Xente ao lonxe é unha das grandes novelas corais daliteratura galega. Un espectacular mosaico de voces ede historias na cidade mítica de Auria.

Unha novela na que o autor recrea situacións quereflicten os grandes cambios sociais que anuncian aGalicia de finais do século XIX. A aparición desta novela(1972), ambiciosa obra de madurez, coroaba atraxectoria dun dos máis grandes narradores do nosotempo.

Froito dun excepcional alento anovador, Xente ao lonxeensambla un amplo abano de tipos humanos ehistorias sabiamente entrecruzadas e relatadas coneficaz técnica expresionista. Blanco Amor realizounesta novela un ambicioso experimento literario no que

se combinan 170 personaxes cunha concepcióncinematográfica do relato, que vai acoutandoprogresivamente o seu campo de visión desde apanóramica social ao primeiro plano individual.

Alegato en favor dos desherdados, Xente ao lonxe éunha novela total na que se reconstrúe un universo eun tempo.

Eduardo Blanco Amor

Xente ao lonxe

ePub r1.0ebookofilo 11.09. 13

Título original: Xente ao lonxeEduardo Blanco Amor, 1972Ilustraciones: Díaz PardoDiseño de portada: Díaz Pardo

Editor digital: ebookofiloePub base r1.0

Nota do editor dixital

Este libro dixital foifeito a partires dunexemplar da primeiraedición de Xente ao lonxe,tratando de manter amáxima fidelidade co textoorixinal. Si en algo non saiuasí, a culta e por suposto deTitivillus.

ebookofilo

ADVERTENCIA

Debido a causas que sedan por supostas, sae estanoveliña non poucoesfolada, senón na súaestrutura, nalgúns dos seusmatices espresivos. Isto,non sería perda demasiadomagoante si só ficase enpodar rebarbas ou“desmesuras” do lingoaxe.Pro non se trata deso. Osfactores de matiz nesta

prosa non son“estilizacións”dispensábeles, polo mesmoque non son antoxosretóricos. Tal como se di noPrólogo, o que estivo máispresente na conceución efeitío dista novela foiprincipalmente o ser un“exercicio de lingoaxe”. Eiso seu único compromiso:unha cata e cala, unhapregunta sober da nosalíngoa viva e as súascapacidades pra escribirnela dende o noso tempo e,

no meu caso persoal, duncerto xeito. O perigo dasinterferencias consiste enentrar con criteriosestraliterarios na súatrabazón, nos carecterísticoscontrapeados da súa“prosodia”. Ao suprimirvocablos sin ter en contaiste procurado equilibrio,hai ritmos que sedesgobernan no corpo“unitario y elástico de lafrase” (Ortega); coloraturasque desafinan; releves quenon casan: cóutase o

natural manantío dascadencias morfolóxicas, e assustitucións do rexeitadoprantean problemas nanova acomodación dospárrafos e aínda noentramado das frases.Trátase dunha prosa moicuidada de maticesprecisamente pra queresulte moi directa esinxela, como socede en “Aesmorga”. “Que non che sevexan os artificios”,aconsellaba —¡quéfinamente!— Aristóteles, o

que supón a esistencia emáis o uso diles. A fin decontas, artificio, é facer conarte.

De todos xeitos, pudo serpior… Imos ver agora sidespóis de tanto tira aafroxa ven a resultar aquelode Gracián: “Gimen losmontes de parto y alumbranun mísero ratón”. ¡Deus ofaga millor…!

Vigo, febreiro 1972

PRÓLOGO ÚTIL

“… e reintegróu aosartistas á xeiracotián de nación.”

Mology-Nagy.—Sóber Gropius

Na intención do autor, estaobra anceia ser principalmente,anque non únicamente, unhanovela; aínda máis: unha novelarealista. Pretende ouxetivar, aotraveso de procedimentos non sei

si válidos pro sumamenteconscentes, vivencias certas etamén pantasías máis ou menoscomprobábeles, nas que a mixtarealidade se reelaboura dun xeitoprivativo e trata de se espresarnun estilo persoal acorde a talespremisas. O que queda dito, e oque ha de seguir, non tensinificado de autocrítica sinón dedescrición.

No presente relato, entre aaparente ouxetividade dos sucesosnarrados e a súa “realidade”fomentada literariamente, non hai

radicales difrencias. Isto non énada novo, nin xiquera nadaliterario. Calquera que se poña apescudar no xa “bailado” da súavida, atoparáse con que o pasado ea súa prolongación ou penetraciónno soñado, compoñen un tecidoindiscriminábel no que asesperencias e as figuracións valenpor igual no total resultadosubxetivo do esistir; e si é escritorde novelas ou de poemas, na súaproieción conxunta no cerne daobra e ás veces na forma.

A ista conceución, ou intención,literaria engádese, no caso

presente, un aspecto misional (oumaniático, dito dun xeito menosagresivo) no que o autor se declaraincurso con outros da súaxeneración e de outrasdenanteriores. Trátase dun certoe m p e ñ o patriótico-social, aíndaesixíbel á tarefa literaria galegano tempo en que esto se escribe, ede modo moi especial á prosa deinvención[1].

Xa que aínda as percisamos,non lle teñamos medo ás verbasaltisoantes e revellidas,“patriotismo” por exemplo; semprehaberá modo (a modestia e a

honradez da intención) de sentilasao día, de limpalas de chatastopiqueiras ou dos usos desviadoscon que moitos as lixan ienvilecen.

Niste senso, e xa non só do quésinón tamén do cómo, estanoveliña pretende ser do xeitomáis espreso e, agora sí,PRINCIPALMENTE, un exercicio delingoaxe; unha nova (no senso dereiterada) e manifesta presión,coasi unha violencia, exercidaencol da nosa língoa posta eiquíunha vez máis a responder ás

esixencias dapouco encetadas,aínda con todo o que se leva feito,das súas posibilidades no mesternarrativo entre as língoasmodernas, a carón das cales a nosafigura entre as máis noviñas einespertas, ao revés da nosa língoalírica que pode pasar por nai emestra dalgunha delas e por cedae valiosa testemuña das falas“artísticas” do home de Oucidente;quere ser, digo, exercicio, ouexercitación; unha cata e cala invivo, non na teoría literaria, dasposibilidades da nosa língoa, daque é cardinalmente nosa: ou sexa

o galego común na súa novaangueira, ou na súa precuradapotencialidade de espresión.Trátase de que cumpra istafunción do seu tempo,emprincipando por rescatala doseudo enxebrismo, do folklorismolimitante, e do pesado costumismo,que con tan deplorábel teimosía seveñen confundindo e proclamandocoma únicas presencias vitáis dafala popular e de toda a súaperspeitiva concebíbel.

Falo diste cometido moiconscente, repito, do presentelibro, porque sería un erro óptico

tasalo polo que non é, a saber:unha irrupción na temporalidadedos modos, liñas, escolas,tendencias ou denominacións da“vida literaria”, vixentes, ou xaresoantes, no intre en que seescribíu.

As especiáis condicións en queterá que desenrolarse a prosanarrativa galega respecto á falareal, aínda por un tempoindeterminábel requírenos aos queasumimos ista fermosa etraballosa tarefa polo pronto, unpar de ademisións a priori.Primeira: Situarnos na nosa

realidade cultural e socialdenantes que encacifarnos,cómoda e falsamente, encalisquera adoución ou apropiaciónde “escola”, valeira de axeitadaaplicabilidade: ou seña dunhaa do uc ió n oportunista sin seroportuna. Segunda: Sentirnosceibes dos acenos dos mimetismosestilísticos, das “estéticas”, dastorsións e desfiguracións quepoidan tentarnos pra,inxelemente, amosar hacia aforaque aínda traballando en galegosomos escritores “in”, que ficamos“á la page” das máis arriscadas

esperencias literarias: actitudes ásque, naturalmente, teñen librepaso os adoitos —si é que os haientre nós— aos doces e limitantesnarcisismos, os afeizoados aos“xogos de sociedade” que asignanista función lúdica ás letras e asartes, esquecendo, ou non sabendo,que dende os Precursores, fai unlongo século as nosas letras,principalmente, síguennos sendoaínda, “letras patrias” nun sensoexemprarizador e tamén polémico;ou seña obrigas inherentes árealidade —e a realización— danosa esencia e da nosa esistencia

de pobo. Trátase, como se ve, dunengagement bastante máisobrigante que a nosa adhesióncomo escritores galegos acalisquera escola mostrenca ouabstractamente “universal”.

Polo de hoxe, penso eu, todoscantos tratamentos queiramostentar na narración galega han deaterse ao uso máis sostido edisciplinado dunha língoa escritapra a xente; dunha conceución, ou“misión”, directa do seu manexoartesanal, modesto e noustanteateigado dun valor histórico e dun

istinto social que, por engádega,pódenos levar aos máissolprendentes conquerimentosespresivos (polo mesmo que temoscoásique todo sin facer) derivadosdo exercicio afiunzado dista língoaescrita destinada a ser entendida,apetecida, reconecida como “súa”polos seus falantes pra quedeveñan con naturalidade seuslectores, e incruso, na súaprogresiva e natural proproción,seus traballadores.

Trátase, en suma, de non cairna falsa seguridade deconsiderarnos usufructuarios dun

idioma “maduro”, resultantedunha evolución culta, sinónoperarios amorosos e dubidososnos traballos dunha língoa queestamos a conformar pra mesteresque denantes non tivo ou tivorelativamente. Outra aititude, xao teño dito moito, sería tanto comaestar producindo literaturaminoritaria, e aínda solitaria,nunha sorte de koiné, sin xiqueracontar cos alicerces e istrumentosléxicos en que se asentan,xustificándose, as formas “koinés”respecto á ceda maturidade dealgunhas língoas cuios

convencionalismos prodúcenseaxeitadamente nun tempo doado epor moi espresas necesidadesculturáis do seu devir.

Quen isto tan denodadamenteescribe e propon eiquí, posuidor damínima información teórica erealizador (ao seu infimo procaracterístico nivel) de formas devida persoáis en ocasión e logarque lle consisten sentírese homedo seu tempo, considérase naobriga de avisar, de pregar, deinsistir diante os seus camaradasmenos “vividos”, que non

encamiñen seu mester (ou que nono encamiñen escrusivamente) ainscribirse nas audacias, quemoitas vegadas non son máis queandacios, dun “noso tempo” queculturalmente non é o noso tempogalego; quero decir noso de eiquí ede agora, cos requerimentosesixibles a toda cotidianeidadefecunda que non trabuca a súarealidade coas espectroloxíaspropostas pola actualidade. Dosfornecementos que ísta nos ofreza,craro está que podemos escollerinstrumentalmente todo o queconsideremos de porveito pra o

cabal ensamble da súa novidadena nosa natureza; anque isto danatureza non ha ser entendidocomo un “determinismo” racialsinón como a determinación dunseguir sendo, axustando o quefagamos aos datos xa sabidos (ou,aínda millor, sentidos) do quepodemos chegar a ser non comoraza sinón como cultura; ou comomatización dun xeito de culturamáis ampia e cobizosasobreentendida na fórmulaadoutada polos mozos galeguistasde fai cincuenta anos: “Galiza,célula de universalidade”.

Con istas reservas nada haique se opoña á adoución do “novoesprimental”, incruso dasbrincadeiras lúdicas que todanovidade de por eí adiante nospropoña, con tal de que, ademáisde novas, sexan necesarias.Refírome a todo aquelo que podaenxerirse, como estilo e contido, nanosa fala viva, ao servicio dastécnicas literarias, comoabastamentos “necesarios” dunhaevolución; mais coidando de nondesviala do seu cerne estructural,en forma i esprito, nin da segredae sempre misteriosa vontade de

estilo que a fin de contas temosque ir pondo ao descoberto non coaimitanza abortiva senón co cadavez máis esixibre exercicio de nósmesmos. Tal como está dito, xa devello, en Eduardo Benot;“Lingoaxe é uso do lingoaxe”. Conistas precaucións, e con tento,pacencia, sabencia e unha miga deboa sorte, si a man ben podemosfacernos cunha prosa e cunsmodáis narrativos capaces deerguernos a ser seus produtorescontinuos e rigurosamenteprofesionalizados (quero decir,ceibes das perigosas franquías que

nos acordamos coma tales“aficionados”) ao servicio dunhaliteratura de invención apta pra opúblico adequirente, e non so“patriota”, polo menos ao nivel daque, despóis de longo meio século,nos fai hoxe posuidores dunhafirme i esgrevia prosa de ensaio:Castelao, Risco, Otero Pedrayo,Johan Viqueira, Cuevillas, E.Montes, R. Dieste, F. Bouza Brey,J. Filgueira Valverde, Fernándezdel Riego, Carballo Calero,Fernández de la Vega, García-Sabell, Ramón Piñeiro, deixandosin citar á xa honrosa grea dos

novísimos, e aos que contribuironá evolución da nosa prosaperiodística, entre iles, dun modosingularísimo, X. RamónFernández Oxea, Ben-Cho-Shey.

