1

Dr hab. Dobrosława Szumiło – Kulczycka

Prof. UwB, dr hab. Andrzej Sakowicz

Dr hab. Adam Górski

Dr Michał Rusinek

Dr Marcin Żak

Wykorzystywanie w procesie karnym dowodów

pochodzących z czynności pozaprocesowych –

raport polski

Cz. I. Dowody pochodzące z operacyjnych działań Policji

1. Czy Policja lub inne podobne służby są uprawnione do pozyskiwania w toku

działań operacyjnych informacji o konkretnych osobach?

W polskim systemie prawnym istnieją dwie drogi, na których Policja może

pozyskiwać informacje o osobach w związku z potrzebą zapewnienia bezpieczeństwa

i porządku publicznego. Jedną z nich jest droga procesu karnego, uregulowana w Kodeksie

postępowania karnego i uruchamiana w związku z istnieniem uzasadnionego podejrzenia, że

zostało popełnione przestępstwo (art. 303 k.p.k.). Czynności podejmowane na tej drodze są

czynnościami, które następują ex post, tj. po wystąpieniu zdarzenia, a mają na celu ustalenie

czy zdarzenie to rzeczywiście stanowiło przestępstwo oraz wykrycie i osądzenie jego

sprawcy. Druga droga przewidziana jest w ustawie o Policji. W ramach tej drugiej drogi

Policja może pozyskiwać dane o osobach także w celu zapobiegania popełnianiu

przestępstwa, rozpoznawania środowisk przestępczych oraz w celu wykrywania przestępstw.

Czynności podejmowane na tej drodze mogą zatem mieć miejsce przed wystąpieniem

zdarzenia stanowiącego przestępstwo. Ich zasadniczym celem powinno być odpowiednio

wczesne wykrycie zagrożenia dla bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz zapobieżenie

zrealizowania się tego niebezpieczeństwa.

Uprawnienia do podejmowania czynności operacyjnych w Polsce, obok Policji,

posiadają: Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencja Wywiadu, Centralne Biuro

Antykorupcyjne, Straż Graniczna, Służba Kontrwywiadu Wojskowego, Służba Wywiadu

Wojskowego, Żandarmeria Wojskowa, Wywiad Skarbowy, oraz w mniejszym zakresie

Służba Celna oraz Biuro Ochrony Rządu. Każdy z tych organów uprawniony jest do

wykonywania działań operacyjnych w zakresie swojej właściwości przedmiotowej. Poniższa

analiza przedstawiać będzie uprawnienia Policji. Sposób ukształtowania uprawnień

pozostałych służb jest zwykle zbliżony do tego, w oparciu o który ukształtowano uprawnienia

policyjne. Różnice jakie zachodzą w tym zakresie mają przede wszystkim związek

Poszczególne części raportu opracowali następujący Autorzy: część I – dr hab. Dobrosława Szumiło–

Kulczycka, część II –dr Michał Rusinek i dr Marcin Żak; część III – prof. UwB, dr hab. Andrzej Sakowicz oraz

dr hab. Adam Górski.

2

z przedmiotowym i podmiotowym zakresem działania tych służb, i nie wpływają na istotę

charakteru omawianych regulacji.

2. Czy w toku takich działań można stosować:

a) niejawną kontrolę korespondencji i przesyłek?

b) niejawny podsłuch nakierowany na pozyskiwanie treści przekazywanych przy

użyciu środków łączności?

c) niejawny podsłuch nakierowany na pozyskiwanie treści przekazywanych bez

użycia środków łączności?

d) niejawną obserwację jednostki przez służby?

e) niejawną obserwację jednostki przy zastosowaniu środków technicznych

pozwalających na rejestrację zdarzeń ?

Tak, w ramach czynności operacyjnych Policja może podejmować działania

pozwalające na osiąganie wskazanych wyżej efektów. Art. 19 ustawy Policji przyznaje jej

uprawnienia do prowadzenia tzw. kontroli operacyjnej. Zgodnie z treścią tego przepisu:

„Kontrola operacyjna prowadzona jest niejawnie i polega na:

- kontrolowaniu treści korespondencji,

- kontrolowaniu zawartości przesyłek,

- stosowaniu środków technicznych umożliwiających uzyskiwanie w sposób niejawny

informacji i dowodów oraz ich utrwalanie, a w szczególności treści rozmów telefonicznych

i innych informacji przekazywanych za pomocą sieci telekomunikacyjnych.”

Oznacza to, że kontrola operacyjna obejmuje także wszelkie formy podsłuchu (w tym

rozmów telefonicznych, rozmów prowadzonych przy wykorzystaniu sieci

telekomunikacyjnych, sieci internetowych, sieci radiowych, ale też rozmów prowadzonych

bezpośrednio zarówno na wolnym powietrzu, jak też w pomieszczeniach w tym

w mieszkaniach), nasłuchu rozmów prowadzonych w pomieszczeniach, w tym w mieszkaniach,

przy zastosowaniu środków znajdujących się na zewnątrz. Obejmuje także dokonywanie

w sposób niejawny nagrań obrazu. Obejmuje wreszcie stosowanie urządzeń rejestrujących ruch

lub przemieszczanie się danej osoby. To szerokie ujęcie kontroli operacyjnej stało się jednym

z powodów, dla których przepis ten został zaskarżony przez Rzecznika Praw Obywatelskich do

Trybunału Konstytucyjnego. Sprawa czeka na rozstrzygnięcie1.

Jeżeli tak, to proszę wskazać:

- przesłanki zastosowania takich środków

Kontrolę operacyjną można stosować przy wykonywaniu czynności operacyjno –

rozpoznawczych w celu:

- zapobieżenia popełnienia przestępstwa

- wykrycia popełnienia przestępstwa

- ustalenia jego sprawców

- uzyskania i utrwalenia dowodów

1 Wniosek RPO z dnia 29 czerwca 2011 r., nr RPO 666037-II-11/MK.

3

Jak zatem widać, mimo iż omawiany środek został uregulowany w ustawie o Policji

i ma charakter operacyjny, a nie procesowy, służyć może celom nie tylko zapobiegawczym,

ale także jak najbardziej związanym z osądzeniem sprawcy przestępstwa, a zatem celom

procesowym.

Kontrola operacyjna może mieć miejsce wyłącznie w związku z podejrzeniem

popełnienia jednego z umyślnych, ściganych z oskarżenia publicznego i enumeratywnie

wymienionych przestępstw. W ustawie o Policji w grupie tej przewidziano między innymi

takie przestępstwa jak: zabójstwo, ciężki uszczerbek na zdrowiu, przestępstwa przeciwko

bezpieczeństwu powszechnemu, katastrofy komunikacyjnej, pozbawienia wolności, handlu

ludźmi, pedofilii, łapownictwa i korupcji, stosowanie przemocy lub groźby bezprawnej wobec

funkcjonariusza publicznego lub w celu wpłynięcia na czynności sądu, wzięcia zakładnika,

przestępczości zorganizowanej, dywersji w systemach informatycznych, rozboju, oszustwa,

prania brudnych pieniędzy, przestępstwa narkotykowe, przestępstwa nielegalnego obrotu

bronią i materiałami wybuchowymi oraz przestępstwa ścigane z mocy umów i porozumień

międzynarodowych. Pełen katalog tych przestępstw zawarty jest w art. 19 ust 1 ustawy

o Policji. Pamiętać jednak należy, że pozostałe organy uprawnione do prowadzenia kontroli

operacyjnej mają własne, odrębne katalogi takich przestępstw, dostosowane do zakresu

właściwości ich działania.

Stosowanie kontroli operacyjnej uzależnione jest od warunku konieczności. Można ją

zarządzić tylko wówczas, gdy inne środki okazały się bezskuteczne, albo będą nieprzydatne.

- termin, w którym mogą być stosowane

Kontrola operacyjna jest stosowana na czas określony, nie dłuższy niż 3 miesiące.

Jeżeli nie ustały przyczyny jej stosowania może ona być jednorazowo przedłużona na okres

nie dłuższy niż kolejne 3 miesiące. W uzasadnionych przypadkach, gdy podczas stosowania

kontroli operacyjnej pojawią się nowe okoliczności istotne dla zapobieżenia lub wykrycia

przestępstwa, albo ustalenia sprawców i uzyskania dowodów przestępstwa prokurator może

jednak wydać postanowienie o stosowaniu kontroli operacyjnej przez czas oznaczony również

po upływie wskazanych okresów.

- organ uprawniony do zarządzenia ich stosowania

Kontrolę operacyjną zarządza sąd okręgowy, na pisemny wniosek Komendanta

Głównego Policji po uzyskaniu zgody Prokuratora Generalnego lub na pisemny wniosek

komendanta wojewódzkiego Policji po uzyskaniu zgody prokuratora okręgowego.

W przypadkach niecierpiących zwłoki, jeżeli mogłoby to spowodować utratę informacji lub

zatarcie, albo zniszczenie dowodów przestępstwa, kontrolę może zarządzić Komendant

Główny Policji lub komendant wojewódzki Policji po uzyskaniu pisemnej zgody właściwego

prokuratora, zwracając się równocześnie do właściwego miejscowo sądu okręgowego

z wnioskiem o wydanie postanowienia w tej sprawie. W razie nieudzielenia przez sąd zgody

w terminie 5 dni od dnia zarządzenia kontroli operacyjnej, wstrzymuje się ją i dokonuje

protokolarnego, komisyjnego zniszczenia zgromadzonych podczas jej stosowania materiałów.

4

Prawo do stosowania kontroli operacyjnej prócz Policji posiadają także Agencja

Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Centralne Biuro Antykorupcyjne, Straż Graniczna, Służb

Kontrwywiadu Wojskowego, Żandarmeria Wojskowa oraz Wywiad Skarbowy, przy czym

każdy z tych organów w zakresie swoich właściwości co do odmiennie nieco ujętego katalogu

przestępstw.

3. Czy w toku takich działań Policja lub inne podobne służby mogą:

a) niejawnie pozyskiwać dane o połączeniach dokonywanych przez daną osobę za

pośrednictwem środków komunikowania się?

Tak. Reguluje to art. 20c ustawy o Policji. Przepis ten pozwala funkcjonariuszom

Policji na pozyskiwanie danych telekomunikacyjnych. Danymi telekomunikacyjnymi są: dane

o nawiązywanych połączeniach lub o próbach nawiązania połączeń za pośrednictwem

środków komunikowania się, dane o numerach urządzeń nadawczego i odbiorczego, dane

o abonentach tych urządzeń, dane o miejscu ich położenia oraz o fakcie ich logowania

w stacjach przekaźnikowych (art. 20c ustawy o Policji w związku z art. 180c i 180d ustawy

z dnia 16 lipca 2004 r. Dz.U. 171, poz. 1800, ze zm.). Policja może pozyskiwać takie dane

w celu zapobiegania lub wykrywania przestępstw. Ustawa nie formułuje dalej idących

ograniczeń, ani warunków w tej mierze. Nie przewiduje też terminu stosowania takiego

środka, nie określa czy ma to być czynność jednorazowa i nakierowana na zdarzenia

z przeszłości2, czy możliwe jest pozyskiwanie takich danych także w czasie rzeczywistym, na

bieżąco3. Do uzyskania dostępu do danych telekomunikacyjnych wystarczające jest pisemne

lub ustane żądanie policjanta wskazanego w pisemnym wniosku Komendanta Głównego

Policji lub komendanta wojewódzkiego Policji, albo osoby przez nich upoważnionej.

Pozyskiwanie danych telekomunikacyjnych może mieć miejsce także za pośrednictwem sieci

telekomunikacyjnej, o ile dostęp do tej sieci będzie posiadał policjant posiadający pisemne

upoważnienie wskazanych wyżej osób. W procedurze udostępniania danych

telekomunikacyjnych Policji w ramach czynności operacyjnych nie uczestniczy zatem ani

sąd, ani nawet prokurator. Sąd i prokurator nie są też organami kontrolnymi wobec działań

Policji w tej mierze. Ta łatwość sięgania przez Policję po wskazane dane powoduje, że jak

pokazują wskazane szacunki Polska jest krajem, w którym wykorzystuje się ten środek

w bardzo szerokim zakresie. Brak sprecyzowanych podstaw, w oparciu o które Policja może

sięgać po dane telekomunikacyjne, (ogólnikowe jedynie stwierdzenie że może to mieć

miejsce w celu zapobiegania lub wykrywania przestępstw), przy równoczesnym braku

mechanizmów kontrolnych sięgania przez Policję po dane telekomunikacyjne stały się

przyczyną wystąpienia Rzecznika Praw Obywatelskich do Trybunału Konstytucyjnego

z pytaniem o zbadanie legalności tej regulacji. Sprawa czeka na rozstrzygnięcie4.

2 Tak A. Lach, Dowody elektroniczne, s. 124.

3 Tak A. Adamski, Przestępczość w cyberprzestrzeni. Prawne środki przeciwdziałania zjawisku w Polsce na tle

projektu konwencji Rady Europy, Toruń 2001, s. 94; D. Szumiło-Kulczycka, Czynności operacyjno –

rozpoznawcze i ich relacje do procesu karnego, Warszawa 2012, s. 268. 4Zob. skarga RPO z 1 sierpnia 2011 r., nr RPO – 662587-II-II/ST, zarejestrowana w Trybunale Konstytucyjnym

pod sygnaturą K 23/11; zob. też: Raport Najwyższej Izby Kontroli, Informacja o wynikach kontroli.

5

Uprawnienie do pozyskiwania danych telekomunikacyjnych na tożsamych zasadach

jak Policja posiadają także: Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Centralne Biuro

Antykorupcyjne, Straż Graniczna, Służb Kontrwywiadu Wojskowego, Żandarmeria

Wojskowa oraz Wywiad Skarbowy.

b) niejawnie pozyskiwać dane o osobie od banków, innych podobnych instytucji

finansowych lub instytucji ubezpieczeniowych?

Tak. Zgodnie z art. 20 ust 3 ustawy o Policji Policja może także korzystać z informacji

dotyczących umów ubezpieczenia, a w szczególności z przetwarzanych przez zakłady

ubezpieczeń danych podmiotów, w tym osób, które zawarły umowę ubezpieczenia, a także

przetwarzanych przez banki informacji stanowiących tajemnicę bankową. Tajemnicę

bankową stanowią „wszystkie informacje dotyczące czynności bankowej, uzyskane w czasie

negocjacji, w trakcie zawierania i realizacji umowy, na podstawie której bank tę czynność

wykonuje” (art. 104 ust 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe, tekst jednolity

Dz.U. z 2012 r., poz. 1376).

Sięganie po takie dane, bez wiedzy i woli osoby, której one dotyczą, jest możliwe

tylko jeżeli jest to konieczne dla skutecznego zapobieżenia enumeratywnie wymienionym

przestępstwom (tym samym, dla których dopuszczalne jest stosowanie kontroli operacyjnej)

lub ich wykrycia, albo ustalenia ich sprawców i uzyskania dowodów. Ustawa nie statuuje tu

zasady subsydiarności, co oznacza, że niemożność uzyskania określonych niezbędnych

informacji przy zastosowaniu innych środków nie jest niezbędną przesłanką wystąpienia

o ujawnienie danych stanowiących tajemnicę bankową lub ubezpieczeniową, choć

ustawodawca wprowadza warunek „konieczności”. Podobnie jak w przypadku danych

telekomunikacyjnych, także i w przypadku danych bankowych lub ubezpieczeniowych

ustawodawca nie wskazuje terminu stosowania takiego środka, ani nie rozstrzyga czy ma to

być środek do pozyskiwania informacji za czas przeszły, czy też można go zastosować także

do przekazania informacji na bieżąco.

Aktualne pozostają tu uwagi zgłoszone powyżej w pkt. 3b).

Udostępnienie Policji w ramach czynności operacyjnych danych przez banki lub

towarzystwa ubezpieczeniowe może nastąpić wyłącznie na mocy postanowienia sądu

okręgowego wydawanego na pisemny wniosek Komendanta Głównego Policji lub

komendanta wojewódzkiego Policji.

Oprócz Policji prawo do operacyjnego pozyskiwania danych stanowiących tajemnicę

bankową posiadają także Centralne Biuro Antykorupcyjne oraz Straż Graniczna. Ponadto

prawo takie posiadają także organy kontroli skarbowej oraz Służby Celnej, przy czym

funkcjonariusze kontroli skarbowej oraz Służby Celnej mogą ubiegać się o takie dane dopiero

po wszczęciu postępowania karnego. Uprawnienia tych organów w omawianym zakresie nie

mają więc operacyjnego, lecz procesowy charakter.

Uzyskiwanie i przetwarzanie przez uprawnione podmioty danych z bilingów, informacji o lokalizacji oraz

innych danych o których mowa w art. 180 c i d ustawy Prawo Telekomunikacyjne, KPB – P/12/191.

6

c) niejawnie pozyskiwać dane o osobie od instytucji gromadzących informacje dla

celów statystycznych?

Jeżeli tak, to proszę wskazać:

- jakie są przesłanki stosowania takich metod

- czy są to metody których stosowanie ograniczone jest terminem?

- jaki organ jest uprawniony do zarządzenia zastosowania takiej metody

W polskim systemie prawnym brak jest uregulowań odnoszących się w sposób

szczególny do operacyjnego pozyskiwania przez Policję lub inne podobne organy danych

gromadzących dla celów statystyki publicznej. Zastosowanie do rozstrzygania tego typu

sytuacji będą miały zatem regulacje omówione w pkt. I. 4

4. Czy w toku działań operacyjnych Policja lub inne podobne służby mogą

pozyskiwać w celach przesiewowych dane z baz podmiotów publicznych lub prywatnych

oraz dokonywać automatycznego przetwarzania tych danych?

Jeżeli tak, to proszę wskazać:

- jakie są przesłanki stosowania takiej metody?

- czy są to metody, których stosowanie ograniczone jest terminem?

- jaki organ jest uprawniony do zarządzenia zastosowania takiej metody?

Policja jest ogólnie uprawniona z mocy art. 20 ustawy o Policji w celu realizacji

swoich zadań do pobierania, uzyskiwania, gromadzenia, przetwarzania i wykorzystywania

bez zgody i wiedzy zainteresowanego (a zatem w sposób tajny) informacji i danych o osobach

podejrzanych o popełnienie przestępstw ściganych z oskarżenia publicznego, nieletnich

dopuszczających się czynów zabronionych przez ustawę jako przestępstw ściganych

z oskarżenia publicznego, osobach o nieustalonej tożsamości lub usiłujących ukryć swoją

tożsamość, osobach poszukiwanych oraz osobach z zaburzeniami psychicznymi

stwarzającymi zagrożenie dla życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób.

