę używaną jako pasza, a także służąca do wyrobu mat, kapeluszy. separatus

Rzecz – przedmiot materialny, często w przeciwstawieniu do istoty żywej.

Rzeka – woda wypływająca ze źródeł lub biorąca swój początek ze strumieni górskich i płynąca w sposób ciągły lub okresowy w

wyraźnym korycie. separatus

Rzeźba – dzieło sztuki o charakterze dekoracyjnym wykonane w kamieniu, brązie, drewnie, gipsie, wosku itp.

Rzodkiewka – Raphanus sativus var. radicula, botaniczna odmiana rzodkwi, powszechnie uprawiana ze względu na jadalne bulwy

o białej, czerwonej lub fioletowej skórce, mające dużą wartość dietetyczną i smakową.

Rzut –wprawianie w ruch jakiegoś ciała, przedmiotu przez wyrzucenie go z pewną siła, powodujący jego chwilowy lot w powietrzu.

Saksofon – instrument dęty, należący do grupy instrumentów drewnianych, chociaż jest metalowy, o budowie zbliżonej do klarnetu;

jego różne odmiany mają różną wielkość zależną od skali głosu (sopran, alt, tenor, baryton, bas i kontrabas).

Sałata – Lactuca, roślina roczna lub dwuletnia, uprawiana w strefie klimatu umiarkowanego ze względu na jadalne liście zwykle

zwinięte w luźne główki.

Samochodzik – zabawka w kształcie samochodu.

Samochód – pojazd dwuśladowy na kołach napędzany silnikiem, służący do przewozu osób lub ładunków.


263

Samolot – maszyna latająca o nieruchomym płacie nośnym i napędzie silnikowym.

Sandał-klapek – but na lekkiej podeszwie, mający zamiast przyszwy paski ze skóry lub innego materiału; letni, wsuwany pantofel

składający się z podeszwy i osłony przedniej części stopy, bez pięty.

Sanitariusz – pracownik służby zdrowia spełniający czynności pomocnicze w opiece nad chorymi. separatus

Sanki – mały pojazd na płozach używany do jazdy po śniegu.

Sarna-koza – Capreolus capreolus, ssak łowny o smukłym ciele, wysokich nogach, sierści rudawej w lecie, brunatnoszarej w

zimie, z białą plamą na pośladkach, żyjący w małych stadach w lasach Europy oraz znacznej części Azji.

Schody – konstrukcja, będąca zwykle częścią budowli, składająca się z szeregu stopni, często z poręczami, umożliwiająca

przechodzenie z jednego poziomu na inny.

Sedes – urządzenie sanitarne z ceramiki, na którym można usiąść, z dopasowaną do niego podnoszoną deską z pokrywą,

przeznaczone do odprowadzania ścieków fekalnych do sieci kanalizacyjnej.

Seler – roślina warzywna o pierzastych liściach i mięsistym, jadalnym korzeniu Apium graveolens.

Sen – stan fizjologiczny, umożliwiający organizmowi wypoczynek, polegający na obniżeniu wrażliwości na bodźce, zniesieniu

aktywności ruchowej, zwolnieniu czynności serca, oddychania i innych funkcji fizjologicznych oraz czasowym zaniku świadomości.

Serwetka – mała serweta z tkaniny lub bibułki, służąca do wycierania ust i ochrony ubrania podczas jedzenia. separatus

Setka-chusteczka – układ dziesiątkowy; 100 liczmanów w postaci chusteczek. separatus


264

Siano – skoszone i wysuszone rośliny łąkowe i pastwiskowe, a także uprawne rośliny motylkowe i mieszanki pastewne, stanowiące

wysokowartościową paszę objętościową.

Siedlisko – miejsce, teren czyjegoś zamieszkania, osiedlenia.

Siekiera – ręczne narzędzie składające się ze stalowego ostrza osadzonego na drewnianym trzonku, służące do cięcia, rąbania,

obróbki drewna.

Silnik do łodzi – silnik posiadający dodatkowe elementy pozwalające na zamontowanie i napędzanie łodzi. separatus

Skakanka – kawałek sznura z uchwytami, służący jako zabawka dziecięca lub do ćwiczeń sportowych.

Skarpeta – okrycie stopy sięgające powyżej kostki lub do połowy łydki.

Sklep – lokal, pomieszczenie, w którym sprzedaje się towary.

Skok – oderwanie się na chwilę od jakiejś powierzchni (zwykle od ziemi) poprzez odbicie się nogami.

Skrzypce – instrument muzyczny smyczkowy o czterech strunach. separatus

Skuter – odmiana motocykla, pojazd charakteryzujący się małymi kołami, niskim położeniem silnika, umieszczeniem zbiornika

paliwa pod siodełkiem oraz obudowaniem podwozia i osłoną nóg.

Słodki – mający smak cukru, miodu. separatus


265

Słoik – naczynie szklane z zamknięciem do przechowywania różnych substancji.

Słonecznik – roślina o wysokiej łodydze, sercowatych, szorstkich liściach i dużych kwiatach z brązowym środkiem i żółtymi

płatkami Helianthus uprawiana ze względu na jadalne nasiona, dostarczające oleju.

Słony – mający smak soli. separatus

Słoń – ssak lądowy Elephantidae o ciele pokrytym bezwłosą skórą, głowie z długą, chwytną trąbą i dużych uszach.

Słońce – gwiazda najbliższa Ziemi, centralne ciało Układu Słonecznego.

Słowacja – państwo w środkowej Europie.

Słowenia – państwo w południowej Europie.

Słupek – żeński element kwiatu roślin okrytozalążkowych, organ rozmnażania płciowego składający się ze znamienia, szyjki i

zalążni, w której rozwijają się zalążki. separatus

Smród – przykry zapach, odrażająca woń; fetor. separatus

Snowboard –profilowana szeroka deska, mocowana do butów specjalnymi wiązaniami ustawionymi poprzecznie, służąca do

zjeżdżania z góry po śniegu.

Sos – zawiesisty płyn przyrządzany jako dodatek do potraw. separatus


266

Sosjerka – naczynie, w którym podaje się sos.

Sowa – ptak nocny o dużej głowie i oczach osadzonych z przodu głowy z rzędu Strigitiformes.

Spodnie – dolna część wierzchniego ubrania, zwykle z długimi nogawkami.

Społeczeństwo – ogół ludzi pozostających we wzajemnych stosunkach, wynikających z ich udziału w procesach produkcyjnych i w

życiu kulturalnym; ogół obywateli danego kraju, okręgu, miasta itp. separatus

Spotkanie – umówione zejście się lub zjazd w celu zobaczenia się z kimś.

Spódnica – część wierzchniego stroju kobiecego od pasa w dół.

Sprawa – okoliczności, które stanowią przedmiot czyjegoś zainteresowania, są ważne; rzecz do załatwienia. fabellus 1

Sprzymierzeniec – ten, kto się z kimś sprzymierzył, kto jest z kimś w przymierzu; aliant, sojusznik, zwolennik. separatus

Stanie – nie ruszanie się z miejsca.

Stanik – część bielizny damskiej podtrzymująca piersi. separatus

Statek kosmiczny – obiekt zdolny do lotów kosmicznych.

1 historyjka - samochód złapał gumę, obok postać niosąca koło do naprawy – patrz kłopot.


267

Statek – obiekt pływający, przeznaczony do przewozu ludzi i ładunków, połowów itp.

Stawianie – umieszczanie w pozycji pionowej. directus

Ster – ruchoma część urządzenia służącego do nadawania wymaganego kierunku ruchu statkowi wodnemu lub powietrznemu. separatus

Stetoskop – słuchawka lekarska.

Stodoła – budynek gospodarski przeznaczony do przechowywania zboża, słomy, siana składający się z klepiska i sąsieków.

Stok góry – pochyła powierzchnia wzniesienia lub wklęsłości ziemi. separatus

Stopa –najniższa część nogi, opierająca się na ziemi przy staniu i chodzeniu. separatus

Storczyk – roślina o barwnych kwiatach, owalnych lub podłużnych liściach, rosnąca w wilgotnych lasach tropikalnych Orchis.