O máis “urxente”, pois, seríaque coadxuvásemos a eito napráctica da fala pra pola endisposición de servir aos nososdegaros estéticos, inteleituáis iemocionáis pro sin caír enimpacentes arroutadas; sinesquecer que nas língoas de longo“resultado” cultural, istes froitosfóronse dando en sucesivos intresdunha urxencia pousona coma na

itinerante estrela goetheana. Noné doado, nin prudente, nin xiqueraserio, que haxa, poño por caso,entre nós, quenes, coa millor boafe, se refiran á “nova narrativagalega” como a un fait acompli, acarón do nouveau roman no seupaís orixinario, cando todo o quenos queda eiquí disa xeira, nonenche un volume de Butor, ou deRobbe Grillet nin abunda enacertos insistentes e tan“reveladores” como pra autorizar aentusiasta afirmación, suplindo ocuantitativo co coalitativo.

Daquela, o que

verdaderamente importa (pidolicencia pra machacar un poucomáis) é que a nosa grande prosa senos ofreza como unha conquistaposíbel perante angueiras de longocomprimento (aparte a sempreescasa irrupción de xenio, da súamaravillosa aventura, do seuescintilante atallo decote tanproblemático e difícil de agoirar)deica que se nos amoseaxeitadamente capaz de invenciónnarrativa “universal”, xa á outraveira do vado ruralista que levasecularmente atravesando;manifestándose (isto é

importantísimo) como resultanteasimilación dunha nova naturezacultural, superado xa o prazo dosseus acoplamentos, fixaciónstransitorias, préstamos, engádegase axustes da confrontaciónliteraria como tal língoa enaptitude entre as língoas de hoxe;xa posta tamén por enriba doretoricismo convencional davontade “difrencial”, e tamén dapersoal caprichosidade que non tenren que ver coa orixinalidade, eque aínda pode ir descontra dela.

Trátase, digo, de acadar asformas do manexo “cómodo” nos

narradores destinadas á ausorción“natural” nos lectores E pra isteslogros da plenitude temos queempezar por reconecer que aínda épouco o tempo que a nosa prosaleva en precura de sí mesma, doseu acomodamento ás sucesivasfuncións que se lle veñen(intermitentemente, ademáis)esixindo nunha prácticaestraescolar, infrauniversitaria esin rexencia nin acatamentoacadémicos, pola falla mesmadunha coherencia académica noaspecto da autoridade didáctica.

Aínda tendo en conta exemproslímites: Castelao no intreinaugural da nova narrativa; Risconunha primeira fixaciónintelectual, e Ramón OteroPedrayo como culminadorindiscutíbel dunha etapa da nosa“vontade de estilo”, o certo é queen obra decantada, continua,abondosa e moderna (prego ter enconta, por igoal, todos istesadxetivos) non atopamos despóis,até chegar a Cunqueiro (deixemosagora a ociosa custión da súatemática) unha manifestación tan

importante da presenciaevolucionada da língoa galegaposta a narrar artísticamente ápar de calisquera outra do gruporomán. Todo o que críticamente sequeira engadir a ista afirmaciónnon será moito máis que atisbos,fírgoas, ás vegadas esbozostalentosísimos de perspectivasposíbeles pra a gran novela, maisnon demostradas na insistencia ecrecimento da obra individual ninda conxunta; ou sexa máis aló deperspectivas a confirmar,promesas a comprir e agoirosescelentes a se realizar; e tamén,

no aspecto negativo e no“pintoresco”, lonxe das inflationsterminolóxicas, das crasificaciónsantoxadizamente xeneracionáis,dos inxeles agarimos recíprocos,das galantes anticipations a cretoou dos goces solitarios eautovalorativos, propios dun meioliterario sin unha crítica esixente,aínda que tantas veces se teñaamosado intelixente, que sepropoña e, aínda máis, que seesixa analizar e tasar conserenidade, autoridade e libertade.Xa nos queda lonxe o tempo noque escribir en galego era un

mérito apriorístico e “de por sí”pra aporlle a alguén talentoliterario.

En troques distas impacenciassimpáticas e distas concesións áveciñanza ademisíbeles, coasiinevitábeles, cando non sonsistematizacións da arroutada oufranquías dos compromisos degrupo, o que hai que enxergar conolio valente son os nososlimitantes, pro incitantes, pontosde partida. Hai que encarar conafouteza intelixente o que aíndanos falla por percorrer sortindoouxetivamente do que xa temos

acadado; do que temos, non do que“supomos” que temos.

O testemuño catalán, tanademirado, tan amado, tanenvexado, garda tan poucarelación connosco que nin podeporse por remoto exempro.Pompeu Fabra, e até os seus“adversarios” dentro dun mesmocatalanismo integral e sine quanon a prol da fixation moderna docatalán, partían pra a xeirarehabilitadora dun idioma queendexamáis deixara de ser “língoade necesidade” non só pra

“campesiños e navegantes”, senónpra as moitedumes verbalistas dosburgos ledos e labourosos… Tiñan,ademáis, tras de sí a língoameditada dos seus doctrinarios,lexisladores, místicos, filósofos,xuristas; resoaban nela asescintilantes narracións doscronistas mediterráneos; aslabouras dos conselleiros, doshistoriadores, dos oradores; alíngoa política, falada i escrita,dunha “nación” posta, duranteséculos, a facer vida nacional einternacional propia: ou sexa,unha língoa de cultura en todas as

dimensions do vocablo. Talescircustancias non teñen ren quever con iste entranábel, íntimo,belido, lingoaxe que recibimosposto en “off” respecto aos grandesintres testemuñáis da cultura,como lingoaxe posíbel mais nonconsumado. E conste que non meesquezo das traducións, dasadautacións, das utilizacións:Crónica Troyana, Miragres deSantiago, General Estoria,Corónica de Iria, Libro de Tristán,Demanda do Santo Grial, Códicede Cambeadores; obrasmonásticas, eruditas,

minoritarias, pragmáticas, coasidecote marxináis ao “lingoaxe denecesidade” dunha cultura comocreación literaria…

A conmovedora realidade (etamén o “misional” mandato) distafala nosa, dista esquecida, negada,martirizada fala nosa, vennos dasúa salvación nos beizos do pobo;conservada, salvada e non só doesquezo sinón da persecución; e,aínda o que é pior, daautonegación por parte dos“imbéciles e oscuros” da denunciapondaliana; salvada precisamentenos beizos, e no corazón do pobo

“baixo”.Xa se ten dito moito, pro aínda

fai falla insistir. Durante máis decinco séculos o galego foi fala delabrantíns, mariñeiros, curiáis,artesáns, i en certo modo lingoaxeinmediato e pragmático entre osestamentos[2]. Pro non foi idiomado señorío vilego e rural no sensodun istrumento de necesidadesintelectuáis, en razón de que oestamento non sintíu, máis quedun xeito aillado, persoal i“estravagante”, tales necesidadesde protagonismo espritoal dasverdadeiras minorías, e da súa

específica aportación ao “social”.Seu comportamento non foi deintegración sinón de dispersión, dedisipación. A incuria ou renunciadas que tiñan que ter sido obrigasda cras dirixente por meioseconómicos e tamén porresponsabilidade moral; e adeserción e incumprimentoprolongados até os nosos días poloseñoritismo cursi das cidades evilas, que considera, ademáis,“ordinario” falar galego, sitúannosagora aos escritores galegos, etamén aos nosos lectores, diantedista cíclica e honrosa tarefa, e

frente tamén ás novas dificultadesque se nos poñen diante: nos anospasados, insolentes; e dende faipouco, hipócritas.

A lexitimidade da nosa tarefarespecto ao país galego, á súa falae ás súas xentes, estará enasumila, comenzando en cadaintre por onde haxa que empezar.Nin xiquera o conocimento pasivode tales feitos autorízanos praagardar calquera tipo demesianismo rectificador, comoalgúns esperan, pois nin xiqueracontamos coa presenciapresionante do pobo, que está moi

lonxe de acadarse, e menos aíndadespóis distes tempos derradeirosde non menores e sistemáticasdesfiguracións, esquezos emaquinacións máis ou menoschoídas.

A enmenda, pois, ten que seproducir, ou ser axudada, meiantea suscitación de “dialécticas”políticas que trasladen istes feitosculturáis do estado pasivo e inertedo conocimento erudito ao estadode paixón popular e patriótica;precisamente patriótica,rescatando iste vocablo do seuinerte sinificado escolar e do

desgastado énfase retórico. Eis apresumíbel liña de conduta pra ostraballadores da nosa língoa; unenderezo posíbel pra a labouraintelectual; un manifesto sinfirmas.

Pesie a todo o dito, e ao queaínda ha seguir, desconfío distetipo de esplicacións (que, ao frentedun libro e propostas polo seuautor poden somellar máis queacraratorias, esculpatorias),endebén no noso caso esteñanxustificadas pola lene presenciaopinante do lector de libros en

língoa galega, aínda que o seunúmero non dea elementossuficentes pra sospeitar algúnmodo de reación masiva. Ao lectorde língoas “normáis” non lle seráfácil atoparlle xustificación áspresentes verbas de docenteaparencia, no comenzo dunha obraliteraria de pasatempo. Noustantee no que toca ao ámbeto galego,aínda nos serán percisas, duranteun tempiño e si as cousas van ben,nas relacións, por forciaprogramáticas, entre autor-lector-crítico; aínda nos será inevitábelsupor dubidosa a esistencia mesma

dos propios destinatarios, fora dasnotorias minorías e confirmantesesceucións, até tal punto nos éproblemática a nosa realidadecultural.

Respecto ao libro mesmo,veleiquí algo máis (somentes útilao marxe de todo sensoconfidencial, no seu xusto valorintelectual como esperencia)referente ao criterio con que istanoveliña foi argallada. Polo pronto,non se atén ás leises ou “regras doxogo” literario, normativamenteademitidas, senón ás sempre

desarregradas do xogo daesistencia. Ista circustancia acadatamén ás súas proporciónsmateriáis. A parte primeira, poñopor exempro, coasi un tercio dasúa estensión é —quer ser— decarácter “xermolante”, en certomodo vexetativo, esistente en símesmo, sin demasiadas obrigascoas secuencias constructivas ouargumentáis. Consta de vivencias,non precisamente de concretasvivencias autobiográficas senónpresuntivas, esfumadas e deescura raigaña colectiva, endebéna súa espresión quer ser sinxela e

patente; de lentos desenrolos doelemental, costantementedesviados por intercalaciónsnarrativas que engaden ámbitoreal —e social— ás ditas vivenciastraspersonáis e só moiescuramente conscentes. Son seusfactores: A probeza, máis quecomo compoñente esplicábelsociolóxicamente, a modo dunxeito irreversíbel do sino colectivo,atal un fatum determinista propioe ademitido polos de “embaixo”:non se trata de “estar” probessinón de “ser” probes. Aagresividade, simbólica ou directa,

inxerida nos usos e nas reacións,“violentas” ou axexantes ealegóricas, polo tanto aínda máis“activas” no fondo das represiónspersonáis e sociáis. O sexo, comodesenfado provocador, ou comoesistencia clandestina e coasi“delictiva”, na moral do tempo,respecto aos anceios espontáneos.A maternidade, seus gozos, súasfrustacións, seus fusquentos oulucidíos dictados. A traballosaprefiguración do ser “social”,amencendo vicariamente nalgúns—os loitadores da masa obreira—entre o resto da xente “destinada”

á impersoalidade borrallenta,trasfundida no seu ser “masa”…

Consecuentemente, o relatoniste primeiro intre abala, móvese,bambéase sin avantar, ou avantapaseniño en chairas espiráismorosas, endebén saturado desuceso íntimo e de proieiciónscolateráis que anticipanposibilidades da acción, fraturandoalegóricamente os círculosincomunicados da sociedade deentón actuante nun pequeno burgogalego. Na realidade e naintención (négome a usar, porestantía e chafada, a palabra

“fórmula”) tales componentes sonos mesmos que o autor tivo enconta ao compor dúas novelasanteriores, en castelán: “Lacatedral y el niño” e “Los miedos”,endebén en forma cicáis menosespeculativa e máis entranábel napresente. “Xente ao lonxe”, ninque decire ten, está costruidaintelectualmente, pro co degaromáis firme de chegar a ser unproduto antiintelectual. Nistesenso, está máis perto de “Aesmorga” e “Os biosbardos”, meusdous libros narrativos en galego.