Gromadzone przez Policję dane mogą obejmować:

1) dane osobowe, takie jak dane ujawniające pochodzenie rasowe lub etniczne,

poglądy polityczne, przekonania religijne lub filozoficzne, przynależność wyznaniową,

partyjną lub związkową, jak również dane o stanie zdrowia, kodzie genetycznym w zakresie

niekodującej części DNA, nałogach lub życiu seksualnym oraz dotyczące skazań, orzeczeń

o ukaraniu i mandatów karnych, oraz innych orzeczeń wydanych w postępowaniu sądowym

lub administracyjnym;

2) odciski linii papilarnych;

3) zdjęcia, szkice i opisy wizerunku;

4) cechy i znaki szczególne, pseudonimy;

5) informacje o:

a) miejscu zamieszkania lub pobytu,

b) wykształceniu, zawodzie, miejscu i stanowisku pracy oraz sytuacji materialnej

i stanie majątku,

c) dokumentach i przedmiotach, którymi sprawca się posługuje,

d) sposobie działania sprawcy, jego środowisku i kontaktach,

e) sposobie zachowania się sprawcy wobec osób pokrzywdzonych.

7

Ponadto Policja w celu zapobieżenia lub wykrycia przestępstw oraz identyfikacji osób

może uzyskiwać, gromadzić i przetwarzać informacje, w tym również dane osobowe ze

zbiorów prowadzonych na podstawie odrębnych przepisów przez organy władzy publicznej,

w szczególności z Krajowego Rejestru Karnego oraz rejestru PESEL, w tym również ze

zbiorów, w których przetwarza się informacje obejmujące dane osobowe, uzyskane w wyniku

wykonywania przez te organy czynności operacyjno-rozpoznawczych.

Wreszcie Policja dla realizacji swoich zadań może korzystać z informacji

przekazywanych przez organy innych państw oraz Interpol.

Jak wynika z powyższego polska Policja może zwracać się o określone informacje, ale

wyłącznie do organów władzy publicznej. Nie ma natomiast formalnie skutecznych środków

zwracania się o udostępnianie danych ze zbiorów danych podmiotów niepublicznych.

Dane zgromadzone w związku z działaniami nakierowanymi na wykrycie

przestępstwa Policja przechowuje przez czas niezbędny do realizacji ustawowych zadań

Policji (art. 20 ust 17), przy czym istnieje obowiązek ich weryfikacji po zakończeniu sprawy,

w ramach której zostały wprowadzone do zbioru, a ponadto nie rzadziej niż co 10 lat od dnia

uzyskania lub pobrania informacji. Dane zbędne należy usunąć ze zbiorów. Ponadto należy

usunąć informacje ze zbiorów danych, jeżeli okaże się, że czynu stanowiącego podstawę

wprowadzenia informacji do zbioru nie popełniono, albo brak jest danych dostatecznie

uzasadniających podejrzenie jego popełnienia; zdarzenie lub okoliczność, w związku

z którymi wprowadzono informacje do zbioru, nie ma znamion czynu zabronionego; osoba,

której dane dotyczą, została uniewinniona prawomocnym wyrokiem sądu. Wreszcie dane

ujawniające pochodzenie rasowe lub etniczne, poglądy polityczne, przekonania religijne lub

filozoficzne, przynależność wyznaniową, partyjną lub związkową oraz dane o stanie zdrowia,

nałogach lub życiu seksualnym osób podejrzanych o popełnienie przestępstw ściganych

z oskarżenia publicznego, które nie zostały skazane za te przestępstwa, podlegają

komisyjnemu i protokolarnemu zniszczeniu niezwłocznie po uprawomocnieniu się

stosownego orzeczenia.

Prawo do pozyskiwania, gromadzenia oraz przetwarzania danych osobowych

posiadają w Polsce wszystkie podmioty uprawnione do prowadzenia działań operacyjnych.

Przy czym żaden z tych podmiotów nie posiada jednak podstaw prawnych do żądania

udostępnienia lub pozyskiwania danych z baz podmiotów prywatnych.

5. Czy w ramach działań operacyjnych Policja lub inne podobne służby mogą

stosować inne niż wyżej wymienione niejawne metody pozyskiwania informacji

o jednostce. Jeżeli tak to proszę wskazać taką metodę, podać przesłanki jej

zastosowania, termin przez jaki może być stosowana oraz organ który jest uprawniony

do jej zarządzenia.

Tak. Policja oprócz wskazanych metod może stosować jeszcze niejawnie

nadzorowaną przesyłkę, transakcję pozorną (prowokację policyjną) oraz wideoobserwację.

Transakcja pozorna została uregulowana w art. 19a ustawy o Policji. W ramach tej

instytucji Policja może dokonać w sposób niejawny (tj. przy wykorzystaniu fałszywej

tożsamości funkcjonariusza) nabycia, zbycia lub przejęcia przedmiotów pochodzących

z przestępstwa, ulegających przepadkowi, albo których wytwarzanie, posiadanie, przewożenie

8

lub którymi obrót są zabronione (np. narkotyków, broni), albo dokonać przyjęcia lub

wręczenia korzyści majątkowej (korupcja). Działania Policji mogą polegać także na złożeniu

propozycji nabycia, zbycia lub przejęcia wskazanych wyżej przedmiotów, lub na złożeniu

propozycji przyjęcia, lub wręczenia korzyści majątkowej. Przeprowadzenie takich działań

może być niejawnie rejestrowane za pomocą urządzeń służących do rejestracji obrazu lub

dźwięku. Faktycznie więc instytucja ta oznacza prawo Policji do przeprowadzenia prowokacji

w celu uzyskania dowodów popełnienia przestępstwa przez osobę, wobec której jest ona

kierowana. Warunkiem dopuszczalności prowokacji jest istnienie wcześniejszych

wiarygodnych informacji o możliwości popełniania lub popełnienia w przeszłości

przestępstwa. Może mieć ona zastosowanie wyłącznie co do enumeratywnie wymienionych

przestępstw, co do których dopuszczalne jest stosownie kontroli operacyjnej.

Prowokację zarządza Komendant Główny Policji lub komendant wojewódzki Policji

po uzyskaniu pisemnej zgody prokuratora okręgowego. Zarządzenie następuje na czas nie

dłuższy niż 3 miesiące, po upływie którego można dokonać przedłużenia stosowania

czynności na czas nie dłuższy niż kolejne 3 miesiące. W uzasadnionych wreszcie

przypadkach, gdy podczas stosowania czynności pojawią się nowe okoliczności istotne dla

sprawdzenia uzyskanych wcześniej wiarygodnych informacji o przestępstwie oraz ustalenia

sprawców i uzyskania dowodów przestępstwa, można zarządzić kontynuowanie prowokacji

po upływie wskazanych wyżej okresów.

Prowokację policyjną może stosować oprócz Policji Agencja Bezpieczeństwa

Wewnętrznego, Centralne Biuro Antykorupcyjne, Straż Graniczna, Służba Kontrwywiadu

Wojskowego oraz Żandarmeria Wojskowa.

Z kolei przesyłka niejawnie nadzorowana uregulowana jest w art. 19b ustawy

o Policji. Polega ona na niejawnym nadzorowaniu wytwarzania, przemieszczania,

przechowywania i obrotu przedmiotami przestępstwa. Niejawne nadzorowanie to

obserwowanie przesyłek, co do których zachodzi uzasadnione przypuszczenie, że są

wykorzystywane do wytwarzania, przemieszczania, przechowywania lub obrotu

przedmiotami przestępstwa, obserwowaniu nieruchomości lub przedmiotów ruchomych,

w tym pojazdów, co do których zachodzi uzasadnione przypuszczenia, że są wykorzystywane

do wytwarzania, przemieszczania, przechowywania lub obrotu przedmiotami przestępstwa,

obserwowaniu wreszcie i osób, co do których zachodzi uzasadnione przypuszczenie, że mogą

wytwarzać, przemieszczać, przechowywać lub dokonywać obrotu przedmiotami przestępstw5.

Instytucję tą można stosować w celu udokumentowania przestępstw mieszczących się

w katalogu, dla którego dopuszczalne jest stosowanie kontroli operacyjnej, albo w celu

ustalenia tożsamości osób uczestniczących w tych przestępstwach lub w celu przejęcia

przedmiotów takich przestępstw. Zarządza ją Komendant Główny Policji lub komendant

wojewódzki Policji, o czym niezwłocznie powiadamia prokuratora okręgowego. Ustawa nie

określa terminu, na jaki może być zarządzana przesyłka niejawnie kontrolowana, co oznacza,

że faktycznie instytucja ta może trwać dowolnie długo wg uznania właściwego komendanta

Policji.

5 Por. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 13 marca 2002 r. w sprawie sposobu

przeprowadzania i dokumentowania przez Policję niejawnego nadzorowania wytwarzania, przemieszczania,

przechowywania obrotu przedmiotami przestępstwa (Dz.U. nr 23, poz. 239).

9

Oprócz Policji uprawnienia do stosowania przesyłki niejawnie nadzorowanej

posiadają Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Straż Graniczna, Służba Kontrwywiadu

Wojskowego, Żandarmeria Wojskowa oraz organy wywiadu skarbowego.

Wreszcie w ramach działań operacyjnych możliwe jest stosowanie wideoobserwacji.

Zgodnie z treścią art. 15 ust 1 pkt 5a ustawy o Policji polega ona na obserwowaniu

i rejestrowaniu przy użyciu środków technicznych obrazu zdarzeń w miejscach publicznych,

a także i dźwięku towarzyszącego tym zdarzeniom. Ustawa nie określa żadnych dalej idących

warunków stosowania tej instytucji, po za tym jednym, że może to mieć miejsce wyłącznie

w miejscach publicznych. Stosowanie wideoobserwacji może zarządzić każdy policjant, nie

ma też wymagań co do czasu stosowania tego środka. Oprócz Policji na zbliżonych zasadach

wideoobserwację stosować mogą Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Centralne Biuro

Antykorupcyjne, Straż Graniczna, Służb Kontrwywiadu Wojskowego, Wywiad Skarbowy

oraz Służba Celna.

6. Czy pozyskane przez Policję lub inne podobne służby w ramach działań

operacyjnych materiały mogą być wykorzystane w procesie karnym jako dowody?

Jeżeli tak to:

W polskim systemie prawnym brak jest ogólnej reguły określającej dopuszczalność

wykorzystywania w procesie karnym dowodów, które zostały pozyskane podczas

prowadzenia działań operacyjnych. Przez długi czas dominowało w nauce stanowisko, że

brak jest możliwości bezpośredniego wykorzystania przez sąd takich materiałów jako

dowodów, w oparciu o które czyni się ustalenia w zakresie winy lub kary. Uznawano, że

informacje uzyskane operacyjnie mogą stanowić jedynie wskazówkę dla organów

procesowych co do kierunku prowadzenia dalszych czynności procesowych, w szczególności

co do poszukiwania dowodów lub poszukiwania podejrzanego6. W konsekwencji

przyjmowano, że jeżeli Policja dokonała w trybie operacyjnym podsłuchu i nagrań rozmów,

to nośnik z tym nagraniem nie może zostać odtworzony na rozprawie. Uznawano natomiast,

że po pierwsze, nagranie takie i zawarte w nim treści mogą stanowić źródło informacji dla

Policji i prokuratora co do toku czynności, po drugie, że wyjątkowo można dokonać

w procesie karnym, w tym na rozprawie, przesłuchania pracownika Policji lub osoby

działającej na zlecenie Policji, która dokonała nagrań i tą drogą wprowadzić do procesu tak

uzyskane treści7.

Uzasadnienia dla niedopuszczalności wykorzystywania w postępowaniu sądowym

jako dowodów materiałów uzyskanych operacyjnie poszukiwano w fakcie, iż działania

operacyjne z natury mają charakter tajny lub poufny, prowadzone są poza procesem karnym

i w sposób nieformalny. Tym samym nie podlegają żadnym rygorom stawianym czynnościom

procesowym, a więc nie mogą być traktowane jako pełnoprawny materiał procesowy. Inną

kwestią była jednak ta, że często same służby nie były zainteresowane przedkładaniem sądom

6 Zob. przegląd prezentowanych w literaturze polskiej na ten temat poglądów w D. Szumiło-Kulczycka,

Czynności operacyjno – rozpoznawcze i ich relacje do procesu karnego, Warszawa 2014; s. 98 i n. 7 T. Hanausek, Kryminalistyka, Poradnik detektywa, Katowice 1993, s. 93; S. Waltoś, Proces karny. Zarys

systemu, Warszawa 1995, s. 351 i 369; J. Konieczny, Kryminalistyka, red. J. Widacki, Warszawa 1999, s. 115

10

bezpośrednich efektów swojej pracy, nie chcąc doprowadzać do dekonspiracji osób, które

z nimi współpracowały, ani nie chcąc ujawniać metod jakimi się posługiwały.

Sytuacja zaczęła ulegać zmianie w latach 90. Transformacja ustrojowa w Polsce,

przejście od systemu komunistycznego do demokratycznego, przyniosły ze sobą konieczność

także odmiennego spojrzenia na rolę i zasady działania w państwie policji i tajnych służb.

Jednym z głównych postulatów w tym względzie stało się nadanie najbardziej „wrażliwym”

czynnościom operacyjnym, takim jak pozyskiwanie wiadomości o treści przesyłek

i korespondencji, podsłuch czy tajna obserwacja osoby, połączona z możliwością nagrywania,

ustawowych ram. Ogromne znaczenie w tym względzie odegrało orzecznictwo Europejskiego

Trybunału Praw Człowieka8 oraz Trybunał Konstytucyjny

9.

Sformalizowanie i przez to niejako legalizacja operacyjnych metod działania organów

państwa, pociągnęła jednak za sobą dalszy skutek. Otóż wyeliminowała argumenty wysuwane

przez przeciwników bezpośredniego wykorzystywania ich efektów w procesie karnym.

W 2001 roku operacyjne stosowanie podsłuchu i kontroli korespondencji uzależniono

dodatkowo od zgody sądu. Jest charakterystyczne, że tą samą nowelizacją wprowadzono

ustawową podstawę do wykorzystywania pozyskanych w ich wyniku materiałów jako

dowodów w procesie karnym.

Obecnie obowiązujący stan prawny jest niejednolity. Odpowiedź na pytanie

o możliwości wykorzystania w procesie karnym dowodów z czynności operacyjnych

częściowo jest uzależniona od rodzaju czynności operacyjnej, z której dowód pochodzi.

I tak, w przypadku trzech metod operacyjnych ustawa wyraźnie przewiduje możliwość

bezpośredniego wykorzystywania uzyskanych materiałów jako dowodów w procesie karnym.

Tak jest w przypadku materiałów uzyskanych podczas stosowania kontroli operacyjnej,

przesyłki niejawnie nadzorowanej oraz prowokacji. Jeżeli podczas stosowania tych czynności

uzyskano dowody pozwalające na wszczęcie postępowania karnego lub mające znaczenie dla

toczącego się postępowania karnego organ przeprowadzający te czynności przekazuje je

prokuratorowi (art. 19 ust 15 ustawy o Policji). W postępowaniu przed sądem materiały te

podlegają odczytaniu, a jeżeli mają postać nagrań podlegają odtworzeniu (art. 393 § 1 zd. 1

k.p.k.).10

Sąd może wyjątkowo uznać nagrania i dokumenty za ujawnione bez ich odczytywania

lub odtwarzania na rozprawie, chyba że strony wniosą o ich odtworzenie (art. 394 § 2 k.p.k.).

Bardziej problematyczna jest natomiast sytuacja materiałów uzyskanych w związku

z prowadzeniem innych operacyjnych metod pozyskiwania informacji, w szczególności

w wyniku operacyjnego pozyskiwania danych telekomunikacyjnych, danych bankowych czy

pocztowych. Ustawodawca nie przewidział, w przeciwieństwie do wyżej wskazanych

sytuacji, podstaw prawnych do bezpośredniego wykorzystywania tych materiałów jako

dowodów w procesie karnym. Stosując zatem wykładnię systemową oraz historyczną,

należałoby twierdzić w związku z tym, że materiały takie uzyskane podczas czynności

operacyjnych, a nie procesowych nie powinny być dopuszczone jako dowody

8 W szczególności orzeczenia z dnia 6.09.1978 r. Klass i in. przeciwko Niemcom, skarga nr 5029/71; z

2.08.1984 r. Malone przeciwko Wielkiej Brytanii, skarga nr 8691/79; z 17.07.2003 r. Perry przeciwko Wielkiej

Brytanii, skarga nr 63737/00. 9 Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24 czerwca 1997, K 21/96; OTK ZU 1997, nr 2, poz. 23; K

4/04; K 41/02; K. 45/02; wyrok z 12 grudnia 2005, K 32/04, OTK ZU 005, nr 11A, poz. 132; K 54/07. 10

Wyrok SN z 10 czerwca 2008 r., III KK 30/08, OSP 2009, nr 4, poz. 42.

11

w postępowaniu karnym. Z drugiej strony taka wykładnia byłaby jednak zupełnie

nieracjonalna. Chodzi tu bowiem o materiały, które pochodzą od osób trzecich

(przedsiębiorców świadczących usługi telekomunikacyjne, pocztowe lub bankowe) i których

uzyskanie w procesie karnym jest także możliwe na mocy postanowienia prokuratora lub

sądu. Z tych względów słuszniejsze wydaje się, że materiały takie należy traktować jako

dokumenty prywatne i niezależnie do sposobu w jaki zostały uzyskane dopuścić ich

wykorzystanie w procesie karnym (art. 393 § 3 k.p.k.).

a) jakie znaczenie ma fakt, że dowód został uzyskany w sposób sprzeczny

z przepisami, w oparciu o które metodę tą stosowano?

Polski system prawa nie formułuje jako normy prawnej zakazu korzystania z owoców

zatrutego drzewa. Sytuacja nie jest jednak do końca jednoznaczna, zwłaszcza wówczas, gdy

chodzi o dowody, których pozyskanie wiąże się z wkraczaniem w zakres szczególnie

wrażliwych praw, chronionych konstytucyjnie. Do takich praw należą między innymi prawo

do nienaruszalności mieszkania (art. 50 Konstytucji), do tajemnicy komunikowania się (art.

49 Konstytucji), prawo do prywatności (art. 47 Konstytucji). Stosownie do treści art. 51 ust. 4

Konstytucji RP „Każdy ma prawo do żądania sprostowania oraz usunięcia informacji

nieprawdziwych, niepełnych lub zebranych w sposób sprzeczny z ustawą”. Regulacja ta stała

się podstawą do stwierdzenia w 2005 roku przez Trybunał Konstytucyjny, że nie jest

dopuszczalne zachowanie materiałów z podsłuchu prowadzonego - wbrew wymaganiom

ustawy - bez zgody i bez zatwierdzenia sądu, choćby stanowiły one dowody popełnienia

przestępstwa11

. Skoro materiały takie uzyskane zostały sprzecznie z ustawą, to wykluczona

jest możliwość ich późniejszego wykorzystania. Stanowisko to zapoczątkowało serię

wypowiedzi w literaturze bardzo już wyraźnie wskazujących na niedopuszczalność

wykorzystania jako dowodów materiałów z podsłuchu lub podobnej formy inwigilacji

jednostki, w sytuacji gdy uzyskane one zostały z naruszeniem ustawowych warunków

dopuszczalności zastosowania metody12

. Wreszcie stanowisko to potwierdził także Sąd

Najwyższy, stwierdzając, że niezachowanie określonych ustawowych warunków

dopuszczalności przeprowadzenia czynności operacyjno-rozpoznawczych uniemożliwia

w procesie karnym wykorzystanie uzyskanego w ich trakcie materiału dowodowego13

.