Stół – mebel składający się z blatu opartego na nogach.

Strach – negatywna postawa przeciwna do męstwa. separatus

Strona – kierunek, w którym ktoś lub coś się zwraca albo porusza. prospectus


268

Strój – ubiór wkładany na szczególne okazje.

Strzykawka – narzędzie służące do wstrzykiwania leków za pomocą igły oraz do pobierania płynów z organizmu.

Stuk – uderzanie powodujące odgłos.

Suchy – pozbawiony wilgoci, wody, płynu. separatus

Sukienka – wierzchni strój kobiecy, jednoczęściowy, okrywający tułów oraz częściowo nogi i często ręce.

Surówka – potrawa z surowych warzyw lub owoców. separatus

Sygnalizacja świetlna – ogół systemów kierujących ruchem drogowym na skrzyżowaniach i przejściach dla pieszych.

Sypialnia – pokój, w którym się sypia.

System – skoordynowany układ elementów, zbiór tworzący pewną całość uwarunkowaną stałym, logicznym uporządkowaniem

jego części składowych.

Sytuacja – zespół okoliczności, położenie, w jakim się ktoś znajduje, ogół warunków, w których się coś dzieje, coś się rozwija.

Szablon kolorów – wybrane kolory na potrzeby jednolitego, wzorcowego postępowania.


269

Szacunek – odnoszenie się do kogoś, do czegoś z powagą; poważanie, czczenie, cenienie kogoś.

Szafa – mebel zawierający wewnątrz półki lub wieszaki, mający drzwi, używany do przechowywania różnych przedmiotów.

Szalik – długi kawałek tkaniny lub dzianiny owijany dookoła szyi.

Szampon – płyn do mycia włosów, zawierający substancje pieniące, zapachowe, farbujące...

Szczoteczka do zębów – rączka z umocowanym w niej pionowo włosiem, która służy do higieny jamy ustnej.

Szczur – Rattus, średniej wielkości gryzoń o długim ogonie, najczęściej brunatnoszarej lub czarnej sierści, będący groźnym

szkodnikiem przenoszącym choroby zakaźne. separatus

Szczypiorek – Allium schoenoprasum, cebulowa roślina warzywna, o drobnych, rurkowatych liściach wyrastających w zwartych

kępkach z podłużnych, białych cebulek, rosnąca dziko w Europie i Azji, uprawiana dla aromatycznych liści, używanych w kuchni.

Szeroki – cecha szerokości przeciwna do wąski. separatus

Szerokość – wymiar przedmiotu lub przestrzeni mierzony w płaszczyźnie poziomej prostopadle do długości. prospectus

Szerszeń – Vespa crabo, duży owad o brunatnoczerwonym ubarwieniu z żółtym odcieniem i czarnym deseniem, żyjący społecznie,

budujący (zwykle w dziuplach) duże gniazda z drewna przeżutego ze śliną.

Szklanka – szklane, walcowate naczynie o pojemności około 1/4 litra, przeznaczone do picia z niego napojów.


270

Szkoda – strata materialna lub moralna; uszczerbek. separatus

Szkoła – instytucja zajmująca się kształceniem, głównie dzieci i młodzieży.

Sznurówka – sznurek do sznurowania butów, sukienek; sznurowadło. separatus

Szpadel – narzędzie składające się z szerokiego, najczęściej trójkątnego lub prostokątnego kawałka grubej blachy, osadzonego na

długim drewnianym trzonku, służące do kopania ziemi.

Sztorm – bardzo silny, porywisty wiatr wiejący nad obszarami mórz i oceanów, powodujący wysoką falę.

Sztuczka – popis zręczności, umiejętności, siły itp., często wykonany tak sprytnie i sprawnie, że trudno zrozumieć lub dostrzec jego

mechanizm.

Sztuka – jedna, pojedyncza rzecz, jedno zwierzę. separatus

Szuwar – zarośla składające się z dużych bylin (traw, turzycy, pałki, trzciny, oczeretu itp.), porastające brzegi jezior, moczarów itp. separatus

Szwecja – państwo w północnej części Europy, na Półwyspie Skandynawskim.

Szycie – łączenie nićmi materiału.

Szyja – część ciała łącząca głowę z tułowiem. separatus


271

Szynka – wędlina z tylnej część półtuszy wieprzowej.

Szypułka – łodyżka, na której osadzony jest kwiat lub owoc; pęd kwiatonośny. separatus

Szyszka sosny – kulisty lub owalny owoc składający się ze zdrewniałych łusek z nasionami drzewa Pinus.

Ślimak – bardzo wolno pełzający mięczak o ciele pokrytym śluzem i nieraz osłonięty spiralnie zwiniętą muszlą.

Śliwka – jadalny owoc drzewa lub krzewu Prunus z rodziny różowatych.

Śmiech – pozytywna oznaka nastroju przeciwna do płaczu.

Śmierć – ostateczny koniec życia organizmu. separatus 1

Śmigłowiec – statek powietrzny o napędzie silnikowym, wyposażony w obracające się w płaszczyźnie poziomej śmigło, startujący i

lądujący pionowo.

Śnieg – białe płatki kryształków lodu różnego kształtu w postaci opadu lub zalegającej warstwy. separatus

Śpiew – wykonywanie głosem utworu muzycznego.

Śruba – nagwintowany pręt, zwykle zakończony zgrubieniem lub odpowiednim nacięciem umożliwiającym zakręcanie lub

odkręcanie, służący do łączenia przedmiotów. separatus



272

Światło%1 – źródło oświetlenia, takie jak słońce, latarnia, lampa, żarówka, świeca. separatus

Światło%2 – promieniowanie elektromagnetyczne wytwarzana przez słońce, żarówkę, płomień itp., ułatwiająca dostrzeganie i

rozróżnianie przedmiotów, ich wielkości, kształtu, barwy i ruchu. separatus

Świątynia – budowla przeznaczona na miejsce kultu bóstwa i oddawania mu czci przez wyznawców.

Świnia – zwierzę domowe, z rodzina parzystokopytnych, hodowane dla mięsa, tłuszczu i skóry.

Tablica – płyta, tafla, zwykle czworokątna, z jakimś napisem lub służąca do umieszczania na niej jakichś tekstów.

Taboret – stołek, zwykle kwadratowy lub okrągły; zydel, ryczka.

Talerz – naczynie stołowe przeznaczone do podawania i jedzenia potraw.

Taniec – wykonywanie rytmicznych ruchów ciała w takt muzyki.

Tarcie – przesuwanie z naciskaniem czegoś po czymś , szorowanie po czymś, pocieranie czymś o coś. separatus

Tarka – przyrząd z dziurkami o ostrych brzegach, służący do tarcia warzyw i owoców.

Taśma filmowa – wąska błona pokryta materiałem światłoczułym do utrwalania następujących po sobie obrazów.


273

Telefon komórkowy – telefon bezprzewodowy pozwalający na prowadzenie rozmowy osobie przemieszczającej się z miejsca na

miejsce.

Telewizor – urządzenie odtwarzające obraz i towarzyszący mu dźwięk przesyłany w postaci fal elektromagnetycznych.

Temperatura – wielkość fizyczna określająca stopień nagrzania czegoś.

Tęcza – zjawisko optyczne w postaci barwnego łuku powstającego na niebie wskutek załamania, rozszczepienia i całkowitego

odbicia promieni Słońca (lub Księżyca) w kroplach deszczu (mżawki), niekiedy mgły.

Tęsknota – odczuwanie smutku z powodu czyjejś nieobecności.

Tort – ciasto, zwykle biszkoptowe, upieczone w kształcie krążków przełożonych słodką masą, konfiturami, z wierzchu przybrane

owocami, lukrem, galaretką, kremem itp.

Tramwaj – miejski pojazd o napędzie elektrycznym, poruszający się po szynach.