A presencia do devir “histórico”no tempo persoal, sobrevén encolda xente, dista xente “concreta”dun intre suposto da cidade de A.,e configúrase nas reacións dalgúns—repitámolo— pouco máis queistintivamente, escollendo a súavida e poñéndoa a salvo do círculo“determinista”, vexetativo, no queforon nados, en procura dunhaconcencia estrapersoal, dunexercicio do “ser” en sociedade i ensolidaridade, feito pouco menosque prodixioso nas circustanciasen que acaece. Pra entendelo ben,

hai que ter en conta que istaviraxe colectiva socedéu nos nosospobos, i en tempos diversos, máisque como resultado doconocimento e manexo de teoríasou utopías “letradas”, comoasunción na imensa maioría daxente, dun “saber” escuro, dunhapulsión enérxica e intuitiva do“deber”, do exercicio dunhasolidaridade, máis que políticaveciñal (nin xiquera rexional)como se víu, de xeito aínda máispatente que nas vilas, nas grandesmovilizacións agrarias basilistasda segunda década do século, sin

máis bases ideolóxicas que unspoucos revulsivos emocionáis epoéticos, válidos in acto, napalabra do seu estraordinarioorador e guieiro hacia ningures,que foi o crego ourensán BasilioAlvarez. En todos istes casos, máisque un convencimento doutrinalfoi un estado de emotividade“iluminada”, i en moitos intresheroica, asumida e posta en acciónprecisamente por quenes aterminoloxía literaria conece como“anti-héroes”.

No seu esteso tramo inicial,

“Xente ao lonxe” —crarexémoloaínda outro pouco— non proparanin prefigura, pra desenrolos máisao descoberto nas partes seguintes(esteriormente máis dinámicas),galeirías de “tipos” en situaciónsde fórmula, postos “eí” pra logodemostrar calquera cousa. Non éiso. É xente válida polo que fai,polo que vive no istante, largo oucurto, esplicábel ou antoxadizo, enque aparez e desaparez, comosocede na vida de cada quén; unhaserie de impromptus humáns sinperspectivas nin secuenciasargumentáis. Isto é o que o autor

quixo facer ao armar a presentenoveliña, sin que o conquerido noseu contesto nin o argallado nistelongo proloquio queiran decir queteña acertado.

Daquela, o presunto ou real“desequilibrio” da duraciónnarrativa entre as diversas partes,non se orixina en pranteamentos“técnicos”, tributarios dalgunha“novidade”, sinón no seguir ospasos da xente que na obra faicamiño ou moradía. Máis que untempo cronolóxico anda nelo un“tempo” psicolóxico, un “ser” da

xente, movediza ou pousona, quese puxo nela a actuar ou a folgar,sin que eu, —xa-posta-a-vivir—,teña moito que ver con ela. Entales condicións de arbitrariedadevital, o tempo literario esiste dunxeito relativo dende o ponto devista pactado, ritual ouconvencional dos cánones… Polodemáis, nin tipos, nin prototipos,nin arquetipos, sinón homes,mulleres, rapaces, cousas, nidiosou esmorecidos; seres potenciáis enon documentáis dos rueirosinfantís do seu relativo autor,traguidos a conto sin orixe

biográfico concreto; traguidos aconto sin ter que rendir contas;amosados e respetados na súa vidaposíbel de xente, sin máis, edevoltos á xente, ao lector, sinrecursos “inxenierís” postos atasar a esistencia humán, senónmediante a afición humán e aadivinación poética, propias dosino do autor.

Noutro aspecto “Xente aolonxe” resultóu tamén arrastrandoapós de sí, da súa repentinaconceución e do seu fadigosoescribimento, unha chata

lamentábel, tristeira cicáis pramoitos; polo que a min toca, nonsei si vontaria pro, dende logo,necesaria: súa proclividade ao“escabroso”, pra decilo cunhaverba crasificatoria dapudibundeza cursi. Mitigue unpouco esta chata o considerar talproclividade no devir da historia,coas súas ledas e inxelesdesvergoñas, como nefecto é,entretecida ao cerne máis espresoda nosa fala viva i escrita, eabondo probada literariamente, ápar da que millor o fixese naslíngoas de oucidente e de oriente,

dende os nosos tempos núos,auroráis, e polo tanto antecursis;na leria moza dos nosos troveiros exograres, nas súas cántigas deescarnio e maldicer[3] de faisetecentos anos, prolongada nonoso cancioneiro popular, e até oCurros Enriquez de “O DivinoSainete”, e dende eí aos novos dapoesía de denuncia, e ás nosascontribucións á moderna língoaliteraria castelán (no sensodesmitificador que diríamosarestora) de Valle-Inclán e C. J.Cela.

O autor da presente obriña,polo mesmo que é, principalmente,repitámolo, un exercicio delingoaxe, non tivo máis remedioque botar man instrumental —noncaprichosa— de tales recursos, oque non lle priva de sumarsemalencónicamente aos laídoselexíacos que moitas almasdecentemente enxebres, incrusoacadémicamente enxebres,ceibarán pola ausencia nistaspáxinas, daquela língoa galega,lene, feituca, bucólica,benmandada, modosa,

xogosfroralesca, “regionalista,sana y bien entendida”, decotefardada de endomingadossentimentos; agarimosos símbolosda nosa automitificación comoxente honradadocesufrida,secularmente louvada por propiose alleos; refírome á língoa dosabondosos e neutralizantes “iños”:filliño, bonitiño, laconciño; e dasviscosas e reprimentes “iñas”:terriña, naiciña, prendiña,queimadiña…

O herdo innobre de tal falaconvencional e desfigurante enrelación co noso verdadeiro ser,

aparece eiquínecesariamente magoado, tripado,invadido, rexeitado,orgulosamente negado nos falsosdireitos da súa rutina criminal, dasúa retórica apaciguante de língoacontra natura. Non se trata deprocurar o “irreverente” ou o“escabroso” ou o “procaz” como“moda”, como escándalopubricitario, sinón de ir de novo aoalcontro da nosa língoa ispida, coanaturalidade da súa beleza e dasúa fealdade pra a representaciónmental e verbal do mundo, noncondicionado por calisquer

espectrografía didascálica, oumoralizante, sinón atal como noschega, como se “nos” ven e se “nos”usa na lexitimidade cotián do seuser coloquial nos beizos, na mentee no corazón da xente, pois dendeo ponto de vista do lingoaxe nonhai enribas nin embaixos, comonos mecanismos dasdiscriminacións sociáis, sinón atotalidade orgánica da fala viva.

Pra acadar, acomodar ourecobrar tal lexitimidade usual nosmanexos do noso idioma escrito,non é preciso aconchabarse comopornógrafo profesional ou como

truculentista vocational, con bulaou sin ela; nin xiquera disimularseao traveso dun snobismo defranquía seudoculta, propio dosniveles minoritarios outamentesituados, intelectualizados esofisticados pra a produción econsumo dunha narrativa de“provocación esteticista”, deixando“ao pobo” paternalmente a salvodas contaminacións. Non se trata,pois, de derivar tal actitude “doslibros”. Trátase de escribir engalego con naturalidade que nonten porque ser vulgaridade, comono caso dos “enxebres de

enchenta” e dos “xambolistas” deradio ou escenario e nos cantoresdo bilingüismo comercial quedeberán estar prohibidos, non polaautoridade competente sinón poladinidade galega do púbrico, comaespresións derrotistas edexenerativas, dende o ponto devista da fala natural ao servicio danosa caracteroloxía verdadeira.

Tanto nista novela como en “Aesmorga” e nos contos de “Osbiosbardos” eu, que non funfalante infantil do galego, tratéi decinguirme ao que se falaba entre

os galegos de Buenos Aires, quechegamos a ser uns 400.000. Entreiles vivín e actuéi coarenta e cincoanos (un xeito de perder o tempocomo outro calquera). Entre amiña chegada, 1919, ao meuprimeiro libro narrativo en galegopasaron trinta. Diste modo e sinme decatar ou, polo menos, sin“tomar nota”, estiven mergulladoen todas as difrencias e maticescomarcáis e dialectáis da nosa falaviva. Tales posibilidades de opción,ou millor dito de retención, sin medeprocatar do que as miñasnecesidades de “futuro” escritor en

prosa galega ían considerarsemánticamente máis espresivo iestéticamente máis doado, foronesceicionáis, cicáis únicas na listados escritores en galego. Istaabraiante abondanza, posto aescoller, e tendo tanto onde,levóume, incruso, a algunhaspropensións e aínda teimosías.Poño por caso, a rexeitar grafías epronunciacións que me somellabanartificialmente “traídas” porescrúpulos difrenciadores, conapropiamentos de escriturasforáneas, poño por caso gn=ñ,como en iñorante, incóñito, onde a

min me somellaba máis lexítimoinorante, incónito. Os malsonantespor aprosimación aos sinificadosen castelán: coñocido, recoñocer,que eu deixo en conecido,reconecer. Os pedantescos, comopadroado, prantexamento; osincómodos e contrafeitos como isenon embargantes ounembargantes, tendo tan a man omáis lóxico, usado e menosarrodeado: noustante…

A teima difrenciadora,antoxadiza, cando non política, denon asomellarse ao castelán, étanto como saír dun souto pra

meterse noutro. O castelán xuntoco portugués, deben ser as nosaslíngoas comprementarias etestemuñáis, e temos que procurarno conocimento literario da unha eno uso consanguíneo da outra, enforma de lectura e de fala prácticacando nos sexa posíbel, os naturáiselementos evolucionados pra aposta a ponto da novaespresividade “culta” da nosalíngoa galega, que nos chega conseis séculos de superior desuso.

“Xente ao lonxe” non pretendecomunicar ningunha sorte de“mensaxe” —¡bruxas fora!— anque

quixera configurar algúnssímbolos, lenes, transitorios eintrasferíbeles, ou seña poucoválidos como mensaxes no sensopolítico, filosófico ou mimético.Mais cicáis valedeiros,complementarios, pra unhaconcencia ou concenciación —comoagora mostrosamente se di— do“ser” galego en cuia procuraandamos, outravolta, vellos emozos, intelectuáis e pobo, confolgos anovados.

Os trastocamentos cronolóxicosou as dislocacións doutro tipo, nonson de esquezo ou noncuranza

sinón de propio intento; polomesmo que ista noveliña non é un“documento”, a realidade está nelaartísticamente presentada e nonmetodolóxicamente aporveitada.

Os topónimos, os nomes e osalcumes están eiquí tamén usadosen razón da súa eufonía ou da súacacofonía: en función da súamisteriosa espresividade,perseguidos nas escuras e fértilessublembranzas do autor, tantomáis fértiles canto máis escuras.Outros nomes que foron esistentese que terían que figurar tal comoforon pra apandar co que foron,

aparecen eiquí inevitábelmentedesfigurados como natural homaxeagradecido ás condicións a quetemos que axustarnos os queagora escribimos, sin que o ditorepresente ningunha opiniónordeada, anque ún atoparía moitolecer en que fose unha descricióndetallada.

Ao remate distas liñas, tanlongas i estilísticamente asañadas(ún non pode co xenio) sinto medode que deixen a noveliña que assigue en pouca cousa. O autor pidesinxelamente disimulo polo abusode confianza, que tamén se pode

represaliar non as lendo.Tranquilízame o feito de que nonhoubo nelo megalomaníaautocrítica da propia obra, decotedesviante e moitas vegadasperigrosa. Cicáis o que eiquí houbofoi un bocadiño de aporveitamentoutilitario en orde ás vellaspreferencias discursivas do autor.Seus hábitos, máis de lonxecavilantes que inventivos, non íandeixar pasar de valeiro a ocasiónde insistir eiquí nas súaspreocupacións encol da fala galega.Xa sei que non era logar o adrodista noveliña; o abuso aparecía

ben descortés por tratarse deterreo propio… Pro, con todo, oadro ten sido, nas formas de vidagalega que están a desaparecer,sitio de longas conversas;entretención, gozo e sabencia dofalar por falar.

E. B.-A.Barcelona, mayo 1970.

PARTE PRIMEIRA

Foi medrando entrecousas,non entre aparencias decousas…

T. Carlyle,

O culto dos héroes.

No máis segredo do meucorazón

non sinto homildadesinón frenteás vidas máis probes ouás máisgrandes aventuras doesprito. Entreises dous estremosatópase hoxeunha sociedade que dárisa.

