Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego · 2019. 4. 26. · Alternatywna historia literatury (teoria, krytyka, powieści)..... 285 1. Literatura polska bez Jałty, czyli morze możliwości

Natalia Lemann – Uniwersytet Łódzki, Wydział Filologiczny, Instytut Kultury Współczesnej, Katedra Teorii Literatury, 90-236 Łódź, ul. Pomorska 171/173

RECENZENTElżbieta Konończuk

REDAKTOR INICJUJĄCYUrszula Dzieciątkowska

OPRACOWANIE REDAKCYJNEMaryla Błońska

SKŁAD I ŁAMANIEMaryla Błońska

KOREKTA TECHNICZNAAnna Sońta

PROJEKT OKŁADKIKatarzyna Turkowska

Zdjęcie wykorzystane na okładce: © Depositphotos.com/KHBlack

Wydrukowano z gotowych materiałów dostarczonych do Wydawnictwa UŁ

© Copyright by Natalia Lemann, Łódź 2019© Copyright for this edition by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2019

Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu ŁódzkiegoWydanie I. W.08704.18.0.M

Ark. druk. 35,125

ISBN 978-83-8142-416-5e-ISBN 978-83-8142-417-2

Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego90-131 Łódź, ul. Lindleya 8

www.wydawnictwo.uni.lodz.ple-mail: [email protected]

tel. (42) 665 58 63

Natalia Lemann – Uniwersytet Łódzki, Wydział Filologiczny, Instytut Kultury Współczesnej, Katedra Teorii Literatury, 90-236 Łódź, ul. Pomorska 171/173

RECENZENTElżbieta Konończuk

REDAKTOR INICJUJĄCYUrszula Dzieciątkowska

OPRACOWANIE REDAKCYJNEMaryla Błońska

SKŁAD I ŁAMANIEMaryla Błońska

KOREKTA TECHNICZNAAnna Sońta

PROJEKT OKŁADKIKatarzyna Turkowska

Zdjęcie wykorzystane na okładce: © Depositphotos.com/KHBlack

Wydrukowano z gotowych materiałów dostarczonych do Wydawnictwa UŁ

© Copyright by Natalia Lemann, Łódź 2019© Copyright for this edition by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2019

Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu ŁódzkiegoWydanie I. W.08704.18.0.M

Ark. druk. 34,75

ISBN 978-83-8142-416-5e-ISBN 978-83-8142-417-2

Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego90-131 Łódź, ul. Lindleya 8

www.wydawnictwo.uni.lodz.ple-mail: [email protected]

tel. (42) 665 58 63

Książkę tę poświęcam pamięci mojej Babci

Wstęp .................................................................................................... 13

RozdziałI.Historiealternatywnepomiędzypisarstwemhistorycznymafantastycznym ........................ 29

1. Historiailiteraturawperspektywiedługiegotrwania—obraz

przewrotny................................................................................................. 35

2. „Trzeciadroga”,czylihistoria,cochcebyćliteraturą.............................. 40

3. Historiailiteratura—żywotymetodologicznie(niedokońca)

równoległe................................................................................................. 44

4. Gatunkiliterackiewgranicachprozyhistorycznej?................................. 51

5. Kontrfaktualizmahistoriealternatywne,czylifantazmatyiwyparcie... 55

6. Opożytkupłynącymzkontrfaktualizmudlahistoriiiliteratury............. 60

7. Gdzietkwiróżnicaiczyfaktycznieistnieje?............................................. 68

RozdziałII.Historiealternatywneisteampunk(genologia,poetyka,typologia) .......................................................... 75

Historiaalternatywnaczyutopia?—kwestianazewnictwa,bo„genologiczny”diabełtkwiwszczegółach........................................... 87

Typologiaiodmiany................................................................................... 93

1. Historiealternatywnewkontekścieteoriiświatówmożliwych............... 103

Spistreści

8 Interpretacje Literackie

2. Steampunkahistoriealternatywne.......................................................... 111

Steampunk:historia,typologia,podgatunki............................................. 113Steampunkowerekonfiguracjeprzeszłości............................................... 120Steampunkawiktorianizm:nostalgiaisubwersja................................... 123Maszyna różnicowa—wszechwi(e)dząceOkosteampunku..................... 130Polskisteampunk:adaptacjakonwencjiczyodrębnadroga?.................. 136

3. Humor,ironiaiskandalwhistoriachalternatywnych............................. 157

MonsignoreBeria,portrecistaAdolfHitler—aluzjeosobowejakosposóbalternatywizowaniaświataprzedstawionegoidyskursu...... 162

Człowiek z wysokiego zamkuPhilipaK.Dicka—(a)wersja(do)historii....... 166

RozdziałIII.PODobni—niePODobni:Muza dalekich podróży TeodoraParnickiegoiLódJackaDukaja

jakodwaodmiennesposobyalternatywizowaniahistorii,

czylidlaczegotwórczośćhistoryczno-fantastycznaParnickiego

niejesthistoriąalternatywnąsensu stricto ....................................... 169

RozdziałIV.SłodkiesnyopotędzePostkolonialneuwarunkowaniawizjihegemonicznejprzeszłości

Polskiwwybranychhistoriachalternatywnych ................................. 191

1. Pisanie(postzależnościowego)naroduiodpominanieprzeszłości............ 193

2. Koniecznefikcje?....................................................................................... 200

3. Historieprzyszłości,czyliwiosnę,aniePolskęzobaczyć......................... 210

4. WiecznaideaRzeczpospolitejTrojgaNarodów........................................ 211

5. Burza. Ucieczka z Warszawy ‘40MaciejaParowskiego

—(nie)oczywistośćWiktorii...................................................................... 216

6. TwórczośćMarcinaWolskiego—trującyoddechSkrzetuskiego

iKmicica.................................................................................................... 226

7. Pakt Ribbentrop-BeckPiotraZychowicza—żadnychmarzeń,

jedynieRealpolitik..................................................................................... 234

8. I w następnym dniuMaciejaLepianki:niepamiętaćHitlera… .............. 236


2. Steampunkahistoriealternatywne.......................................................... 111

Steampunk:historia,typologia,podgatunki............................................. 113Steampunkowerekonfiguracjeprzeszłości............................................... 120Steampunkawiktorianizm:nostalgiaisubwersja................................... 123Maszyna różnicowa—wszechwi(e)dząceOkosteampunku..................... 130Polskisteampunk:adaptacjakonwencjiczyodrębnadroga?.................. 136

3. Humor,ironiaiskandalwhistoriachalternatywnych............................. 157

MonsignoreBeria,portrecistaAdolfHitler—aluzjeosobowejakosposóbalternatywizowaniaświataprzedstawionegoidyskursu...... 162

Człowiek z wysokiego zamkuPhilipaK.Dicka—(a)wersja(do)historii....... 166

RozdziałIII.PODobni—niePODobni:Muza dalekich podróży TeodoraParnickiegoiLódJackaDukaja

jakodwaodmiennesposobyalternatywizowaniahistorii,

czylidlaczegotwórczośćhistoryczno-fantastycznaParnickiego

niejesthistoriąalternatywnąsensu stricto ....................................... 169

RozdziałIV.SłodkiesnyopotędzePostkolonialneuwarunkowaniawizjihegemonicznejprzeszłości

Polskiwwybranychhistoriachalternatywnych ................................. 191

1. Pisanie(postzależnościowego)naroduiodpominanieprzeszłości............ 193

2. Koniecznefikcje?....................................................................................... 200

3. Historieprzyszłości,czyliwiosnę,aniePolskęzobaczyć......................... 210

4. WiecznaideaRzeczpospolitejTrojgaNarodów........................................ 211

5. Burza. Ucieczka z Warszawy ‘40MaciejaParowskiego

—(nie)oczywistośćWiktorii...................................................................... 216

6. TwórczośćMarcinaWolskiego—trującyoddechSkrzetuskiego

iKmicica.................................................................................................... 226

7. Pakt Ribbentrop-BeckPiotraZychowicza—żadnychmarzeń,

jedynieRealpolitik..................................................................................... 234

8. I w następnym dniuMaciejaLepianki:niepamiętaćHitlera… .............. 236

9Interpretacje Literackie

9. Rzeczpospolita zwycięska. Alternatywna historia Polski,Ziemowit

Szczerek—Rzeczpospolita,jakąsamabysięchciaławidzieć…........... 239

10.Konkluzje—pierogileniwe,wcieniuImperium..................................... 244

RozdziałV.Czymożnauchronićsięodprzeszłości?Krytycznyisubwersywnyładunekhistoriialternatywnych ............... 249

1. Szkołapodejrzeń,czyliostrożniez(historycznymiinarodowymi)

mitami........................................................................................................... 255

2. Powstrzymaćgorączkękrfotoczną(sic!)................................................... 265

3. ZerwaćpłaszczzramionKonrada............................................................ 269

4. Uchronićsięodprzeszłości—czyligranice(nie)możliwości

whistoriinietylkoalternatywnej.............................................................. 279