Trąbka – dęty, blaszany instrument muzyczny o jasnej, metalicznej barwie dźwięku i o najwyższej skali w grupie instrumentów

blaszanych.

Triumf – cecha pozytywna rywalizacji przeciwna do klęski. separatus

Trójkąt – wielokąt o trzech kątach.

Trudny – wymagający, nastręczający wiele trudu, wysiłku, nie dający się szybko osiągnąć, uzyskać, przyswoić, wykonać,

zrozumieć. separatus


274

Truskawka – owoc rośliny Fragaria grandiflora o dużych, ząbkowanych na brzegach liściach i czerwonych, aromatycznych

owocach.

Trzymanie – nie wypuszczanie czegoś co chwyciliśmy, ujęliśmy.

Tulipan – roślina o długich, lancetowatych liściach i dużych, dzwonkowatych kwiatach Tulipa.

Tułów – ciało ludzkie lub zwierzęce prócz głowy i kończyn. separatus

Tunel – przejazd, przejście wykopane pod ziemią lub wykute w skale, odpowiednio obudowane, wykonane w celu przeprowadzenia

linii komunikacyjnej (drogi, torów kolejowych, ulicy).

Twarz – przednia strona głowy ludzkiej.

Tydzień – siedem dni, od poniedziałku do niedzieli. prospectus

Ucho – jedna z dwóch części ciała, jakie znajdują się po obu stronach głowy, u ludzi mająca kształt nieforemnej muszli, u zwierząt

wydłużonego lejka, będąca częścią narządu słuchu.

Udawanie – staranie się o wyglądanie i zachowywanie jak ktoś inny, żeby być za niego uważanym.

Uderzenie – zadanie ciosu; walnięcie czymś.

Udo – część nogi między biodrem a kolanem. separatus


275

Układ dziesiątkowy - chusteczka – układ dziesiątkowy gdzie liczmanami są chusteczki. prospectus

Układ – uporządkowany szereg czegoś (przedmiotów, zdarzeń itd.) w określonym porządku.

Ukraina – państwo w południowo-wschodniej Europie, nad Morzem Czarnym.

Ulewa – gwałtowny, rzęsisty deszcz. separatus

Umieszczanie – kładzenie, stawianie czegoś gdzieś, ulokowanie w jakimś miejscu.

Umywalka – miska przytwierdzona do ściany, zaopatrzona w kran z bieżącą wodą i odpływ.

Upał – wysoka temperatura powietrza.

Usta – otwór w dolnej części twarzy, od przodu zamknięty wargami, wewnątrz przechodzący w jamę ustną.

Uzupełnianie – czynienie kompletnym, dodawanie tego, czego brakuje. separatus

Wagon – pojazd szynowy lub linowy doczepiany do różnego rodzaju pojazdów ciągnących; nieraz o napędzie własnym.

Walizka – torba podróżna w kształcie prostopadłościennego pudła z uchwytem.


276

Waluta – jednostka monetarna będąca podstawą systemu pieniężnego w danym kraju. prospectus

Wanna – duże, głębokie naczynie do kąpieli.

Warga – każdy z dwóch fałdów skórnych ograniczający od przodu otwór ustny.

Wartość – to, ile coś jest warte pod względem materialnym; cecha jakiejś rzeczy dająca się wyrazić równoważnikiem pieniężnym

lub innym środkiem płatniczym. separatus

Warzywo – roślina zielna, której korzenie, liście, kwiatostany lub owoce używane są jako pożywienie.

Wazon – ozdobne naczynie na cięte kwiaty.

Ważny – mający duże znaczenie; wiele znaczący, doniosły, istotny. separatus

Wąski – cecha szerokości przeciwna do szeroki. separatus

Wąż strażacki – przewód w kształcie wąskiej, elastycznej rury z gumy, tworzywa sztucznego lub tkaniny wodoszczelnej, służący

do podawania wody jako środka gaśniczego.

Weekend – sobota i niedziela. separatus

Wełna – sierść owiec, wielbłądów, lam, niektórych gatunków kóz i innych zwierząt; surowiec włókienniczy otrzymany z tej sierści. separatus


277

Wędka – przyrząd służący do łowienia ryb, składający się z wędziska oraz żyłki ze spławikiem i haczykiem, na którym mocuje się

przynętę. separatus

Węgry – państwo w środkowej Europie, niemające dostępu do morza.

Wiatr – poziomy ruch powietrza powstający na skutek nierównomiernego rozkładu temperatury, ciśnienia atmosferycznego na

powierzchni Ziemi, prąd, strumień powietrza. separatus

Widelec – przedmiot w kształcie widełek, służący do nabierania, nadziewania i podnoszenia do ust kawałków jedzenia.

Wiek – przeciąg czasu od urodzenia człowieka lub zwierzęcia do danej chwili lub do śmierci; liczba lat od wykiełkowania rośliny

(zwłaszcza drzewa) do chwili obecnej lub do jej obumarcia; liczba lat przeżytych; czas istnienia czegoś. separatus 1

Wielbłąd – Camelus, duże zwierzę przeżuwające, roślinożerne, z jednym lub dwoma garbami, o długiej szyi, wysokich nogach i

ciele pokrytym gęstą, wełnistą sierścią, żyjące w Azji i Afryce, oswojone – używane jako juczne lub wierzchowe.

Wielka Brytania – państwo w północno-zachodniej Europie, na Wyspach Brytyjskich.

Wielkość – określenie rozmiaru przedmiotu lub przestrzeni {duży, mały...}. Prospectus

Wieloryb – wielki ssak morski o wrzecionowatym ciele i poziomej płetwie ogonowej.

Wieś – miejscowość bez praw miejskich, zamieszkała przez ludzi, którzy w większości trudnią się pracą na roli.

Wiewiórka – Sciurus vulgaris, gryzoń nadrzewny o rudym, czarnym lub popielatym futerku, charakteryzujący się wydłużonym

ciałem i puszystym ogonem; żyje w parkach i lasach Eurazji, żywiąc się głównie nasionami i owocami.



278

Więzienie – miejsce, w którym odbywa się karę pozbawienia wolności, budynek, w którym przebywają ludzie skazani wyrokiem

sądowym; zakład karny. separatus

Wilk – ssak drapieżny z rodziny psów Canis lupus.

Wina – czyn naruszający normy postępowania (prawne, obyczajowe, moralne).

Wino – napój alkoholowy otrzymywany z winogron w wyniku fermentacji. prospectus

Winogrono – owoc winorośli w postaci jagód zebranych w grona.

Wiosło – drewniany drąg zakończony z jednej strony płaską łopatką zanurzaną w wodzie, z drugiej - rękojeścią lub mający łopatki

na obu końcach; służy do nadawania łodzi biegu i kierunku. separatus

Wiosna – pora roku między zimą a latem, na półkuli północnej według kalendarza trwająca od równonocy wiosennej (w

przybliżeniu 21 marca) do przesilenia letniego (w przybliżeniu 23 czerwca).

Wiśnia – kulisty jadalny owoc z pestką w środku z drzewa lub krzewu Cerasus z rodziny różowatych o białych albo różowych

kwiatach.

Wkładanie – ubieranie czegoś; umieszczanie na kimś, na sobie ubrania, butów.

Własność – to, co ktoś posiada.

Włochy– państwo w południowej Europie, na Półwyspie Apenińskim.


279

Włos – zrogowaciały cienki podobny do nici wytwór naskórka ssaków. separatus

Woda – tlenek wodoru, w płynnym stanie skupienia. separatus

Wojna – zorganizowana walka zbrojna między państwami, narodami lub grupami społecznymi, religijnymi itp. separatus

Wołanie – wydawanie głosu, okrzyków do kogoś, kto nie znajduje się blisko.

Wóz – pojazd, zwykle czterokołowy, drewniany, ciągnięty przez konie, służący do przewożenia różnych ładunków; także: inny

pojazd konny, służący do podróżowania, mieszkania w nim.

Wózek – nieduży pojazd kołowy służący do przewożenia kogoś lub czegoś.