A. Camus,

O revés e o direito.

I

Xa antes de aquil houberaoutro, cántas veces o contaban, oPerfeutiño. Mellor dito íanllepoñer Perfeuto por terse chamadoeisí un irmán do meu pai que sefora de noviño pra o Brasil, quenon se soupo máis, que tamén eramoito o que o lembraban, xa comomorto.

E non se chegara a poñerlloporque nascéu nas últimas;

que eu digo, e ben que me

acordo, que aquélo non era nascer,que nin se chegóu a tempo pra llebotar a auga de socorro que semandóu por ela á parroquia daTrinidade, que polo visto era ondea abenzoaban mellor, que a augade socorro hai que bendeciladoutro xeito que a de;

que a mandara precurar de porsí, e cando víu que era do caso, aseñora Andrea (que foraestampeira e rosareira pola partedo segundo home, e tamén garníaroupa branca de embozo, porencargo, e sabía de escapularios deseda e fío de ouro, que menos

coser, broslar e cociñar todo oresto adeprendérao do seu segundohome; anos despóis, botaramormente sona de parteira;

que a sobradita alugaba aquilbaixo, que era baixo de moradía,non de tenda, perto de nós, a carónda rúa do Tecelán que daba deesguello á porta Norde daCatedral, que decote a víamos nafiestriña, a meio altor da rúa, coasbambinelas de randas i entredosesdo seu feitío (que tamén se lledaban os traballos de palilleira)que descorría un anaquiño, non detodo, ás mañás pra a limpeza, ou

cando se sentaba a traballar, nastardes de inverno, até o serán queacendía o quinqué;

que non se sabía cómo lleduraban atal de brancas como sininguén lles botase a man nin oaer borralento de A. llas lixasecomo lixaba todo, até as pedrasdas casas e o cristal do ceio;

no bo tempo uns testos, con pesde albaiaca, de malvela e deamenta, no peitoril da fiestriña coaquil fresco arrecendo cando únpasaba;

cabelo tamén branco, que nonlle casaba coa faciana nin eran

anos pra tanto, que llo ouviamos ámiña aboa que por algo o sabería;

a garnir no bastidor, os dedosafiados indo e vindo como peteirosde paxaro; ou co dalle que dalle,asegún, aos rosarios, non de rezarsinón de facelos, cos alicates, pris-prás, tan a ponto e lixeiro,trincando no aramio sin xiqueraollar pra a tarefa, ensarillandopérolas de nacre, adoas deabaloiros, ou eisí como chícharospardentos ou negros, como si todose movese de seu, traballando deseu como as formigas ou isesoutros bichos sabidos e miudos, a

bulir, a bulir que;que tamén, cada vez máis, a

foran chamando pra os partoscando non había outra ou nonhabía tempo, que as outras dúaseran a señora Dorinda, que xacoasi non vía, e Remedios aCachona que había que ilaprecurar nos arrabaldos da cidade;

co beizo fendido e arregañado,qué pavera, cada seu dun home oscinco fillos, mellor dito menos osdous primeiros do home que se foipor eí adiante, asegún decían,

(que naquil tempo era andacioo írense, aínda que non fose pra as

Américas, a vender auga enMadrid e levar cousas ao lombo,ou de barrendeiros a Cádiz).

Tan boa e leda e servicial, queía sacando os fillos adiante, a nenamáis nova nas Carmelitas de pago,que hai que ver;

que se arranxaba coasmilmañas de todas aquelasmulleriñas, que disque era filladuns estradeses que tiveranpousada de moinantes noRibeiriño, ¡qué non adeprenderíaalí! digo eu, e que adeprendera dasgitanas a botar as cartas… que…

—“Ai, Jasús, ¿il verianmeentrar?

—Non muller non; arestora econ iste solazo están todos a botara siesta.

—Dixéronme que é caso deescomunión.

—Vaiche boa… Aínda hei verpor eiquí ao párroco de SantaEufemia.

—Tamén me dixeron que venxente do señorío a botalas.

—Je, queres sacar unhadoutra… Ves a bo sitio conestrucias…

—É que as señoras da

Conferencia de San Vicente teñenpoder pra a desterrar como fixeroncon aquela Isabel a fodona queandaba a emborcallarse nos baixosda Barronca cos rapaces novos, adous reás deitada, e a dous patacossi era coa man, ¡porca!… Serámillor que me vaia, ¡malia a ideiaque eiquí me trouxo!

—Non me fodas, Rebordechao,non me busques a língoa… ¡Emadia levas si chas boto…! Ninque foras das da Charito ouxiquera das da Viuva Verde, e nondisa merdenta da Benitona… ¡Ollacon que escrúpulos me ves…, que

si o penso ben…! ¡Vaite, váitemede eiquí…! Hala, a tocar o pindínpolo empedrado, e non volvas apetar á miña porta.

—Non é pra porse eisí, señoraCachona!

—Teño nome.—Non llo sei.—Taresa.—Pois non é pra porse eisí,

señora Taresa…—…que xa estóu farta de

andar en contos da xente, que nonpode unha gañar a vidahonradamente…

—Todas somos honradas, cada

unha ao seu xeito.—…e vesme agora con ises

escrúpulos, que si me verán, que sinon me verán, farta como estás debotar badocos enriba, a seis reás,un con outro; que foron trinta edous o último día de feira, quetodo se sabe, e máis tratandotanta xente do “Barrio” coma unhatrata, que non cho critico, e ogallápodias botar máis si che dan osriles pra tanto, sinón que…

—Teño home que manter.—Pois si o tes ou non o tes, que

che preste; mais non veñas eiquí aturrarme da língoa e a facerte a

madamita. E si queres que chasbote, agora cústache nove reás.

—Denantes eran seis.—Todo sube.

A Cachona sacóu as cartas duncazolo e sentáronse á camilla. Abaraxa, nova do trinque, tiña unaspecto luxoso e ineficaz, e ascartas renxían, como si falasen, aobaraxalas.

—Ogallá mas poidese botarcoas outras. A Cachona sacóu duncacifo de lata as cartas vellas cosseus signos e dinastías mitigados

polo uso.—¿Poñen menos medo, nonsí?A Cachona baraxóu as cartas

vellas, axordadas co seu silenciosebento e retranqueiro.Estendéunas en moreíñas de a trese logo dáballes volta unha a unha.

—Iste home de bastos é o teuchulo que, polo que eiquí sae, xache leva comido un costado… “y loque te rondaré, morena”.

—¡Ai!—Veleí vai, tan campante con

ista sota de ouros.—Eu.—Non, ti eres de copas…

Déixao; arrédate dil; será a túaperdición si sigues empenchadanil.

—Non podo…—…que amáis de chulo é

amigo de liortas e carga navalla.—¡Virxe dos Gozos!—Eí os tes, dous homes de

espadas axexando por esquinas.—“¡Para siempre bendita y

alabada!”.—…por esquinas, ¡xa se armóu!

Iste cabalo de bastos é home dexusticia… Os civiles e o xuez,coma si os vise.

—¡Lévoo nas entretelas do ser!

—¡E pola derradeira, o as deespadas, xa me dirás!

A Cachona bulía a botar ascartas como si quixera fuxir axiñadun compromiso.

—Imos coa derradeira, que “loque no sale a las veintiuna no salea ninguna”.

Foinas estendendo en forma deferradura, coa sota de copas nomeio. Detívose en seco.

— ¡Dulce nome…!—Non me diga máis, Cachona,

non quero saber máis.A churriana estaba lourida

coma o cal da parede coas mans

cruzadas enriba dos peitos.—¡Jasús, Jasús…! ¡Róubache

os cartos...! Agora aparez a orillasde auga… Eí o tes coa lercha deouros outra vez… E ti arrodeadade espadas, coa xenreira maior…Orillas de auga, vanse pra Vigo,como si o vise… Son seguidos porxusticia dacabalo, que as cartasnon din o tren, que denantes non ohabía; pro agora queren decir quese van no tren seguidos daxusticia. Volve axiña pra a túacasa, Rebordechao. ¿Ónde quedabao teu home?

—Foi botar a partida… ¡Ai, que

non alento, Virxe do PerpetuoSocorro!

—¿Sabe ónde tes os cartosagachados? Vai collelos si chegas atempo, e fuxe de contado praRebordechao si non queres verteenvolta nun crime…

— ¡Señora Cachona, polos seusfillos!

—Non te podo valer.A Cachona moi inqueda, como

si estivese a vivir de propio os seusagoiros, gardóu as cartas no cacifo,bicóu unha cruz de Caravaca eabríu a porta.

—¡Señora Taresa, polos seus

difuntos! —A Rebordechaoquíxoselle botar aos pes.

—Non che podo valer, nonpodo. Eu non mando no sino. —Vaite axiña por si chegas a tempode salvares os cartos, que o homexa o tes perdido. Vaite, xa mepagarás outro día.

—¡Ai de min!”.

E tamén lle apuñan que sabíaler no libro do Ciprianillo, cheio deriquezas folla a folla, agachadasnas chairas ermas, na espesidumedos montes, asolagadas en illóns e

lagoas, soterradas en olas debarro, e ao pe dos alciprestes nosresíos dos pazos e mosteiros, ouacouvados no cerne das travesmestras dos faiados;

que a ún dáballe decote quépensar que souperan das moreasdo ouro e dos tocos ateigados dealfaias, que se viñan á man só consabérese o xeito de ler noCiprianillo pra adiante e pra atrássin se trabucaren;

aquelas mulleriñas,malpocadas que ían os viernes ao“reparto”, un coarterón, a cadaseu, do pan do decomiso, que non

chegaba a un dente, que somentesa miña irmá Evanxelina i eupapabamos unha boa libra en cadaxantar;

polo cuio e pra que lles rendesealgo máis, ía cada unha con todosos fillos e algúns emprestados;

que xa agardaban de cedo,coasi noite no inverno, pola portada rúa de Corona e despóisaxuntábanos todos, como a gandofora a alma, no patio grande doseñor bispo, e cerraban a entradaás oito.

As galloufas que alí searmaban eran de moito sandiós,

xa se sabía, e púñanos enringuileira, ou sexa en filas de aún, e os coarteróns de libra xacortados, amoreados nos grandescanastros culeiros.

E o Atanasio, o cociñeiro doseñor bispo, ás gargalladiñas, aboca rachada e roxa no meio daface, e as fazulas bermelliñas deboneca, e a cacholiña arrematandono pescociño de donicela, coatoquilla nos hombreiros, e cadatanto un arrepío de noxo do quevía, que se lle plegaba no canto dosbeizos,

e os pequechos non se contiñan,

en canto daba comenzo o “reparto”e botábanse ao pan como lobos,que era unha vergoña, total praun coarterón que non chegaba aun dente, e máis sendo trigo;

que se contaba que unha vez aMaría dos Acidentes, entre lerchae tola, que lle daban de certo, queeu a tiña visto, que caía pra atrásde sócato, tesa, inteiriza, aosrebollóns polas lousas da rúa cosollos revirados e o escupe nosbeizos.

“Armóuse grande estrondo de

berros e aplausos. Era a María dosAcidentes que chegaba derradeira,que xa estaban pondo a tranca.Puxaba a María, asomada edesasomada empurrando a portasostida polo Atanasio, até que avencéu, e co mesmo pulo guindóucon il nas laxes do patio bispal,¡pun! ¡Viva, viva…! Algúnscantábanlle, co son de chínguilichínguili:

María, Maríamexa na camae come na pía.A María dos Acidentespíllalle a esmola

e rise da xente.Ai, chínguili chínguili chínguili,ai chínguili, chínguili, chon.

¡Viva, viva! Cíngalle, María,séntatelle enriba que estácapado…

Erguéronse a un tempotrabados dos cabelos. ¡María, dalleque eres home pra tres Atanasios!

O curiña, branco i esguío, queestaba decote no alto da grandeescaleira de pedra, tendo conta detodo aquélo, que xa podían poñeroutro máis adoitado e barudo pratan rexa canalla;

tan novo, somellaba un

monaguillo, sin pelo de barba, carade bo e de bos modales, cada vezmáis esgumiado e morredizo,decote a suar e a chuspir no pano.