5. Iuchrońnasodhistorii…Chwała cesarstwa Jeanad’Ormessona........... 281

RozdziałVI.Alternatywnahistorialiteratury(teoria,krytyka,powieści) ................................................................. 285

1. LiteraturapolskabezJałty,czylimorzemożliwości................................. 294

2. Literackiewersje„alternatywnejdrogiwrozwidleniu”literatury

ojczystej,czyliBurza. Ucieczka z Warszawy ‘40MaciejaParowskiego..... 297

3. Alternatywnebiografieliterackie:Miltontyranem,ByronPremierem,

Baczyńskisocrealistą… ............................................................................ 302

4. Romantycznarepublikapoetów,czylisyndrom„poetówniepiszących”... 330

RozdziałVII.Miasta(nie)istniejące:geokrytyka,tropytoponomastyczneiimaginacyjnemapowanie

przestrzeniwhistoriachalternatywnych ........................................... 337

1. Związek żydowskich policjantówMichelaChabona—kolekcja,

życienawalizkachiAlaska....................................................................... 345

2. Wycieczkazprzewodnikiem,czylialternatywnatopografia

widzianaokiemturysty.............................................................................. 351


3. Alternatywnemetropolie:Aleksandria,Rzym,Calisja,Warszawa,

Kraków....................................................................................................... 354

Aleksandria,czyliwiecznyhellenizm........................................................ 355AlternatywnyRzym—WieczneImperiumRomanumzCalisjąwtle..... 360AlternatywnewizjeWarszawy................................................................... 369

4. Toponimiawhistoriachalternatywnych—alternatywnakartografia,

czylijakwykreowaćświatprzedstawiony................................................ 380

Fikcyjnakartografia,czylialternatywneopisanieświata......................... 383Toponimiajakosposóbwprowadzeniakartografiifikcyjnej:kolejneprzykłady....................................................................................... 386

RozdziałVIII.Alternatywnehistoriereligii ...................................... 399

1. Alternatywnechrześcijaństwoijudaizm................................................... 400

2. Chrześcijaństwovsokultyzmikultynordyckie:egzorcyzmowanie

nazizmu...................................................................................................... 416

3. Lata ryżu i soliKimaStanleyaRobinsona—„własnanićwgobelinie”,

czylihistoriozofiabuddyjska,chińskaiislamska..................................... 421

RozdziałIX.Odpuszczony, wracam drogą niebyłą:autobiografiekontrfaktyczne—wyjściepozaliteraturę

fantastyczną ........................................................................................... 427

1. Alfred i EmilyDorisLessingorazSpisek przeciwko Ameryce

PhilipaRotha—ujęciekomparatystyczne................................................ 431

2. Autobiografiekontrfaktyczne:rozważaniagenologicznena

marginesiecasestudies............................................................................. 436

3. Alfred i EmilyDorisLessing—ultymatywnaautobiografia

kontrfaktyczna........................................................................................... 438

4. Spisek przeciwko AmerycePhilipaRotha—czarnachwilastrachu......... 445

Zakończenie ......................................................................................... 453

Notkabibliograficzna ......................................................................... 457Bibliografia .......................................................................................... 461


3. Alternatywnemetropolie:Aleksandria,Rzym,Calisja,Warszawa,

Kraków....................................................................................................... 354

Aleksandria,czyliwiecznyhellenizm........................................................ 355AlternatywnyRzym—WieczneImperiumRomanumzCalisjąwtle..... 360AlternatywnewizjeWarszawy................................................................... 369

4. Toponimiawhistoriachalternatywnych—alternatywnakartografia,

czylijakwykreowaćświatprzedstawiony................................................ 380

Fikcyjnakartografia,czylialternatywneopisanieświata......................... 383Toponimiajakosposóbwprowadzeniakartografiifikcyjnej:kolejneprzykłady....................................................................................... 386

RozdziałVIII.Alternatywnehistoriereligii ...................................... 399

1. Alternatywnechrześcijaństwoijudaizm................................................... 400

2. Chrześcijaństwovsokultyzmikultynordyckie:egzorcyzmowanie

nazizmu...................................................................................................... 416

3. Lata ryżu i soliKimaStanleyaRobinsona—„własnanićwgobelinie”,

czylihistoriozofiabuddyjska,chińskaiislamska..................................... 421

RozdziałIX.Odpuszczony, wracam drogą niebyłą:autobiografiekontrfaktyczne—wyjściepozaliteraturę

fantastyczną ........................................................................................... 427

1. Alfred i EmilyDorisLessingorazSpisek przeciwko Ameryce

PhilipaRotha—ujęciekomparatystyczne................................................ 431

2. Autobiografiekontrfaktyczne:rozważaniagenologicznena

marginesiecasestudies............................................................................. 436

3. Alfred i EmilyDorisLessing—ultymatywnaautobiografia

kontrfaktyczna........................................................................................... 438

4. Spisek przeciwko AmerycePhilipaRotha—czarnachwilastrachu......... 445

Zakończenie ......................................................................................... 453

Notkabibliograficzna ......................................................................... 457Bibliografia .......................................................................................... 461

Summary .............................................................................................. 523

Indeksosobowy ................................................................................... 529Indekstytułowy ................................................................................... 543Indeksrzeczowy .................................................................................. 551

OAutorze ............................................................................................. 559

Wstęp

Gatunek historii alternatywnych na przestrzeni niecałych 100 latstał się znaczącym elementem kultury współczesnej. Edward Carrw połowie minionego wieku określał dociekania probabilistycznew historii mianem „bezużytecznej salonowej igraszki” [Carr 1961:90,wyd.pol.1999].Obecniezaśhistoriealternatywne,szczególniewwersjiliterackiej,corazszerzejwchodządoikonosferywspółcze-snegoświata.Kontrfaktualizmihistoriealternatywnezawłaszczająkolejnerejonybadańhumanistycznych.Probabilizmhistorycznyniejestjużjedyniedomenąhistorii,jestaplikowanychociażbydobadańhistoriikinaokresuPRL-u [Lubelski2012]1.Historiealternatywnewychodzątakżezzamkniętegokręguakademiiwkierunku„życia”.Przykładudostarczamiłośnikrodzimejmotoryzacji,TomaszBarto-siński,którypracujenadzarzuconymprzedwojnąprojektemsilnika

1 Powstaław2012rokuGrupaFilmowaDarwin,mającaswójkanałnaplat-formie youtube.com, nakręciła kilka filmików wpisujących się w poetykę „niebyłejhistoriikina”.„Groovymovie”tocykl,wktórymfikcyjnykrytykfilmowyStanisławGrówi,prezentujewidzomfilmypowstałem.in.wczasachPRL,aktórenieweszłydoobiegufilmowego,choćgdybyjednakzagościływnim,zmieniłybyhistoriękinapol-skiego.Cykloperujeironiczniepojmowanąstrategiąapokryfu,falsyfikacjiautententy-ku,albowiemG.F.DarwinwswychpastiszachdoskonalenaśladujepoetykękinaPRL.Odcinekpt.Zygmunt, Człowiek Dzwon[2018]opowiadaozaniechanymprojekciena-kręceniafilmuopolskimSupermanie,dzielnymrobotnikuZygmuncie,obdarzonymzasprawąDzwonuZygmuntanadnaturalnymimocami,którypodejmujewpoczątkulat80.XXw.walkęwobronie„prostegoczłowieka”.


motocyklowegoSokół1000,próbującprzewidzieć,jakmogłybywy-glądaćkolejnewersjetejprzełomowej,zarzuconejnaskutekzawiro-wańhistorycznych,konstrukcji[Bartosiński2018].

Pokusie,jakąniesiewsobiealternatywizowaniehistorii,ulegająjużnietylkotwórcykinaczygierkomputerowych,alenawetreklam.ZnanamarkapiwaSommersbynaelementachcharakterystycznychdlagatunkuhistoriialternatywnychzbudowałastrategiępromocyjnąmarki, zachęcającwidza ikoneseraoferowanego trunkudozacho-waniaotwartegoumysłu(Stay open minded).Rekordypopularnościna platformie youtube.com święci z kolei nigdy niedystrybuowanaoficjalniereklamasamochodumarkiMercedes,oscylującawokółpo-mysłuzabiciaAdolfaHitlerajakodziecka…[Mercedes Benz ADOLF Spot…2013].Potrybhistoriialternatywnychchętniesięgarównieżkino.FilmytakiejakBękarty wojnyQuentinaTarantinoigrajązeste-reotypowymi obrazami II wojny światowej w kulturze popularnej,sięgającpotypowopopkulturowekategorieestetyczne,jakkicz,gro-teska,estetykanadmiaru[por.Richardson2012].Skłaniają tymsa-mymdopytańocharakterwspółczesnejpamięcikulturowejidoroz-poznawaniacoraztobardziejprzesuniętychgranicpomiędzyfikcjąahistoriąorazsposobówreprezentacjihistorycznej.Ekranizacjekla-sycznychpozycjihistoriialternatywnych,takiejakFatherlandwreży-seriiChristopheraMenaula(1994)czyserialpowstałynapodstawiepowieściPhilipaKindredaDickaCzłowiek z Wysokiego Zamku[FrankSpotniz2015inast.](dotejporyzrealizowanotrzysezony),natrwałewpisałyhistoriealternatywnewobiegkulturypopularnej.Cowięcej,również fikcyjneuniwersaMarvellowskichX-menówdoczekały sięswejalternatywnejhistorii(X-men: Przeszłość, która nadejdzie,2014,reż.BryanSinger).PopularnośćserialuDoktor Who(11sezonów,se-rial realizowanyod2005 roku)orazwyprodukowanegoprzezNet-flixniemieckiegoserialuDark(2017,serialTV,reż.BaranboOdar,JantjeFriese)dowodzą,żehistoriealternatywnemająszerokiudziałwnurciekulturypopularnej. Ironicznymtrybempotraktowaniahi-


motocyklowegoSokół1000,próbującprzewidzieć,jakmogłybywy-glądaćkolejnewersjetejprzełomowej,zarzuconejnaskutekzawiro-wańhistorycznych,konstrukcji[Bartosiński2018].