Oznacza to, że obecnie można mówić w Polsce o stosowaniu zasady zakazu wykorzystywania

owoców zatrutego drzewa, choć jak dotąd wyłącznie w odniesieniu do materiałów

pozyskanych na drodze operacyjnej.

Z problemem tym wiąże się inna jeszcze kwestia właściwa dla tych tylko metod

pozyskiwania informacji, których stosowanie ustawodawca ograniczył do oznaczonego

11

Wyrok TK z 12grudnia 2005 r., K 32/04, OTK ZU 2005, z. 11A, poz. 132. 12

A. Gaberle, Dowody w sądowym procesie karnym, Kraków 2007, s. 327; J. Skorupka, Eliminowanie z procesu

karnego dowodu zebranego w sposób sprzeczny z ustawą, PiP 2011, nr 3, s. 80; Z. Kwiatkowski, Zakazy

dowodowe w procesie karnym, Kraków 2005, s. 387–416; D. Drajewicz, Zakaz dowodowego wykorzystania

procesowej kontroli rozmów, PiP 2011, nr 8, s. 76–77; P. Lech, Owoce zatrutego drzewa w procesie karnym.

Dowody zebrane nielegalnie, „Palestra” 2012, nr 3–4, s. 34; D. Szumiło-Kulczycka, Czynności operacyjno –

rozpoznawcze…, Warszawa 2012, s. 144 i n. 13

Postanowienie SN z 30 listopada 2010 r., III KK 152/10, OSP 2011, nr 6, poz. 65; postanowienie SN z 22

września 2009 r., III KK 58/09, OSNKW 2010, nr 3, poz. 28.

12

katalogu przestępstw. Pojawia się tu pytanie o dopuszczalność wykorzystania pozyskanych

podczas stosowania legalnie zarządzonego środka dowodów, tyle że innego przestępstwa niż

to, ze względu na który daną metodę stosowano i nie mieszczącego się w katalogu

przestępstw, dla których dana metoda w ogóle jest dopuszczalna. W Polskiej praktyce

problemy takie powstały na tle materiałów uzyskanych w drodze podsłuchu w ramach

prowadzonej kontroli operacyjnej. Jak rozstrzygnął to najpierw Sąd Najwyższy14

, potem zaś

przyjął również ustawodawca15

, wykorzystanie dowodu uzyskanego podczas stosowania

kontroli operacyjnej jest możliwe wyłącznie w postępowaniu karnym w sprawie

o przestępstwo lub przestępstwo skarbowe, w stosunku do którego jest dopuszczalne

stosowanie takiej kontroli, przy czym wystarczy, że jest ono dopuszczalne przez jakikolwiek

uprawniony podmiot. Innymi słowy fakt, że Policja uzyskała w czasie trwania kontroli

operacyjnej dowody popełnienia przestępstwa, ze względu na które sama co prawda kontroli

operacyjnej stosować by nie mogła, nie wyklucza możliwości wykorzystania takich dowodów

w procesie o to przestępstwo, jeżeli jest ono przewidziane w kręgu przestępstw, ze względu

na które o kontrolę operacyjną wystąpić mógłby, np. wywiad skarbowy lub Centralne Biuro

Antykorupcyjne. Jeżeli jednak kontrola operacyjna przyniosła dowody przestępstwa, wobec

którego w ogóle i przez żaden organ nie przewidziano stosowania tego środka, wówczas

definitywnie nie mogą one być wykorzystane w procesie karnym. Wynika to z faktu, iż

środek taki jak kontrola operacyjna, w praktyce polegający na podsłuchu lub kontrolowaniu

treści korespondencji danej osoby, na tyle silnie ingeruje w konstytucyjne prawo jednostki do

prywatności oraz prawo do tajemnicy komunikowania się, że wszelkie ingerencje muszą

mieścić się w ustawowych granicach. Jeżeli ustawodawca nie przewidział możliwości takiej

ingerencji ze względu na oznaczony typ czynu zabronionego to z konstytucyjnego punktu

widzenia nie jest ona dopuszczalna i nawet w sytuacji przypadkowo uzyskanego dowodu

(Zufallserkenntnisse) podczas legalnie prowadzonego podsłuchu, nie jest dopuszczalne na

jego procesowe wykorzystanie.

b) jakie znaczenie ma fakt, że dowód został uzyskany w sposób zgodny z przepisami

stanowiącymi podstawę stosowania danej metody, ale sprzeczny z treścią decyzji

uprawnionego organu, na mocy której zastosowano tą metodę?

Odpowiedź na to pytanie wiąże się z zagadnieniem granic ewentualnej zmiany

przeznaczenia dowodów uzyskanych podczas stosowania danej metody. Również ta kwestia

wypłynęła w polskiej praktyce na tle instytucji kontroli operacyjnej. Jak wcześniej wskazano

przeprowadzenie kontroli operacyjnej wymaga postanowienia sądu, przy czym

w postanowieniu tym powinno zostać wyraźnie określone w związku z podejrzeniem jakiego

przestępstwa oraz w stosunku do kogo kontrola ta może być stosowana. Oczywiście ze

względu na etap, w którym jest ona podejmowana dość często nie będzie możliwe precyzyjne

określenie danych personalnych takiej osoby. Konieczne jest wówczas takie wskazanie

w postanowieniu tego podmiotu, aby na późniejszym etapie nie było wątpliwości wobec kogo

14

Postanowienie SN z 26 kwietnia 2007 , I KZP 6/07, OSNKW 2007, nr 5, poz. 37; uchwała SN z 23 marca

2011, I KZP 32/10; OSNKW 2011, nr 3, poz. 22. 15

Na mocy zmiany przepisów Kodeksu postępowania karnego, ustawy o Policji oraz niektórych innych ustaw

obowiązującej od 11 czerwca 2011 roku.

13

środek ten był stosowany. Co do zasady uzyskany w wyniku kontroli operacyjnej materiał

dowodowy wykorzystać można w postępowaniu karnym wyłącznie co do przestępstwa

w związku z podejrzeniem którego była ona stosowana i tylko co do osoby, wobec której była

ona stosowana. Jeżeli jednak podczas stosowania tego środka uzyskano nagranie stanowiące

dowód popełnienia innego przestępstwa lub dowód popełnienia przestępstwa przez inną

osobę niż ta, która była objęta postanowieniem i równocześnie, jeżeli przestępstwo to mieści

się w katalogu przestępstw, ze względu na które można stosować kontrolę operacyjną, to

wykorzystanie w postępowaniu karnym tego nagrania będzie możliwe tylko za zgodą sądu,

który zarządził kontrolę operacyjną. Sąd udziela zgody w drodze postanowienia na wniosek

prokuratora. Prokurator ma obowiązek skierowania do sądu wniosku nie później niż w ciągu

miesiąca od dnia otrzymania materiałów zgromadzonych podczas stosowania kontroli

operacyjnej, a przekazanych mu przez Policję, nie później jednak niż w terminie 2 miesięcy

od dnia zakończenia tej kontroli. W przypadku zatem, gdy dowód uzyskany został co prawda

w sposób zgodny z przepisami stanowiącymi podstawę stosowania kontroli operacyjnej, lecz

sprzeczny z treścią konkretnej decyzji sądu o zastosowaniu takiej metody, to jego

wykorzystanie w procesie będzie dopuszczalne tylko po uprzednim uzyskaniu, tzw.

następczej zgody sądu. Sąd orzekający in meritim nie jest związany tym postanowieniem

i może mimo to stwierdzić w toku postępowania karnego, że nie skorzysta z tak uzyskanego

dowodu.

c) jakie znaczenie ma fakt, że określony dowód został uzyskany w sposób zgodny

z przepisami, w oparciu o które stosowano daną metodę, ale sprzeczny z zasadami

zbierania dowodów w procesie karnym?

Problem kolizji pomiędzy operacyjnymi metodami pozyskiwania informacji przez

organy bezpieczeństwa i porządku, a zasadami zbierania dowodów w procesie karnym

najbardziej widoczny jest w związku z zakazami dowodowymi, zwłaszcza związanymi

z tajemnicami zawodowymi lub służbowymi, lub z zakazami związanymi z prawem do

odmowy zeznań przez świadka. Odmienny co do zasady cel, dla którego prowadzi się

działania operacyjne i szczególne funkcje tych działań powodują, że ustawodawca pomija

przy ich regulowaniu wskazane wyżej kwestie. Nie uregulowano zatem w polskim

ustawodawstwie ograniczeń co do samego operacyjnego pozyskiwania dowodu ze względu

na ochronę tajemnic czy praw świadków w ewentualnym procesie karnym. Nie znaczy to, że

kwestia ta może być pominięta na szczeblu wykorzystania uzyskanych operacyjnie

materiałów. Stosownie do treści art. 226 k.p.k. w kwestii wykorzystania dokumentów

zawierających informacje niejawne lub tajemnicę zawodową, jako dowodów w postępowaniu

karnym, stosuje się odpowiednio zakazy i ograniczenia odnoszące się do tajemnicy obrończej,

tajemnicy duchownego, który uzyskał informacje podczas spowiedzi (art. 178 k.p.k.),

tajemnicy państwowej (art. 179 k.p.k.), tajemnicy zawodowej lub związanej z pełnieniem

funkcji, tajemnicy notarialnej, radcy prawnego, adwokackiej, doradcy podatkowego,

lekarskiej, dziennikarskiej, statystycznej (art. 180 k.p.k.). Przy czym pojęcie dowodów należy

tu traktować szeroko, jako obejmujące wszelkie nośniki, na których zawarte są określone

treści intelektualne. W ten sposób, przynajmniej na płaszczyźnie wykorzystania materiałów

14

operacyjnych jako dowodów, wyinterpretować można ograniczenia wynikłe z zasad

i zakazów przyjętych w odniesieniu do dowodów pozyskanych w procesie karnym.

d) jakie znaczenie ma fakt, że określona metoda, w wyniku której uzyskano dowód,

nie jest w ogóle znana przepisom regulującym zbieranie dowodów w procesie

karnym?

W polskim systemie prawnym występują trzy takie sytuacje.

Po pierwsze, ma to miejsce w przypadku prowokacji policyjnej. Metoda ta

przewidziana jest wyłącznie w ustawodawstwie policyjnym i jak stanowią regulujące ją

przepisy może mieć zastosowanie tylko w ramach czynności operacyjno – rozpoznawczych.

Tożsama regulacja odnosi się do instytucji przesyłki niejawnie nadzorowanej. Jak wcześniej

wskazano w obu tych przypadkach ustawodawca wprost jednak przewidział możliwość

wykorzystania pozyskanych w wyniku tych metod działania materiałów jako dowodów

w procesie karnym. W postępowaniu przed sądem uzyskane przy zastosowaniu tych instytucji

materiały podlegają odczytaniu, gdy mają postać dokumentów sensu stricto lub odtworzeniu,

gdy mają postać nagrań.

Trzecia z kolei instytucja, która nie ma swojego odpowiednika w Kodeksie

postępowania karnego to instytucja wideoomonitoringu. W tym przypadku sytuacja jest nieco

bardziej skomplikowana. Wideomonitoring może być z jednej strony bowiem czynnością

stricte operacyjną (o ile polega na niejawnym obserwowaniu i nagrywaniu osoby w miejscach

publicznych), może też być jednak czynnością administracyjno – porządkową (wówczas, gdy

polega na jawnym obserwowaniu i nagrywaniu zdarzeń w miejscach publicznych). O ile nie

ma przeszkód z dopuszczaniem i wykorzystaniem w procesie karnym jako dowodów nagrań

pochodzących z monitoringu jawnego, to nie można wyrazić zgody na dowodowe

wykorzystywanie nagrań pochodzących z wideoobserwacji prowadzonej w sposób tajny

wobec ściśle oznaczonej osoby. Taka wideo obserwacja, choć teoretycznie możliwa,

faktycznie stanowiłaby obejście przepisów o kontroli operacyjnej i wymaganego tam

standardu16

.

e) jakie znaczenie ma fakt, że metoda, w wyniku której uzyskano dowód, jest znana

także przepisom regulującym postępowanie karne, ale nie jest przewidziana dla

danego typu przestępstwa?

Znacznie bardziej skomplikowanym jest rozważanie kwestii dopuszczalności

wykorzystania jako dowodu w procesie karnym materiału, który został zebrany operacyjnie

i zgodnie z przepisami regulującymi uprawnienia operacyjne, a równocześnie jego uzyskanie

nie byłoby możliwe w oparciu o przepisy procesowe. Taka sytuacja może mieć miejsce

w polskim ustawodawstwie w przypadku podsłuchu. Podsłuch może być bowiem prowadzony

zarówno w trybie operacyjnym pod postacią kontroli operacyjnej, jak też i w trybie

procesowym jako kontrola i utrwalanie rozmów (art. 237 k.p.k. i 241 k.p.k.). W obu

przypadkach ustawodawca sformułował jednak katalogi przestępstw, w odniesieniu do

16

D. Szumiło-Kulczycka, Czynności operacyjno – rozpoznawcze…, s. 314.

15

których podsłuch ten może być stosowany. Katalogi te w dużej mierze się pokrywają. Istnieją

jednak takie przestępstwa, w przypadku których możliwy byłby tylko podsłuch zakładany na

podstawie przepisów zawartych w ustawodawstwie policyjnym, a nie byłby możliwy na

podstawie przepisów zawartych w Kodeksie postępowania karnego (art. 237 k.p.k.). Tytułem

przykładu przepisy ustawy o Policji pozwalają na zastosowanie kontroli operacyjnej

w sprawie dotyczącej przestępstwa oszustwa (art. 286 k.k.) niezależnie od wartości jakiej ono

dotyczy, podczas gdy podsłuch przewidziany w Kodeksie postępowania karnego możliwy jest

tylko w przypadku przestępstw przeciwko mieniu o wartości przekraczającej 200.000,00 zł.

Pojawia się w związku z tym pytanie czy uzyskane w takiej sytuacji na drodze operacyjnej

nagranie rozmów wskazujących na fakt popełnienia przestępstwa oszustwa na kwotę

100.000,00 zł będzie mogło zostać wykorzystane w postępowaniu karnym w charakterze

dowodu, skoro jego uzyskanie w oparciu o przepisy Kodeksu postępowania karnego byłoby

nielegalne. Wydaje się, że skoro ustawodawca przewidział, że w procesie karnym można

sięgać po takie metody pozyskiwania informacji i dowodów jak podsłuch tylko w przypadku

przestępstw przeciwko mieniu o znacznej wartości to zasada ta powinna mieć zastosowanie

niezależnie od podstaw, w oparciu o które podsłuch ten stosowano. Ustawodawca tworząc

reguły pozyskiwania dowodów dla procesu karnego rozważył in abstracto interes wymiaru

sprawiedliwości i naruszenie konstytucyjnego prawa do prywatności i uznał, że ograniczenie

tego drugiego możliwe jest nie w przypadku każdego przestępstwa odnoszącego się do

mienia, ale tylko takiego przestępstwa, które odnosi się do pewnej wartości tego mienia.

Sprawa ta nie jest jednak do końca w polskim ustawodawstwie jasna. Dodatkowo komplikuje

ją fakt, że regulacja kontroli operacyjnej przewidziana w ustawodawstwie policyjnym

umożliwia stosowanie tego środka nie tylko w celach stricte operacyjnych, tj. zapobiegania

popełnianiu przestępstw, ale także w celach jednoznacznie procesowych, takich jak wykrycie

i ustalenie sprawców przestępstwa czy uzyskanie i utrwalenie dowodów (por. art. 19 ust 1

ustawy o Policji). I odwrotnie. Podsłuch uregulowany w Kodeksie postępowania karnego

zarządzić można w celu wykrycia i uzyskania dowodów dla toczącego się postępowania, jak

też w celu zapobieżenia popełnieniu nowego przestępstwa. (art. 237 § 1 k.p.k.). Jak widać

zatem ustawodawca w obu tych regulacjach przyjął cele zarówno procesowe, jak

i prewencyjne, co z kolei może być traktowane jak argument za możliwością pełnego

wykorzystywania materiałów uzyskiwanych przy zastosowaniu tych środków zarówno dla

realizacji funkcji ochronnych, jak i represyjnych.17

Kazus:

W związku ze zbliżającą się dużą imprezą sportową Policja i służby specjalne

rozpoczęły działania zapobiegawcze. Jako źródło potencjalnego zagrożenia wytypowano

członków grupy A prezentującej na swoich stronach internetowych treści wskazujące na

wrogi i agresywny stosunek do przedsiębranej imprezy. W wyniku uzyskanych

niejawnie od operatora usług internetowych danych ustalono, że w skład grupy wchodzi

X, Y i Z. W następstwie niejawnie zastosowanych wobec X, Y i Z środków technicznych

uzyskano nagrania dźwięku i obrazu potwierdzające że:

X i Y – konstruują bombę aby dokonać podczas imprezy zamachu terrorystycznego.

17

Zob. bliżej: D. Szumiło-Kulczycka, Czynności operacyjno – rozpoznawcze, op. cit., 206-108.

16

Z – spowodował wypadek samochodowy w którym potrącił przechodnia,

a następnie uciekł z miejsca zdarzenia;

syn X – (który nie był objęty inwigilacją) – jest dealerem narkotykowym

Pytania:

- Czy Policja lub inne służby mogły w takiej sytuacji w sposób tajny uzyskiwać z baz

danych operatorów usług elektronicznych dane o osobach zamieszczających wskazane

treści na stronach internetowych?

De lege lata jest to w Polsce możliwe i mieści się w granicach ustawowego

uprawnienia Policji do pozyskiwania danych telekomunikacyjnych. Jak wskazano w pkt I 3a)

ustawa o Policji (i analogicznie inne ustawy regulujące funkcjonowanie tajnych służb) nie

przewiduje ograniczeń przedmiotowych, podmiotowych, ani innych co do operacyjnego

pozyskiwania danych o użytkownikach sieci służących do dokonywania przekazań treści przy

pomocy łączy elektronicznych. Jedynym warunkiem dopuszczalności sięgania po takie dane

jest warunek, by odbywało się to w celu zapobiegania lub wykrywania przestępstw. W świetle

przytoczonego stanu faktycznego nie ulega wątpliwości ze działania te nakierowane były na

cel zapobiegawczy.

- Czy Policja lub inne uprawnione służby mogą w takiej sytuacji prowadzić

względem tych osób w sposób tajny: podsłuch, obserwację, obserwację przy użyciu

środków technicznych?