O estrondo ía cada vez a máis,e o Atanasio colléulle a volta bocaabaixo, e púxoselle enriba acanchapernas, e as mulleres aripar dil, e o curiña baixando polagrande escaleira de pedra, coasisin mover os pes, como esbarando;

e colléu o Atanasio como si nonlle tocase, i empurróuno, coma sinono empurrase, collido con dous

dedos, e botóuno pola portatraseira, e puxo no seu canto, prarepartir o pan, a Xanete o Besgo,tan formal, que estaba a esmolana Ponte Maior, todo escarallado,a máis do ollo chosco só tres dedosna esquerda, a pata esfolada, sincura; que lle apuñan que a feridada canela direita, decote a lixirmateria e sangue, era pintada, quea do barreno xa fora de moi mozonas Asturias das minas, e aíndatan fresca arestora, a manar nomeio da canela os días de feira, ouna novena dos Remedios, queapañaban, asegún decían, máis de

mil reás;que as moscas non lle andaban

nela, que foi polo que a xente sedecatóu de que a pintaba, que aboa xente de A. con tal de darlle álíngoa… que si á man ben a feridaera certa, que as hai moi porfiosas,que a señora Castora, que as sabíamoi ben, chamáballe “úrceras”,que tivera unha nos altos da coxamáis de vinte anos, que xa atrouxera de Mindanao, e que se llecurara coas follas do botón emanteiga de porco.

Veleí viña a María polo meio daxente, arranxando a trenza erepartindo lapadas aos que lleerguían as saias ou lle turrabanpola chambra. De sócato púxoseleda e botóuse a cantar e a bailar,e todos darredor armándolle apándiga, que xa ninguén pensabaen coller o pan, total xa ocollerían;

e a María púxose a provocar ea arrandear as illargas, parándosea carón dos eivados e queréndooserguer pra que bailasen coela, e

botaba cántigas salerosas das quetraguían as cómicas forasteirasque viñan ao café do Pepe polasfestas do Corpus:

Arsa y tomaque tengo un morrongoque arso la falday aquí me lo pongo…A xente estordegando a rir e os

cativos imitábana, e paróu toda afía do pan, e algúns que estaban ail protestaban a gridos.

O creguiño esmorecido descéude novo pola grande escaleira depedra e fendéu pola xente que sedesapartaba só con velo, e colléu

dous coarteróns, e déullos á María,e acenóulle que se fose pola portade atrás todo sin falar, que todo ofacia sin falar. Subíu media duciade banzos e ficóu de novo eisí,estantío, vendo e non vendo.

A María dos Acidentes non sefoi ren e púxose a bailar uncachoupiño:

Ai polo pé,pola ponta do pé,pola raiba do pé,polo cachoupiño...

nos baixos da grande escaleira depedra, batendo un coarterón cooutro por enriba da testa, como

quen toca no pandeiro:Ouvíase a voz do curiña, que

nunca se ouvira, rachando o aercomo un longo coitelo, tan forte eouta que a xente calóu de todo,menos a María, a cantar e bailarsoia, no meio do mundo. O curiñabaixóu e paróuse a unhas pasadasdela:

—María, márchese. —A Maríaollóu darredor como pedindotestemuña.

—¿A quén lle fala istapantasma? ¿A min? ¡Anda, caraja!

E foise pra il abalando osandares e como si o fose a

acometer cos peitos.—María, márchese. Acabe este

escándalo…—¿E logo qué queres, meu rei?

¿Que non nos riamos coa farturadista eodia resésiga que non encheunha moa? Tampouco ti tes carade farto. ¿Por qué non botas unbaile conmigo?

O creguiño, branco como si llefose a vir unha esmorición, dabamágoa velo.

—Abonda María, lisca xa,berraron algúns.

—Olla ben o que fago con il.Aguantóu os coarteróns co papo

e cos dentes, erguéu as saias, equedóu con todo á recacha,cofeando o pan nas nádegas. Logopegóu a volta:

—Toma, lévallo a suilustrísima pra o chicolate. —Iesnafróulle os coarteróns no meioda cara.

A xente quíxose rir pro non llesaíu ben… O creguiño apañóu opan, bicóuno, e levóuno coas dúasmans descontra o peito, fendendopola xente, que se desapartaban sócon velo vir, e ía chorando, emoitas mulleres engradarontamén, e botáronse a bater na

María dos Acidentes que xuraba amorrer.

E nestas aparescéu o señorbispo de A., o novo, no meio do sol,que xa escachaba, nun marco dagaleiría outa con todos os seusbrilos e coores atal un cuadropintado;

e abríuse a grande porta da rúade Corona e fíxose presente oAtanasio con dous municipáis, queviñan ser o cabo Sergio e máis oSardiña”.

Aquelas probes mulleiriñas

solteiras, arrimadas, casadas condoentes, con borrachos, viuvas deausentes, de mortos ou de presos,que sacaban os fillos adiante comopodían, de mandadeiras de a diarioou en certos días da semán, pra ostraballos rexos, nas casas vidas amenos que non podían mantercriada cotián;

ou os sábados a fregar, concarqueixa e clorú, a dous reás e assobras, ou a lavadura, as grandessaas do señorío e a lavárenlle aroupa na Burga de embaixo(algunhas máis baratas, de noite,por seren probes vergoñantes, que

lle din, por teren vido a probes enon seren probes de nación).

Malpocadas, e como algunhasxa ían vellas e non podían serbulradas de outro xeito,acaloñábanas de meigas, atal a tíaCachona, que andaría xa noscoarenta, acaloñada de ciprianista,arrodeada daquiles escintilantestesouros, nos poucos leceres do díae nos sonos da noite;

agachados nos montes daMezquita, pola Fraga do Sol enterras vianesas, nos cumios daMartiñá, nas vereas encostadas doRodicio ou nos montes frente a

Ribadavia, que aínda se tiña ditoque os frades de San Franciscoapañaran alí un bo toco de moedasde ouro coas que arranxaran atorre vella, e repartiran grau ostres anos da fame grande;

que ben se vía que todas erantrolas da boa xentiña da cidade,sempre disposta a darlle aotaravelo da língoa e aacaloñárense uns aos outros,aquelas lerchas e plepas que aíndanon acreditaban no que víancantimáis en tesouros petados erabos de gaita.

(Aínda que si cadra e polo baixo

sí, porque de non creren nisas eoutras andrómenas, ¿ónde ía collerazos a cativa xente pra seguirvivindo, polo menos até que non llechegase o intre de se encacifar noceio, tesouro serodio dos probes, eque, aínda eisí, tiña a contra deque, pra acadalo, primeiro habíaque morrer.)

Pois a señora Andrea (queaínda ún sabe máis da tíaCachona, tan leda, co bieo fendidocomo si non poidese deixar desorrir, mais non é do caso contartodo o que ún sabe de cada ún),viñera (notábaselle axiña) dos

portugueses da raia seca, polaparte de Chaves, dizque de boacaste de xente, que polo xeito deser ben podía ser;

que a miña aboa, que tantosabía de tododiós e que non llequedara a língoa apegada ao cú danai, decía que, sendo de menos detrinta anos deixárao todo pra fuxircun criado, mociño labrego de bover, que se casaran (outros din quese arrimaran), e fóranse por eí, eque, a máis de liscarse co rapaz,levara moitos cartos, que aíndaque foran da familia era granvergoña pra unha muller, pois iso

de fuxir cos cartos decote foi cousados homes que fuxían con mullerese non ao rivés;

e que correran as mil e unha, ematáronllo na frol dos vinte, nuncontrabando de armas pra ospaivantes ou portuguesespartidarios do Rei que botaran;

que tamén se dixera queandiveran no asunto o señor bispode A. o novo (que non sei por quése ten que decir o novo, que o velloxa levaba cinco anos morto) ealgúns coengos, o que resultóu nonser certo;

que os de Paiva Couceiro,

moitos diles desterrados na nosacidade, traballaban e gastaban pratraeren aos reises pra Portugal (ea un diles, moi fino, noviño, queera marqués e disque lle gostabanos homes alarbios e algo tordas,chamábanlle a “Isolina”, que axente de A. era eisí pra poñeralcumes desaxeitados);

que a señora Andrea, nonquixera voltar (¿pra ónde?) e quedespóis de tanto estropicio,collérana pra ama de confianza naCasagrande de Oimbra,encarregada da servidume, e daroupa da casa, das adegas e

despensas;e que despóis de tres ou catro

anos de facer vida formal, veulleun grande descreto en toda aquelabisbarra porque se soupo que nonfora unha soia tolaxada a do rapazcon que fuxira, sinón que llegorentaban os mozos, coasiraparigos, que desque os pillabanon lles daba repouso, até deixaloschuchados como de meiga, quealgún morrera das resultas, quexa era moito argallar,

que se dixo que, máis que vezo,padecía unha doenza que llechaman lumeterino, que pega

nalgunhas mulleres e non se venfartas de home;

que polo visto a miña aboachegara a saber todo isto, anquemoi mal sabido como logo se víu,pola ama dun crego portugués queviñera cos paivantes, a cuia era asúa querindanga que o sabía todaA.

Quén o diría agora, con aquelcabelo branco, tan modosa eprincipal, detrás das bimbinelasarrandeadas, no peitoril dafiestriña con arrecendo aherbaluisa, dándolle ás agullas ouaos alicates;

que a miña nai decía que nonpodían ser tales faladurías, e aEvanxelina que non lle vía ren departicular que cada quen fixese asúa vida, “cala ti, soleta…”, “nonme da a gaña…”.

E que tamén se dixo queandivera polas feiras e romaxescun mocete de por eí adiante, nonse sabía ben, que falaba o andaluzou atal si quixera imitar a falaandaluza, que tamén podería sergitano, endebén algúns ouvíranllefalar entre iles o portugués decorrido, mais non o dosserranchíns e xornaleiros miñotos

ou da raia seca, senón na fala doseñorío principal que adoitaba virpolo vrau aos balnearios deCabreiroá ou Mondariz; o mociñobringuel, de face composta,sorridente, escuro de ollos verdes,falangueiro, sempre tirando a finosin o querer, como si se lle vise otraballo de aparentar o que nonera, que eisí de misteriosas ecuriosas eran as moitas cousas davida da señora Andrea;

outros decian que non tiñanren que vere na poridade dasrelacións de home e muller, quenon se soupo que viviran xuntos

sinón que somentes andaban eandaban polos feirales dafronteira, e o rapaz ía e viña aPortugal con non sei que recados,tamén o decían; que os guardiñasnon se recelaban de tanto velo ir evir coa mona, total un moinantemáis, quizaves deixado poloshúngaros…

que facía bailar unha mona moicélebre, chamáballe Berta, quecollera moita sona por aquelasbisbarras, lista como un allo;

e cando se axuntaba a xentepuña banca do xogo das trescartas, que era calote sabido, que

todos o sabían, pro cando chegabaa feira seguinte todos os mamónsvoltaban á xogueta, e perdían.

Que até disque que, nunhadisas, a mona morréralle ou, …quefoi tanta a súa mágoa que ninguénsoupo máis dil, anque tamén sedixo…

“A cousa tiña que darse bendoada e fácil. A Berta non era demáis altor que un cativo de ano emedio, e aínda que era moito pratal cras de bichos, non era nadapra arreporse a un par de homes

feitos e direitos, nin que decir ten.Todos conociamos á Berta, que asílle chamaba o moinante, que delavivía, e que a traguía a todas asfeiras, sin fallar unha,aparentando que era pra adivirtirá xente facéndoa bailar, anquepronto se víu que non pasabaprato nin gorra. E a verdaderesultóu que era pra engaiolar aoshomes dalí e doutros lugaresveciños, e vezalos no xogo das trescartas viradas que alí aínda non seconocía. E o que máis e o quemenos, todos fumos afuciñando, enon había que andar póndose

chatas uns aos outros.O que viña sucedendo unha

feira e outra, que era unha aomes, era que somentes gañabanalgúns: i eso de primeiras, e logoque resultaba lambéndolles cantolevaban. Era moi celmoso dasfalas, que non as decía en castraposinón en castelán de señorito.Chamábanos “señores puntos”, “notienen más que aproximarse…”. Ede primeiras algúns acertabancando a posta era livián pra ilosvezando dapouco con iso de ir amaiores pra o desquitecontrapeando as gañancias coas

perdas como usan decote osxogantíns, e despóis papáballestodo, non sendo aos rapacesnoviños que lles deixaba poñerunha postura e si perdían outrapra a revancha, e despóis xa osbotaba, gañasen ou non.

Edesio o do Lisardo e máis oMarcial da Carriza, fóranse, poucoa pouco, decatando de que opillabán e a “simia” —que lle decíaPepe o mejicano— traballabancombinados, con tan rematadoxeito que a condanada da monasomellaba traballar de por sí. I entanto se axuntaba a xente, a Berta

botábase a alternar polo corro demiróns e xogantins moi leda eazouril, choutando dun hombreironoutro, guindándolles as boinas,facéndolles cóxegas na noz ou nocorrolo, remexéndolles no tupé echantándolles bicos mollados, quea algúns até lles daba noxo.