Pokusie,jakąniesiewsobiealternatywizowaniehistorii,ulegająjużnietylkotwórcykinaczygierkomputerowych,alenawetreklam.ZnanamarkapiwaSommersbynaelementachcharakterystycznychdlagatunkuhistoriialternatywnychzbudowałastrategiępromocyjnąmarki, zachęcającwidza ikoneseraoferowanego trunkudozacho-waniaotwartegoumysłu(Stay open minded).Rekordypopularnościna platformie youtube.com święci z kolei nigdy niedystrybuowanaoficjalniereklamasamochodumarkiMercedes,oscylującawokółpo-mysłuzabiciaAdolfaHitlerajakodziecka…[Mercedes Benz ADOLF Spot…2013].Potrybhistoriialternatywnychchętniesięgarównieżkino.FilmytakiejakBękarty wojnyQuentinaTarantinoigrajązeste-reotypowymi obrazami II wojny światowej w kulturze popularnej,sięgającpotypowopopkulturowekategorieestetyczne,jakkicz,gro-teska,estetykanadmiaru[por.Richardson2012].Skłaniają tymsa-mymdopytańocharakterwspółczesnejpamięcikulturowejidoroz-poznawaniacoraztobardziejprzesuniętychgranicpomiędzyfikcjąahistoriąorazsposobówreprezentacjihistorycznej.Ekranizacjekla-sycznychpozycjihistoriialternatywnych,takiejakFatherlandwreży-seriiChristopheraMenaula(1994)czyserialpowstałynapodstawiepowieściPhilipaKindredaDickaCzłowiek z Wysokiego Zamku[FrankSpotniz2015inast.](dotejporyzrealizowanotrzysezony),natrwałewpisałyhistoriealternatywnewobiegkulturypopularnej.Cowięcej,również fikcyjneuniwersaMarvellowskichX-menówdoczekały sięswejalternatywnejhistorii(X-men: Przeszłość, która nadejdzie,2014,reż.BryanSinger).PopularnośćserialuDoktor Who(11sezonów,se-rial realizowanyod2005 roku)orazwyprodukowanegoprzezNet-flixniemieckiegoserialuDark(2017,serialTV,reż.BaranboOdar,JantjeFriese)dowodzą,żehistoriealternatywnemająszerokiudziałwnurciekulturypopularnej. Ironicznymtrybempotraktowaniahi-


storii alternatywnych,a takżekształtupamięcikulturowejdotyczą-cejIIwojnyświatowej inazizmu,operujefilmIron Sky (2012,reż.TimoVournasola).PodobniegroteskowyoglądokresuIIwojnyświa-towejzaproponowałJuliuszMachulski2wfilmieAmbassada(2013).

Znamiennyjestfakt,żepierwszypolskiserialwyprodukowanyprzezNetflix,towłaśniehistoriaalternatywna.Twórca1983,JoshuaLong,przedstawiłPolskęwroku2003jakokrajwciążpodległydyk-taturzekomunistycznej,aleznakomicieradzącysobieekonomicznie,migrującypolityczniepomiędzyZSRRiUSA.W1983rokudochodzidoseriizamachów,którenatrwałezmieniająobliczakrajuihamująprzemianypolityczne.Historiaświataprzedstawionegowserialuorazhistoriaaktualna„rozeszłysię”jednakjużwlatach70.,akształttychprzesunięćwidzmusirekonstruowaćzestrzępkówdialogów,wkła-dającpewienwysiłekwrozumieniekształtuświataprzedstawionego.Tymsamymhistoriaalternatywna,nawetwwersji telewizyjnejczykinowej, aktywizuje pokłady pamięci historycznej i kulturowej od-biorcy.Musionnabieżącorekonstruowaćkształtzmienionejhisto-rii, a tym samym znać — przypomnieć — historię aktualną… Hi-storie alternatywne pobudzają więc pokłady pamięci historycznej,czyniąc ją żywą i aktywną. Historia w zmienionej wersji wymagadaleko idącej świadomości historii dokonanej. Dlatego też historiealternatywnenależyuznaćzaznakomitemediumpobudzającepro-cesymemoryzacyjne.Potencjał edukacyjnygatunku jestogromny3!

Kolejne odcinki serialu 1983 zostały wyreżyserowane przezAgnieszkę Holland, Katarzynę Adamik, Olgę Chajdas i AgnieszkęSmoczyńską.Fakt,iżwdwadnipopremierzeserialunaplatformie

2 JużwfilmieIle ważny koń trojańskiz2008rokudałosiędostrzeczaintere-sowania JuliuszaMachulskiegohistoriami alternatywnymi, choćw tymprzypadkuchodzijedynieozmianęwmikroperspektywiekonkretnejrodziny.

3 Dostrzegli to twórcy filmuFelix, Net i Nika oraz teoretycznie możliwa kata-strofa(2012,reż.WojciechSkrzynecki),stanowiącegoekranizacjęjednegoztomówpowieścidlamłodzieżypióraRafałaKosika.Świadomiewybranowłaśnie ten tompowieściowegocyklu,któryprzynależydogatunkuhistoriialternatywnych.


Netflix(30listopada2018r.)przezprasęimediaprzetoczyłasięży-wiołowa dyskusja dotycząca produkcji, dowodzi, że historia alter-natywnajestgatunkiemprowokującymrozmowyokształcienaszejprzeszłości i teraźniejszość. Polityczne spolaryzowanie stanowiskodnośnie do zaproponowanego alternatywnego świata pozwalaokreślićtengatunek(nietylkoliteracki) jakoswoistelaboratoriumświatopoglądowe,polityczneiideologiczne;jakopolewalkiścierają-cychsięwizjiświata(nietylkoprzeszłości).

Powieścidającesięokreślićjakohistoriealternatywneprzestająjużbyćkojarzonejedyniezliteraturąpopularną4iwychodząz„get-ta”literaturyfantastycznej.Mainstreamporzucauprzednią„odrazę”i„psychicznyopór”[Jameson2007:XV].Literackiflirtzgatunkiemhistorii alternatywnych i steampunkiem podjęli chociażby ThomasPynchon (Against the Day),PhilipRoth (Spisek przeciwko Ameryce),Doris Lessing (Alfred i Emily), Erich-Emanuel Schmitt (Przypadek Adolfa H.),EdwardRedliński (Krfotok),AndrzejBart (Pociąg do po-dróży).Atrakcyjnośćgatunkudostrzegająteżprawdziwitytanilitera-turypopularnej,jakStephenKing(Dallas ’63)czyautorpoczytnychwPolscepowieścikryminalnych,ZygmuntMiłoszewski(Jak zawsze).Historiialternatywnychniewypadajużzatemzaniedbywaćbadawczo.

Aleksandra Chomiuk, analizując między innymi historie alter-natywne,słuszniestwierdza,że

Dwieostatniedekadypolskiejliteraturytoszybkienadrabianiezaległościwsto-sunkudomódprozyświatowej,przyswajanienowychtendencjipojawiającychsię w świecie literatury zachodniej i ich przekuwanie w słowa na rodzimympodwórkuliterackim.Niebagatelnymskładnikiemowychmódsąrozmaiteideeodnoszącesiędoprzestrzenidyskursuhistoriograficznego,wramachktóregonastępujeosłabianie „mocnej”wizjidziejów.Decydująceznaczeniemają tezyointerpretacyjnymwymiarzeprzeszłejrzeczywistości,możliwejdopoznaniaje-dyniepoprzezrozmaitegotypuzapisy,czyowielorakichaspektachprawdziwościrelacjizależnejodprzyjętychzałożeńepistemologicznych.[Chomiuk2011:273]

4 KatarzynaKaczoraplikujeteorięPierre’aBourdieudobadańzwiązanychzpolskąliteraturąfantasyijejmigracjąz„getta”domainstreamu[Kaczor2016].