Co do zasady tak.

Stosowanie zwykłej obserwacji, bez używania środków technicznych pozwalających

na dokonywanie utrwaleń dźwięku lub obrazu nie jest w Polsce uregulowane ustawowo, a jej

prowadzenie nie jest tym samym uzależnione od spełnienia specjalnych warunków.

Z kolei stosownie do treści art. 19 ustawy o Policji, w przypadku istnienia podejrzenia

możliwości pełnienia przestępstwa przeciwko życiu lub zdrowiu, lub przeciwko

bezpieczeństwu powszechnemu możliwe jest wystąpienie, za zgodą właściwego komendanta

Policji oraz prokuratora okręgowego, do sądu okręgowego o zastosowanie kontroli

operacyjnej, która – w granicach zakreślonych wydawanym in concreto postanowieniem -

pozwalać może na podsłuch lub obserwację prowadzoną z wykorzystaniem środków

technicznych pozwalających na dokonywanie utrwaleń dźwięku, obrazu lub ruchu tych osób.

Aby sąd mógł wydać takie postanowienie muszą jednak istnieć konkretne i rzeczywiste

okoliczności wskazujące na niebezpieczeństwo wystąpienia takich zdarzeń. Jest więc rzeczą

do rozważenia in concreto na ile wrogie i agresywne treści zamieszczone na stronach

internetowych urzeczywistniają taką obawę, a tym samym uzasadniają stosowanie kontroli

operacyjnej.

.

- Czy uzyskane nagrania będą mogły być wykorzystane w procesach karnych

przeciwko X, Y, Z oraz przeciwko synowi X – jako dowody, - jedynie jako źródła

informacji o dowodach i kierunkach działań śledczych, - w ogóle nie mogą być

wykorzystane? Proszę o uzasadnienie odpowiedzi.

17

Jeżeli postanowienie o zastosowaniu kontroli operacyjnej wydane było wobec X, Y,

Z w związku z podejrzeniem możliwości popełnienia przestępstwa przeciwko życiu lub

zdrowiu, lub przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu to:

- uzyskane nagrania mogą być wykorzystane wprost jak dowód w procesie przeciwko

X i Y;

- nie mogą być wykorzystane w procesie przeciwko Z, ponieważ przestępstwo

spowodowania wypadku drogowego (177 § 1 k.k.) nie jest przestępstwem, ze względu na

które można stosować kontrolę operacyjną. Nie zostało wymienione w żadnej z ustaw

regulujących uprawnienia służb do stosowania kontroli operacyjnej. Nagranie takie powinno

być zniszczone (art. 19 ust 17 ustawy o Policji) i nie może być wykorzystane, ani jako dowód,

ani jako źródło informacji o dowodach lub o kierunkach dalszych działań w procesie karnym.

- wprowadzanie do obrotu środków odurzających jest przestępstwem wymienionym

w katalogu określonym w art. 19 ust 1 pkt 5 ustawy o Policji. Kontrola operacyjna jest zatem

metodą, którą można zastosować w związku z zapobieganiem wykrywaniem lub ściganiem

tego rodzaju przestępstwa. Ponieważ jednak syn X nie był objęty postanowieniem

o zastosowaniu kontroli operacyjnej i, co więcej, postanowienie to nie dotyczyło przestępstwa

wprowadzania do obrotu substancji odurzających, wykorzystanie uzyskanych nagrań jako

dowodów w procesie karnym przeciwko synowi X uzależnione będzie od uprzedniej zgody

sądu okręgowego, który wydał postanowienie o zastosowaniu kontroli operacyjnej, w wyniku

której uzyskano te materiały.

- Czy z punktu widzenia zasad wykorzystania nagrań ma znaczenie czy są to

nagrania dźwięku lub obrazu?

W podanym przykładzie nie ma znaczenia czy chodzi o nagrania dźwięku, czy obrazu.

Cz. II. Dowody zgromadzone przez podmioty prywatne

1. Dopuszczalność „prywatnego” gromadzenia dowodów

I. Pojęcie „prywatnego” gromadzenia dowodów

Obowiązujący od 1998 r. Kodeks postępowania karnego nie posługuje się pojęciem

„prywatnego” gromadzenia dowodów. Określenie to pojawia się jednak w nauce polskiego

procesu karnego. Oznacza ono poszukiwanie i gromadzenie przez osoby niebędące organami

procesowymi, w tym strony procesowe, informacji, które mogą mieć znaczenie dla procesu

karnego, w celu ich użycia jako dowodów w postępowaniu karnym18

.

II. Dopuszczalność prywatnego gromadzenia dowodów

To, że polski Kodeks postępowania karnego nie reguluje materii poszukiwania

i gromadzenia przez strony prywatne informacji mogących być dowodami, nie jest przypadkiem.

18

R. Kmiecik, Dokumenty prywatne i ich prywatne gromadzenie w sprawach karnych, Państwo i Prawo 2004, nr

5. s. 4; A. Taracha, O dowodach prywatnych w świetle Konstytucji – uwagi polemiczne, Palestra 2005, nr 1, s.

99; A. Ludwiczek, Pozaprocesowa działalność adwokata prowadzona w ramach tzw. „prywatnego gromadzenia

dowodów” [w:] Dowody w procesie karnym. Nowe rozwiązania i niewykorzystane możliwości, Katowice 2005, s.

79 A. Bojańczyk, Dowód prywatny w postępowaniu karnym w perspektywie prawnoporównawczej, Warszawa

2011, s. 205.

18

W polskim procesie karnym przyjęte jest bowiem założenie, że dowodzenie jest domeną organów

procesowych, tj. oskarżyciela publicznego, którym jest prokurator oraz sądu. Dowodowa

aktywność stron innych niż oskarżyciel publiczny jest przez ustawę traktowana jako wyjątek,

niemniej w pewnych granicach jest dopuszczalna19

, o czym więcej poniżej.

Przede wszystkim zaznaczyć należy, że organy prowadzące postępowanie mają

zupełną wyłączność, jeśli chodzi o przeprowadzanie dowodów. Przez przeprowadzenie

dowodu należy rozumieć wprowadzenie dowodu w sposób określony przez przepisy

procesowe do podstawy dowodowej, czyli zbioru dowodów, w oparciu o które wydawane

będzie rozstrzygnięcie, a polegające na zapoznaniu się z dowodem przez organ procesowy,

zwykle przy udziale stron20

. Tylko organ procesowy ma więc uprawnienie do

przeprowadzenia przesłuchania świadka czy odczytania dokumentu, ze skutkiem uczynienia

tychże zeznań czy treści podstawą rozstrzygania.

Monopol organów procesowych w dziedzinie przeprowadzania dowodów w procesie

nie wyklucza jednak aktywności stron na etapach poprzedzających przeprowadzenie dowodu

(wszak, aby dowód przeprowadzić trzeba wpierw ustalić, że takowy istnieje, a niekiedy też

zająć czy w inny sposób utrwalić). Oczywiście ustawa tworzy sformalizowane procesowe

mechanizmy poszukiwania i gromadzenia dowodów przez organy procesowe – temu służy

prowadzone przez prokuratora, bądź Policję postępowanie przygotowawcze, które poprzedza

postępowanie przed sądem i w założeniu ma na celu zebranie i utrwalenie istniejących

w sprawie dowodów. Chociaż rola prokuratora i Policji jest w poszukiwaniu dowodów na

pewno kluczowa, ustawa nie wyklucza w tym zakresie aktywności podmiotów prywatnych,

w tym stron, a przemawiają za tym rozliczne względy.

Zacząć należy od tego, że w polskim procesie karnym organ prowadzący

postępowanie przeprowadza dowody na wniosek stron lub z urzędu (art. 167 k.p.k.). Skoro

ustawa uprawnia strony do składania wniosków o przeprowadzenie danego dowodu, zakłada,

że samodzielnie uzyskają one wiedzę o tym dowodzie (nieracjonalne byłoby założenie, że

strony miałyby wnioskować o przeprowadzenie wyłącznie dowodów wyszukanych przez

organy procesowe). Po drugie, możliwość poszukiwania dowodów zdaje się być

podstawowym instrumentem realizacji obowiązującej w polskim procesie karnym zasady

kontradyktoryjności, a także prawa do sądu, gwarantowanego przez art. 45 Konstytucji RP.

W końcu, wobec braku wyraźnego ustawowego zakazu podejmowania tego rodzaju

aktywności należy ją uznać za dopuszczalną21

.

Konkludując, o ile przeprowadzanie dowodów w toczącym się postępowaniu jest

zastrzeżone dla organów procesowych, to osoby prywatne, a przede wszystkim strony, mogą

po pierwsze, poszukiwać informacji o dowodach, które mogą mieć znaczenie dla toczącego

się procesu, po drugie, gromadzić dowody (dokumenty, dowody rzeczowe, zapisy

audiowizualne itp.) celem ich wykorzystania w procesie karnym.

III. Mechanizmy prywatnego gromadzenia dowodów

19

M. Cieślak, Zagadnienia dowodowe w procesie karnym (w:) Marian Cieślak. Dzieła wybrane, Kraków 2011,

t. I, s. 272-273. 20

A. Bojańczyk, Dowód prywatny…, s. 205. 21

A. Bojańczyk, Dowód prywatny..., s. 236; odmiennie G. Bucoń, Dopuszczalność gromadzenia i

wykorzystywania „dowodów prywatnych” w procesie karnym, Przegląd Sądowy 2009, nr 7-8, s. 195.

19

Jak wyżej powiedziano, w ramach aktywności na polu prywatnego gromadzenia

dowodów można wskazać: 1) poszukiwanie informacji o istnieniu dowodów przydatnych dla

procesu i ich zawartości, 2) gromadzenie dowodów celem ich wykorzystania w procesie.

O tym, czy w danym wypadku aktywność podmiotu prywatnego ograniczy się tylko do

uzyskania informacji o dowodzie, czy też polegać będzie na jego zajęciu, utrwaleniu czy innej

formie gromadzenia, decydować będzie układ różnych okoliczności: rodzaju dowodu, jego

treściowej zawartości, ryzyka jego utraty, itp. Co najważniejsze, rozróżnienie to, choć

przydatne dla bliższego opisania form prywatnego gromadzenia dowodów, nie ma większego

znaczenia z punktu widzenia granic dopuszczalnej aktywności podmiotów prywatnych –

granice tej aktywności zarówno w przypadku poszukiwania informacji o dowodach, jak

i w przypadku gromadzenia dowodów, wyznaczają te same kryteria.

IV. Prawne ramy prywatnego gromadzenia dowodów

Podmioty prywatne mają swobodę docierania do informacji o istniejących dowodach

mogących mieć znaczenie dla procesu karnego i gromadzenia tych dowodów, którą można

wywieść z ogólnej konstytucyjnej swobody pozyskiwania i rozpowszechniania informacji

(art. 54 ust. 1 Konstytucji RP). Z drugiej strony jednak, przepisy prawa nie przyznają żadnych

specjalnych uprawnień w tym zakresie, w szczególności podmioty prywatnie poszukujące

i gromadzące dowody nie mają możliwości stosowania w tym celu procesowych środków

przymusu (środki te zastrzeżone są dla organów procesowych). Oznacza to, że swoboda

poszukiwania i gromadzenia dowodów przez podmioty prywatne ograniczona jest prawami

i wolnościami innych osób, takimi jak własność, nienaruszalność mieszkania czy prywatność.

Skoro granice legalnego poszukiwania i gromadzenia dowodów przez podmioty

prywatne wyznaczone są przez prawa i wolności innych osób, precyzyjnego określenia tych

granic należy szukać w normach chroniących te prawa i wolności, tj. w normach prawa

materialnego – konstytucyjnego, cywilnego czy karnego. Niedopuszczalne prawnie są więc te

formy prywatnego poszukiwania i gromadzenia dowodów, które naruszają prawo karne, tj.

stanowią czyn zabroniony pod groźbą kary. Wydaje się też, że działanie podmiotu

prywatnego stanowiące czyn zabroniony, nie może być uznane za legalne li tylko ze względu

na to, że podjęte zostało w celu odnalezienia czy pozyskania dowodu przydatnego w procesie

karnym. Podobnie w przypadku naruszenia norm prawa materialnego cywilnego czy

konstytucyjnego. Należy jednak podkreślić, że mowa w tym miejscu o bezprawności samych

działań podmiotów prywatnych nakierowanych na poszukiwanie, bądź gromadzenie

dowodów oraz o możliwości pociągnięcia ich z tej racji do odpowiedzialności prawnej. Nie

oznacza to jednak, że dowody odnalezione, bądź zgromadzone w ramach takich

przekraczających granice legalności działań, są niedopuszczalne w procesie karnym – jest to

bowiem zagadnienie z innej płaszczyzny normatywnej, mianowicie zagadnienie

dopuszczalności dowodowego wykorzystania (czyli przeprowadzenia w procesie przez organ

procesowy) dowodów odnalezionych bądź zgromadzonych przez podmiot prywatny.

2. Dopuszczalność dowodowego wykorzystania dowodów „prywatnie”

zgromadzonych – uwagi ogólne

20

I. Ogólne warunki stawiane dowodom w procesie karnym

Jak wyżej powiedziano, aktywność w zakresie prywatnego dowodzenia ogranicza się

w polskim procesie karnym wyłącznie do poszukiwania i gromadzenia dowodów, gdyż ich

przeprowadzenie w procesie karnym (niezbędne dla uczynienia dowodów podstawą

rozstrzygnięcia) jest zastrzeżone dla organu procesowego. Aby dowód prywatnie odnaleziony

czy zgromadzony mógł być przeprowadzony w polskim procesie karnym musi przede

wszystkim spełniać warunki stawiane wszelkim przeprowadzanym w nim dowodom. Zgodnie

z przepisem art. 170 § 1 k.p.k. nie przeprowadza się dowodu, jeśli: 1) jest prawnie

niedopuszczalny, 2) okoliczność, którą dowód ma wykazać, nie ma znaczenia dla

rozstrzygnięcia, albo została już udowodniona, 3) jest nieprzydatny dla stwierdzenia

okoliczności, którą ma wykazać, 4) nie da się go przeprowadzić, 5) wniosek

o przeprowadzenie dowodu w sposób oczywisty zmierza do przedłużenia postępowania.

Dowód przeprowadzany w postępowaniu, w tym także dowód, który został prywatnie

odnaleziony bądź zgromadzony, musi być więc przydatny dla rozstrzygnięcia (zob. wyżej pkt

2-4), prawnie dopuszczalny (pkt 1) oraz nie może być próbą przewlekania postępowania (pkt

5). Spośród wymienionych warunków dla niniejszych rozważań najistotniejsza jest prawna

dopuszczalność dowodu, jako warunku jego przeprowadzenia. Chodzi o to, czy dowód nie

jest sprzeczny z obowiązującymi w prawie procesowym zakazami dowodowymi, np.

chroniącymi relacje między oskarżonym a obrońcą czy tajemnice prawnie chronione.

Z oczywistych względów niesprzeczność z obowiązującymi zakazami dowodowymi jest więc

pierwszym warunkiem przeprowadzenia w polskim procesie karnym dowodu wyszukanego

lub zgromadzonego prywatnie.

II. Szczególne reguły dotyczące dopuszczalności przeprowadzenia dowodu

prywatnie zgromadzonego.

W polskim Kodeksie postępowania karnego brak wyraźnie sformułowanych

szczególnych reguł odnoszących się generalnie do dopuszczalności przeprowadzenia

w procesie dowodu wyszukanego lub zgromadzonego prywatnie (zob. jednak niżej zakaz

dowodowy dotyczący dowodu z dokumentu prywatnego). W literaturze procesu karnego

podejmowana jest jednak refleksja na temat tego rodzaju reguł.

Wyżej wskazano, że dowód prywatnie zgromadzony, przede wszystkim nie może

naruszać istniejących w prawie procesowym zakazów dowodowych. Znacznie ważniejszym

od tego zagadnieniem jest jednak to czy ocenę legalności dowodu prywatnego (a przez to

i dopuszczalność jego wykorzystania) można ograniczyć wyłącznie do badania jego

zgodności z prawem procesowym. Skoro – jak wyżej powiedziano – granice legalności

prywatnego poszukiwania i gromadzenia dowodów wyznacza nie prawo procesowe (które tej

materii nie reguluje), ale prawo materialne (normy prawa karnego, konstytucyjnego), pojawia

się pytanie czy także wykorzystanie dowodu prywatnie zgromadzonego nie powinno zależeć

od tego, czy nie naruszono norm prawa materialnego. Odmienne podejście prowadziłoby do

sytuacji, w której podmiot prywatny, który zgromadził dowód z naruszeniem prawa karnego

czy konstytucyjnego, ponosiłby wprawdzie pozaprocesowe konsekwencje tego naruszenia

21

(np. odpowiedzialność karną), lecz mógłby bez przeszkód wykorzystać rzeczony dowód

w procesie karnym. Co kluczowe, w tym zakresie brak wyraźnego uregulowania prawnego,

jak też jednolitego poglądu praktyki sądowej.

Pierwsza pojawiająca się kwestia, to czy dopuszczalny w procesie karnym jest dowód,

który zgromadzony został przez podmiot prywatny w sposób przestępny, tj. sprzeczny

z prawem karnym. Wobec wspomnianego braku regulacji zdania naukowców są podzielone22

.

Druga niejasna kwestia, to czy dopuszczalny jest prywatny dowód, przy

poszukiwaniu, bądź pozyskaniu którego naruszono konstytucyjne prawa i wolności innych

osób, np. prawo do prywatności. Także w tym zakresie brak jednolitego stanowiska, a jedynie

rozważania na temat pożądanych zmian ustawowych23

.

1. Które ze wskazanych materiałów mogą być wykorzystane w procesie karnym

w Pana, Pani kraju w charakterze dowodu? Które nie. Proszę o uzasadnienie

odpowiedzi.

a) opinia biegłego sporządzona na zlecenie prywatne?

Opinia biegłego sporządzona na prywatne zlecenie określana jest w doktrynie

i orzecznictwie mianem „opinii prywatnej”, rzadziej „opinii pozaprocesowej”.