Wrażenie – określa odczucie psychiczne {przykrość, przyjemność...}. prospectus

Wrona – Corvus corone, pospolity ptak podobny do kruka, wszystkożerny, o upierzeniu popielato-czarnym lub czarnym, żyjący we

wschodniej Europie i w Azji.

Wróbel – mały pospolity ptak o szarobrązowym upierzeniu, czasem z białymi pręgami na skrzydłach, gnieżdżący się w pobliżu

ludzkich domostw.

Wróg – człowiek nieprzyjaźnie usposobiony wobec kogoś, zwalczający kogoś lub coś; zacięty przeciwnik. separatus

Wschód słońca – ukazywanie się Słońca wychodzącego spoza horyzontu. separatus


280

Wstyd – cecha negatywna odczucia przeciwna do dumy. separatus

Wychowanie – zapewnienie osobie niedorosłej osiągnięcia rozwoju fizycznego i psychicznego, zapewnienie opieki istocie

niedorosłej i doprowadzenie jej do samodzielności.

Wycieczka – wędrówka piesza, wyjazd, podróż, wyprawa w celach krajoznawczych, turystycznych.

Wycieraczka – mata przed drzwiami do wycierania obuwia. separatus

Wypadek – nieszczęśliwe wydarzenie, które spowodowało straty materialne, w którym ktoś ucierpiał, został okaleczony lub poniósł

śmierć.

Wysoki – cecha wysokości przeciwna do niski. separatus

Wysokość – wymiar przedmiotu lub przestrzeni mierzony w kierunku pionowym, z dołu do góry. prospectus

Wyspa – ląd otoczony ze wszystkich stron wodą.

Wystawa%1 – okno sklepowe z wyłożonymi na pokaz towarami; witryna.

Wystawa%2 – pokaz zbioru wytworów działalności człowieka lub okazów przyrody; miejsce, w których ten zbiór się znajduje. separatus

Zabawka – przedmiot służący dzieciom do zabawy. separatus


281

Zachód słońca – chowanie się Słońca za horyzont. separatus

Zachwyt – cecha pozytywna doznania przeciwna do zawodu. separatus

Zając – lepus, gryzoń roślinożerny z rodziny o tej samej nazwie, średniej wielkości, mający długie uszy, mały ogon i kończyny tylne

dłuższe od przednich.

Zamknięty – ograniczony w przestrzeni, osłonięty ze wszystkich stron, pozbawiony wyjścia, wylotu, otworu. separatus

Zapach – odczuwana powonieniem właściwość jakiejś substancji, zwłaszcza lotnej. separatus

Zarodek – początkowe stadium życia, to, z czego coś się rozwija; zalążek, zawiązek. separatus 1

Zarost – owłosienie twarzy u mężczyzn. separatus

Zasługa – to, czym się ktoś zasłużył; wyniki, rezultaty jakiegoś czynu, działania, jakiejś pracy, mające wielką wartość dla innych,

cenione przez ogół, godne uznania.

Zawód%2 – cecha negatywna doznania przeciwna do zachwytu. separatus

Zażywanie – wprowadzanie do organizmu leku, narkotyku, trucizny itp.

Ząb – drobny twór kostny osadzony w szczęce, służący do chwytania i rozdrabniania pokarmów.



282

Zbiór – podnoszenie i branie po kolei w jakimś miejscu rzeczy w celu zgromadzenia ich.

Zdrowie – stan żywego organizmu, w którym wszystkie funkcje przebiegają prawidłowo; pełna sprawność i dobre samopoczucie

fizyczne i psychiczne. separatus

Zdumienie – stan osoby odczuwającej wielkie zdziwienie, zaskoczenie.

Zebra – ssak z rodziny koniowatych, o sierści w białe i czarne pasy.

Zegarek – mały zegar do noszenia przy sobie.

Zeszyt – kartki papieru do pisania zszytych i oprawionych w okładkę.

Zguba – rzecz, która przez nieuwagę, niedopatrzenie znajduje się nie wiadomo gdzie. separatus

Ziarno – nasienie rośliny nasiennej. separatus

Ziemia – trzecia planeta Układu Słonecznego.

Ziemniak – jadalna bulwa rosnących pod ziemią roślin Solanum tuberosum z rodziny psiankowatych.

Zima – pora roku między jesienią a wiosną, na półkuli północnej według kalendarza trwająca od zimowego przesilenia (w

przybliżeniu 22 grudnia) do równonocy wiosennej (w przybliżeniu 21 marca).


283

Zimno – niska temperatura powietrza, zimne powietrze; także: okres chłodu – niskiej temperatury powietrza lub pogody

charakteryzującej się taką temperaturą; ziąb.

Zjeżdżalnia – urządzenie do zabawy dla dzieci, rodzaj pochylni do zsuwania się, zjeżdżania.

Zmęczenie – stan osłabienia, zmniejszenie sprawności organizmu wskutek zbyt dużego wysiłku fizycznego lub psychicznego.

Zmiana – fakt, że ktoś/coś staje się innym/inne niż dotychczas. prospectus

Znaczenie – treść, która opisuje jak należy rozumieć określony wyraz lub wyrażenie; myśl zawarta w czyjejś wypowiedzi, w czyimś

zachowaniu. separatus

Znajomość – utrzymywanie z kimś stosunków towarzyskich.

Znak drogowy – tablica stawiana przy drogach zawierających informacje, ostrzeżenia, zakazy i nakazy dla użytkowników dróg. separatus

Znak zapytania – pytajnik.

Zoo – ogród zoologiczny. prospectus

Zupa – potrawa, najczęściej z wody lub mleka gotowanego z jarzynami, mięsem, owocami, makaronem, ryżem itp. separatus

Związek – stosunek rzeczy, zjawisk itp. łączących się ze sobą, wpływających, oddziałujących na siebie; powiązanie, zależność.


284

Zwierzę – roślina kwitnąca. prospectus

Źdźbło trawy – łodyga roślin trawiastych.

Żaba – płaz o gładkiej skórze, wyłupiastych oczach i nogach tylnych dłuższych niż przednie, ułatwiających skakanie i pływanie.

Żagiel – płat mocnej tkaniny mający kształt trapezu, czworoboku lub trójkąta, rozpinany na rejach masztu, wciągany na maszt,

umocowywany do sztagów; pozwala wyzyskiwać energię wiatru do napędu statku, łodzi.

Żal – cecha negatywna humoru przeciwna do radości.

Żołądź dębu – owoc dębu, jajowaty orzeszek otoczony u nasady miseczką pokrytą łuskowatymi listkami. separatus

Żołnierz – osoba odbywająca służbę wojskową.

Żółty ser – twardy ser podpuszczkowy.

Żółw – gad o ciele otoczonym pancerzem kostnym.

Życie – stan organizmu polegający na nieprzerwanym ciągu biochemicznych procesów przemiany materii i energii, związanych z

wymianą materii i energii z otoczeniem, co wyraża się tym, że organizm odżywia się, oddycha, wzrasta, rozmnaża się… prospectus 1

Życzenie – pragnienie, chcenie czegoś dla kogoś lub dla siebie. separatus

1 Akwarium. Czas płynie od dołu do góry. Początek życia na dnie (ziarenko ikry), wyżej (później) pływające rybki w określonym wieku (im wyżej tym starsze), na górze kres (koniec) życia – rybka do góry brzuchem.


285

Żyrafa – roślinożerne zwierzę Giraffa o długich nogach i małej głowie osadzonej na długiej szyi.