Netflix(30listopada2018r.)przezprasęimediaprzetoczyłasięży-wiołowa dyskusja dotycząca produkcji, dowodzi, że historia alter-natywnajestgatunkiemprowokującymrozmowyokształcienaszejprzeszłości i teraźniejszość. Polityczne spolaryzowanie stanowiskodnośnie do zaproponowanego alternatywnego świata pozwalaokreślićtengatunek(nietylkoliteracki) jakoswoistelaboratoriumświatopoglądowe,polityczneiideologiczne;jakopolewalkiścierają-cychsięwizjiświata(nietylkoprzeszłości).

Powieścidającesięokreślićjakohistoriealternatywneprzestająjużbyćkojarzonejedyniezliteraturąpopularną4iwychodząz„get-ta”literaturyfantastycznej.Mainstreamporzucauprzednią„odrazę”i„psychicznyopór”[Jameson2007:XV].Literackiflirtzgatunkiemhistorii alternatywnych i steampunkiem podjęli chociażby ThomasPynchon (Against the Day),PhilipRoth (Spisek przeciwko Ameryce),Doris Lessing (Alfred i Emily), Erich-Emanuel Schmitt (Przypadek Adolfa H.),EdwardRedliński (Krfotok),AndrzejBart (Pociąg do po-dróży).Atrakcyjnośćgatunkudostrzegająteżprawdziwitytanilitera-turypopularnej,jakStephenKing(Dallas ’63)czyautorpoczytnychwPolscepowieścikryminalnych,ZygmuntMiłoszewski(Jak zawsze).Historiialternatywnychniewypadajużzatemzaniedbywaćbadawczo.

Aleksandra Chomiuk, analizując między innymi historie alter-natywne,słuszniestwierdza,że

Dwieostatniedekadypolskiejliteraturytoszybkienadrabianiezaległościwsto-sunkudomódprozyświatowej,przyswajanienowychtendencjipojawiającychsię w świecie literatury zachodniej i ich przekuwanie w słowa na rodzimympodwórkuliterackim.Niebagatelnymskładnikiemowychmódsąrozmaiteideeodnoszącesiędoprzestrzenidyskursuhistoriograficznego,wramachktóregonastępujeosłabianie „mocnej”wizjidziejów.Decydująceznaczeniemają tezyointerpretacyjnymwymiarzeprzeszłejrzeczywistości,możliwejdopoznaniaje-dyniepoprzezrozmaitegotypuzapisy,czyowielorakichaspektachprawdziwościrelacjizależnejodprzyjętychzałożeńepistemologicznych.[Chomiuk2011:273]

4 KatarzynaKaczoraplikujeteorięPierre’aBourdieudobadańzwiązanychzpolskąliteraturąfantasyijejmigracjąz„getta”domainstreamu[Kaczor2016].


Poniższapracajestwięcefektemszerokozakrojonegoprojektubadaniahistoriialternatywnychwzakresiezwiązkówgatunkuzhi-storiografią,historiozofią,atakżelicznymiwpływowyminaareniewspółczesnejhumanistykimetodamibadawczymi,takimijakstudiakulturowe,badanianadpamięcią,postkolonializm, ideologicznośći polityczność literatury, geopoetyka, studia miejskie, badania nadtwórczościąautobiograficzną.Mimowięc,iżniestronięodrozważańgenologicznychipoetologicznych,pracatawpisujesięjednakprzedewszystkim w projekt kulturowej teorii literatury, rozwijany w śro-dowisku krakowskim [Markowski, Nycz 2002; Walas, Nycz 2012].

Istotnąrolęwprezentowanejmonografiistanowiądociekaniazwiązane z ideologicznością historii alternatywnych. Kwestia poli-tycznościliteraturywzachodnichbadaniachjestobecnaoddawnai przebadana wieloaspektowo. Wystarczy przypomnieć nazwiskaMichelaFoucaulta,Pierre’aBourdieauczyStephenaGreenblatta,byuświadomić sobieogromprzeprowadzonychbadańzmierzającychdorekonstrukcjikonstelacjispołecznych,ideologicznych,gospodar-czych,kulturowych ipolitycznychkontekstów funkcjonowania tek-stuliterackiego.ElżbietaRybickapisze,że:

Oilewzachodnichdyskursachhumanistycznychjestsprawąażnadtooczywi-stą,otylewnaszym,lokalnymkontekściepolitykaiideologiatociągleegzorcy-zmowaneupiorypolskiejhumanistykiakademickiej.[Rybicka2014:54]

Literatura,zwłaszczapopularna,możebyćuznanaza„fikcjonal-nygeneratorświatopoglądów”[Nünning2010:111inast.].AnsgarNünningtwierdzi,żesiłaoddziaływanialiteraturypoleganaistnie-niu„fikcjonalnychprzywilejów”.AstridErll,komentującstanowiskoNünninga,zauważa,że

Fikcyjninarratorzy, reprezentacje świadomości, połączenieniesprawdzonych,anawetsprzecznychzesobąelementówwjednąreprezentacjęprzeszłościiwy-obrażanierzeczywistościalternatywnychnależądoprzywilejów,którymicieszysięliteraturajakoformasymboliczna.[Nünnig1997,cyt.za:Erll2018:232]


AstridErlluznajegatunekliterackiza„skonwencjonalizowanyschemat, którego używamy do kodowania zdarzeń i doświadczeń”[Erll2018:229].Idodaje,że:

Repertuar konwencji gatunkowych sam jest treścią pamięci. […] Gatunki totakżemetoda radzenia sobie zwyzwaniami stojącymiprzedkulturąpamięci.Wwyjątkowych,trudnychlubniebezpiecznychokolicznościachautorzykorzy-stająztradycyjnychisilnieskonwencjonalizowanychgatunków,chcącdostar-czyćznanychisensowychparadygmatówreprezentowaniadoświadczeń.[Erll2018:229–230]

Stephen Greenblatt twierdzi wręcz, że specyficzny światopo-glądwpisany jestna trwałewregułydanegogatunku literackiego[Greenblatt 1988: 17]. TekstprzezNowychHistorykówujmowanyjestsystemowo,jakorelacjamiędzywyposażonymwzbiórkonwen-cji twórcąapraktykami i instytucjamispołecznymi,zaśkulturatowszechobecne narzędzie kontroli, system granic wyznaczającychobszarzachowańspołecznych.Tekstliterackifunkcjonujewobrębiekonkretnegohabitusuwarunkującegozasady funkcjonowaniapolaliterackiego(P.Bourdieu).

LuoisA.Montrosespołeczneuwikłanietekstówliterackichopi-sujenastępująco:

Reprezentacjaświatawdyskursiepisanymbierzeudziałwkonstruowaniuświa-ta,wkształtowaniumodalnościrzeczywistościspołecznychiprzystosowywaniuich twórców,wykonawców, czytelników i odbiorcówdowielorakich i zmien-nych pozycji podmiotowych w świecie, jednocześnie przez nich tworzonymizamieszkiwanym.[…]Pisanieiczytaniesązawszehistorycznieispołeczniezdeterminowanymizdarzeniami,którerozgrywająsięwświecie,aleteżktórewpływająnaświatdziękidziałaniuzdeterminowanych[…]jednosteklubgrup.[Montrose1996:118,131–132]

Konstatacja Montrose’a pozostaje relewantna również dla hi-storiialternatywnych,lokowanychwobrębieliteraturyfantastycznej,którajużoddawnaprzestałabyćtraktowanajakojedynieswobodnagrawyobraźni.JakzauważyłaDonnaHaraway,„granicapomiędzy


AstridErlluznajegatunekliterackiza„skonwencjonalizowanyschemat, którego używamy do kodowania zdarzeń i doświadczeń”[Erll2018:229].Idodaje,że:

Repertuar konwencji gatunkowych sam jest treścią pamięci. […] Gatunki totakżemetoda radzenia sobie zwyzwaniami stojącymiprzedkulturąpamięci.Wwyjątkowych,trudnychlubniebezpiecznychokolicznościachautorzykorzy-stająztradycyjnychisilnieskonwencjonalizowanychgatunków,chcącdostar-czyćznanychisensowychparadygmatówreprezentowaniadoświadczeń.[Erll2018:229–230]

Stephen Greenblatt twierdzi wręcz, że specyficzny światopo-glądwpisany jestna trwałewregułydanegogatunku literackiego[Greenblatt 1988: 17]. TekstprzezNowychHistorykówujmowanyjestsystemowo,jakorelacjamiędzywyposażonymwzbiórkonwen-cji twórcąapraktykami i instytucjamispołecznymi,zaśkulturatowszechobecne narzędzie kontroli, system granic wyznaczającychobszarzachowańspołecznych.Tekstliterackifunkcjonujewobrębiekonkretnegohabitusuwarunkującegozasady funkcjonowaniapolaliterackiego(P.Bourdieu).