W orzecznictwie przyjmuje się konsekwentnie, że dowód tego rodzaju nie ma mocy

dowodowej równej opinii biegłego, bowiem dowód z opinii biegłego zgodnie z art. 193 k.p.k.

może zostać zasięgnięty jedynie na zlecenie organów procesowych. Innymi słowy, dowód

z opinii prywatnej nie może dowodzić okoliczności, których stwierdzenie wymaga wiedzy

specjalnej. Tego rodzaju stanowisko jest powszechnie przyjęte w orzecznictwie. Sąd

Najwyższy stwierdził, odnosząc się do tego zagadnienia, że: „Opinie prywatne, czyli pisemne

opracowania zlecone przez innych uczestników postępowania aniżeli uprawnione organy

procesowe, nie są opiniami w rozumieniu art. 193 KPK w zw. z art. 200 § 1 KPK i nie mogą

stanowić dowodu w sprawie. Koniecznym warunkiem do uznania pisemnej wypowiedzi

biegłego za opinię jest nie tylko sporządzenie jej przez biegłego sądowego, ale także

poprzedzenie jej postanowieniem organu procesowego o zasięgnięciu opinii tej osoby jako

biegłego. Dopiero więc z chwilą wydania postanowienia o powołaniu biegłego celem

sporządzenia opinii, staje się on uczestnikiem postępowania, zaś wydana przez niego opinia

uzyskuje cechy opinii w rozumieniu przepisów postępowania karnego”24

Dodatkowo wyklucza się w orzecznictwie możliwość powołania w charakterze

biegłego osoby, która złożyła opinię prywatną w określonej sprawie. Takiemu powołaniu na

przeszkodzie stoi art. 196 § 3 k.p.k.25

Znamienna jest wypowiedź zawarta w uzasadnieniu wyroku Sądu Apelacyjnego

w Krakowie z dnia 10 listopada 2012 r.26

, która zawiera następujące, reprezentatywne dla

orzecznictwa, stanowisko: „W całej dotychczasowej praktyce sądów polskich wyrażano

konsekwentnie pogląd o niedopuszczalności dowodu z opinii biegłego „prywatnego”, to jest

22

Zob. A. Bojańczyk, Dowód prywatny..., s. 416. 23

G. Bucoń, Dopuszczalność..., s. 196; A. Bojańczyk, Dowód prywatny..., s. 338 i n. 24

Postanowienie Sądu Najwyższego z 24 stycznia 2008 r. II KK 290/07. 25

Postanowienie SN z 21 maja 2013 r. III KK 389/12. 26

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie (II AKa 107/12), KZS 3/07 poz. 3.

22

opinii zleconej poza procesem, przez stronę. Ekspertyza taka może stanowić dla organu

procesowego informację o celowości dopuszczenia przez organ procesowy dowodu z opinii

biegłego, ale zastąpić jej nie może, bo nie mogłaby uchodzić za wydaną przez osobę

bezstronną, skoro została wydana na zlecenie strony, więc jej autor został związany ze stroną

węzłem obligacyjnym, opartym na więzi finansowej. Wyklucza to autora od pełnienia funkcji

w procesie (art. 196 § 3 KPK). Jak to stwierdzono dawniej, „zleceniobiorca czuje się

w obowiązku sprostać zamówieniu, by cel zleceniodawcy został osiągnięty, solidaryzuje się

ze zleceniodawcą, popada w rodzaj emocjonalnego zaangażowania po jego stronie, znajduje

się pod naturalną presją oczekiwań zlecającego. Nie chodzi o to, że ekspert wydaje świadomie

opinię fałszywą, wbrew swej wiedzy, ale o - nawet nieświadome - solidaryzowanie się

z zamawiającym”.

W powołanym orzeczeniu wskazuje się, że złożenie opinii prywatnej nie obliguje

także sądu do przesłuchania autora takiej opinii w charakterze świadka – to bowiem

stanowiłoby obejście przepisów o opinii biegłego i naruszało zakaz kumulowania ról

procesowych świadków i biegłego.

Opinia prywatna jest zatem widziana nie jako rodzaj dowodu z opinii biegłego, lecz jako

dokument prywatny, który w warunkach wynikających z przepisów o rozprawie mógłby zostać

na rozprawie odczytany. Zgodnie z art. 393 § 3 k.p.k. nie jest możliwe odczytanie na rozprawie

(a zatem zaliczenie w poczet materiału dowodowego, na podstawie którego sąd dokonuje

ustaleń faktycznych) dokumentów prywatnych (również opinii prywatnych) powstałych dla

celów postępowania karnego. Zatem na etapie postępowania jurysdykcyjnego opinia prywatna

jedynie wówczas może być odczytana jako dokument prywatny, jeśli nie została przygotowana

specjalnie dla celów konkretnego postępowania karnego. Pamiętać jednak należy, że nawet

dopuszczalność odczytania określonej opinii prywatnej na rozprawie nie zmienia jej statusu

jako dokumentu prywatnego. I, wobec tego co napisano powyżej, przez sam fakt odczytania nie

staje się ona dowodem z opinii biegłego w rozumieniu art. 193 k.p.k.

Rola dowodu z tzw. opinii prywatnej sprowadza się zatem do procesowej informacji

o potrzebie zasięgnięcia przez organ procesowy dowodu z opinii biegłego, może zatem

stanowić impuls sugerujący dopuszczenie przez organ procesowy z urzędu takiego dowodu na

podstawie art. 167 k.p.k. Może być również przyczyną dopuszczenia przez organ procesowy

dalszych (nowych) dowodów z opinii biegłego.27

b) notatka sporządzana przez osobę prywatną z przebiegu danej rozmowy lub

zdarzenia?

W zasadzie – w myśl reguł wynikających z zasady bezpośredniości – osoba

dysponująca wiadomościami odnoszącymi się do okoliczności istotnych z punktu widzenia

rozstrzygnięcia sprawy winna zostać przesłuchana w toku postepowania w charakterze

świadka. Na tle art. 174 k.p.k., zgodnie z którym nie jest dopuszczalne zastępowanie

wyjaśnień oskarżonego czy też zeznań świadków treścią pism, zapisków i notatek

urzędowych, można w sposób jednoznaczny przesądzić, że wykluczona jest możliwość

posłużenia się notatką osoby, w której opisuje ona zdarzenie, jakiego była świadkiem czy też

27

T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2008 s. 451.

23

przebieg rozmowy w miejsce (to znaczy zamiast) przesłuchania takiej osoby w toku

postępowania. Zgodnie z art. 174 k.p.k. notatka tego rodzaju nie może zastąpić treści zeznań

świadka, przy czym w orzecznictwie Sądu Najwyższego wskazuje się, że „zastępowanie”

z art. 174 k.p.k. zachodzi wówczas, gdy sąd pomija treść wyjaśnień lub zeznań, posiłkując się

wyłącznie pismami, zapiskami lub notatkami urzędowymi28

. .

W orzecznictwie wskazuje się również, że przepis art. 174 k.p.k., zakazujący

zastępowania wyjaśnień oskarżonego lub zeznań świadka treścią pism, zapisków lub notatek

urzędowych służy eksponowaniu bezpośredniości w przeprowadzaniu dowodów. Przepis ten

nie wyklucza procesowego wykorzystania pism zawierających wypowiedzi, spostrzeżenia czy

oświadczenia świadków, gdyż zabrania jedynie zastępowania nimi dowodowej czynności

przesłuchania i protokolarnego utrwalenia jej przebiegu29

. W szczególności wskazywano, że

zakaz ten nie będzie zachodził w sytuacji, gdy nie ma możliwości przesłuchania autora

takiego dokumentu prywatnego30

.

W wyroku z 24 października 2004 r.31

Sąd Najwyższy stwierdził: „art. 174 k.p.k. jest

po pierwsze refleksem konieczności zapewnienia przestrzegania w postępowaniu karnym

zasady bezpośredniości. Po drugie, przepis art. 174 k.p.k. podkreśla ustawowy nakaz

odbierania wyjaśnień oskarżonego lub zeznań świadka tylko w formie protokolarnej”32

.

Dalej – szczególne ograniczenie dowodowe w zakresie odczytywania tego rodzaju

dokumentów odnosi się do rozprawy głównej. Kwestię odczytywania, tzw. dokumentów

prywatnych (takim dokumentem jest z pewnością prywatne oświadczenie osoby, w którym

opisuje ona przebieg zdarzenia lub rozmowy) reguluje art. 393 § 3 k.p.k., który rozumiany

a contrario wyklucza możliwość odczytywania na rozprawie (w konsekwencji dowodowego

wykorzystania na etapie wyrokowania) dokumentów prywatnych powstałych dla celów

postępowania karnego.

Biorąc zatem pod uwagę obie relewantne dla odpowiedzi na zadane pytanie regulacje

dowodowe (to jest art. 174 k.p.k. oraz art. 393 § 3 k.p.k.) wykorzystanie dokumentu

zawierającego spisaną przez osobę prywatną relację osoby z przebiegu określonego zdarzenia

lub też z przebiegu rozmowy możliwe byłoby wówczas, gdyby dokument ten nie był

przygotowany dla celów postępowania (a zatem nie powstał po to, aby wykorzystać go

w procesie karnym, lecz dla innych celów, zaś jego wykorzystanie w procesie karnym

miałoby charakter wtórny), po drugie zaś, o ile takie wykorzystanie dokumentu nie

stanowiłoby zastąpienia zeznań świadka. Możliwe jest zatem w szczególności odczytywanie

dokumentów w postaci prywatnych notatek, zapisków, listów czy też pamiętników, ponieważ

tego rodzaju dokumenty nie zostały stworzone z przeznaczeniem procesowym, to jest w celu

dowodowego ich użycia w toku procesu karnego.

c) wykonane za zgodą świadka nagranie z jego relacji o przebiegu zdarzenia?

d) wykonane bez zgody świadka nagranie z jego relacji o przebiegu zdarzenia?

28

Postanowienie SN z 22.01.2013 r. V KK 366/12. 29

Wyrok SA w Krakowie z 14 grudnia 2010 r., II AKa 191/10. 30

A. Gaberle, Dowody w sądowym procesie karnym, Kraków 2007, s. 326. 31

Sygn. akt II KKN 545/99. 32

Wyrok SN z 24 października 2004 r. II KKN 545/99, LEX nr 51943 .

24

W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęto, że nagrania prywatne mogą być

zaliczone w ramy materiału dowodowego jedynie w sytuacji, gdy stanowią rejestrację czynu

przestępnego, a nie prywatnych rozmów nawet dotyczących tego czynu33

. Sąd Najwyższy

w powołanym orzeczeniu nie dokonuje jednak pogłębionej analizy tego zagadnienia

ograniczając się do powołania na „utrwalone orzecznictwo” i w szczególności na jedno

wcześniejsze postanowienie SN wydane w sprawie III KK 237/06.

Stanowisko powyższe uzasadnia się argumentem, zgodnie z którym nagranie prywatne

prowadziłoby do obejścia zakazu wynikającego z art. 174 k.p.k. oraz przepisów

o przesłuchaniu świadka. W istocie bowiem dostarczałoby dowodu, którego istota byłaby

podobna do dowodu z zeznań, przy czym jednak sposób jego uzyskania byłby niezgodny

z przepisami regulującymi sposób przesłuchania świadka. Sąd Najwyższy przyjął również, że

właśnie ze względu na art. 174 k.p.k. nie jest możliwe dopuszczenie w postępowaniu karnym

dowodu w postaci zapisu magnetycznego na taśmie magnetofonowej, magnetowidowej czy

innym nośniku magnetycznym, zawierającym uzyskane w trybie pozaprocesowym i nie przez

organy procesowe treści, które zgodnie powinny zostać uzyskane i utrwalone w sposób

przewidziany przez stosowne przepisy procedury karnej dla przesłuchania świadka34

.

Stanowisko takie zostało zaakceptowane w literaturze35

.

W istocie nie jedynie o naruszenie art. 174 k.p.k. chodzi, ale również, a być może

przede wszystkim, o to, że doszłoby w ten sposób do naruszenia przepisów regulujących

sposób przesłuchania świadka. W gruncie rzeczy tego rodzaju nagranie odgrywałoby rolę

zbliżoną do roli zeznań świadka. Należy zauważyć, że tego rodzaju uzasadnienie dla odmowy

mocy dowodowej nagrań oświadczeń świadka dotyczących czynu przestępnego powoduje, że

dla oceny niedopuszczalności takiego dowodu bez znaczenia pozostaje to, czy dowód ten

uzyskany został za zgodą czy bez zgody osoby, której oświadczenie zostało utrwalone.

e) wykonywane jawnie nagranie rejestrujące przypadkowo określone zdarzenie (np.

nagranie wykonywane podczas uroczystości rodzinnej, lub spotkania koleżeńskiego,

które w sposób przypadkowy zarejestrowało także określone przestępcze zdarzenie)

f) wykonane jawnie nagranie rejestrujące celowo określone przestępcze zdarzenie

(X będąc świadkiem bójki na ulicy dokonuje jej nagrania na telefon komórkowy).

Nagrania określone powyżej mogą stać się dowodem w postępowaniu karnym.

W orzecznictwie taka możliwość akceptowana była wielokrotnie36

. Dopuszczalność tego

rodzaju dowodów wynika z założenia, że procesowo możliwe do wykorzystania są

wszystkie środki dowodowe, o ile nie są one niedopuszczalne na podstawie przepisów

procesowych. Zwraca się jedynie uwagę, że nagrania tego rodzaju powinny zostać

odtworzone na rozprawie, co ma realizować wymogi zasady bezpośredniości. Bez

33

Postanowienie SN z 27 września 2012 r. III KK 5/12. 34

Postanowienie SN z 7 lutego 2007 r. III KK 237/06. 35

K. Boratyńska, A. Sakowicz, A. Górski, A. Ważny, Kodeks postępowania karnego, komentarz w zakresie art.

174 k.p.k.. Legalis 2014. 36

Postanowienie SN z 28 lutego 2013 V KK 200/12; 5 października 2004 r. V KK 188/04; postanowienie SN z 4

kwietnia 2013 r. II KK 66//13, postanowienie SN z 14 lutego 2013 r. II KK 120/12.

25

znaczenia pozostaje przy tym, czy nagranie dokumentujące zdarzenie przestępne powstało

w sposób przypadkowy czy też celowy.

g) nagranie pochodzące z potajemnie zainstalowanej aparatury w celu pozyskiwania

informacji do której nagrywający nie jest uprawniony (np. mąż zakłada podsłuch

w telefonie żony

h) nagranie pochodzące z potajemnie zainstalowanej aparatury w celu uzyskania

zapisu zdarzenia w którym nagrywający bierze udział (np. osoba szantażowana

potajemnie nagrywa szantażystę)

Obowiązująca procedura karna nie wprowadza żadnego zamkniętego katalogu

dowodów, uznając za takie w zasadzie wszystko, co może przyczynić się do wyjaśnienia

prawdy, o ile nie jest objęte ściśle określonym zakazem dowodowym37

. Nagranie rozmowy,

w której nagrywający bierze udział, także z potajemnie zainstalowanej aparatury zostało

wprost w orzecznictwie zaakceptowane jako dowód38

.

Akceptacja ta bierze się z założenia, że jedynie podsłuch realizowany prze organy

państwowe (czy to podsłuch procesowy, czy też operacyjny) musi mieścić się w ramach

wyznaczonych ustawowo. Brak w regulacji procesowej odniesienia do podsłuchu prywatnego

i nagrań prywatnych z tego podsłuchu prowadzi do wniosku, że z procesowego punktu

widzenia stanowią one dowody w sprawie. W myśl tego założenia Sąd Najwyższy w wyroku

z 10 maja 2002 r. wyraził podgląd, zgodnie z którym taśma magnetofonowa z utrwaloną na

niej przez pokrzywdzonego rozmową z oskarżonym może stanowić dowód w sprawie karnej,

który podlega ocenie na zasadach ogólnych39

.

Natomiast w nieco wcześniejszym orzecznictwie, na tle przypadku, w którym

podsłuch rozmowy został przeprowadzony przez osobę trzecią (która następnie przekazała go

jednej ze stron tej rozmowy) Sąd Najwyższy uznał, że jest to nielegalna metoda gromadzenia

dowodów40

. Wyszedł przy tym z odosobnionego założenia, zgodnie z którym nielegalność

owa jest następstwem faktu, że jedynie organy procesowe mogą w określonych wypadkach

stosować podsłuch i niejawne utrwalanie rozmów. Stanowisko to jednak nie zostało uznane

w późniejszym orzecznictwie.

Przyjmując zatem, że prywatne utrwalenia rozmów co do zasady mogą stanowić

dowód w postepowaniu karnym należy zaznaczyć, że ograniczenie w zdobywaniu

i w konsekwencji w wykorzystaniu takich środków dowodowych wynikać może

w szczególności z przepisów prawa karnego materialnego. Zagadnienie sprzeczności

uzyskania lub wykorzystania dowodu z prawem karnym materialnym zostanie przedstawione

37

P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I, Warszawa 2004, s. 682.

Tak określona zasada „swobody dowodzenia” i jej obowiązywanie jest dominujące w orzecznictwie i literaturze.

Pogląd przeciwny opierający się na założeniu zamkniętego katalogu środków dowodowych w ramach procesu

karnego wyrażany był sporadycznie zob. W. Daszkiewicz, Prawo karne procesowe. Cześć ogólna T. II,

Bydgoszcz 2001 s. 96. Szerzej na ten temat A. Bojańczyk, Dowód prywatny w postępowaniu karnym w

perspektywie prawnoporównawczej, Warszawa 2011, s. 291 i n. 38

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 listopada 2006 r. V KK 52/06. 39

Wyrok SN z 10 maja 2002 r. WA 22/02, OSNKW 2002, Nr 9-10, poz. 77, z glosą aprobującą A. Bojańczyka,

Pal. 2003, Nr 7-8, s. 245. 40

Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Wojskowa z dnia 24 października 2000 r. WA 37/00.

26

poniżej, należy jednak zauważyć, że w pewnych wypadkach uzyskanie takiego dowodu może

jednocześnie stanowić przestępstwo.

Zgodnie z art. 267 k.k. kto bez uprawnienia uzyskuje dostęp do informacji dla niego

nieprzeznaczonej, otwierając zamknięte pismo, podłączając się do sieci telekomunikacyjnej

lub przełamując albo omijając elektroniczne, magnetyczne, informatyczne lub inne

szczególne jej zabezpieczenie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo

pozbawienia wolności do lat 2. Przestępstwem jest również uzyskanie informacji przez osobę,

do której nie jest uprawniona, a zakłada lub posługuje się urządzeniem podsłuchowym,

wizualnym, albo innym urządzeniem lub oprogramowaniem.

i) nagranie pochodzące z ukrytego monitoringu zamontowanego w mieszkaniu (np.

rodzice montują monitoring, aby w sposób niejawny nagrywać opiekunkę ich

dziecka)

Nagranie tego rodzaju uznać trzeba za dowód dopuszczalny w myśl zasady, że

dowodem może być wszystko to, co przybliża sąd do wyjaśnienia prawdy i jednocześnie nie

jest objęte zakazem wynikającym z ustawy (zasada swobody dowodzenia). W istocie aktualne

w tym wypadku pozostają wszystkie uwagi, jakie zostały przedstawione pod lit. g-h

w odniesieniu do nagrań audio.