Edesio foi o primeiro enouservar que cando as cartaslevaban moita cargazón (ásvegadas, entre cadelas, patacos,realillos e até pesetas, candochegaban os “ches” e os“habaneros” pra o SanCaralampio, había rodas que

acadaban aos dous mil reás) pois omangante ía e dáballe á Berta unsque somellaban cacahueses, proque non deberían selo sinón outracousa, porque a Berta púñasetalmente como tola, e veña gallifare choutar, e renxer os dentes ebotarse ás mulleres que pasabanque a tiñan que tornar a gridos; emeta a abrazar aos homes e a darchoutos e a facer carantoñas etodos a armar a pándiga e todos arir e a querer pillala polo rabo, queera cando o vaina aporveitaba prao calote, ou seña pra o troco dacarta cargada e virada, que a puña

boca abaixo despóis de deixalaalbiscar un coasi nada, un abrir efechar de ollos, e deseguida puñaas outras dúas contrapeándoas noaer ao istante de pousalas, quenon había xeito de se acordar cálera.

Conque, por todo o devandito, oEdesio, despóis de telo todo moiouservado foi e díxollo ao Carrizo(que eran xa de nenos, “amigos delalma”), e dende aquil intre, xa llativeran xurada todo o tempo queaínda faltaba pra a romaxe de SanCaralampio, que como se sabe caepolo mes de Santiago, que era

cando o moinante ficaba os dousdías e tres noites que collía aromaxe. Mais, con todo, resultabatraballoso apandar unha feira eoutra vendo como arrapañaba coscartos de tododiós, polo cuio íamedrando dentro diles a maiorxenreira.

Tiñan o asunto ben calado,ambos a dous, por si se lles ía aman na tolena, que moitas vecesún comenza, deféndese o outro, enon se sabe ónde se pode ir parar.Pra librárense algo da pencha quese lles ía acugulando nos adentrosdo peito, baduaban e baduaban

sober cómo lle tiñan de zorregar,que si á man limpa ou con estaca,si de apouco e longo ou si rexo ecurto, si deixalo no sitio por morto(aínda que non morto) ou si irlleaos cantazos sin deixarse ver, atébotalo máis aló do piñeiral, outamén si darlle un bo sumurmullonas augas fondas do río… Polopronto, determiñaran nonaparecer pola xogueta dende tresou catro feiras antes, e xaquedaran que o agardarían,chegado o intre, na entrada dopiñeiral que era paso obrigado prao atallo, e alí mallar nil como nun

centeo verde… E nunha desas, oCarrizo volvéu aventurar que sichegado o caso se fuscaban endemasía até írense da man eperder o tino, pois que se lle íafacer, con tal de non ser esa aintención, que xa se sabía. OEdesio, como máis asisado, foi edixo que o millor sería facérensecuns bos vergallos, de verga de boiben curados, que non deixan sinal,e zorregarlle ún a ún, a compás;pois por moi estragado de condutaque fose o canalla non sería dehomes zoscarlle de a dous; quehabía tamén que deixarlle coller

azos pra a defensa i erguerse sicaía, pra non se amosar tanfillosputa como o tal se amosabanos tratos do xogo, queverdadeiramente eran pra darcabo dil sinón fose que…

Conque chegóu o SanCaralampio, tempo era; e ben fosepola ledicia que meten no corpo asfestas do Patrón ou por térenlledado tantas voltas ao aduvío, ocaso foi que cavilando en que eranmozos barudos, de empuxesobrado e familias ben vistas

naquelas bisbarras, e por levarllemoita ventaxa de corpo, aínda úna ún e a man limpa…

Denantes de dar comenzo ofolión de vísperas, xa tiñan alá seisou oito copas de augardente dopaís aledándolles a conversa epóndolles o ánimo rexoubeiro aopar que destemido.

—Porque o que eu che digo,mecasoenningundiós, é que si eume deixara levar polo xenio xahoxe de mañá, ao velo chegar, oque millor me houbese sabido seríabotarlle as mans á gorxa até quelle estouparan os ollos e dise de sí

un bo palmo de língoa,fillodemilputas, que me ten alómáis de dez pesos unha feira conoutra.

—…ocabrónquéofixo, e a minmáis de vinte… Noustante, haique ter en conta que istestrotavereas son moi sabidos earriscados; e iste, non sei que dirásti, pro eu véxoo ancho de peito e debos pulsos. E terá as súas mañas,e máis aínda si ven da caste dosgitanos como semella, comenzandopola moreneza, as falas tanseguidas e traer mona; que istescargan navalla ou cousas piores, e

son prontos como centellas no seuuso, que lla ves na man e xa a tesentalada nas tripas, sin decir eívai… Que xa se sabe que istasxentes da moinanza teñen seuxeito de pelexaren múos, que teacometen sin falar, e siguen distexeito, que ún non pode tasmearpolas queixas ou os berros, comovan do aguante, que tan pronto sederruban mortos, sin deciren mus,como somellando estaren nasboqueadas, pegan un chimpo efódente dun viaxe, si é que meesplico…

—Ti procederás como che pete,

que todos temos direito a afroxar ea taparnos coas verbas… que xa sesabe que hainos moi bota-por-elasde morros afora, pro en chegandoo intre da ación esfurricanse, é undecir.

—Sin faltar, Carrizo, sin faltar,que o bebido non é pra tanto, quenon somos de hoxe; e aínda queeres meu millor amigo, hai cousasque non as aturo de natural… Demodo que fala por direito.

—Está falado, menos o que chepoida ofender, si algo houbo, queisa non foi miña tención… Falóusede darlle a ise caloteiro un bo

escarmento, en nome de todosaínda que non o saiban; e non mearredro do dito. Pra min é máis derespetar o que che bota o alto nuncamiño espondo a propia vida, queistes que…

—Xa se sabe, home, xa se sabe,que o temos todo ben tratado esomos amigos (botáballe a manpolo hombreiro), e ambos a dousde vinte anos, e eiquí ninguénanda recuando e buscándolle avolta a… Que o que che ía decir,que non me deixaches rematar éque, si a man ven, que ti mesmo odixeches, ¿ou non?, váisenos a

man, e unha vez que se lle vai aún a man… Quitarlle a vida a unhome, non che é ningunha coña,non habendo polo meio cousas dosangue ou da honra; pois xa sesabe que por moito que roube unhome non o colgan, ¿non sí?

Quedaron un intre caladosfumando do macillo de cincuenta,pois durante a romaxe ninguénfumaba mataquintos. Xa pasabada ducia de “perritas”, ou seña dado país, da estila vella, quemeteran no corpo en pouco máisdunha hora.

Viña ao lonxe, pola noite xa

mesta, a charanga de Sarreáus,abrindo o folión cunha marcha queardía nun candil, arrodeada polosaturuxos dos montañeses. Polosveludos do ceio canicular abríanseos foguetes de luceiría na cima doseu talo de faíscas. Saíron á portado mesón a agardar a banda connovas copas na man, que era olucimento da romaxe, e máissendo de anís escarchado. Xa coapoeira da banda infiamada nasluces do carburo penduradas daparra, saltóu, sin proparación, oCarrizo:

—¿E si lle matamos a mona?

O Edesio ceibóu a risa, conalgún traballo, asegún se lle vía. OCarrizo ficóu calado e moi fechadodo sobrecello…

Cando xa remataba aderradeira noite de SanCaralampio a eso das dúas, despóisdo estrondo final, que xa eratriste, das bombas de “palenque”,entremedias do gallifeo, aínda alípro xa como de lonxe, dos que sedespedían nos redondeles da luzaceitilena pra ollarse as facesúltimas, atoparon ao moinante que

estaba, a meio fusco, no posto deramazón e lona da Manuela doLago, como aquil que se disimulaou que quer tentar unhascabezoladas de soño, coasidebruzado no cabo da longa mesade cabaletes e táboas, afastado dorebumbio da xente que botaba oúltimo vaso ou que enchía asbotas, pra aledar o camiño. Comoos outros andaban apercibidos,logo se diron conta de que omoinante estaba a contar cartoscoas mans embaixo da mesa,ollando pra outro lado como quense fai o babión. A Berta, cansa i

esmacelada, atada a un sillote polacadea do van, púxose a albiscarpra a escuridade de fora como sialgo presentise.

Edesio e o Carrizo saíron ácarballeira, a pescudar pola partede afora do posto, por moi perto deonde estaba o caloteiro, pra vercomo dar o golpe. Cando sepuxeron a albiscar por entre asramas, a mona pegóu un pulo epúxose a ollar pra a escuridade,turrando da cadea. O truhán, quexa se vía que estaba en copas, nonfixo caso do aviso, e foise, coa copana man, deica o mostrador

atravesando o xentío. E foi niseintre cando o Edesio do Lisardo e oMarcial da Carriza, entraron dunsaque, desengancharon a moniña efuxiron de contado. Pronto seouviron, moi perto e seguidos, osberros do vagamundo bradandopola Berta, que ao ouvirse chamarpolo nome comenzóu de empurrarao Carrizo que a levaba descontrasí…

Dous cativos averiguados polaparexa (que de primeiras todoscoidaron ter sido choio de rapaces)

dixeron que nada sabían, e outrosdixeran que a viran agatuñar polanogueira da rectoral. O moinanteadoecía, esbagullando como si llelevaran unha filla, pegándosesucos na táboa do peito e xurandoen todalacortecelestial. Atéchegóu, polo baixo, a apor deencubridores aos da parexa, que ocolleron aparte e non se soupo quelle dixeron, a máis dun par dehostións resoantes e uns revesesnos fuciños cada vez que íaacrarar, que o sosegaron dearrepente; e saloucaba que partíao corazón, e tiróuse debruzado, e

alí quedóu na cuneta da carreteiraxeral onde o atoparon, borracho demorte e cos beizos cheios demoscas, ao mencer, as xentes queían pra os eidos. Pola tarde, xanon ficaba alí.

A moniña ía decolgada ao colodo Carrizo, tremando como unbimio. Pronto se decataron de quetamén estaba bébeda. Entre oscomentos do caso, sóupose logo queo mocete dáballe decote, ao remateda xeira, un grande miolo debiscoito roscón enchoupado en

anís. Cando chegaron á adega, queera tamén chavola de apeiros, nomeio da viña, diulle un arrepenteá Berta e fuxíu dos brazos doCarrizo e emprincipióu a berrar,choutando entolecida por enribados pipotes, a máis aínda candoacenderon o farol. Cada vegadaque un diles se lle quería achegar,púñase fora de sí, espaventadatalmente como un cristiano quevira chegar sober de sí a certezada morte.

O Edesio desmangóu unhaeixada e acenóulle co pau. A Bertapegóu un longo brinco por enriba

dil e acrequeñóuse nos baixos daporta, ollando pra iles cos ollosescarramelados, arelantes,talmentes un miniño pedindoperdón.

—¡Dalle ti!—Eu non discurrín isto.Doutro longo chouto, a moniña

púxose a salvo.—¿Non traes navalla?—O sangue mete escándalo.

¡Dalle dunha vez!Doutro par de brincos, a Berta

estaba na trave do teito, coa cadeadecolgando, chiando como un rato,choutando no mesmo sitio,

arregañando os dentes.—¡Baixa de eí, Berta ou

carallo! Cando se ouvía nomearcalaba e ollaba darredor comobuscando ao que a chamaba. OCarrizo, collido a cada paso máispolo cabreo, acendéu no farol unfachico de pallas; pro antes dearrimar a escada, o demo da Bertabotóuselle enriba e colléulle opescozo, queréndoo aloumiñar,atal como facía no xogo domoinante, cofeándolle a cara nasúa, saloucando baixiño, que erade non se crer si non se estivesevendo.

O Carrizo pillóuna pola cadea,díulle un par de voltas no aer eguindóu con ela con toda a súabruta forcia, descontra un bocoique resoóu atal un istrumento.

—¡Dalle ti agora!O Edesio, canso xa daquil

choio, tiróulle un mocazo á moleirasin conquerir darlle de cheio, pesiea que a probe moniña xa ficaraestomballada do lombazo no bocoi.

—Ímolo deixar, ti. O Carrizoque xa estaba fora de sí pescóunapolas patas traseiras e díu coelaun golpe foxo descontra o chaoterreño.

—¡Pecha os ollos dunha vez,puta!

A moniña estaba ali, queda, cosollos moi abertos, a sangoar porambas canles das súas partes. OCarrizo diuse conta de que iltamén estaba sangoando dunhaman.