LuoisA.Montrosespołeczneuwikłanietekstówliterackichopi-sujenastępująco:

Reprezentacjaświatawdyskursiepisanymbierzeudziałwkonstruowaniuświa-ta,wkształtowaniumodalnościrzeczywistościspołecznychiprzystosowywaniuich twórców,wykonawców, czytelników i odbiorcówdowielorakich i zmien-nych pozycji podmiotowych w świecie, jednocześnie przez nich tworzonymizamieszkiwanym.[…]Pisanieiczytaniesązawszehistorycznieispołeczniezdeterminowanymizdarzeniami,którerozgrywająsięwświecie,aleteżktórewpływająnaświatdziękidziałaniuzdeterminowanych[…]jednosteklubgrup.[Montrose1996:118,131–132]

Konstatacja Montrose’a pozostaje relewantna również dla hi-storiialternatywnych,lokowanychwobrębieliteraturyfantastycznej,którajużoddawnaprzestałabyćtraktowanajakojedynieswobodnagrawyobraźni.JakzauważyłaDonnaHaraway,„granicapomiędzy


sciencefictionarzeczywistościąspołecznąjestiluzjąoptyczną”[Ha-raway1991].Ponieważzaśróżnicatkwizawszewokupatrzącego,konkretnytrybanalizyjestefektemuwarunkowańbadacza.

Magdalena Górecka, pisząc o historiach alternatywnych, za-uważa,że:

Literatura polska powstająca po 1989 roku, pozornie uwolniona od ideolo-gicznegozdeterminowania,wnowejrzeczywistościhistorycznejnieuchronniewpadawkoleinypolitycznychdyskursów. […]Powieści zgatunkuhistoriial-ternatywnejniepodlegająograniczeniomwłaściwymliteraturzemainstreamo-wej,sąniejakozwolnionezpoprawnościpolitycznej,aichwymowaczęstostoiw sprzeczności zoficjalnie aprobowanymidyskursami. [Górecka2012–2013:195–196]

Dlategoteżtakistotnewydajemisięwmiaręszerokienaszkico-waniekulturowego ipolitycznegotłagatunkustanowiącegoprzed-miotbadawczyponiższejmonografii.

JakzauważaTomaszKunzsocjologialiteraturypytajużzatem„nietylkooto,jakichwarunkówspołecznychskutkiemjestliteratura,alerównieżoto,jakieskutkispołecznesamapowoduje”[Kunz2012:426].Szkicującprojektnowejsocjologiiliteratury,wpisanejwkultu-rowąteorięliteratury,twierdzionponadto,żepowinnaona:

Porzucić myślenie w kategoriach systemowych i zamiast poszukiwać struktu-ralnych determinant, „obiektywnych” tendencji, powszechnych praw i uni-wersalnychmodeli,skupićsięnamożliwieszczegółowejitransdyscyplinarnejanalizie konkretnych jednostkowych przypadków. Powinna traktować tekstyliterackiejako„centra”lub„ośrodki”posiadającezdolność„mobilizowaniaza-sobów”,awięcprzyciągania,skupianiaiwiązaniaszereguróżnorodnychbytówwjednąrozbudowanąsiećczyteżkonstelacjętekstową.[Kunz2012:435]

Prezentowanamonografiawpisujesięponiekądwtenprojekt,albowiemośrodkiemzainteresowaniajestdlamniezawszekonkret-nytekst—powiązanyzkształtującągoprzestrzeniąspołecznąikul-turową.Mimoiżpodstawowąbazęliterackąstanowiądlamniepol-skiepowieściprzynależącedogatunkuhistoriialternatywnych,tonie


uciekam od badań komparatystycznych, dostrzegając w zderzeniutwórczościpolskiej ianglosaskiej szansęnapełniejsze—zarównohistorycznoliterackie,jakikulturowe—zaprezentowaniebadanegogatunku.Polskiehistorie alternatywne i steampunkowedziedzicząbowiemodswejstarszej,bardziejszacownejsiostry—powieścihi-storycznej,pewnegorodzajunaddanefunkcjespołeczno-polityczne(mimoiżstanowiąjejrewers,sąwistocie„mrocznąsiostrą”uloko-wanąnadrugimbieguniestosunkudohistorii,skoroopisująhistorięniejakąbyła,ajakąmogłabybyć).Dostrzeżeniewhistoriachalter-natywnych swego rodzaju odmiany powieści historycznej nie jestbłędem.JeromedeGrootwpracypoświęconejpowieścihistorycz-nejzamieściłpodrozdziałohistoriachalternatywnych,umieszczającten gatunek w formule „wyzywania historii” (Challenging history)[deGroot2010:171–183].BogusławBakułazauważyłnatomiast,żepowieść historyczna w Polsce stanowi rodzaj instytucji czy formyświadomości,naładowanej„emocjami,stereotypami,wartościami”.Badacztenkonstatujetrafnie,że:

Powieśćhistorycznabywałamiejscemdlapolitycznejwizji, stawałasięmani-festempokolenia.Funkcjonowałarównieżjakojedyneźródłowiedzyohistorii,aświadomośćtegostanuokreślajejstrategieideowe,narzucającodbiorcysza-cunekwobecwypełnionychprzezniązadańpoznawczych.[Bakuła1998:21]

Historie alternatywne spełniają w kulturze współczesnej roz-liczne role. Magdalena Wąsowicz, bazując między innymi na mo-ich wcześniejszych studiach i szkicach, wymienia następujące ichfunkcje: kompensacyjna, historiozoficzna, rewizyjna, edukacyjna,poznawcza, społeczno-polityczna i rozrywkowa [Wąsowicz 2017].Współistniejąonewróżnychproporcjachwkażdejrealizacjigatun-ku.Whistoriachalternatywnychnastępujestałepozycjonowaniesięwobec tradycjinarodowej,pamięcikulturowejorazbieżącychdys-kursówpolitycznych.Jesttowięcgatunektrwaleuwikłanywpolity-kęliteratury,którąPrzemysławCzaplińskicharakteryzujejako:


uciekam od badań komparatystycznych, dostrzegając w zderzeniutwórczościpolskiej ianglosaskiej szansęnapełniejsze—zarównohistorycznoliterackie,jakikulturowe—zaprezentowaniebadanegogatunku.Polskiehistorie alternatywne i steampunkowedziedzicząbowiemodswejstarszej,bardziejszacownejsiostry—powieścihi-storycznej,pewnegorodzajunaddanefunkcjespołeczno-polityczne(mimoiżstanowiąjejrewers,sąwistocie„mrocznąsiostrą”uloko-wanąnadrugimbieguniestosunkudohistorii,skoroopisująhistorięniejakąbyła,ajakąmogłabybyć).Dostrzeżeniewhistoriachalter-natywnych swego rodzaju odmiany powieści historycznej nie jestbłędem.JeromedeGrootwpracypoświęconejpowieścihistorycz-nejzamieściłpodrozdziałohistoriachalternatywnych,umieszczającten gatunek w formule „wyzywania historii” (Challenging history)[deGroot2010:171–183].BogusławBakułazauważyłnatomiast,żepowieść historyczna w Polsce stanowi rodzaj instytucji czy formyświadomości,naładowanej„emocjami,stereotypami,wartościami”.Badacztenkonstatujetrafnie,że:

Powieśćhistorycznabywałamiejscemdlapolitycznejwizji, stawałasięmani-festempokolenia.Funkcjonowałarównieżjakojedyneźródłowiedzyohistorii,aświadomośćtegostanuokreślajejstrategieideowe,narzucającodbiorcysza-cunekwobecwypełnionychprzezniązadańpoznawczych.[Bakuła1998:21]

Historie alternatywne spełniają w kulturze współczesnej roz-liczne role. Magdalena Wąsowicz, bazując między innymi na mo-ich wcześniejszych studiach i szkicach, wymienia następujące ichfunkcje: kompensacyjna, historiozoficzna, rewizyjna, edukacyjna,poznawcza, społeczno-polityczna i rozrywkowa [Wąsowicz 2017].Współistniejąonewróżnychproporcjachwkażdejrealizacjigatun-ku.Whistoriachalternatywnychnastępujestałepozycjonowaniesięwobec tradycjinarodowej,pamięcikulturowejorazbieżącychdys-kursówpolitycznych.Jesttowięcgatunektrwaleuwikłanywpolity-kęliteratury,którąPrzemysławCzaplińskicharakteryzujejako:


Wpisanąwtekstyzdolnośćoddziaływanianaczytelnika—tofaktyczniewywie-ranyprzezniąwpływnanaszepolityczneprzekonania.Należyówwpływrozu-miećraczejjakozdolnośćdorozszczepianianiżzaszczepianiaideologicznychobrazów świata. Najlepsza polityka literatury to więc ta, która w kontekścieistniejącego układu dyskursów politycznych wspiera ich rozkład. [Czapliński2009:31–32]

W analizowanym przeze mnie gatunku współistnieją żywio-łyopisanegoprzezCzaplińskiego„pokazywania języka”[2009:35]skonfliktowanym stronom politycznego teatru (subwersywność,

„rozszczepianie ideologicznych obrazów świata”) oraz wpisywaniasię(choćwwersjiprzeszłościzalternatywizowanej)winstytucjonal-niewspieranąwizjęprzeszłości.Dlatego takważnewydajemi sięodwołaniedokategoriipamięcikulturowejitrwającychodjakiegośczasuwhumanistycezachodniej„boomupamięciowego”[Huyssen1995, por. Saryusz-Wolska (red.) 2014: 224–225] czy „epidemii pa-mięci”[Gladwell2009:13;Napiórkowski(red.)2018:12–13].MarcinNapiórkowskizauważa,że„oddwóchdekadnacałymniemalświe-cieopamięcimówisięipiszecorazwięcej,obejmująctymmianemcoraznowszezagadnieniaisferyżycia”[Napiórkowski2018:12–13].