2. Jakie znaczenie ma fakt, że dowód został uzyskany sprzecznie z przepisami?

Okoliczność, ze dowód uzyskany został nielegalnie, zatem w sposób naruszający

przepisy, nie powoduje dyskwalifikacji takiego dowodu. Oczywiście należy uczynić

zastrzeżenie, że uwaga ta odnosi się do dowodu prywatnego, bowiem w przypadku dowodu

uzyskanego przez organ procesowy dominuje pogląd, zgodnie z którym nielegalne uzyskanie

dowodu (zatem uzyskanie go z przekroczeniem norm regulujących gromadzenie dowodu)

oznacza jego dyskwalifikację.41

Należy zauważyć, że kodeks nie zawiera jednoznacznej regulacji, która pozwalałaby

na weryfikację dowodów prywatnych w zależności od tego, czy ich uzyskanie było sprzeczne

z przepisami (lub więcej – czy stanowiło przestępstwo). Także orzecznictwo nie dostarcza

jednolitego rozstrzygnięcia tego zagadnienia. W literaturze istotne miejsce zajmuje pogląd,

zgodnie z którym w przypadku dowodów prywatnych ich pozyskanie w sposób sprzeczny

z prawem nie powoduje ich niedopuszczalności. Stwierdza się między innymi, że: „Inny

podmiot ponosi odpowiedzialność prawną za każde przeszukanie cudzego mieszkania,

rejestrację cudzych wypowiedzi lub kontrolę cudzej korespondencji, lecz wyniki takich

działań mogą zostać dowodowo wykorzystane w procesie karnym”42

. Przyjmuje się ponadto,

że nawet uzyskanie dowodu prywatnego w wyniku czy też w związku z przestępstwem, nie

powoduje dyskwalifikacji takiego dowodu, bowiem brak jest ustawowego przełożenia

pomiędzy przestępnością czynu a procesową niedopuszczalnością wykorzystania dowodów

uzyskanych na tej drodze43

. Stanowisko to opiera się na założeniu, że swoboda dowodzenia

41

A. Gaberle, Dowody…, s. 330. 42

A. Gaberle, Ibidem, s. 330. 43

A. Bojańczyk, Dowód prywatny… s. 416.

27

może doznawać ograniczeń jedynie na podstawie wyraźnego przepisu prawa procesowego,

zaś wobec jego braku, ograniczenia takie nie istnieją. Stanowisko to należałoby de lege lata

podzielić.

Zagadnienie to zostanie w znacznym stopniu przesądzone w chwili wejścia w życie

nowelizacji Kodeksu postępowania karnego uchwalonej ustawą z dnia 27 września 2013 r.,

która wprowadza w życie art. 168a k.p.k. Zgodnie z brzmieniem tego przepisu

niedopuszczalne stanie się przeprowadzenie i wykorzystanie dowodu uzyskanego dla celów

postępowania karnego za pomocą czynu zabronionego, o którym mowa w art. 1 § 1 k.k.

(zatem za pomocą przestępstwa powszechnego). Widać zatem, że jedynie kwalifikowana

nielegalność dowodu będzie podstawą do jego oddalenia. Musi bowiem chodzić o jego

przestępne uzyskanie i to uzyskanie celowe dla potrzeb postępowania karnego. Będzie to

jednocześnie oznaczało dopuszczalność tych dowodów prywatnych, które choć uzyskane lub

przeprowadzone nielegalnie, nie będą spełniały testu celowej przestępności.

3. Czy z punktu widzenia zasad wykorzystania dowodów prywatnych ma znaczenie

czy są to nagrania dźwięku, nagrania obrazu, dokumenty?

Szczególna regulacja wpływająca na sposób wykorzystania dowodów prywatnych

wywodzi się, jak wspominano wcześniej, z przepisów regulujących odczytanie dokumentów

w toku rozprawy głównej (art. 393 § 3 k.p.k.). Zgodnie z art. 115 § 14 k.k. dokumentem jest

każdy przedmiot lub inny zapisany nośnik informacji, z którym jest związane określone

prawo, albo, który ze względu na zawartą w nim treść, stanowi dowód prawa, stosunku

prawnego lub okoliczności mającej znaczenie prawne. W istocie oznacza to, że pojęcie

dokumentu (oraz w konsekwencji jego odczytanie) nie wiąże się jedynie z formą pisemną, ale

również z innymi formami utrwalania treści pojęciowych. Oznacza to, że nie forma

utrwalenia, ale treść jaka została utrwalona przesądza w istocie o tym czy określony dowód

ma charakter dowodu z dokumentu – wobec tego, że podlega rygorom związanym

z odczytaniem dokumentów, w tym zwłaszcza istotnemu z puntu widzenia, tzw. dowodów

prywatnych, art. 393 § 3 k.p.k., czy też będzie dowodem, z którym organ procesowy będzie

zapoznawał się przez jego oględziny, które nie znajdują szczególnych ograniczeń w Kodeksie

postępowania karnego.

W tym kontekście należy zwrócić uwagę, że z punktu widzenia ujawnienia

omawianych dowodów na rozprawie, dokument w formie pisemnej, jak również nagranie

obejmujące treść językową, będą tożsame z punktu widzenia prawa dowodowego. Oba te

źródła dowodowe zawierają bowiem dowód o charakterze pojęciowym, który będzie podlegał

rygorom i ograniczeniom wiążącym się z odczytaniem dokumentów.

W przypadku nagrania audiowizualnego, w sytuacji, gdy jego dominujące znaczenie

nie wyczerpuje się w warstwie pojęciowej (w pewnym uproszczeniu językowej), zatem, jeśli

wartością nagrania nie jest głownie treść językowa, dowód taki będzie wprowadzany do

procesu w ramach czynności oględzin, która nie znajduje tak drobiazgowych ograniczeń jak

odczytanie dokumentu. Stanowisko to znajduje potwierdzenie w literaturze, gdzie wskazuje

28

się, że: „odczytaniem jest każda forma zapoznania się przez organ procesowy z treścią

dokumentu, nie tylko za pomocą wzroku, ale również słuchu” 44

.

Część III. Dowody transgraniczne

1. Czy w Pana/Pani kraju w procesie karnym można wykorzystywać w charakterze

dowodu materiały pochodzące od organów państw obcych?

Jeżeli tak:

a) czy dopuszczalne jest korzystanie wyłącznie z dowodów wytworzonych przez

państwo obce w związku z toczącym się tam postępowaniem karnym?

b) czy dopuszczalne jest wykorzystywanie wszelkich materiałów niezależnie od celu

dla którego powstały?

1. Materiał dowodowy, który pochodzi od organów państw obcych może zostać

wykorzystany w polskim procesie karnym. Zakres i sposób pozyskania takiego dowodu

wynika z umów dwustronnych, umów wielostronnych (np. Europejskiej konwencji o pomocy

prawnej w sprawach karnych z 1959 r. wraz z dwoma protokołami oraz Konwencji z 29 maja

2000 r. o pomocy prawnej w sprawach karnych pomiędzy państwami członkowskimi Unii

Europejskiej), a także przepisów rozdziału 62 k.p.k.

Na wstępie należy stwierdzić, że dopuszczalne jest korzystanie z dowodów

wytworzonych przez państwo obce w związku z toczącym się tam postępowaniem karnym.

Może to dotyczyć zarówno dowodów przeprowadzonych w tym państwie w związku

z wykonaniem wniosku polskiego organu ścigania, bądź sądu, jak również obejmować

dowody pozyskane na potrzeby postępowania karnego toczącego się w państwie obcym

(wezwanym), które zostały uzyskane na rzecz postępowania karnego prowadzonego w Polsce

poprzez złożenie wniosku o udzielenie pomocy prawnej. W pierwszym przypadku podstawą

prawną wykorzystania dowodu przeprowadzonego za granicą na wniosek polskiego organu

ścigania, bądź sądu będzie art. 587 k.p.k. Przepis ten wskazuje, że sporządzone na wniosek

polskiego sądu lub prokuratora protokoły oględzin, przesłuchań osób w charakterze

oskarżonych, świadków, biegłych lub protokoły innych czynności dowodowych dokonanych

przez sądy lub prokuratorów państw obcych, albo organy działające pod ich nadzorem, mogą

być odczytywane na rozprawie na zasadach określonych w art. 389, 391 i 393 k.p.k., jeżeli

sposób przeprowadzenia czynności nie jest sprzeczny z zasadami porządku prawnego

w Rzeczypospolitej Polskiej45

. Stosowanie przepisu art. 587 k.p.k. uzależnione jest od

spełnienia czterech przesłanek:

1) przeprowadzenie dowodu w państwie obcym nastąpiło na wniosek polskiego sądu

lub prokuratora;

2) przeprowadzenie czynności dowodowej w państwie obcym nastąpiło przez sąd,

prokuratora państwa obcego lub inny organ działający pod ich nadzorem;

44

S. Waltoś, P. Hofmański, Proces karny, zarys systemu, Warszawa 2013, s. 390. 45

Zob. B. Nita-Światłowska, A. Światłowski, Odczytanie w postępowaniu karnym protokołu czynności

dowodowej przeprowadzonej przed obcym organem, Europejski Przegląd Sądowy 2013, nr 2, s. 4-11

29

3) sposób przeprowadzenia czynności dowodowej nie jest sprzeczny z zasadami

porządku prawnego w Rzeczypospolitej Polskiej;

4) spełnione są warunki odczytania protokołu określone w art. 389, 391 lub 393 k.p.k.

Dopuszczalność wykorzystania dowodów zagranicznych w polskim postępowaniu

karnym przed polskimi organami w myśl art. 587 k.p.k. dotyczy jedynie dowodów

uzyskanych na wniosek polskiego organu i przekazanych w trybie pomocy prawnej. Ratio

legis tego przepisu zakładało stworzenie gwarancji dla zapewnienia autentyczności

przekazywanego dowodu. Jednocześnie w doktrynie polskiego procesu karnego wskazuje się,

iż na podstawie art. 587 k.p.k. dopuszczalne jest wykorzystanie dowodów zagranicznych

nieobjętych wnioskiem, jeżeli pozostają one w ścisłym związku z dowodami objętymi

wnioskiem46

.

2. Polska procedura karna przewiduje również możliwość wykorzystania dowodu

uzyskanego z zagranicy na podstawie wniosku o udzielenie pomocy prawnej, jeżeli dowód

ten został pozyskany na potrzeby postępowania karnego toczącego się w państwie obcym

(wezwanym). Nie jest możliwe w tym układzie procesowym odwołanie się do przepisu art.

587 k.p.k., gdyż mówi on wyraźnie o protokołach „sporządzonych na wniosek polskiego sądu

lub prokuratora”. Oznacza to, że chodzi w tym przepisie o protokół powstały w następstwie

wystąpienia z wnioskiem o przeprowadzenie określonej czynności dowodowej.

Wprowadzenie takiego rozwiązania pozwala przyjąć, że polski organ wnioskujący może

zachować swego rodzaju kontrolę nad czynnościami dowodowymi przeprowadzanymi

w państwie obcym, chociażby przez sprecyzowanie pytań, określenie szczególnego trybu

procedowania czy też obecność przedstawiciela organu wnioskującego podczas dokonywania

czynności dowodowej w państwie obcym47

.

Wykorzystanie dowodów przeprowadzonych za granicą na rzecz prowadzonego tam

postępowania karnego, a następnie pozyskanych przez polski organ ścigania lub sąd

w oparciu o wniosek o udzielenie pomocy prawnej, możliwe jest na podstawie art. 585 pkt 5

oraz art. 590 § 4 k.p.k. Pierwszy ze wskazanych przepisów odnosi się do udostępnienia akt

i dokumentów, więc znajduje zastosowanie do materiałów z czynności już

przeprowadzonych. Drugi przepis, tj. art. 590 § 4 k.p.k., stanowi, że do dowodów zebranych

za granicą przed przejęciem ścigania stosuje się odpowiednio art. 587 k.p.k., choćby

czynności dowodowe nie były podjęte na wniosek polskiego sądu lub prokuratora.

Orzecznictwo polskich sądów dopuszcza także odczytanie na rozprawie

w odpowiednim zakresie protokołów zeznań świadka złożonych przez niego w postępowaniu

przygotowawczym, prowadzonym przez prokuratora państwa obcego, albo organ działający

pod jego nadzorem lub przed sądem państwa obcego, jeżeli sposób przeprowadzenia tych

czynności nie jest sprzeczny z zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej, mimo

że czynności te nie zostały podjęte na wniosek polskiego sądu lub prokuratora (art. 587

k.p.k.), ani też przed przejęciem ścigania (art. 590 pkt 4 k.p.k.). Przykładowo, Sąd Najwyższy

w postanowieniu z dnia 28 marca 2002 r., sygn. V KKN 122/00, uznał, że we wskazanej

sytuacji art. 587 k.p.k. nie ma w ogóle zastosowania, gdyż protokoły nie zostały sporządzone

na wniosek polskiego sądu lub prokuratora. Podstawę odczytania takich protokołów może

46

Por. A. Lach, Europejska pomoc prawna w sprawach karnych, Toruń 2007, s. 301 47

Zob. M. Płachta [w:] J. Grajewski i in., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2003, t. II, s.

494-495.

30

stanowić przepis art. 391 k.p.k., ponieważ nie określa on czy chodzi o protokoły zeznań

złożonych przez świadka w postępowaniu wyłącznie przed organem polskim, czy też mogą

być to również protokoły z postępowania zagranicznego. Orzecznictwo Sądu Najwyższego

oraz sądów powszechnych wskazuje, że nadesłanie przez obce państwo materiałów

sporządzonych przez organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości zanim polskie organy

procesowe zwróciły się z wnioskiem o udzielenie pomocy prawnej, zawierających dowody,

o jakie chodziło polskim organom ścigania, nie pozbawia ich charakteru dowodów

uzyskanych w trybie art. 585 k.p.k. W innym wyroku Sąd Najwyższy stwierdził, że możliwe

jest odczytywanie na rozprawie protokołów wyjaśnień oskarżonego złożonych poprzednio

przez niego w tym charakterze w rozpoznawanej sprawie, albo w innej sprawie

w postępowaniu przygotowawczym lub sądowym, prowadzonym także przez organy ścigania

lub wymiaru sprawiedliwości państw obcych48

, jednak nie uzależniał od tego czy zostały one

uzyskane na wniosek polskiego organu, czy też nie.

Sąd Najwyższy podkreślił także, że brak jest racjonalnych argumentów

przemawiających za przyjęciem tezy, że odstępstwa od zasady bezpośredniości postępowania

sądowego są dopuszczalne jedynie w wypadku „wprowadzania” do procesu, w warunkach

określonych w art. 391 § 1 k.p.k., protokołów sporządzonych przez krajowe organy wymiaru

sprawiedliwości (sądy, prokuratora lub organy działające pod jego nadzorem), lecz już nie

w przypadku identycznych protokołów sporządzonych w zagranicznym postępowaniu.

Byłoby to założenie formalistyczne, polegające na mechanicznym uznaniu tych protokołów

za niepełnowartościowe, nienadające się do wykorzystania w polskim postępowaniu karnym.

Z kolei w innym orzeczeniu wskazano, że przepis art. 587 k.p.k. wprost dotyczy wprawdzie

protokołów czynności dokonywanych na żądanie polskiego sądu lub prokuratora, jednak nie

wynika z niego w żadnym razie zakaz wykorzystania materiałów wprawdzie nie

sporządzonych na taki wniosek, ale uzyskanych od organów zagranicznych na wniosek

polskiego sądu lub prokuratora. W konsekwencji Sąd Najwyższy stwierdził, że materiały

pochodzące z podsłuchu mogą być wykorzystywane w postępowaniu toczącym się w Polsce,

jeżeli sposób przeprowadzenia czynności nie jest sprzeczny z zasadami porządku prawnego

w Rzeczypospolitej Polskiej49

. Trzeba też pamiętać, że organy polskie mają ograniczoną

możliwość badania legalności przeprowadzenia dowodu przez organy obcego państwa

w ramach toczącego się tam postępowania karnego. Wszelako badanie takie należy oceniać

według przepisów obowiązujących w państwie, w którym czynność ta jest dokonywana.

Podobnie też należy potraktować każdy inny dowód, niezależnie od celu, dla którego

powstał w państwie obcym, o ile został przekazany na podstawie wniosku o udzielenie

pomocy prawnej. Mogą to być, np. materiały wytworzone na rzecz postępowania

administracyjnego uprzednio prowadzonego w państwie obcym. Nie można jednak

zapomnieć, że uczestnik takiego postępowania jest pozbawiony szeregu gwarancji, jakimi

dysponuje oskarżony w procesie karny, dlatego też zadaniem sądu jest czuwanie nad

sprawiedliwością procesową, która stanowi składnik nie tylko standardu rzetelnego procesu,

lecz także zasady państwa prawa.

48

Uchwała SN z dnia 30 września 1977 r., VII KZP 32/77, OSNKW 1977, nr 10-11, poz. 113; wyrok SA w

Krakowie z dnia 28 września 2006 r., II AKa 135/06, KZS 2006, z. 11, poz. 36; wyrok SA w Krakowie z dnia 3

października 2002 r., II AKa 215/02, KZS 2002, z. 10, poz. 55. 49

Wyrok SN z dnia 19 września 2000 r., V KKN 331/00, Prokuratura i Prawo wkładka 2001, Nr 2, poz. 13.

31

3. Możliwość wykorzystania materiałów w innym celu niż zostały one pozyskane jest

dopuszczalna na podstawie przepisu art. 4 Konwencji o wzajemnej pomocy administracyjnej

w sprawach podatkowych. Według tego przepisu strony Konwencji wymieniają między sobą

informacje, szczególnie te, które zgodnie z postanowieniami zawartymi w tym tytule mają

związek z takimi sferami jak: wymiar i pobór podatków, ściąganie i egzekucja roszczeń

podatkowych oraz z postępowaniem karnym przed organem administracyjnym lub

wszczęciem postępowania karnego przed organem orzekającym. Strona może wykorzystywać

informacje uzyskane na mocy tej Konwencji, pierwotnie przeznaczone do wdrożenia

postępowania administracyjnego, jako materiał dowodowy przed sądem karnym tylko po

uprzednim zezwoleniu przez Stronę, która informacji dostarczyła. Jednakże państwa-strony

Konwencji mogą wzajemnie uzgodnić odstąpienie od warunku uprzedniego zezwolenia.

Polska jest stroną tej Konwencji50

.

2. Jakie znaczenie z punktu widzenia możliwości wykorzystania w procesie karnym

w Pani/Pana kraju ma okoliczność że:

a) dowód został pozyskany w sposób sprzeczny z prawem obowiązującym w miejscu

jego pozyskania oraz z prawem obowiązującym w Pani, Pana kraju?

b) dowód został pozyskany w sposób zgodny z prawem kraju jego pozyskania, ale

sprzeczny z prawem Pani/Pana kraju?

c) dowód został pozyskany w sposób sprzeczny z prawem kraju jego pozyskania, ale

zgody z prawem Pani/Pana kraju?