H.001 Pisanie piktogramów

286

H.001 Pisanie piktogramów Od piktogramów ikonicznych do symbolicznych - prezentacja technik, środków wyrazu

1. Wierne odwzorowanie, zachowanie proporcji i koloru

= Marchew = Borowik = Burak = Malina

2. Szczegół odróżniający podobne obiekty

= Morela = Brzoskwinia = Grejpfrut = Pomarańcza

3. Grupowanie, gdy kształt, szczegół nie jest wystarczający do

identyfikacji obiektu

= Dynia-cukinia-kabaczek = Arbuz-melon

4. Usuwanie koloru, dla określenia potocznej nazwy lub dla określenia

królestwa, gromady (w systematyce organizmów żywych)

= Owoc = Grzyb = Ptak

5. Grupowanie, dla określenia królestwa (w systematyce)

= Zwierzę

6. Grupowanie dla wskazania cechy materiału

= Guma

7. Odróżnianie stanu od procesu

= Pamięć = Myśl

8. Połączenie (zderzenie) atrybutów

= Rzecz

9. Niezróżnicowany zbiór elementów (prospectus) - punkt wyjścia

= Rodzina; Piktogramy, na których mamy elementy pierwszo- i

drugoplanowe (separatus):

= Matka = Rodzice = Ojciec = Dziecko

10. Grupowanie składowych

= Pogoda

= Deszcz = Ulewa = Śnieg = Słońce =

Burza

11. Odróżnianie ekspresji, „melodii”

= Krzyk = Wołanie = Śpiew = Mowa

12. Wyodrębnianie przez korzystanie z antonimów

= Mokry = Suchy = Choroba = Zdrowie


287

13. Cechy skrajne i nazwa cechy

= Strach = Męstwo = Postawa

= Duma = Wstyd = Odczucie

14. Wyższy poziom symboliczności

= Wysoki = Niski = Wysokość

15. Ustanowienie pierwszej zasady jak płynie czas na piktogramie (od

lewej do prawej)

= Wschód słońca = Zachód słońca

16. Ustanowienie drugiej zasady jak płynie czas (od dołu do góry)

= Zarodek = Wiek = Życie

każdy inny kierunek musi być zaznaczony

17. Kształt (miły, ciepły - nieprzyjemny, zimny)

= Smród = Zapach = Ciepło = Zimno

18. Wskazanie ruchu, kierunku - (directus)

= Na wprost = Kładzenie = Tarcie = Umieszczanie

19. Prospectus będący punktem wyjścia i syntezą

= Przyprawa; Separatus z powiększeniem i wysunięciem na

pierwszy plan (analiza przyprawy):

= Kwaśny = Ostry = Słodki = Słony

20. Paleta kolorów - położenie pędzla wskazuje jaki to kolor (daltonista może

rozpoznać kolor)

= Zielony = Czerwony = Niebieski = Kolorów paleta

21. Odwołanie się do szablonu, stereotypu

= Szacunek = Szkoda = Pożytek

= Tęsknota

22. Piktogramy symboliczne (pary antonimów)

= Razem = Osobno = Otwarty = Zamknięty

= Kłamstwo = Prawda = Podobieństwo = Różnica


288

23. Grupowanie poprzez wspólny element (kalendarz) + symbol

= Lato = Zima = Jesień = Wiosna

24. Grupowanie piktogramów wokół wspólnego elementu

= Atak = Wróg = Sprzymierzeniec = Obrona

25. Grupowanie piktogramów wokół historyjki (fabellus) z różnym

zakończeniem. Oba piktogramy są związane z awarią samochodu

= Kłopot

Historyjka = samochód złapał gumę, obok zmartwiona kobieta

(pochylona głowa).

= Sprawa

Historyjka = samochód złapał gumę, obok postać niosąca koło do

naprawy.

26. Zastosowanie różnic w podziale piktogramu, gdy są subtelne różnice

= Śmiech = Płacz = Nastrój

= Radość = Żal = Humor

I.000 Specyfikacja rysowania piktogramów

289


Specyfikacja tworzenia piktogramów ASYLCO.

Spis treści:

1. Podstawowe pojęcia 2. Obszar roboczy 3. Elementy składowe piktogramu 4. Kolory

5. Zasady tworzenia rysunku 6. Schematy przedstawiania 7. Zapis i konwersja 8. Uwagi końcowe

1. Podstawowe pojęcia

Piktogram: Pod tym pojęciem w niniejszym tekście rozumie się: skojarzeniowe przedstawienie w formie graficznej konkretnego słowa bądź kombinacji słów. W skład piktogramu będą wchodziły: obiekt lub grupa wypełnionych kolorem obiektów, narysowanych za pomocą linearnego rysunku, otoczonego obrysem, umieszczonych na tle.

Tło: Pod tym pojęciem w niniejszym tekście rozumie się: dalszy plan w przestrzeni o jednolitym, ustalonym kolorze, przed którym umieszczone będą obiekty.

Rysunek linearny: Pod tym pojęciem w niniejszym tekście rozumie się: przedstawienie bryłowatości obiektu za pomocą linii i kropek bez użycia wypełnienia w postaci plamy.

Obrys: Pod tym pojęciem w niniejszym tekście rozumie się dodatkową linię obwodząca kontur danego przedmiotu.

Uwaga: Niniejsza specyfikacja powstała, aby w sposób przystępny i prosty ukazać i pomóc zrozumieć sposób tworzenia piktogramów do słownika ASYLCO.

Przede wszystkim jest instrukcją dla osób, które będą je wykonywać. Instrukcja skierowana jest do grafików, którzy posługują się biegle programem Adobe Ilustrator i w przeważającej części pracę w tym programie opisuje. Autorzy specyfikacji, świadomi rozległości problemów jakie występują przy tworzeniu nowych piktogramów zaznaczają, iż niniejszy tekst nie obejmuje wszystkich możliwych wyjątków i odstępstw jakie trzeba uwzględnić w procesie ich tworzenia.


290

2. Obszar roboczy

Wielkość obszaru roboczego oraz wielkość umieszczanego obrazka: Board 32x32 piksele (tło ikony zawiera się w pełnym obszarze roboczym).

Rysunek obiektu zawiera się w obszarze 24x24 piksele w centralnym ułożeniu. Obrys obiektu może wychodzić poza obszar 24x24 piksele.

Przykład błędu. Rysunek znajduje się poza obszarem 24x24 pikseli.


291

3. Elementy składowe piktogramu

Linia gruba

Składowe piktogramu:

Tło: wypełniony kolorem obszar wielkości 32x32 piksele umieszczany poniżej

obrysu, łatki i rysunku (linii konturu oraz innych linii i kropek). Rysunek: (składający się z linii i kropek) znajduje się zawsze na wierzchu,

powyżej tła, obrysu i łatki.

Przy wykonaniu rysunku do dyspozycji mamy trzy grubości linii: -”Linia gruba” - 0,8 punktu grubości -”Linia średnia” - 0,4 punktu grubości -”Linia cienka” - 0,2 punktu grubości

Charakterystyka linii: Linie mają być zaokrąglone. Uwaga techniczna do pracy w programie Adobe

Ilustrator: w opcjach konturu - STROKE - wybieramy ROUND CAP oraz ROUND JOIN).

“Linię grubą” stosuje się do tworzenia głównego konturu.

Jeśli nie zmniejsza to czytelności rysunku, kontur powinien ograniczyć całkowicie, z każdej strony obszar przedstawianego obiektu.

Dla polepszenia wyglądu ikonki w niektórych wypadkach można zastosować kontur niedomknięty.


292

Gdy linia konturu jest wystarczająca do przedstawienia obiektu (np.: kiedy wielkość obiektu jest równa lub mniejsza grubości “linii grubej”)

W niektórych przypadkach można, a nawet należy zastąpić (dla zwiększenia czytelności rysunku) fragmenty “linii grubej” “linią średnią”.

Linia średnia:

“Linię średnią” stosuje się do przedstawienia elementów rysunku znajdujących się wewnątrz obszaru okonturowanego.

Linia cienka:

“Linię cienką” podobnie jak “linię średnią” stosuje się do przedstawienia elementów rysunku znajdujących się wewnątrz obszaru okonturowanego. Linia cienka wprowadzona została w celu urozmaicenia wyglądu rysunku. Za jej pomocą przedstawia się najdrobniejsze jego elementy.


293

W niektórych przypadkach można wykorzystywać “linię grubą” w charakterze ! “linii średniej” dla polepszenia czytelności rysunku.