Astrid Erll przypomina, że literatura jest jedną z najważniej-szych symbolicznych form pamięci kulturowej, zaś Aleida i JanAssmannowie dostrzegają w niej jedno z najważniejszych mediówprzechowującychpamięćzbiorową.Literaturajestzwanamediummagazynującymiprzepracowującympamięćkulturową[Erll2009,cyt. za:Saryusz-Wolska (red.)2009:203–239;Erll2018:224–263].

Niniejszapracamożewięczostaćuznanazatakąwłaśniepró-bęaplikacjizjawiskpamięcinanowezjawiskabadawcze.Uważambowiem,żehistoriealternatywneisteampunkmająszerokiudziałwprocesachzwiązanychzkultywacjąorazinstalowaniemwkulturzewspółczesnejipopularnejszerokopojętejpamięci.Fakt,żehistoriealternatywnestanowiąswoistyrewershistoriiipamięci,niewykluczaichudziałuwprocesieożywianiapamięcikulturowej.Odmienionescenariuszehistoriiskłaniająbezpośredniodoprzypomnieniasobie


ohistoriidokonanej.Literackieprzepracowaniezaśzjawisk,takichjak:kwestiebudowanianarracjihistorycznej,epistemologiahistoriiczysięgnięciedohistoriioddolnych(history from below),udzieleniegłosuwykluczonym,kwestiimiejscpamięciitd.,skłaniadonamysłunad faktycznie ziszczonym procesem historycznym oraz pamięcio-wym,kulturowymsposobemfunkcjonowaniatychzjawiskwsferzepamięcizbiorowej.Samozjawiskofaktuhistorycznego,whistoriachalternatywnychpojawiającegosięwpostacizaprzeczonej(„faktyal-ternatywne”, zamiast tych znanych z historii aktualnej), wymuszanaczytelnikachpowieściztegogatunkukonieczność„przypomnie-niasobie”tego,jakwrzeczywistościbyło.Historiomalternatywnymi steampunkowi patronuje więc niejako anamneza, bez której niesposóbpojąć„grywzmienionąhistorię”.Anamnezauruchamiażywyprocespamięci,polegającynaczymświęcejniżmneme,odtworzeniewyuczonejpamięci.PaulRicoeurtwierdzi,żeanamnezauruchamiażywedziałanie,poszukiwanie tego,coobawialiśmysięzapomnieć.Charakteryzuje ją „żywe doświadczenie rozpoznania” prowadzącedo„pamięcifortunnej”[Ricoeur2006:520].JakzauważająAnitaJa-rzyna iKatarzynaKuczyńska-Koschany, autorkihasła „Anamneza”wLeksykonieModi memorandi [Saryusz-Wolska (red.)2014],PaulRicoeurwiążekwestięanamnezyzużycieminadużyciempamięci:

Obnażają one słabość wiążącą ją z wyobraźnią, a wynikającą z konfrontacjiz aktualnie doświadczaną nieobecnością tego, co obecne w przedstawieniu.Jednak tę przypadłość pamięć jest zdolna przezwyciężyć przez umocowaniewuprzedniejrzeczywistości.[Jarzyna,Kuczyńska-Koschany2014:38]

Waga literatury dla kultury pamięci polega zdaniem Erll natym,że:

Literaturawypełnianiszęwkulturzepamięci,ponieważjakżadeninnysystemsymbolicznywykazujezdolność—awzasadzietendencję—doodwoływaniasiędozapomnianychistłumionychorazniezauważonych,nieuświadomionychi niezamierzonych aspektów przeszłości. […] Dokonując selekcji, literatura


ohistoriidokonanej.Literackieprzepracowaniezaśzjawisk,takichjak:kwestiebudowanianarracjihistorycznej,epistemologiahistoriiczysięgnięciedohistoriioddolnych(history from below),udzieleniegłosuwykluczonym,kwestiimiejscpamięciitd.,skłaniadonamysłunad faktycznie ziszczonym procesem historycznym oraz pamięcio-wym,kulturowymsposobemfunkcjonowaniatychzjawiskwsferzepamięcizbiorowej.Samozjawiskofaktuhistorycznego,whistoriachalternatywnychpojawiającegosięwpostacizaprzeczonej(„faktyal-ternatywne”, zamiast tych znanych z historii aktualnej), wymuszanaczytelnikachpowieściztegogatunkukonieczność„przypomnie-niasobie”tego,jakwrzeczywistościbyło.Historiomalternatywnymi steampunkowi patronuje więc niejako anamneza, bez której niesposóbpojąć„grywzmienionąhistorię”.Anamnezauruchamiażywyprocespamięci,polegającynaczymświęcejniżmneme,odtworzeniewyuczonejpamięci.PaulRicoeurtwierdzi,żeanamnezauruchamiażywedziałanie,poszukiwanie tego,coobawialiśmysięzapomnieć.Charakteryzuje ją „żywe doświadczenie rozpoznania” prowadzącedo„pamięcifortunnej”[Ricoeur2006:520].JakzauważająAnitaJa-rzyna iKatarzynaKuczyńska-Koschany, autorkihasła „Anamneza”wLeksykonieModi memorandi [Saryusz-Wolska (red.)2014],PaulRicoeurwiążekwestięanamnezyzużycieminadużyciempamięci:

Obnażają one słabość wiążącą ją z wyobraźnią, a wynikającą z konfrontacjiz aktualnie doświadczaną nieobecnością tego, co obecne w przedstawieniu.Jednak tę przypadłość pamięć jest zdolna przezwyciężyć przez umocowaniewuprzedniejrzeczywistości.[Jarzyna,Kuczyńska-Koschany2014:38]

Waga literatury dla kultury pamięci polega zdaniem Erll natym,że:

Literaturawypełnianiszęwkulturzepamięci,ponieważjakżadeninnysystemsymbolicznywykazujezdolność—awzasadzietendencję—doodwoływaniasiędozapomnianychistłumionychorazniezauważonych,nieuświadomionychi niezamierzonych aspektów przeszłości. […] Dokonując selekcji, literatura


tworzynowe,zaskakująceiinaczejniedostępnearchiwumpamięcikulturowej:elementyróżnychsystemówpamięciirzeczy,pamiętanelubzapomnianeprzezróżnegrupy,zostająpołączonewjedentekstliteracki.[Erll2018:237–238]

Historiealternatywneniewątpliwiewiążąswoiściepotraktowa-nąhistorięzwyobraźnią,pokazującwłaśnie„doświadczanąnieobec-nośćtego,coobecnewprzedstawieniu”,alewłaśniedziękitemupro-cesypamięci—wtymprzypadkuzdolnośćanamnezy—wykonująpracęprowadzącądo„pamięcifortunnej”,byrozpoznać,anastępnieulokowaćalternatywneprzedstawienieprzeszłościwrzeczywistościhistoriiaktualnej.

AstridErll twierdziprzytym,żepamięćjest jednązkategoriipozwalających„pogodzić”współczesną,konstruktywistycznieauto-

-świadomąhistoriografięzpostmodernizmem.

Uwagi dotyczące konstruktywistycznej natury i narratywności historiografiiorazwzmiankiokońcuhistorii(FrancisFukuyama),alboprzynajmniejokoń-cuwielkichnarracji(Jean-FrançoisLyotard),zburzyłykoncepcjehistoriijakojednolitego kolektywnego pojęcia jednostkowego (Kollektivsingular, ReinhartKoselleck),czegośobiektywnienamteologicznegolubteleologicznegoprocesupostępu.Towłaśnieparadygmatpamięcipozwalapogodzićbadaniaprzeszłościzzałożeniamipostmodernizmu.Uwagabadańpamięcinieskupiasiębowiemnaprzeszłościtakiej,jakąbyłaonanaprawdę,lecznaprzeszłościskonstruowa-nejprzezludzi.[Erll2018:17–18]

AleidaAssmannzauważazaś,że

kulturoznawczemu dyskursowi pamięci przypada ważne zadanie refleksyjnejobserwacjiprocesówspołecznychipolitycznychorazterapeutycznegoimtowa-rzyszenia.[AssmanA.2002:45]

Konstruktywistyczny,stalerekonstruowany i rekonfigurowanykształt pamięci zbiorowej, doskonale koresponduje z pryncypiamigatunkowymi historii alternatywnych, które przepracowując prze-szłość, proponując ogląd jej nieziszczonej wersji, stoją na granicypomiędzyprzeszłościąa teraźniejszością.Historiealternatywnesą


więcznakomitymwziernikiemwkształtpamięcizbioroweji tożsa-mościnarodu.Literackąwykładnięprzyjmują tutaj tak istotnedlabadańnadpamięciąterminy,jak:zapominanie,odpominanie,pracapamięci, tłumienie, wypieranie, wspomnienia pokrywcze (Freud)5,miejsca pamięci (lieux de memoire — P. Nora), pamięć zbiorowa,pamięć kulturowa, pamięć indywidualna, pamięć komunikacyjna[Erll2018].Literaturamożebyćteżpostrzeganajakoswoistaramamedialnapamięcikulturowej.AstridErllpodaje,żeAleidaAssmannudowodniła swymibadaniami, iż „sztukamożespełniaćkrytycznąirefleksyjnąfunkcjęwkulturzepamięci”[Erll2018:132].