—Mordéume, a cabrona…Foise encollendo encollendo, até

quedar toda engruñada, as orellastapadas cos puños, o papo entaladono peito. O Edesio pegóulle uncouce co zapato novo, na punta doóso da soá, e a moniña estarrecéucomo si se despreguizase, os ollos

morriñentos, sanguiñosos.Conqueriu erguerse axudándosecoas mans e foise pra a portaarrastrando o meio corpo eivado.O Carrizo asegundóulle unpalastrazo no cumio da testa quese fendéu esparexendo os miolos.

Deixárona no piñeiral, lonxe docamiño de carro. Serían as tres.”

Todo isto fora moito antes de seaveciñar a señora Andrea entrenós, pro xa andaba, dende facia

tempo, na nova tradición do pobo,moi corrido de boca a orella, entreas regateiras e comadres, nosplepas sin oficio nin beneficio decafés e tabernas, nos beizos doseñorío de balcón e caldo ámerenda, nos xastres amullerados,nos maricallas de salón e nassolteironas de linaxe, nos babiónsfaladores dos casinos e nos“caballeros” e donas parasitariosdo traballo alleo, das fincas arender “en la aldea”, apoleiradosno ocio das grandes moradías conpedra de armas da rúaSandomingo ou da Pena Vixía,

todos iles nivelados polo raseiro damarmuración, vezo principal davila.

Dende onde xa se podíandocumentar os feitos da SeñoraAndrea, era desque chegarametida, ou eisí, que ao millor todoeran aparencias, cun titiriteiro,volante do Circo Feixoo, chamado“O Baronet d’Alcobaça” que odeixaran eiqui “desembarcado”:seu gosto polo “alpiste” de todas ascomarcas, fixo crise final eiquí colicor-café local que acabóu coa súaresistencia e, o que foi pior, co seuindispensábel equilibrio

profesional.A última tolaxada do “Baronet

d’Alcobaça”, foi querer torear a“Vespasiano” (o máisrelativamente fero lión do Circo)en privado e cunha “rolla” que nonse tiña de pe; gracias a que o liónestaba deitado no outro recanto daxaula e nin se erguéu, como quenolla a alguén que está a facer oparvo; e atopáronos á mañádurmindo xuntos, e o “Vespasiano”lambialle a boca, cicáis porquetamén lle gorentaba o licor café;

e quedáranse no pobo facendo oque podían (vivían nunha

cachoupa, pouco máis quependello, perto das Lagoas), ilcobraba os billetes no “ríper” queía á estación (a gorra de galóns) eacarrexaba os caixóns das mostrasdos viaxantes cataláns, nuncarretillo do Hotel París;

e facía de gancho candochegaban os “habaneros” que oslevaba aos comercios e dábanlle untanto asegún o que mercasen oucomesen, ou bebesen, e tamén áscasas de chicas, que era ondemellor lle pagaban, pra os“habaneros” solteiros, e algúnscasados que lles gostaba o aduvío

fora da casa, que os levaba demañá moi disimulados;

i ela ofercíase, co seu bo aquil,tan ben presentada, polas casas,que eisí a conecéu a miña aboa,pra repasar a roupa, e cando xaían de moito sandiós, il morreradun andacio de tifus, que eisí éesta vida puñesquera, e quedóuoutra vez sin home.

Que pasado o tempo, xafondocha e asisada polo tempo e sicadra xa sin lume nas partes,alugóu o baixo, perto de nós, efoise quedando no burgo, e xacosía polas casas formales, i era

moi curiosa niste choio, e despóisxa lle levaban os xéneros e xa íatendo que coser na casa, debranco, e labouras garnidas deembozo.

E andando o tempo disque searrimara co Vicente, o Potras,aínda bo mozo, cochero de avinzanalgunhas casas que non o tiñande seu ou pra viaxes ventureirosnos de aluguer da empresa doMangana, e tamén facía deagarrante —de pendón, non decaixa— nos enterros das Cofradíase da Agencia La Soledad.

O cuio Potras herdara do seu

pai un tenderete de estampas erosarios no paredón do patín daCatedral que dá pola Fonte Nova,e que daquela o tiña alugadoporque non lle gorentaba o trato, edespóis fíxose cárrego dil a señoraAndrea, polas mañáns que eracando viñan maiormente osbadocos, e máis os días da feira do7 e do 21;

que a sobredita señora Andreaaxiña lle pescara a volta ao trato evendía moito pra as aldeas eadeprendera a facer rosarios edespóis seguía a os facer na casa;

até que os mandóu botar de alí

o furabolos do bispo novo, que entodo metía os fuciños, que era daterra dos navarros, xa falaremos,porque lle foran co conto de quenon estaban casados, como sedeixaran decir, sinón amoreados,e,

mandóulles recado poloAtanasio, que era como xa se dixo,o cociñeiro do señor bispo, quetiñan oito días pra se casaren eque lles dispensaba as municións,e que non lles levarían ren polosacramento na eirexa de SantaMaría la Madre.

E que foi o Potras, que era moi

túzaro, e colléu unha pencha talque non lle petóu de se casar sóporque lle daba a gaña ao bispo, eliscóu pra Vigo, que ela non quixoir, e alí metéuse cunha que tiña unposto de pan do Porriño na Pedra;

que en A. o que non se sabíainventábase, que si tumba, que sitaramba, que tal e que sei eu; eque si a língoa ten bo corral o ditonon contaba ren pra a boa xentiñade A., a nai que a paríu, que tiñadecote a língoa a bulir, no aer dodía e na mourenza da noite, comobesbesellar de coruxas ourechouchío de pardaus, que dalle

que tienes co taravelo, que o casoera falar por falar que outra cousaque facer non a había, que…

II

A voltas de tanta vida, á señoraAndrea ficáralle, ou cicáis taméndos seus devanceiros portugueses,certo arroallo i erguimento dedona principal, e fitaba decote praa xente, fose quen fose, no par enpar dos ollos, non azorrada ou deesguello como as mulleiriñas dacidade;

que decote se tivera a sospeitade que, pola súa nacencia ou poloque fose, era máis do que

aparentaba,(como aquela vez, que se

correra polo pobo, que a viran demoito palique baduando cunsseñores, arrodeados de xente, nunautomóvil, e que ninguén osentendía, e que xa se falaba de irbuscar a Remedios do Bordas, queadeprendía francés aos fillos dosmaragatos, e que a señora Andreapasaba por elí e falóu con iles comosi tal cousa, naquela fala propiados forasteiros, que polo visto nonera o francés,

e que lle diron unha moeda deouro, que ela non a quería coller, e

que lle chocaron a man e seguironno automóvil pra Verín;

e que a moeda era de cincoduros e descambióuna na Banca doFuentes, i era inglesa, que osmiróns que viron todo aqueloquedaran abraiados sin saberenqué pensar.)

Que era moito o saber dasobradita, que de ónde o sacaría,que en pouco máis de dous anoscolléu tamén grande sona departeira, e que cando andaba nunparto din que se puña moi irtia emandona, e que había que facerlletodo o que mandaba, de contado e

sin falar, que sinón era quén pracoller o portante a deixar á mullercoa primeira sangue na sabán, oslaídos no aer e as pernas abertas:

Ferver a auga e botarlle o ácidofénico, novedade que ela trouxera,que denantes somentes se fervía, eque o traguía nunha redomiña,que deixaba toda a casa alcatreadado cheiro oito días pola parte baixaaté na comida;

que de seguida, xa dende osprimeiros, se correra que facíatodo moi aquelado e propio como sinunca fixera outra cousa, e quepra arranxar os partos que viñan

mal presentados aínda era millorque o médico novo que trouxeranpra o Hospital Modelo, que era sópra mulleres, que non lle íaningunha, que as mulleres do poboantes consentian morrer queamosarlle as partes, e menosaínda parirlle a un home nasmans;

e máis sendo mozo (ónde se víusomellante cousa, que dun tempo aista parte todas eran novidades),bo mozo e forasteiro, que facíafalla ter pouca lacha, que antesera o vello forense, e somentes íanao reconocimento as churrianas do

“barrio”, que tiñan que ir porobriga que senón quitábanlles a“cartilla” por dous meses, e desegundas tirábanlla pra sempre;

que o ouvín ben, que lloesplicaba á miña irmá a señoraCastora, moi corrilleira e amiga deesplicar, decote esplicando, que xaos grandes non a aturaban eandaba sempre a buscar xentenova ou desapercibida pra terlle aquén esplicar, e dalle que dalle afalar da “cartilla”, que o decírenseunhas mulleres ás outras, candorifaban, “aínda te hei de ver coacartilla”, era grande aldraxe;

que foi nesa conversa da señoraCastora coa Evanxelina, cando medecatéi que non falaban da cartillada escola sinón doutra que habíaque ter pra o oficio de puta, etamén soupen que iso de puta nonera somentes aldraxe das mulleresao rifaren, como os rapaces noschamamos maricón, cabrón, quenon quer decir nada,

e que o ser putas era ter queestar apuntadas no Aiuntamentoda Praza Maior e pasar oreconocimento cada mes pra poderanicar cos homes e cobrarlles axeira, que todo se vai sabendo ao

seu tempo anque despóis lle dea aún vergoña o ter sido tanparvaxolas e babión.

Que o sobradito médico mozo,só pra as mulleres, botóu prontoboa sona e íanse reconecer no seudespacho (que ísta si que foi boacando se soupo) as donas dasvellas familias de A., e que deseguida foran tamén as dosalmacenistas e tendeiros doseñorío novo, que aínda se correraque a de don Sandalio, o de“España y sus Posesiones”, tanempanicadiña e xeitosa, os ollosdecote baixos (que nin somellaba

ser daquela xente fachendosa esoberbia que chegara a A. facía xamoito, da parte dos maragatos egameros, a sacar a barriga de malano e que agora eran donos detodo e tamén o querían ser da nosaconcencia, raio de bestas —oMosquera chamáballes fanáticos—) que disque nin os médicos ninninguén o pudo saber denantes,pois non houbo ocasión pra osaber, que a probe tiña “alí” un ósoatravesado, que nin ela misma osabía denantes de se casar, e até anoite que se casaron que donSandalio non pudo entrar nela,

pois por mor do óso atravesado xade nacencia non podía “recibir obrade varón” como decía a señoraCastora, e que non pedirandispensa pra se separaren porqueeso na terra dos seus devanceiroscasteláns non se levaba, e dalí enadiante tiveron o caso pormortificación e pra a remisión dosseus pecados;

e o don Sandalio botóuse unhafulana pra o desafogo, que ninguénllo víu mal, pois os homes, sendomozos e sanos, teñen que procurarpolo seu desafogo pra nonentoleceren ou aparvárense;

(que viña a ser Cristina doArgadelos, viuva do Argadelos,cabo que fora da Xendarmería, quelle pagaba un piso de trinta reás).

Pois co novo Hospital Modelo,ao pouco tempo, viñeran outrostres médicos novos, tamén só pramulleres, e outros aestabelecérense pola súa conta, eas mulleres todas perdéranlles omedo porque se decataron quemorrían menos do sobreparto, e asputas sanaban máis axiña dasdoenzas do seu oficio, que candollas apegaban aos homes,chamábanlle galicosos, anque

tamén se decía por aldraxe aíndaque non se tivese o gálico;

que aínda que resultaba moiamolado deixárense andarfurgándolles nas partes,espernancadas naquil sillón deferro pintado, meténdolle aquilesferros tan fríos…

Anque decíase tamén, que ofacían moi indifrentes, atal siestivesen a remexer nun caixón deferramenta; que axiña se correraque o facían eisí nin tan xiquerapor seren decentes, sinón porquenon lles importaba ren, pensandonoutra cousa, namentres remexían

nelas, asubiando como si nontivesen alí unha moza encoira e deboas carnes;

e que, ás veces, chamábanseuns aos outros e axuntaban astestas por enriba do ventre,apalpando nelas (á dona Luisa,viuva do “Madamitas”, metéronlleun dedo pra averiguala, e púxose aberrar e quería fuxir)

e paseábanlle o ventre coasmans e apalpaban todos no mesmositio, “ollade eiquí”, “a minsoméllame que”, e disputaban edisputaban, sin contar coa quefose, como si a muller non estivese

alí, sin lle botar unha ollada áface, como si ela non fose dela, quenon a miraban nin cando lleperguntaban si lle doían os ferros,como si talmente fose unha cousa,ou unha marrá fora a alma nobanco da matanza, por máis novae belida que a muller fose, e comosi o choio non fose con iles, quemoito se coñeaban disto osmociños de A…

“Estaban a botar o pito, unssentados no chan e outrosencostados no paredón do xogo de

pelota do hospital vello de SanRoque, a carón da Alameda doConcello.