Kropki: Obrys:

Do wykonania rysunku, oprócz wymienionych wcześniej trzech rodzajów linii, stosować można różnej wielkości kropki (wypełnione elementy o kształcie okręgu lub elipsy).

Uzyskuje się przez skopiowanie i powiększenie głównego konturu obiektu do wielkości 2,5 punktu a następnie nadanie mu koloru białego (FFFFFF) i wypełnienie go tą samą bielą (FFFFFF). Obrys taki umieszcza się miedzy tłem a łatką.

Obrys występuje także wokół pojedynczych linii konturu.

Należy przy tym pamiętać, że maksymalny rozmiar kropki nie może przekroczyć średnicy 5 punktów, a minimalny nie był mniejszy niż 0,2 punktu.

Łatka:

Uzyskuje się ją przez skopiowanie głównego konturu obiektu, nadanie mu koloru “bieli 2” (FEFEFE) i wypełnienie go tą samą barwą. Łatkę umieszcza się pomiędzy obrysem a rysunkiem.


294

4. Kolory:

Pracę rozpoczynamy od wiernego, linearnego, przerysowania obiektu, pamiętając aby zewnętrzny obrys obiektu był formą zamkniętą (jeśli to możliwe).

Opcje koloru - Color mode: Web Safe RGB

Kolory jakie należy nadać poszczególnym elementom składowym piktogramu to:

Tło: D7 E1 E1 Łatka: FE FE FE Obrys: FF FF FF

Linia konturu: 00 00 00 Inne linie i kropki: 01 01 01

W celu uproszczenia formy rysunku przy tworzeniu piktogramu rezygnujemy z elementów (linii, kropek) niepotrzebnych. W ikonce znaleźć się powinny tylko niezbędne atrybuty (rysunki obiektów) pozwalające rozpoznać jej znaczenie.

5. Zasady tworzenia rysunku

Przy tworzeniu rysunku wybranego obiektu bazujemy na fotografii, rycinie, bądź na obserwacji „z natury”. Ważne jest aby uniknąć przekłamań rzeczywistości takich jak zmiana proporcji, karykaturalność, rozciągnięcia, itp. (spowodowanych np.: zastosowaniem do stworzenia rysunku zdjęcia wykonanego z użyciem szerokokątnego obiektywu). Dlatego używana fotografia bądź rycina musi być realistyczna. Musi ona ukazywać obiekt w pozycji dla niego charakterystycznej i natychmiast się z nim kojarzącej.

Następnie nadajemy liniom odpowiednie wymiary i jednocześnie dopasowujemy rysunek tak aby mieścił się w obszarze 24 x 24 px.


295

Kolejną czynnością jest uproszczenie formy przedstawionego rysunku. Po zabiegu nadania poszczególnym liniom właściwych grubości konieczne może stać się usunięcie lub nieznaczne przesunięcie lub przycięcie niektórych linii. Uwaga techniczna - do pracy w programie Adobe Ilustrator: należy zwrócić uwagę aby ilość węzłów była jak najmniejsza).

Obrys tworzy się przez skopiowanie zewnętrznego konturu obiektu w tym samym co on miejscu oraz nadanie jej następujących właściwości: kolor konturu (stroke color): FFFFFF i wypełnienia (fill color): FFFFFF. Grubość konturu zmieniamy na 2,5 punktu. Obrys w odróżnieniu od konturu obiektu może nieznacznie wystawać poza obszar 24x24 pikseli.

Należy pamiętać aby uproszczenie nie spowodowało, że rysunek stanie się formą abstrakcyjną lub nienaturalnie zdeformowaną. Po uproszczeniu piktogram nie może stracić czytelności.

W niektórych przypadkach, obrys buduje płaszczyzny niedomknięte zewnętrznym konturem obiektu, gdyż w wielu przypadkach piktogram wygląda po takim zabiegu atrakcyjniej. Obrys musi jednak pozostać domknięty podobnie jak łatka. Dokładnie pokazują to poniższe przykłady:

Tworzenie łatki i obrysu:

Łatka tworzy się przez skopiowanie zewnętrznego konturu obiektu oraz nadanie jej następujących właściwości: kolor konturu (stroke color) i wypełnienia (fill color): FEFEFE. Grubość konturu nie ulega zmianie. Łatka ma pokrywać się z głównym konturem. Łatka ma znajdować się między obrysem a rysunkiem.


296

Obiekty nieaktywne:

Obiekty nieaktywne przydają się zwłaszcza przy tworzeniu piktogramów o przeciwnych znaczeniach, choć należy je wykorzystywać wszędzie tam, gdzie jest to potrzebne dla polepszenia czytelności piktogramu.

W celu łatwiejszego kojarzenia znaczenia piktogramu, wykorzystuje się czasem przedstawianie niektórych obiektów jako tak zwane „nieaktywne”. Obiekty „nieaktywne” mają na celu ułatwienie zrozumienia znaczenia piktogramu, nie narzucając jednak związanego -z nimi samymi- znaczenia. Obiekty “nieaktywne” tworzy się poprzez zamianę poszczególnych linii rysunku na linie cieńsze i przerywane.

Linie grubą i średnią (w opcjach: Stroke > Wright : 0,06 pt>dash line>dash 0,5 pt >gap 0,4 pt)

Linię cienką (w opcjach: Stroke>Wright :0,06 pt>dash line>dash 0,3 pt >gap 0,4 pt).

6. Schematy przedstawienia

Przy przedstawieniach twarzy i postaci ludzkiej korzysta się z gotowych schematów piktogramów. Modyfikując ich rysunek (usuwając lub zmieniając linie, kropki, kształt, bądź zmieniając je na nieaktywne) w zależności od nowego znaczenia, jakie chce się uzyskać. Ikony po zmianach nie powinny odbiegać charakterem od pierwowzorów. Nie można zmieniać proporcji całej twarzy oraz postaci – ma ona pozostać charakterystyczna.


297

Jedynym wyjątkiem tej zasady jest sytuacja, w której potrzeba wprowadzić taką modyfikację, która, jest w pełni uzasadniona koniecznością ukazania w piktogramie konkretnej treści. np. ”gruby”

GsView32 należy skonfigurować: - Options/EPS Clip - nie może być zaznaczony - Options/Show BoundingBox - Media/User Defined... 32pktx32pkt - pozwoli zobaczyć margines Pliki *.EPS otwieramy w GsView32 i z menu “File” wybieramy Convert.../epswrite +resolution =72 / Fixed Page Size. Konwertujemy i w programie P_EPS sprawdzamy poprawność zapisu, ilość i numery kolorów.

8. Uwagi końcowe

Istotną sprawą, jaka ma wpływ na czytelność i rozpoznawalność znaczenia, jest przemyślany i rozsądny dobór obiektów, jakie mają znaleźć się na piktogramie. Dlatego zestaw obiektów do narysowania konkretnych piktogramów określana będzie odgórnie.

W miarę powiększania się ilości gotowych piktogramów, zwiększa się także ilość schematów z których można, a nawet należy korzystać. Przez bazowanie na piktogramach już wcześniej wykonanych i wprowadzając tylko pewne modyfikacje, nie tylko utrzymujemy spójność stylu graficznego, ale także - co ważne – ułatwiamy sobie pracę i skracamy czas potrzebny na jej wykonanie.

7. Zapis i konwersja

Po ukończeniu pracy nad piktogramem z menu “File” wybieramy funkcje “Save As” , nadajemy nazwę i zapisujemy jako typ “Ilustrator EPS (*.EPS)” . W “EPS Options” odznaczamy wszystkie pola. Wybieramy wersje “ Ilustrator 8 EPS”, “preview> Forma: None; Language Level 2. >> OK.

Do konwersji plików *.eps należy użyć programu GsView32.exe. Aby program poprawnie funkcjonował trzeba wcześniej zainstalować aplikacje GhostScript. W czasie setupu odznaczyć instalację fontów.