Twórczość artystyczna odgrywa ważną rolę w odnawianiu pamięci. Podajewwątpliwośćwyraźnegranicemiędzytym,copamiętane,atym,cozapomnia-ne,staleprzesuwajezapomocązaskakującychkompozycji.[AssmanA.2000:27,cyt.za:Erll2018:132]

Historiealternatywnenietylkouczestnicząwkulturzepamięciisąobrazempewnegokształtupamięcikulturowej,ale igowspół-kształtują, kreują poprzez: przemieszczanie, deformowanie, wpro-wadzanie, usuwanie itp. elementów obecnych w tkance pamięcizbiorowej.Analizowanyprzezemniegatunekmożnaopisaćrównieżpoprzezodwołaniedokategoriimitupolitycznego,czyliuproszczo-nejnarracji,formyreprezentacjipamięcizbiorowejuwidaczniającejsię w ceremoniach i instytucjach państwowych [Kattago 2015: 1]bądź teżopresyjnej instrukcjiokreślającej sposób ikształt „zbioro-wegopamiętania”[Sontag2010].Historiealternatywneisteampunksą zdolne zarówno do afirmacji, jak i re-formacji czy de-formacjiowegomitupolitycznego,cowykażęwdalszychrozdziałach.

5 Wspomnienie pokrywcze (także jako: wspomnienie przesłonowe), oryg.Deckerinnerung,to„przemieszczenie(Verschiebung)pojawiającesięwpamięciniezewzględunaswojąjawnątreść,leczjejmetonimicznyzwiązekzinnym,potencjalnietraumatycznymwspomnieniem,którejakotakieuległowyparciu”[Mikurda2014:127].


więcznakomitymwziernikiemwkształtpamięcizbioroweji tożsa-mościnarodu.Literackąwykładnięprzyjmują tutaj tak istotnedlabadańnadpamięciąterminy,jak:zapominanie,odpominanie,pracapamięci, tłumienie, wypieranie, wspomnienia pokrywcze (Freud)5,miejsca pamięci (lieux de memoire — P. Nora), pamięć zbiorowa,pamięć kulturowa, pamięć indywidualna, pamięć komunikacyjna[Erll2018].Literaturamożebyćteżpostrzeganajakoswoistaramamedialnapamięcikulturowej.AstridErllpodaje,żeAleidaAssmannudowodniła swymibadaniami, iż „sztukamożespełniaćkrytycznąirefleksyjnąfunkcjęwkulturzepamięci”[Erll2018:132].

Twórczość artystyczna odgrywa ważną rolę w odnawianiu pamięci. Podajewwątpliwośćwyraźnegranicemiędzytym,copamiętane,atym,cozapomnia-ne,staleprzesuwajezapomocązaskakującychkompozycji.[AssmanA.2000:27,cyt.za:Erll2018:132]

Historiealternatywnenietylkouczestnicząwkulturzepamięciisąobrazempewnegokształtupamięcikulturowej,ale igowspół-kształtują, kreują poprzez: przemieszczanie, deformowanie, wpro-wadzanie, usuwanie itp. elementów obecnych w tkance pamięcizbiorowej.Analizowanyprzezemniegatunekmożnaopisaćrównieżpoprzezodwołaniedokategoriimitupolitycznego,czyliuproszczo-nejnarracji,formyreprezentacjipamięcizbiorowejuwidaczniającejsię w ceremoniach i instytucjach państwowych [Kattago 2015: 1]bądź teżopresyjnej instrukcjiokreślającej sposób ikształt „zbioro-wegopamiętania”[Sontag2010].Historiealternatywneisteampunksą zdolne zarówno do afirmacji, jak i re-formacji czy de-formacjiowegomitupolitycznego,cowykażęwdalszychrozdziałach.

5 Wspomnienie pokrywcze (także jako: wspomnienie przesłonowe), oryg.Deckerinnerung,to„przemieszczenie(Verschiebung)pojawiającesięwpamięciniezewzględunaswojąjawnątreść,leczjejmetonimicznyzwiązekzinnym,potencjalnietraumatycznymwspomnieniem,którejakotakieuległowyparciu”[Mikurda2014:127].


Historiealternatywnewchodząwięcwzakres tego,coAlisonLandsbergnazywała„pamięciąprotetyczną”pojawiającąsięwkul-turzemasowej,uruchamianąprzezkontaktzesztuką.

Pamięć protetyczna pojawia się na styku człowieka i historycznej narracjioprzeszłości,wmiejscueksperymentalnym,takimjakkinoczymuzeum.Wmo-menciekontaktuwyłaniasiędoświadczenie,przezktóreosobascalasięzwięk-sząhistorią.[…]Wprocesietymosobanietylkoprzyswajapewnąhistorycznąnarrację,aleprzejmujeteżbardziejosobistą,głębiejodczuwanąpamięćomi-nionymwydarzeniu,któregosamaniedoświadczyła.Wynikającaztegopamięćprotetycznakształtujepodmiotowościosobyipolityki.[Landsberg2004:20,cyt.za:Erll2018:209].

Wtymzakresiehistoriealternatywnemogąbyćrozumianejakomnemotoposy,czyli:

Formakrystalizowaniasięwyobrażeńspołecznychowydarzeniachzprzeszło-ściutrwalonychwróżnegorodzajuwytworach—tekstachkultury,aichfunkcjaprzechowywaniapamięciwynikagłówniezintensywnejobecnościwnichwąt-ków,motywów,postaciważnychzuwaginaoczekiwaneprzesłaniewywiedzio-nezhistorii.[Bednarek2012:9]

Badanieowychmnemotoposówbędzie:

rekonstruowaniem pochodzących z przeszłości i odnoszących się do niej,autrwalonychwwytworachkultury,strukturmentalnych:obrazówipowieści,symboliialegorii,mitów,stereotypów,fantazmatów—obecnychw[…]litera-turze, sztukachpięknych, teatrze i filmie,wytworachkulturypopularnej […],czyli wszędzie tam, gdzie obecna jest dzisiaj świadomość zbiorowa, w dużejmierze określająca nasze współczesne życie: dokonywane wybory, orientacjewartościujące,ocenyprzeszłościiwizjeprzyszłości.[Bendarek2012:10–11]

Historiealternatywne i steampunk są, jakmi sięwydaje,mo-delowąwręczilustracjąwszystkichfunkcji, jakiespełniająmnemo-toposy.


Niniejszapublikacjazłożonajestzdziewięciurozdziałówanalitycz-nych. Pierwszy poświęcony został analizie wzajemnych relacji po-między historiografią (res gestae i rerum gestarum) a literaturą, zeszczególnym uwzględnieniem relacji pomiędzy obu dziedzinamiorazanaliząstopniakrzyżowaniasięoperacjikontrfaktycznych(pra-cehistoryków)z literackimihistoriamialternatywnymi.Proponujętutajformułęwzajemnegotrans-akcyjnego(H.Trivedi)przenikaniasię,infekowania,krzyżowania,zamiastrozłączności.

Wdrugimrozdzialezawarłamkwestiegenologiczneipoetolo-giczneinteresującegomniegatunku(historiagatunku,wyznaczniki,typologia), specjalne miejsce poświęcając kwestiom relacji pomię-dzy steampunkiem a historiami alternatywnymi. W rozdziale tymznajdujesięrównieżfragmentpoświęconytypomhumoruobecnymwhistoriachalternatywnych,ściślepowiązanymzzagadnieniamiin-tertekstualnychaluzjiiironii.

Rozdziałtrzeciksiążkitostudiumporównawcze,zestawiającepowieśćMuza dalekich podróżyTeodoraParnickiegozLodemJackaDukaja.Celemtegorozdziałujestwykazanie,żetwórczośćhistorycz-no-fantastycznaParnickiego,mimoiżzawierawieleelementówzbież-nychzgatunkiemhistoriialternatywnych,stanowijednakzjawiskoosobneidlategoteżwprezentowanejpracyniedokonujęszczegóło-wejanalizytwórczościautoraSam wyjdę bezbronny.Zagadnienietojesttakobszerne,żedomagasięosobnejmonografii.