Polskie przepisy Kodeksu postępowania karnego nie warunkują wykorzystania

dowodu od tego czy został on pozyskany w sposób zgodny z prawem obowiązującym

w miejscu jego pozyskania (tj. państwem wezwanym) oraz polskim porządkiem prawnym.

Zasadniczo sposób przeprowadzenia czynności dowodowej w państwie, od którego dowód

został uzyskany w ramach pomocy prawnej, pozostaje poza oceną polskich organów ścigania

i sądów. Obowiązuje w tym względzie zasada, że prawidłowość czynności dowodowych

dokonanych za granicą w ramach toczącego się tam postępowania następuje według prawa

miejsca przeprowadzenia danej czynności (locus regit actum). Takie stanowisko zajął Sąd

Najwyższy w wyroku z 19 września 2000 r.51

, w którym stwierdził, że „legalność podsłuchu

telefonicznego dokonywanego przez organy obcego państwa w ramach toczącego się tam

postępowania należy oceniać według przepisów obowiązujących w państwie, w którym

czynność ta jest dokonywana”. Dlatego też trudno jest ustalić czy dowód został pozyskany

w sposób sprzeczny z prawem kraju jego pozyskania przez organy państwa wnioskującego.

W tym zakresie istnieje możliwość skorzystania z przepisów Konwencji europejskiej

o informacji o prawie obcym sporządzonej w Londynie 7 czerwca 1968 r52

. oraz Protokołu

dodatkowego sporządzonego w Strasburgu 15 marca 1978 r.53

Wprawdzie Konwencja nie ma

bezpośredniego znaczenia dla procesu karnego, gdyż dotyczy informacji o prawie cywilnym

50

Dz. U. 1998 r., Nr 141, poz. 913. 51

Wyrok SN z 19 września 2000 r., V KKN 331/00, Prokuratura i Prawo Wkładka 2001, nr 2, poz. 13. 52

Dz. U. z 1994 r. Nr 64, poz. 272. 53

Dz. U. z 1994 r. Nr 64, poz. 274.

32

i handlowym, to jednak przepisy protokołu pozwalają na pozyskanie informacji o prawie

karnym materialnym i procesowym organizacji wymiaru sprawiedliwości w sprawach

karnych, w tym również prokuratury oraz o prawie dotyczącym wykonywania orzeczonych

środków karnych. Niemniej jednak jej zakres stosowania pozostaje ograniczony, ponieważ

nie zawsze otrzymanie konkretnych przepisów pozwala na właściwe określenie normy

prawnej w całym systemie prawa obcego.

Co do zasady, brak jest również zakazu wykorzystania dowodu pochodzącego, gdy

został on pozyskany w sposób sprzeczny z prawem obowiązującym w miejscu jego

pozyskania oraz z prawem obowiązującym w Polsce (pkt a), jak również wtedy, gdy dowód

został pozyskany w sposób zgodny z prawem kraju jego pozyskania, ale sprzeczny z prawem

polskim (pkt b). W takich układach procesowych dowody przeprowadzone za granicą mogą

być, zgodnie z art. 587 k.p.k., wykorzystywane w postępowaniu toczącym się w Polsce, jeżeli

sposób przeprowadzenia czynności nie jest sprzeczny z zasadami porządku prawnego

w Rzeczypospolitej Polskiej (zob. szerzej część III, pytanie 1). Ocena takich dowodów

następuje zgodnie z zasadą swobodnej oceny dowodów. Jest ona wyrażona w art. 7 k.p.k.,

który stanowi, że organy postępowania karnego kształtują swe przekonanie na podstawie

wszystkich przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie z uwzględnieniem zasad

prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego.

Należy dodać, że o sprzeczności między prawem państwa przeprowadzenia czynności

dowodowej a prawem polskim nie może być mowy, gdy obce prawo, zgodnie z którym

dokonano za granicą czynności dowodowej, przewiduje dalej idące uprawnienia jednostki,

której czynność dotyczy, jak również gdy forma czynności zawiera w sobie wymagania dalej

idące, niż określa to prawo polskie54

.

3. Jeśli w Pana/Pani kraju dopuszcza się dowód zagraniczny, czy:

a) stosuje się klauzulę niesprzeczności z zasadami porządku prawnego danego

kraju?

Podstawą prawną do wykorzystania dowodu przeprowadzonego za granicą na wniosek

polskiego organu ścigania oraz sądu jest przepis art. 587 k.p.k. Zastrzega on, że jedną

z przesłanek wykorzystania dowodu przeprowadzonego za granicą jest niesprzeczność jego

przeprowadzenia z „zasadami porządku prawnego w Rzeczypospolitej Polskiej”. Jest to

warunek o charakterze ogólnym. Nie może dotyczyć każdej różnicy w przedmiocie

uregulowania danej czynności, inaczej rzecz mówiąc każdej sprzeczności z polskim prawem.

Podobnie orzekł Sąd Apelacyjny w Krakowie podnosząc, iż nie jest konieczne, aby procedura

przesłuchania świadka lub biegłego była identyczna z procedurą określoną w Kodeksie

postępowania karnego, lecz wystarczy, by sposób przeprowadzenia czynności nie był sprzeczny

z zasadami porządku prawnego w Polsce55

. Zatem wykorzystanie dowodu przeprowadzonego

za granicą na wniosek polskiego sądu lub prokuratora nie wymaga, aby procedura, np.

54

L. Gardocki, [w:] R. A. Stefański, S. Zabłocki (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz. Tom III,

Warszawa 2004, s. 869. 55

Wyrok z dnia 30 listopada 2004 r., II AKa 234/04, KZS 2005, z. 1, poz. 24.

33

przesłuchania świadka, biegłego, itp. przez uprawnione organy państw obcych była identyczna

z procedurą polską.

W orzecznictwie wskazuje się, że w tym układzie chodzi o skonfrontowanie regulacji

obcych z regulacjami polskimi nie w sposób formalistyczny, zestawiając szczegółowe

rozwiązania dotyczące, np. protokołów i porównując czy kwestia szczegółowa została

w identyczny sposób uregulowana w prawie zagranicznym. Należy sprawdzić czy sposób

przeprowadzenia czynności przez organy państwa obcego nie jest sprzeczny z zasadami

polskiego porządku prawnego, które w sposób fundamentalny kształtują model procesu

karnego (i to zarówno jeśli chodzi o wpływ na ustawodawstwo karnoprocesowe, jak i

o oddziaływanie na rzeczywisty przebieg poszczególnych postępowań karnych). Bez

wątpienia należy do nich wyrażona w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP zasada prawa do

sprawiedliwego procesu oraz zasada prawa do obrony we wszystkich stadiach postępowania

karnego prowadzonego przeciwko danej osobie. Zasady te powinny być przede wszystkim

odniesieniem dla sądu przy analizie czy czynności rejestrujące przeprowadzone przez sąd

państwa obcego lub organy tego państwa prowadzące postępowanie przygotowawcze można

uznać za rzetelnie dokumentujące daną czynność dowodową oraz zgodne z zasadami

porządku prawnego w Polsce. Należy zatem dokonać analizy nie tylko samych protokołów,

sporządzonych w państwie obcym, ale również – w odpowiednim zakresie – jego ustawy

karnej procesowej oraz Konstytucji, a także zbadać czy państwo to jest stroną umowy

międzynarodowej zawierającej klauzule gwarancyjne dotyczące postępowania karnego lub

przyznającej prawa podmiotom uczestniczącym w takim postępowaniu (np. Europejskiej

Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności)56

. Stąd też uznanie, że

sposób przeprowadzenia czynności dowodowej jest sprzeczny z zasadami porządku prawnego

w Rzeczypospolitej Polskiej może dotyczyć, np. przesłuchania świadka z użyciem przymusu

lub groźby (art. 171 § 5 k.p.k.), bądź przesłuchania obrońcy co do okoliczności stanowiących

tajemnicę obrończą (art. 178 pkt 1 k.p.k.).

1. Generalnie należałoby przyjąć, iż wyrażenie „zasady porządku prawnego

w Rzeczypospolitej Polskiej” obejmuje zasady konstytucyjne, które w sposób bezpośredni

i immanentny powiązane są z zasadą prawa do sprawiedliwego procesu, a zatem będące

warunkiem sine qua non sprawiedliwego procesu, jak też zasady procesu karnego, które swe

źródło posiadają w Konstytucji. Kierunek też został podzielony przez orzecznictwo. I tak

w postanowieniu Sądu Najwyższego z 8 lutego 2006 r. stwierdza się, iż „poprzez odwołanie

się do „zasad porządku prawnego” wyraźnie wskazano, że chodzi o reguły natury

ogólniejszej”, jak również podstawowych zasad procesu karnego, takich jak prawo do obrony,

prawo do odmowy składania wyjaśnień czy też zakaz uzyskiwania dowodu w warunkach

wyłączających swobodę wypowiedzi57

. Zatem nie sposób zgodzić się z założeniem, że

dyspozycja art. 587 k.p.k. daje jakiekolwiek podstawy do stawiania znaku równości między

„zasadami porządku prawnego w Rzeczypospolitej Polskiej” a szczegółową regulacją

o charakterze niewątpliwie porządkowym. Gdyby bowiem ustawodawca zmierzał do

zastosowania wszystkich tych przepisów w toku przeprowadzania czynności procesowej za

granicą, to właśnie te normy wskazałby w art. 587 k.p.k.

56

Postanowienie SN z dnia 28 marca 2002 r., sygn. V KKN 122/00, OSNKW 2002, nr 7-8, poz. 60. 57

Postanowienie SN z dnia 8 lutego 2006 r., III KK 370/04, Lex nr 176060.

34

Niewątpliwie też konstytucyjnym warunkiem rzetelnego procesu jest pozyskiwanie

dowodów w zakresie, w jakim wymaga tego standard wypracowany przez Europejski

Trybunał Prawa Człowieka. Wszakże Europejska Konwencja Praw Człowieka jest integralną

częścią polskiego porządku prawnego, co expressis verbis wynika z art. 91 Konstytucji RP.

2. Należy w tym miejscu stwierdzić, iż przepis art. 611m k.p.k., regulujący pomoc

prawną w obrocie z Międzynarodowym Trybunałem Karnym w zakresie przewidzianym

w Statucie Rzymskim Międzynarodowego Trybunału Karnego, stanowi również o zasadach

porządku prawnego jako punkcie odniesienia dopuszczalności takiego dowodu. W tym

wypadku odmowa wykonania wniosku o współpracę jest ostatecznością i poprzedzona musi

być konsultacjami między państwem wezwanym a Międzynarodowym Trybunałem Karnym,

których celem jest usunięcie przeszkody stojącej na drodze do wykonania wniosku.

Przeprowadzenie takich konsultacji jest konieczne, jeżeli wykonanie wniosku o pomoc

prawną jest zabronione na podstawie powszechnie obowiązujących w państwie wezwanym

fundamentalnych zasad prawnych (art. 93 ust. 3 Statut Rzymskiego Międzynarodowego

Trybunału Karnego). Z kolei przepis art. 611n k.p.k. stwierdza, że jeżeli wniosek

Międzynarodowego Trybunału Karnego o udzielenie pomocy prawnej dotyczy czynności

innej niż przewidziana w Statucie, której wykonanie, mimo ustaleń dokonanych

z Trybunałem, jest w dalszym ciągu niedopuszczalne na mocy ustawy i pomoc prawna nie

może być udzielona pod żadnym warunkiem w późniejszym terminie lub w inny sposób – sąd

lub prokurator odmawia udzielenia tej pomocy. Przepis ten dotyczy tzw. czynności

nienazwanej i stanowi implementację treści art. 93 ust. 1 lit. l Statut Rzymskiego

Międzynarodowego Trybunału Karnego, z którego wynika, że wykonanie wniosku o pomoc

prawną dotyczącego tzw. czynności nienazwanej jest uzależnione od stwierdzenia, iż

czynność ta nie jest zabroniona przez prawo państwa wezwanego.

b) czy istnieją inne, szczególne reguły „dopuszczalności” w odniesieniu do dowodu

z zagranicy?

1. Brak jest innych reguł dotyczących dopuszczalności dowodu przeprowadzonego za

granicą niż ta, która odwołuje się do niesprzeczności jego przeprowadzenia z „zasadami

porządku prawnego w Rzeczypospolitej Polskiej”.

W doktrynie procesu karnego wskazuje się, że taką dodatkową regułą jest zasada

specjalności, choć nie przewiduje jej zarówno Kodeks postępowania karnego, jak również

przepisy Europejskiej konwencji o pomocy prawnej w sprawach karnych z 1959 r. wraz

z Protokołami oraz Konwencji o wzajemnej pomocy w sprawach karnych pomiędzy

Państwami Członkowskimi Unii Europejskiej z dnia 29 maja 2000 r. Podnosi się, że skoro na

gruncie pomocy prawnej powszechnie przyjmuje się wymóg podwójnej przestępności, to

przemawia to za respektowaniem również zasady specjalności jako koniecznej konsekwencji

tego wymogu. Utrzymywanie bowiem zasady podwójnej przestępności byłoby pozbawione

sensu, jeżeli państwo wzywające mogłoby wykorzystać wynik udzielonej pomocy do ścigania

innych przestępstw niż te, których dotyczyło żądanie pomocy. Powyższa teza wynika stąd, że

zasada specjalności na gruncie pomocy prawnej oznacza, że świadczona pomoc prawna może

być wykorzystana przez państwo wzywające jedynie w celu ścigania czynów, które stanowiły

podstawę wniosku o pomoc i w odniesieniu do których wniosek ten został uwzględniony,

35

chyba że państwo udzielające pomocy wyrazi zgodę na szersze wykorzystanie uzyskanych

materiałów. Nie oznacza to niedopuszczalności ścigania za czyny inne niż te, w związku

z którymi udzielono pomocy, lecz jedynie przybiera formę zakazu dowodowego

skierowanego do sędziego rozstrzygającego sprawę. W konsekwencji przyjmuje się, że wyrok

w sprawie dotyczącej innych czynów niż te, w związku z którymi udzielono pomocy prawnej,

nie może opierać się na materiałach dowodowych uzyskanych w drodze tej pomocy prawnej.

Przyjmuje się, że zasada specjalności obowiązuje w odniesieniu do pomocy prawnej tylko

w takim zakresie, w jakim dopuszczalność pomocy prawnej zależy od wymogu podwójnej

przestępności58

.

2. Szczególne reguły związane z wymianą informacji miedzy organami ścigania

zawarte są w Ustawie z dnia 16 września 2011 r. o wymianie informacji z organami ścigania

państw członkowskich Unii Europejskiej59

, której wprowadzenie wiązało się z koniecznością

wdrożenia do polskiego porządku prawnego przepisów decyzji ramowej Rady

2006/960/WSiSW z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie uproszczenia wymiany informacji

i danych wywiadowczych między organami ścigania państw członkowskich Unii

Europejskiej60

oraz decyzji ramowej Rady 2008/977/WSiSW z dnia 27 listopada 2008 r.

w sprawie ochrony danych osobowych przetwarzanych w ramach współpracy policyjnej

i sądowej w sprawach karnych61

. Zgodnie z art. 16 ust. 1 Ustawy o wymianie informacji

z organami ścigania państw członkowskich Unii Europejskiej przetwarzanie informacji,

w tym danych osobowych uzyskanych w toku wymiany prowadzonej z określonym organem

ścigania państwa członkowskiego Unii Europejskiej, odbywa się co do zasady w celu, dla

którego informacje zostały przekazane, czyli wykrycia i ścigania sprawcy przestępstwa oraz

zapobiegania i zwalczania przestępczości. Jednocześnie podmioty uprawnione mogą

przetwarzać informacje, jeżeli jest to niezbędne do realizacji ich zadań ustawowych, a cele

przetwarzania i przekazania informacji nie są sprzeczne ze sobą oraz innymi celami, po

uzyskaniu pisemnej zgody organu ścigania państwa członkowskiego Unii Europejskiej, który

informacje przekazał.

4. W jakim zakresie dowód operacyjny z zagranicy byłby oceniany w Pani kraju:

a) przez pryzmat zasad prawa kraju czynności operacyjnej;

Materiał zgromadzony przez obce organy ścigania lub sąd dla potrzeb innego

postępowania i przekazane organom polskim w ramach międzynarodowej pomocy prawnej

nie jest kontrolowany pod kątem tego czy w państwie przeprowadzającym dowód czynność

dowodowa została dokonana z zachowaniem przepisów tam obowiązujących. W tym

zakresie, także w polskim systemie prawnym, obowiązuje zasada locus regit actum, tj. prawo

czynności prawnej jest określane przez miejsce jej dokonania. Jest ona jednak ograniczona,

ponieważ, tak jak zostało to stwierdzone wcześniej (zob. część III, pytanie 1), sposób

58

Por. S. Steinborn, [w:] Europejskie prawo karne, red. A. Grzelak, M. Królikowski, A. Sakowicz, Warszawa

2012, s. 84-85; S. Steinborn, [w:] L. K. Paprzycki (red.), J. Grajewski, S. Steinborn, Kodeks postępowania

karnego. Komentarz, t. II, Warszawa 2013, s. 567-568. 59

Dz. U. 2011 r., Nr 230, poz. 1371. 60

Dz. Urz. UE L 386 z 29.12.2006, s. 89. 61

Dz. Urz. UE L 350/60 z 30.12.2008, s. 60.

36

przeprowadzenia czynności dowodowej w państwie obcym nie może być sprzeczny

z zasadami porządku prawnego w Rzeczypospolitej Polskiej.

Taki punkt widzenia został podzielony przez Sąd Najwyższy w wyroku z 19 września

2000 r.62

Stwierdza się w nim, że „legalność podsłuchu telefonicznego dokonywanego przez

organy obcego państwa w ramach toczącego się tam postępowania należy oceniać według

przepisów obowiązujących w państwie, w którym czynność ta jest dokonywana”. Zatem

przepisy polskiego Kodeksu postępowania karnego dotyczą wyłącznie podsłuchu

telefonicznego dokonywanego w toku postępowania toczącego się w Polsce i przewidziane

w nim warunki formalne legalności podsłuchu (m.in. zarządzanie go lub zatwierdzanie przez

sąd) nie mogą być wymagane przy stwierdzaniu legalności podsłuchu dokonywanego przez

organy innego państwa. Jednocześnie dodaje się w tym orzeczeniu, że materiały pochodzące

z takiej czynności mogą być, zgodnie z art. 587 k.p.k., wykorzystywane w postępowaniu

toczącym się w Polsce, jeżeli sposób przeprowadzenia czynności nie jest sprzeczny

z zasadami porządku prawnego w Rzeczypospolitej Polskiej. Przepis ten wprost dotyczy

wprawdzie protokołów czynności dokonywanych na żądanie polskiego sądu lub prokuratora,

jednak nie wynika z niego, w żadnym razie, zakaz wykorzystania materiałów wprawdzie nie

sporządzonych na taki wniosek, ale uzyskanych od organów zagranicznych na wniosek

polskiego sądu lub prokuratora. Pozyskany przez polskie organy materiał dowodowy

z czynności operacyjnej przeprowadzonej w państwie obcym jest zaliczany w poczet

materiałów dowodowych w polskim postępowaniu karnym i wykorzystywany w procesie

karnym według ogólnych zasad oceny dowodów.

b) przez pryzmat zasad prawa Pana kraju?