Spis treści

Wstęp .............................................................................................................................................................................................................................................................................. 5 A.000 - Idea Asylco® - słownik - gramatyka - technika oznaczania ................................................................................................................................................................................. 6

$G. Technika oznaczania .......................................................................................................................................................................................................................................................................... 7 A.001 - Słowa - pomijanie elementów domyślnych - znaczenie indywidualne ................................................................................................................................................................. 8

Słowa ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 8 Pomijanie elementów domyślnych ............................................................................................................................................................................................................................................................. 8 Znaczenie indywidualne .......................................................................................................................................................................................................................................................................... 10

A.002 - Rodzaje słów - directus - prospectus, separatus - kolejność powiązania, piktogram złożony solus, duplus, triplus – copula ........................................................................... 11 Directus - prospectus, separatus ............................................................................................................................................................................................................................................................. 11 Solus, duplus, triplus ............................................................................................................................................................................................................................................................................... 12

A.003 - Szeregowanie - liczebniki ....................................................................................................................................................................................................................... 16 $! Liczebniki ............................................................................................................................................................................................................................................................................................ 16

A.004 - Płeć - osoba ................................................................................................................................................................................................................................. 18 $N. Płeć (rodzaj) ..................................................................................................................................................................................................................................................................................... 18 $S. Osoba ............................................................................................................................................................................................................................................................................................... 18

A.005 – Liczebność ............................................................................................................................................................................................................................................. 20 $R. Liczebność ........................................................................................................................................................................................................................................................................................ 20

A.006 - Stopniowanie .......................................................................................................................................................................................................................................... 22 $L. Stopniowanie ..................................................................................................................................................................................................................................................................................... 22

A.007 - Przyimkowość ...................................................................................................................................................................................................................... 25 $Z. Przyimkowość .................................................................................................................................................................................................................................................................................... 26 Przyimki miejsca ..................................................................................................................................................................................................................................................................................... 26 Przyimki miejsca i czasu.......................................................................................................................................................................................................................................................................... 27 Przyimki czasu ........................................................................................................................................................................................................................................................................................ 27 Przyimki kierunku .................................................................................................................................................................................................................................................................................... 27 Przyimki kauzalne i inne: ......................................................................................................................................................................................................................................................................... 29 Przyimki "przypadkowe" .......................................................................................................................................................................................................................................................................... 33

Spis treści

A.008 - Stopniowanie emocjonalności - wartościowanie ..................................................................................................................................................................................... 37 $K. Stopniowanie emocjonalności ............................................................................................................................................................................................................................................................ 37 $H. Wartościowanie ................................................................................................................................................................................................................................................................................. 37

A.009 - Wskazywanie - określoność - lokalizacja – zaimki , , , ............................................................................................................................................. 40 $M. Określoność....................................................................................................................................................................................................................................................................................... 40 $V. Rodzajnik .......................................................................................................................................................................................................................................................................................... 40 $I. Lokalizacja .......................................................................................................................................................................................................................................................................................... 41 Zaimki osobowe: ...................................................................................................................................................................................................................................................................................... 41 Zaimki zwrotne: ....................................................................................................................................................................................................................................................................................... 45 Zaimki dzierżawcze:................................................................................................................................................................................................................................................................................. 45 Zaimki określone (wskazujące): ................................................................................................................................................................................................................................................................ 47 Zaimki pytajne i względne: ....................................................................................................................................................................................................................................................................... 53 Zaimki nieokreślone: ................................................................................................................................................................................................................................................................................ 53 Zaimki upowszechniające: ....................................................................................................................................................................................................................................................................... 54 Zaimki przeczące: .................................................................................................................................................................................................................................................................................... 55

A.100 - Kategoria ontologiczna - nazwy własne .................................................................................................................................................................................................. 57 $Y. Kategoria ontologiczna ...................................................................................................................................................................................................................................................................... 57

A.101 - Rzeczownikowość - stopniowanie rzeczy ............................................................................................................................................................................................... 60 $F. Rzeczownikowość .............................................................................................................................................................................................................................................................................. 60 Osobowe ................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 60 Nieosobowe stopniowalne ....................................................................................................................................................................................................................................................................... 60 Nieosobowe niestopniowalne .................................................................................................................................................................................................................................................................. 61

A.102 - Czas - stopniowanie intensywności - strona - aspekt - imiesłowy , , , ...................................................................................................................... 66 $P. Czas .................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 66 $J. Stopniowanie intensywności ............................................................................................................................................................................................................................................................... 66 $X. Strona ............................................................................................................................................................................................................................................................................................... 67 $W. Aspekt .............................................................................................................................................................................................................................................................................................. 67 Imiesłowy ................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 70

Spis treści

A.103 - Cecha – stopniowanie ............................................................................................................................................................................................................................ 71

A.104 - Nazwa cechy – stopniowanie ................................................................................................................................................................................................................. 74 Stopniowanie nazwy cechy ..................................................................................................................................................................................................................................................................... 75

A.105 - Wykrzykniki właściwe, onomatopeje, partykuły, zwracanie się do kogoś ............................................................................................................................................... 80 Wykrzykniki właściwe .............................................................................................................................................................................................................................................................................. 80 Onomatopeje, głosy zwierząt: .................................................................................................................................................................................................................................................................. 81 Partykuły ................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 82 Zwracanie się do kogoś (Wołacz) ............................................................................................................................................................................................................................................................ 84

A.106 - Pytanie o podmiot, przypadki ........................................................................................................................................................................................................ 85 $O. Przypadek ........................................................................................................................................................................................................................................................................................ 85

A.107 - Pytanie o orzeczenie .............................................................................................................................................................................................................................. 87 $Q. Orzeczność ....................................................................................................................................................................................................................................................................................... 87

A.108 - Pytanie o cechy - przydawkowość , , , ..................................................................................................................................................................... 88 $T. Przydawkowość ................................................................................................................................................................................................................................................................................. 88

A.109 - Pytanie o okoliczność czynności , , .................................................................................................................................................................................... 90 Miejsce .................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 91 Czas. Przykłady pytajników określających przedział czasu oraz początek i koniec czynności: .................................................................................................................................................................. 92 Inne okoliczności ..................................................................................................................................................................................................................................................................................... 94

A.200 –Negacja .................................................................................................................................................................................................................................................. 97 $B. Negacja ............................................................................................................................................................................................................................................................................................ 97

A.201 - Kwalifikowanie słowa/wypowiedzi ........................................................................................................................................................................................................... 98 $A. Kwalifikowanie słowa/wypowiedzi ..................................................................................................................................................................................................................................................... 98

Spis treści

A.202 - Modalności w zdaniu , ................................................................................................................................................................................................................ 100 $C. Modalność ....................................................................................................................................................................................................................................................................................... 100

A.203 - Tryby .................................................................................................................................................................................................................................................... 103 $E. Tryb ................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 103

A.204 - Spójniki - zdania złożone współrzędnie , ................................................................................................................................................................................... 104 $D. Spójniki ........................................................................................................................................................................................................................................................................................... 104

A.205 - Zdania złożone podrzędnie , ....................................................................................................................................................................................................... 107 Analiza .................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 107 Redukcja ............................................................................................................................................................................................................................................................................................... 108

A.300 - Czas - aspekt - angielski, niemiecki ................................................................................................................................................................................................................ 110 A.301 - Przypadki - angielskie, niemieckie ................................................................................................................................................................................................................... 111 A.302 - Rodzajniki - angielskie, niemieckie, francuskie ................................................................................................................................................................................................ 112 B.000 - Rzeczowniki - kolejność piktogramów, symboli gramatyki............................................................................................................................................................................... 115

Rzeczownik jednostkowy - pojedynczy piktogram .................................................................................................................................................................................................................................. 115 Rzeczownik złożony z piktogramów. ...................................................................................................................................................................................................................................................... 115 Rzeczownik złożony z symboli rzeczownikowości .................................................................................................................................................................................................................................. 115