Rozdziałczwartypoświęconyzostałanaliziepostkolonialnychuwarunkowań polskich historii alternatywnych, realizujących sce-nariusze hegemonicznej, wyobrażonej przeszłości. Rozdział piąty,swoisty rewers rozdziału czwartego, przynosi analizę krytyczne-go i subwersywnego potencjału historii alternatywnych, „spierają-cychsię”zkulturowymkształtempamięciitożsamościąnarodową.Wrozdzialeszóstymanalizujęnatomiastalternatywnąhistorię lite-raturyjakoprojektbadawczy,atakżeprzedstawiamzmienionelosy


Niniejszapublikacjazłożonajestzdziewięciurozdziałówanalitycz-nych. Pierwszy poświęcony został analizie wzajemnych relacji po-między historiografią (res gestae i rerum gestarum) a literaturą, zeszczególnym uwzględnieniem relacji pomiędzy obu dziedzinamiorazanaliząstopniakrzyżowaniasięoperacjikontrfaktycznych(pra-cehistoryków)z literackimihistoriamialternatywnymi.Proponujętutajformułęwzajemnegotrans-akcyjnego(H.Trivedi)przenikaniasię,infekowania,krzyżowania,zamiastrozłączności.

Wdrugimrozdzialezawarłamkwestiegenologiczneipoetolo-giczneinteresującegomniegatunku(historiagatunku,wyznaczniki,typologia), specjalne miejsce poświęcając kwestiom relacji pomię-dzy steampunkiem a historiami alternatywnymi. W rozdziale tymznajdujesięrównieżfragmentpoświęconytypomhumoruobecnymwhistoriachalternatywnych,ściślepowiązanymzzagadnieniamiin-tertekstualnychaluzjiiironii.

Rozdziałtrzeciksiążkitostudiumporównawcze,zestawiającepowieśćMuza dalekich podróżyTeodoraParnickiegozLodemJackaDukaja.Celemtegorozdziałujestwykazanie,żetwórczośćhistorycz-no-fantastycznaParnickiego,mimoiżzawierawieleelementówzbież-nychzgatunkiemhistoriialternatywnych,stanowijednakzjawiskoosobneidlategoteżwprezentowanejpracyniedokonujęszczegóło-wejanalizytwórczościautoraSam wyjdę bezbronny.Zagadnienietojesttakobszerne,żedomagasięosobnejmonografii.

Rozdziałczwartypoświęconyzostałanaliziepostkolonialnychuwarunkowań polskich historii alternatywnych, realizujących sce-nariusze hegemonicznej, wyobrażonej przeszłości. Rozdział piąty,swoisty rewers rozdziału czwartego, przynosi analizę krytyczne-go i subwersywnego potencjału historii alternatywnych, „spierają-cychsię”zkulturowymkształtempamięciitożsamościąnarodową.Wrozdzialeszóstymanalizujęnatomiastalternatywnąhistorię lite-raturyjakoprojektbadawczy,atakżeprzedstawiamzmienionelosy


kształtuliteraturyibiografiiliteratów,wyłaniającesięzpowieścial-ternatywnychisteampunkowych.

Rozdział siódmypoświęciłamsposobomkształtowania świataprzedstawionegoprzezpryzmat reprezentacji i kreacji przestrzenimiejskich,geokrytykiitoponimii.Szczególnemiejscezajmujetutajanaliza fikcyjnej kartografii i wielkich (nie)istniejących metropolii,pieczołowicieopisywanychwanalizowanychutworach.

Rozdziałósmyprzynosianalizęalternatywnegokształtureligii(judaizm, chrześcijaństwo, kulty pogańskie), a szczególne miejscezajmujewnimpowieśćKeithaStanleyaRobinsonaLata ryżu i soli,proponująca wschodni (buddyjski i taoistyczny) sposób rozumie-niahistoriiizachodzącychwniejprocesówopartychocykliczność,anielinearność.

Ostatnirozdziałpoświęciłamanaliziekontrfaktycznychautobio-grafii,zaprzedmiotbadańobierającpowieściDorisLessingAlfred i EmilyorazSpisek przeciwko AmerycePhilipaRotha.

Nakoniecwypadamisięwytłumaczyćzzastosowanegowpod-tytuleniniejszejmonografiiniecometaforycznegosłowaarchipelagi.Archipelagtworząrozrzuconewyspy,którejednakzgłębokiego,geo-morfologicznegopoziomuokazująsięzesobąpołączone;sączęściąwiększejcałości.Takteżmojapracajestswoistymarchipelagiempo-dejśćmetodologicznychiinterpretacyjnych,przydatnychwopisiega-tunkuhistoriialternatywnych.Ponieważpublikacjatajestmozaiką,czyteżarchipelagiemrozmaitychdróginterpretacyjnych,mogąsięzdarzyć pewne powtórzenia, tudzież kilkukrotne powracanie dotychsamychpowieściczyichwątków,aczkolwiekkażdorazowozin-nego punktu interpretacyjnego usytuowania. Alexander Demandt,badaczhistoriialternatywnej,użyłsłowa‘archipelag’naokreślenierelacjihistoriidokonanejiniebyłej,pisząc:„Rzeczywistośćtworzywyspę, archipelag na oceanie Możliwego” [Demandt 1999: 177].

PracatastanowizatempróbępodróżypoowymArchipelagu.

Rozdział iHistoriealternatywne

pomiędzypisarstwemhistorycznymafantastycznym

To,coinne,jestfantazmatemhistoriografii.[deCerteau2001:110]

Niechdziejopiszastanawiasięnadnieurzeczywistnio-nymi6działaniami,badaczarchitekturynadarchitektu-rą,któraniepowstała,filologniechrozmyślanadnienapisanymitekstami,filozof—nadideami,którychniesformułowano.

[Demandt1999:20]

Literaturaihistoria,jakojedneznajważniejszychsferhumanistycz-nej refleksji, a równocześnie dwie osobne, choć nie do końca roz-łącznenaukiakademickie,pozostajązesobąodpoczątkówswegoist-nieniawrozległychiwielopoziomowychkontaktach.Ichwzajemnerelacjemożnaopisaćjakozwiązkisiostrzane.Nicwięcdziwnego,żehistoria i literaturoznawstwoprzeszłyprzezetapburzliwychkłótni,

6 Pisowniaoryginalna.


histerycznych rozstań i pełnych emocji powrotów7… Współcześniejednak, za sprawą wielorakich i głębokich przemian, jakie przeży-wa na naszych oczach humanistyka, stając się już nie tylko inter-,aleitransdycyplinarną,holistycznąnaukąoczłowieku,historiaili-teraturaorazliteraturoznawstwo,wydająsiębyćzesobąbliżejniżkiedykolwiek.Za sprawą zwrotunarratywistycznegohistorycy zro-zumieli8, że historia jako rerum gestarum, posługując się narracją,podlega takimsamymproceduromwytwarzania i interpretacji jakliteraturasensu stricto.Skoncentrowanieuwaginawarstwienarracjihistorycznejspowodowało,że

jakoprzedmiotanalizypozostałjedynietekst(dyskurs,narracja)odciętyodpo-zatekstowejrzeczywistości,czyliodontologicznegoiepistemologicznegokon-tekstu.Historiawtymujęciustajesięnietylestudiumprzeszłejrzeczywistości,iledziałalnościąpisarskąocharakterzeretorycznym.[Topolski1996:84]

Dlatego też Dominick LaCapra proponował nawet, by studio-waniehistorii i jejakademickieuprawianieodbywałysięnawwy-dziale literatury bądź filozofii [LaCapra 1985; Topolski 1996: 85].

7 Orelacjachhistorii(jejmetodologiiorazhistoriozofii)iliteraturoznawstwapisałamjużwksiążceEpicka historiografia[Lemann2008],atakżewrozlicznychar-tykułach[Lemann2007,2010,2011a,2011e,2012b,2012e,2016c].Temattenpodej-mowanyjestprzezwielubadaczypowieścihistorycznej,chociażbyprzezAleksandręChomiukwpracyMiędzy słowem a przeszłością. Strategie dokumentarne w polskiej po-wieści historycznej ostatniego półwiecza[2009];ElżbietęKonończukwksiążceW po-szukiwaniu dostępu do przeszłości: o powieściach warsztatowych Hanny Malewskiej i Jacka Bocheńskiego[2009];AgnieszkęIzdebskąwpracypt.Forma, ciało i brzemię Imperium[2010],atakżeprzezMonikęBrzóstowicz-KlajnwartykuleHistoria – lite-ratura – fantastyka[2009].

8 Metodolodzyhistoriiwciążpodkreślająkoniecznośćpodnoszeniapoziomusamoświadomości metodologicznej wśród historyków. Nie chodzi nawet o kwestiezwiązane z narracją historyczną, ale o bardziej prymarne, tj. zakres znaczeniowygłównychpojęćhistorycznych,które,jakwykazujeReinhartKoselleck[2001;2009],zmieniająitoznaczniesweznaczenie,wpływającnareguływnioskowaniaidowodze-niahistorycznego.

Documents

Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego · 2019. 4. 26. · Alternatywna historia literatury (teoria, krytyka, powieści)..... 285 1. Literatura polska bez Jałty, czyli morze możliwości