Jedynym warunkiem, jaki może zostać wykorzystany przy ocenie materiału

dowodowego z czynności operacyjnej jest niesprzeczność z zasadami porządku prawnego RP.

Na temat tej zasady zob. odpowiedź na pytanie 1, część III.

5. Jakie akty prawa międzynarodowego regulujące wspólne działania operacyjne

obowiązują w Pana/Pani kraju? Czy są bezpośrednio stosowalne? Jakie rodzaje działań

operacyjnych przewidzianych w tych aktach są znane porządkowi prawnemu Pana kraju?

Polska jest stroną szeregu umów uniwersalnych oraz regionalnych (europejskich),

które pozwalają na wymianę materiału dowodowego, w tym także z czynności operacyjnej.

W pierwszej kolejności należy wskazać na przepisy art. 19 oraz 27 Konwencji

Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej z 15

listopada 2000 r. Pierwszy z nich daje możliwość tworzenia wspólnych zespołów

dochodzeniowych w kwestiach stanowiących przedmiot postępowań karnych w jednym lub

wielu państwach stron-Konwencji. Na podstawie zawartego porozumienia i w jego ramach

prawnych może dochodzić do przekazywania materiału dowodowego. Poza tym, przepis art.

27 konwencji Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości

zorganizowanej pozwala na szeroką współpracę państw, w której mieści się także wymiana

62

Wyrok SN z 19 września 2000 r., V KKN 331/00, Prokuratura i Prawo. Wkładka 2001, nr 2, poz. 13.

37

informacji dotyczących wszystkich aspektów przestępstw objętych zakresem niniejszej

Konwencji, w tym, jeżeli Państwa-Strony uznają to za właściwe, powiązań z innymi

działaniami przestępczymi.

Do drugiej grupy należy zaliczyć umowy regionalne. Wśród nich wskazać należy

Konwencję wykonawczą do układu Schengen z dnia 14 czerwca 1985 r., która pozwala na

prowadzenie obserwacji transgranicznej (art. 40) oraz pościgu transgranicznego (art. 41)

wedle zasad w niej określnych. Także przepisy Konwencji wykonawczej z 1990 r. dają

możliwość wymiany informacji na podstawie art. 46 Konwencji wykonawczej bez wezwania

państwa strony, jeżeli informacje mogą mieć znaczenie dla udzielenia pomocy w zwalczaniu

przyszłych przestępstw i zapobiegania przestępstwom przeciwko porządkowi publicznemu

i bezpieczeństwu publicznemu lub zagrożeniom dla nich. Należy dodać, że na podstawie

Konwencji wykonawczej można wyróżnić trzy sposoby wymiany informacji, tj. dwustronne

kontakty organów ścigania w obszarach transgranicznych, System Informacji Schengen oraz

biuro SIRENE63

. Do tej grupy należy także zaliczyć przepisy Konwencji o pomocy prawnej

w sprawach karnych pomiędzy państwami członkowskimi Unii Europejskiej z 2000 r. Na jej

podstawie możliwe jest przeprowadzenie następujących czynności operacyjnych: przesyłki

niejawnie nadzorowanej (art. 12), operacji pod przykryciem (art. 14), przechwytywanie

przekazów telekomunikacyjnych (art. 17-21) oraz dokonywanie czynności dowodowych

podczas pracy wspólnych zespołów śledczych (art. 13). Przepisy obu tych Konwencji są

bezpośrednio stosowalne, jednak te, które dotyczą działań operacyjnych będą de facto oparte

na przepisach krajowych, ponieważ obie przewidziane przez Konwencje formy mają w Polsce

podstawę ustawową.

Nie można również zapomnieć o decyzji Rady 2008/615/WSiSW z 23 czerwca 2008

r. w sprawie intensyfikacji współpracy transgranicznej, w szczególności w zwalczaniu

terroryzmu i przestępczości transgranicznej oraz decyzji Rady 2008/616/WSiSW z 23

czerwca 2008 r. dotyczącej wdrożenia decyzji 2008/615/WSiSW w sprawie intensyfikacji

współpracy transgranicznej, szczególnie w zwalczaniu terroryzmu i przestępczości

transgranicznej. W wypadku tych ostatnich aktów chodzi bardziej o dostęp do efektów pracy

operacyjnej, jednak stopień przetworzenia tych danych upoważnia do stwierdzenia, że mamy

tu do czynienia z czynnościami operacyjnymi sensu largo64

.

6. Jaki jest status materiałów uzyskanych w pracy wspólnych zespołów

dochodzeniowo – śledczych? Czy można wykorzystać je w sprawach karnych

w charakterze dowodów w Pana/Pani kraju?

Materiały uzyskane z czynności dowodowych w trakcie pracy wspólnych zespołów

dochodzeniowo – śledczych, zarówno tych, które mogą zostać utworzone na podstawie

przepisów np. art. 13 Konwencji o pomocy prawnej w sprawach karnych pomiędzy

państwami członkowskimi Unii Europejskiej z 2000 r., art. 19 Konwencji Narodów

Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej z 15 listopada

63

A. Gruszczak, Współpraca policyjna w Unii Europejskiej w wymiarze transgranicznym. Aspekty polityczne i

prawne, Kraków 2009, s. 171-173. 64

A. Taracha, Czynności operacyjno-rozpoznawcze. Aspekty kryminalistyczne i prawnodowodowe, Lublin 2006,

s. 25

38

2000 r., art. 20 drugiego protokołu dodatkowego z 2001 r. do Europejskiej konwencji

o pomocy prawnej w sprawach karnych z 1959 r., art. 49 Konwencji Narodów Zjednoczonych

z 31 października 2003 r. przeciwko korupcji65

, art. 5 porozumienia między Unią Europejską

a USA o wzajemnej pomocy prawnej66

, jak również na podstawie jednorazowego

porozumienia zawartego przez Prokuratora Generalnego ze strony polskiej oraz właściwy

organ innego państwa, nazywanego państwem współpracującym (art. 589b § 2 k.p.k.) mogą

być wykorzystywane na potrzeby postępowania prowadzonego w Polsce. Stanowią one

równorzędne dowody z innymi dowodami, które będą weryfikowane przez pryzmat ogólnych

zasad oceny dowodów. Przepisy krajowe, jak również prawa międzynarodowego, które

stanowią podstawę do powołania zespołu, nie wprowadzają ograniczeń co do zakresu

czynności czy też liczby czynności powierzanych funkcjonariuszowi delegowanemu. O tym,

jak szeroki będzie udział funkcjonariusza delegowanego w wykonywaniu czynności

postępowania przygotowawczego decydować powinny potrzeby konkretnego postępowania.

Należy dodać, że zgodnie z art. 589e § 1 k.p.k. informacje uzyskane przez członka

zespołu w związku z udziałem w pracach zespołu, niedostępne w innym trybie dla państwa,

które go delegowało, mogą być wykorzystane przez właściwy organ tego państwa także

w celu: a) przeprowadzenia postępowania karnego we własnym zakresie - za zgodą państwa

współpracującego, którego instytucja lub organ udzieliły informacji, b) zapobiegnięcia

bezpośredniemu, poważnemu zagrożeniu dla bezpieczeństwa publicznego oraz c) innym niż

wymienione celom, jeżeli tak stanowi porozumienie o powołaniu zespołu. Zgoda, o której

mowa w pkt a) może być cofnięta wyłącznie wtedy, gdy wykorzystanie informacji mogłoby

zagrażać dobru postępowania przygotowawczego prowadzonego w państwie

współpracującym, którego instytucja lub organ udzieliły informacji oraz w wypadku,

w którym państwo to mogłoby odmówić wzajemnej pomocy.

7. Jakie jest stanowisko Pani/Pana kraju odnośnie zasady dostępności informacji

operacyjnych/rejestry (przewidzianej np. w Programie Haskim i Sztokholmskim)?

Generalnie rzecz biorąc, niewiele dyskutuje się w Polsce na temat zasady dostępności

informacji w kontekście pomocy prawnej. Istnieją jednak podstawy takiej dostępności

w wypadku transgranicznych czynności operacyjnych, jednak brak jest pogłębionej praktyki

ich stosowania. Warto jednak zauważyć, że samo gromadzenie operacyjne danych w oparciu

o zasadę dostępności informacji budzi wątpliwości w świetle art. 52 Konstytucji RP. De lege

lata brak jest w polskim procesie karnym klauzuli, która stanowiłaby zakaz dowodowy

związany ogólnie z naruszeniem prawa konstytucyjnego. Co więcej, trudno wyobrazić sobie

tworzenie zakazów dowodowych w oparciu o bezpośrednie stosowanie Konstytucji.

W związku z tym, ujawnienie tego typu materiału następowałoby na podstawie tych samych

reguł, co innych materiałów operacyjnych.

Krajowe ramy prawne dotyczące zasad i warunków wymiany informacji z organami

ścigania państw członkowskich Unii Europejskiej w celu wykrywania i ścigania sprawców

przestępstw lub przestępstw skarbowych oraz zapobiegania przestępczości i jej zwalczania

oraz przetwarzania informacji zostały określone we wspominanej już Ustawie z dnia 16

65

Dz. U. z 2007 r. Nr 84, poz. 563. 66

Dz. Urz. UE L 181 z 19 lipca 2003 r., s. 34.

39

września 2011 r. o wymianie informacji z organami ścigania państw członkowskich Unii

Europejskie. Poza tym, że przepisy tej ustawy określają unijne zasady ochrony danych

osobowych wymienianych między organami ścigania państw członkowskich UE, ustawa ta

ustanawia wspólne zasady ochrony danych osobowych, w tym danych przetwarzanych w celu

zapobiegania, wykrywania i ścigania przestępstw, a także karania i wykonywania sankcji

karnych w państwach członkowskich Unii Europejskiej.

8. Czy obowiązują w Pani/Pana kraju akty prawa regulujące problem

międzynarodowej intercepcji przekazów telekomunikacyjnych? W jaki sposób dokonuje

się oceny dopuszczalności tego materiału?

Na podstawie przepisów rozdziału 62a i 62b k.p.k. możliwa jest intercepcja przekazów

telekomunikacyjnych. Przepisy obu tych rozdziałów określają zasady zabezpieczania mienia

i środków dowodowych w ramach współpracy z innymi państwami członkowskimi UE

w sytuacji, gdy przedmiot zabezpieczenia znajduje się na terenie innego państwa,

a postępowanie karne toczy się w Polsce, jak również, gdy przedmiot zabezpieczenia znajduje

się na terytorium Polski (rozdział 62a k.p.k.), a postępowanie karne toczy się w państwie

członkowskim (rozdział 62b k.p.k.). Przyjęte rozwiązania pozwalają na wystąpienie do

właściwego organu sądowego państwa członkowskiego lub wykonanie wniosku takiego

organu w Polsce, jeżeli dotyczy on wykonania orzeczenia o zatrzymaniu dowodów

dotyczących, m.in. korespondencji, wykazu połączeń telefonicznych lub innych przekazów

informacji, danych przechowywanych w systemie informatycznym, lub na nośniku, w tym

korespondencji przesyłanej pocztą elektroniczną.

Przechwycenie przekazów telekomunikacyjnych możliwe jest także na podstawie art.

18 Konwencji o pomocy prawnej w sprawach karnych pomiędzy państwami członkowskimi

Unii Europejskiej z 2000 r., który to przepis dopuszcza wystąpienie z wnioskiem o

przechwycenie oraz niezwłocznie przekazanie Państwu Członkowskiemu wzywającemu

przekazów telekomunikacyjnych lub przechwycenie, zarejestrowanie, a następnie przekazanie

Państwu Członkowskiemu wzywającemu zapisu przekazu telekomunikacyjnego. Poza tym,

przepis art. 19 ww. Konwencji pozwala na przechwytywanie przekazów telekomunikacyjnych

na własnym terytorium za pośrednictwem dostawców usług. Przepis ten nakłada na państwa

członkowskie obowiązek udostępniania innym państwom portali informacyjnych

niedostępnych z terytorium państwa przechwytującego.

W polskiej procedurze karnej wykorzystanie materiału dowodowego z przekazów

telekomunikacyjnych będzie ocenione na ogólnych zasadach.

9. Jakie instrumenty międzynarodowego zabezpieczenia dowodów funkcjonują

w Pana kraju? Czy dotyczą również materiałów operacyjnych Policji/innych służb?

W Polsce może nastąpić zabezpieczenie dowodów na podstawie przepisów rozdziału

62b k.p.k., który reguluje problematykę wystąpienia państwa członkowskiego UE

o wykonanie orzeczenia o zatrzymaniu dowodów lub mającego na celu zabezpieczenie

mienia. Przepisy ten stanowią implementację do prawa krajowego regulacji decyzji ramowej

Rady 2003/577/WSiSW z dnia 22 lipca 2003 r. w sprawie wykonania w Unii Europejskiej

40

postanowień o zabezpieczeniu mienia i środków dowodowych67

. Zgodnie z art. 589l k.p.k.

właściwy miejscowo Sąd Rejonowy albo prokurator wykonuje niezwłocznie wydane przez

właściwy organ sądowy innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej orzeczenie

o zatrzymaniu mogących stanowić dowód w sprawie rzeczy, korespondencji, przesyłek,

wykazów połączeń telefonicznych lub innych przekazów informacji, lub danych

przechowywanych w systemie informatycznym, lub na nośniku, w tym korespondencji

przesyłanej pocztą elektroniczną, albo orzeczenie o zajęciu mienia w celu zabezpieczenia

wykonania orzeczenia o przepadku, jeżeli rzeczy te, (korespondencja, przesyłki, wykazy,

dane lub mienie) znajdują się lub są przechowywane na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.

Tryb zabezpieczenia dowodów określony w rozdziale 62b Kodeksu postępowania karnego nie

dotyczy kontroli i utrwalania przekazów informacji w czasie rzeczywistym68

. Co więcej, nie

może być stosowany do materiałów operacyjnych Policji lub innych służb.

W polskim porządku prawnym wymiana informacji, które zostały zgromadzone przy

wykorzystaniu czynności operacyjnych może nastąpić na podstawie Ustawy z dnia 16

września 2011 r. o wymianie informacji z organami ścigania państw członkowskich Unii

Europejskiej1. Podmiotami uprawnionymi do wymiany informacji na podstawie tej ustawy

z organami ścigania państw członkowskich Unii Europejskiej w celu wykrywania i ścigania

sprawców przestępstw lub przestępstw skarbowych, zapobiegania przestępczości i jej

zwalczania oraz przetwarzania informacji są: Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego;

Centralne Biuro Antykorupcyjne; Policja; Służba Celna; Straż Graniczna; organy kontroli

skarbowej oraz Żandarmeria Wojskowa. Przepisy Ustawy z 16 września 2011 r. regulują

wymianę informacji, w tym danych osobowych, do których pobierania, uzyskiwania,

przekazywania, gromadzenia, wykorzystywania i przetwarzania, w celu realizacji swoich

zadań ustawowych, są uprawnione wyżej wskazane podmioty. Poza tym, ustawę stosuje się

również do wymiany oraz przetwarzania informacji: a) z organami ścigania państw

niebędących państwami członkowskimi Unii Europejskiej, które stosują przepisy dorobku

Schengen; b) w sposób całkowicie lub częściowo zautomatyzowany, zgromadzonych

w zbiorach danych referencyjnych, w szczególności obejmujących dane o wynikach analizy

kwasu dezoksyrybonukleinowego (DNA) oraz w zbiorach danych daktyloskopijnych.

10. Czy i ewentualnie do jakiego stopnia akceptuje się w Pani/Pana kraju

dopuszczenie czynności operacyjnych innego państwa na własnym terytorium,

w szczególności w sytuacji odmowy pomocy w danej sprawie?

Na terytorium RP mogą być prowadzone czynności operacyjne w postaci obserwacji

transgranicznej (art. 40) oraz pościgu transgranicznego (art. 41) na podstawie przepisów

Konwencji wykonawczej do układu Schengen. Brak zgody polskich organów lub jej cofnięcie

oznacza konieczność zaprzestania takich czynności. Należy dodać, że powyższe czynności

nie stanowią alternatywy dla zaniechania udzielenia pomocy prawnej.

67

A. Górski, A. Sakowicz, [w:] K. Boratyńska, A. Górski, A. Sakowicz, A. Ważny, Kodeks postępowania

karnego, Warszawa 2014, s. 1013-1014. 68

A. Lach, [w:] Zwalczanie przestępczości w Unii Europejskiej. Współpraca sądowa i policyjna w sprawach

karnych, red. A. Górski i A. Sakowicz, Warszawa 2006, s. 404.

41

Poza tym, możliwość uczestniczenia w czynnościach operacyjno-rozpoznawczych na

terytorium RP przez funkcjonariuszy organów ścigania innych państw regulują umowy

dwustronne (np. art. 4 umowy z 10 czerwca 2002 r. między Rządem Rzeczypospolitej

Polskiej a Rządem Federalnym Republiki Austrii o współpracy w zapobieganiu i zwalczaniu

przestępczości69

, art. 7 pkt e umowy z 4 czerwca 2007 r. między Rządem Rzeczypospolitej

Polskiej a Rządem Republiki Włoskiej o współpracy w zwalczaniu przestępczości) 70

.

11. Czy służby śledcze, zwłaszcza celne, mogą stosować instrumenty pomocy

prawnej w sprawach karnych?

W polskim porządku prawnym Służba Celna jest uprawniona do prowadzenia

postępowań karnych w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe

w zakresie swojego działania (art. 133 § 1 pkt 1 Kodeksu karnego skarbowego). Na podstawie

przepisów Konwencji z dnia 18 grudnia 1997 r. w sprawie wzajemnej pomocy i współpracy

między administracjami celnymi (konwencja neapolitańska II)71

Służba Celna może stosować

instrumenty pomocy prawnej, które zostały w niej wskazane.

Poza tym, przepisy Ustawy z dnia 16 września 2011 r. o wymianie informacji

z organami ścigania państw członkowskich Unii Europejskiej określają zasady i warunki

wymiany informacji z organami ścigania państw członkowskich Unii Europejskiej w celu

wykrywania i ścigania sprawców przestępstw lub przestępstw skarbowych oraz zapobiegania

przestępczości i jej zwalczania oraz przetwarzania informacji także przez Służbę Celną.

Formatowanie i korekta: mgr Małgorzata Czerwińska i dr Paweł Czarnecki

69

Dz. U. 2004, Nr 41, poz. 377. 70

Dz.U. 2009, Nr 133, poz.1093. 71

Dz.U. 2008, Nr 6 poz. 31.