B.001 - Rzeczowniki - schematy słowotwórcze............................................................................................................................................................................................................ 116 Schemat 1. Rzeczownik z powtórzenia piktogramu ................................................................................................................................................................................................................................ 116 Schemat 2. Rzeczownik - zdrabnianie, spieszczanie ............................................................................................................................................................................................................................. 117 Schemat 3. Rzeczownik - jednostkowanie ............................................................................................................................................................................................................................................. 118 Schemat 4. Rzeczownik - płeć ............................................................................................................................................................................................................................................................... 119

Schemat 5. Rzeczownik - nazwa czynności chaotycznej ...& ........................................................................................................................................................................................... 119

Schemat 6. Rzeczownik z wrostkiem . , , , , , , , , , , , , , ................................................................ 120 B.002 - Czasowniki - schematy słowotwórcze ............................................................................................................................................................................................................. 121

Schemat 1. Czasowniki z wrostkiem * ................................................................................................................................................................................................................................................... 121

Spis treści

Schemat 2. Czasowniki z wrostkami , ............................................................................................................................................................................................................................. 122

Schemat 3. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność wprowadzania, wkładania, wnikania do wnętrza czegoś ..................................................................................................... 123

Schemat 4. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność zmniejszania, gromadzenia, skupiania razem, w jedno miejsce, do wspólnego punktu; łączenia w jedną całość; ..... 123

Schemat 5. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność powiększania, rozsypywania, rozpraszania, oddalania od wspólnego punktu; rozdrabniania, dzielenia ................... 124

Schemat 6. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność wydostawania, wydobywania, pozbywania, wyróżniania z wnętrza czegoś ................................................................... 125

Schemat 7. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność zbliżania; łączenia, dostosowywania przy bliskości przestrzennej lub czasowej .................................................................. 126

Schemat 8. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność oddalania, oddzielania, wyodrębniania ............................................................................................................................... 126

Schemat 9. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność robienia czegoś na nowo, przywracania czegoś do pierwotnej postaci; powtarzania w odpowiedzi na czynność wyrażoną przez czasownik podstawowy ................................................................................................................................................................................................................................................ 127

Schemat 10. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność kończenia, kres przestrzenny lub czasowy ....................................................................................................................... 128

Schemat 11. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność dodatkową, uzupełniającą całość, miarę, ilość itp. ................................................................................................... 129

Schemat 12. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność krążenia wokół czegoś ...................................................................................................................................................... 129

Schemat 13. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność otaczania, ogarniania ze wszystkich stron; czynienia czegoś dokoła, wokół, po wierzchu ..................................... 130

Schemat 14. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność skierowaną z góry w dół ................................................................................................................................................... 131

Schemat 15. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność poniżej czegoś, w dolnej, spodniej części; czynność ukrywaną, potajemną; stratę, zmarnowanie czegoś ................. 132

Spis treści

Schemat 16. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność skierowaną od dołu ku górze ............................................................................................................................................ 132

Schemat 17. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność powyżej czegoś, w górnej części czegoś; osiąganie celu, wyniku; czynność częściową, niezupełnie skończoną ....... 133

Schemat 18. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność na powierzchni czegoś ..................................................................................................................................................... 134

Schemat 19. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność usuwania czegoś z jakiejś powierzchni, z wierzchu czegoś ..................................................................................... 135

Schemat 20. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność przeciwną .......................................................................................................................................................................... 135

Schemat 21. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność odkrywania, otwierania, rozpoczynania ............................................................................................................................ 136

Schemat 22. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność umieszczania na/za czymś, chowania czegoś za czymś, zamykania, przerwania.............................................................. 136

Schemat 23. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność przebywania, przemieszczania czegoś; przenikania na wskroś ......................................................................................... 137

Schemat 24. Czasowniki z wrostkiem ... - oznacza czynność powtórnie wykonywaną, na nowo(często w odmienny sposób) ............................................................................... 138 B.003 - Przymiotniki - podział, schematy słowotwórcze ............................................................................................................................................................................................... 139

Schemat 1. Przymiotnik właściwy - bezpośrednio oddaje cechę rzeczy, dotyczący rzeczy ... ..................................................................................................................................................... 139

Schemat 2. Przymiotnik podobny - mający podobną cechę rzeczy (szczególnie kształt), przypominający rzecz ... ........................................................................................................... 139

Schemat 3. Przymiotnik odległy - mający część cechy rzeczy, mało podobny do rzeczy ... .............................................................................................................................................. 140

Schemat 4. Przymiotnik składnikowy - z dodatkiem rzeczy, brakiem rzeczy. Stosując ten schemat możemy odkreślić "ilość" składnika w przymiotniku ... , ... 140

Spis treści

Schemat 5. Przymiotnik pełny - obfitujący w rzecz, pełen rzeczy. ... ............................................................................................................................................................................... 141

Schemat 6. Przymiotnik przesadny - zawierający nadmiernie dużo/mało cechy rzeczy ... , ... ............................................................................................. 141

Schemat 7. Przymiotnik zawodowy - oddający cechę wykonawców czynności. ... ........................................................................................................................................................... 142

Schemat 8. Przymiotnik nienasycony - oddający mało intensywną cechę rzeczy ... ......................................................................................................................................................... 143

Schemat 9. Przymiotnik nasycony - oddający bardzo intensywną cechę rzeczy ... .......................................................................................................................................................... 144

Schemat 10. Przymiotnik działowy - oddający cechę zakładów, instytucji ... ................................................................................................................................................................... 144

Schemat 11 - Przymiotnik odczasownikowy ... ............................................................................................................................................................................................................... 145 Schemat 12. Przymiotnik z przedrostkami jedno-, dwu-, wielo-, pół-, 1*... ............................................................................................................................................................................................ 145

B.004 - Inne zasady słowotwórcze .............................................................................................................................................................................................................................. 147 C.000 - Nazwy piktogramów, słów, cognationizm ........................................................................................................................................................................................................ 148 C.001 – Liczebniki ........................................................................................................................................................................................................................................................ 154 C.002 – Przymiotniki uogólnione .................................................................................................................................................................................................................................. 155 C.003 - Stosunki przestrzenne ..................................................................................................................................................................................................................................... 158 C.004 - Substancje, naczynia, smaki ........................................................................................................................................................................................................................... 162 C.005 – Zaimki uogólnione .......................................................................................................................................................................................................................................... 163 D.001 - Wszystkie elementy domyślne ........................................................................................................................................................................................................................ 166 D.002 - Wszystkie znaczenia indywidualne (niektóre jako rzeczowniki, przymiotniki lub czasowniki) ......................................................................................................................... 167 D.003 - Elementy wszystkich wymiarów gramatycznych ............................................................................................................................................................................................. 172 E.000 - Nauka języka ojczystego ................................................................................................................................................................................................................................. 177 F.000 Pytania dopełnienia ........................................................................................................................................................................................................................................... 182

Podmiot, przypadki ................................................................................................................................................................................................................................................................................ 182 Orzeczenie ............................................................................................................................................................................................................................................................................................ 183 Przydawkowość ..................................................................................................................................................................................................................................................................................... 184 Określenie miejsca, drogi, kierunku czynności ....................................................................................................................................................................................................................................... 187

Spis treści

Określenie czasu ................................................................................................................................................................................................................................................................................... 191 Przedział, początek i koniec czynności; Czas poprzedzający lub następujący po czynności .................................................................................................................................................................... 191 Kauzalne i inne ...................................................................................................................................................................................................................................................................................... 192

G.000 Czerwony Kapturek ........................................................................................................................................................................................................................................... 194 G.001 Czerwony Kapturek – Słowniczek – Analiza pierwszego akapitu ...................................................................................................................................................................... 204 H. 000 Piktogramy – słownik ........................................................................................................................................................................................................................................ 209 H.001 Pisanie piktogramów ......................................................................................................................................................................................................................................... 286 I.000 Specyfikacja rysowania piktogramów ................................................................................................................................................................................................................. 289

Documents

Wstęp Uwagi - Asylco · piktogramy. W początkowym okresie rozwoju pisma rysowano lub malowano obrazki (piktogramy) przedstawiające na ogół rzeczy fizyczne, aby wyrazić prosty