Axuntábanse alí á saída dotraballo ao serán no bo tempo, noinverno nos soportáis do Espolón,pra falar. Pouco máis ou menostodos eran adeprendices dos oficiosi estaban aínda nise tempomisturado, de xogos e trastadasmais tamén de novaspreocupacións;

nisa primeira seriedade queadoitan os rapaces cando se vanasentando en homes como quendescobre un segredo que xa non

será pra tratado cos máis novosnin entendido polos máis vellos,senón averiguado, a tentas, unscos outros.

Como sempre, os que máisfalaban eran o Eliseo, fillo doferrador das Mercedes, queadeprendía de tallista cos Dorrego,e o Xeló, da Cristalina do mesón,que ía pra reloxeiro. Uns cosoutros, por eí se andarían nosdezaséis anos.

Anque falaba menos, o quemillor decía as cousas era oDavide, moi asisado e fino, quetraballaba, xa coasi de escribente,

na Notaría do Rodicio, que din quefacía cinco letras difrentes, taména gótica, e que non lle petababotarse a señorito da merda comotodos os escribentes, aínda sendo,como era, fillo do Recaredo,ordenanza de estrados daAudiencia.

O de máis corazón nas pelexas,no subirlle aos árbores, xa dendemoi novo, e tamén no río, eraRoxerio, o da Pepa do “Solimán”,que lle ía a calquera cunha manatada, e a tres coas dúas soltas, eatravesaba o Miño pola PonteMaior somurmullando, só con dous

alentos, dunha banda a outra,polas cepas da Ponte Maior, i encatro pola parte onde o río vaiacachoado; e que xurdíaarrebatado, cos ollos sanguiñosos,que a respiración non lle voltabaao ser até despóis de quedar un boanaco debruzado e alentando afondo.

O que tampouco o facía mal(nises anos o máis amolado erasaber falar ben de corrido, sin seazarare, coa xente maior e coasmulleres novas), sober todo naslerias dos rapaces, era o Serafín, odo “Ouriplataquénvende”, que lle

quedara a toda a familia istenome, que non era alcume, dunmercador de metáis finos, da partedos leoneses, que remataraacolléndose a A. por casamento epondo reloxería onde está agora ado portugués.

Serafín, o“Ouriplataquénvende”, taménbotaba belidas cántigas na fala dopaís, e sabía moitos versos detristeza, da terra do seu pai: quepor mayo era por mayo —cuandohacía gran calor— cuando lostrigos encañan y están los camposen flor, i esas cousas;

que sabía máis de vinte e queas cantaba ou as botaba moipropiamente con fala de teatro, etamén contos de malicia na fala dopaís, que facían rir moito, e aHistoria de España de corrido.

Xa se sabía que cando falabanbaixo ou moi xuntos, falaban demulleres, badúa que te badúa, quetodas eran suposicións e quentar acachola. Agora díralles por falardos médicos novos só pra mulleres.

—Pois eu o que vos digo é queson pouco homes, porque por poucohomes que sexan… Bon, a fin decontas os médicos son casi todos

señoritos, e xa se sabe que osseñoritos, si o son de nación, sonmenos homes do que nós.

—Eso asegún, porque eí tes aomáis novo dos do comercio doAubonmarché que, con vinteseteanos ten cinco fillos, e o Aldanaoito, e o Cardoso once, todos ilesseñoritos fora a alma, a máis doque chingan fora da casa.

—Home, non todos. O Cardosoé da Adoración Nocturna.

—A do Cardoso conózolla eu,tena á par da taberna da miña tía,é Rosarito, a planchadora.

—Xa vai vella pro aínda está

moi curra.—Só lle quedan as pernas.—¡Sae de eí con ises guizos!—¿Qué querías, eixos de carro?—Boeno, non se trata de

disputar por todo, Serafín, quesabes moito pro ninguén o sabetodo. Ao que estabamos… Eu digoque por moi médico que se sexa…Non digo eu que si a muller é davida ou anda doente dunha doenzadisas que dan noxo… Mais unharapaciña nova, coas súas carnescheas, ispíndose adespacio,coorada de vergona, e desbotandode sí aquil arrecendo natural da

muller limpa e que, si cadra, aíndanon conecéu home…

—Isas non teñen pra que irenao reconocimento.

—Non sexas torda, Xeló. ¿Asíque as mulleres non van ao médicomáis que por mor da fenda?

—Eí está a mangancha. Si eufora médico, me caso en san,anque viñeran a que lles vise ununlleiro ou unha negra no pescozo,o primeiro que lles diría era, ¡foratoda a roupa!

—Sí, ¿e que farías só con darlleun verde aos ollos?

—Home, si non se pode máis…

—…si aínda relouca ún máispensando no que hai embaixo dosvestidos…

—Boh, boh, boh…—¿Cómo boh, boh, boh…?

¿Vasme decir que non te quedasollando si pasa unha coa saiarabela?

—Con tal que teña boaszancas.

—Pra sabelo tes que as ollar.—Ten razón íste. Eu coido que

se quenta ún máis cos ollos quemeténdolles man.

—¿A cántas lle metiches manti, lapabicas?

—Algo de razón ten íste. Candoo Ramón da Lonia trouxo de Ceutaaquelas postales de mulleresdesnudas…

—¡Sandiola!—…ao meu irmán prestáronlle

tres, de mulleres e homes.—¿Facendo qué?—Rezando a novena.—¡Hai cada ún…!—Eu non sei pra qué carallo

andas connosco!—¿Por qué non vas a que te

acaben de facer?—…eu collinlle unha ao meu

irmán e tívena unha noite inteira.

—…¿Unha, que está eladacabalo?

—…isa mesma.—Tamén eu a vin, me caso en

mi padre, porca e todo como era…Non me vas decir que non tequentaches…

—¡Qué tarxetas nin tarxetas…!Eu dígovos que unha de vintecincoindo pra trinta, coas “mámallas”ben duriñas, recollida do van, coascoxas cheias pola parte deadentro… Eu vinllas á Adelaida doConso, de noviña, cando aíndaestaba a meio rematar, a nai que abotóu, que llas vin, que estaba a

lavar no río da Sila. Víaselle todo,mi madre, cando se agachaba atender a roupa.

Zugaban todos dos pitos aomesmo tempo, sin sosego, máisseguido canto máis baixo falabancoas cabezas xuntas, coas mansuns nos hombreiros dos outroscomo si estivesen a ollar o quefalaban, atal si o tivesen no meiodiles e non quixeran que outros ovisen.

—¡Boh, non ha ser pra tanto!—seguíu metendo a pata o Xeló doforneiro, cada vez máis groso,máis prosma e máis

cagasen tencias.—Pois vai e que che metan nas

mans á filla da María das burras.—¿Cál delas?—A Rocío, cal vai ser…—¡Quén a pillara!—coas medias postas como nas

tarxetas… aqueles peitiños tan noseu sitio, aquelas nádegas,

—…aquiles remeneos candoven da Burga coa ola de barro, axuicio, na testa… ¡Carano, olladecomo me puxen…!

—Vas ter que ir ao gruñeiro…O gruñeiro, acaracochado,

ruxidor, estaba alí perto, co seu

fonchoso teito de ramas, seutronco barbado, seus centos deanos, ledo xigante, cabo do río.

Todos os rapaces de A. sabían oque era “ir ao gruñeiro”, gavearpolas ramas grosas, entrar nosseus laberintos, perderse na mestafollax: “Soméllame que ti xa vasao gruñeiro”, “si o gruñeirofalase”… eran as coñas que osrapaces xa feitos lle decían aosmáis novos.

—Eu non son dises.—Pois daquela virías capado de

nacimento.—Tamén podías pensar que hai

mulleres por eí.—¡Hai, abraias! Pro aínda non

pra min nin pra ti. Polo de agorahai que se achantar e entendersecoa irmá da zurda.

Ríronse todos. Ouvíuse nosoutos de San Francisco a retretado Reximento de Ceriñola, que eraa sinal que tiñan os rapaces pra adesfeita. Abalaron adispacio, sindesfacer a xuntanza.

—Pois eu dígovos que si ollan aunha fulana desnuda é nonquecen…

—¿Qué?—Pois que non son homes.

—O que pasa é que as ollan acentos e rematan por se afaceren.

—Tés razón, Os que andan navendima non papan un bagodespóis dos primeiros días, e o fillodo dulceiro xa se ensarrea só coulido dos dulces.

—Pois eu digo que si setratara, mellor dito, si por minfora, tratándose dunha irmá ou darapaza de ún…

—Cando a teñas—…pra min que…Íanse esvaindo as voces. Ao

lonxe ouvíase algunha gargallada.Ao chegar á Praza da Costitución,

uns subiron pra a Fonte Nova, osmáis baixaron pra a Barreira,outros seguiron pra a Ferreiría oupra a Porta da Aira, ou pra osarrabaldos de casas de pallabarrosonde vivían os máis dostraballadores”.

III

Con todo, seguíase a decir quecos médicos de mulleres ou siniles, e coas parteiras de estudo (xahabía dúas) ningún tiñacomparanza coa señora Andreapra cortar o sangue en nadiña detempo, pra fender no xusto a bulsadas ágoas, pra aquelar aslibracións e pra atar e rebenar oembigo que os deixaba todosafundidiños ou ben de arrentes enon saídos, como chifre ou landra,

que moitos pequechos esbrilábansepor mor das parteiras fozonas, ásveces con tan porfiada crebaduraque os había que levar ao SanBenito de Penafurada, que aíndadecía a señora Andrea que non lleacaía mal á devoción axudala cunbragueiro, e darlles aceite defígado de bacalláu, a nai que oinventóu, si a saberá ún…

En moito disto, de non serchamada de comenzo sinón candonon había outra, ou cando era nasúltimas, a sobradita viña a sercomo o médico Barada, que todosse coñeaban dil porque era un tipo

choqueiro, cos longos bigotesdecolgados, os fatos cheios delamparóns máis que un probe depedir;

anque disque por dentro eracomo un coral, que lavaba o corpono tanque do jardinillo do seuchalé todos os días do ano, quemoitas veces, no tempo frío, tiñaque fender o xeo pra se meter, quexa eran gañas de, digo eu…;

que tamén tiña un xenio de,que era capaz de llas botar aomáis rufo na súa puñesquera cara,fose quen fose, un dos cuios fora ofabriqueiro da Catedral que o

mandara chamar pra que lle viseun proído na entreperna que o tiñalevado do demo.

Dona Xenerosa acompañóuno áalcoba, escurecida e abafada decalor, e quedóuse na porta cosbrazos recollidos embaixo dobranquísimo mandil.

—Pois vaia un cheiro a carnizaque ten vosté eiquí. Supoño quenon estará chamando á morte.

—Cale a boca e faga o que teñaque facer.

—O primeiro isto. —Foise praa fiestra e abréu as contras dunpuñete. Entróu o aer a cachón, e a

raxeira do sol cubréu todo o leitocomo si ardese. O fabriqueiroerguéu o embozo arrepiado e tapóua boca con il.

—Vaime dar un aire, non sexatolo. ¡Cerra eí, Gene!

—Xa llo decía eu, —dixo alimpísima mullerona, sin abalar deónde estaba— que ía abafar coniste calor.

O médico Barada ripóulle aroupa dun saque e deixóu ofabriqueiro ao descoberto cocamisón por enriba do embigo. Adona Xenerosa, que polo visto nonagardaba aquélo, saíu batendo a

porta.—Abra as pernas canto poida.Obedescéu, xemendo, e o

médico foino contrapeando,turrándolle polas pernas, até que oatravesóu no leito, co día dándollepor inteiro na entreperna.

Tiña os corapañóns roxos efedorentos e as éngoasdespelexadas.

—¡Qué animalada, coño! Déasevolta. O fabriqueiro, sin parar delaiarse, ficóu debruzado nocabezal. Ten todo isto como unhaprea de oito días. ¡Abra ben aspernas, coño!

O estropicio seguía por entre asnádegas, por toda a raia do curso,con grande abermellamento emanación dun zume sanguiñoso echeirento.

O Barada asoparaba as carnescun pano de alemanesco quetamén deixara a mullerona, eraspáballe nelas, con grandesfrémitos do doente.

Tapóuno, e logo chamóuberrando “¡dona Xenerosa!” evoltóu a chamala, e dona Xenerosaaparecéu na porta, limpa como apatena, e xa chegaba con outratoalla e un frasco de alcol e outro

de colonia,—¿E logo qué ten?—Esterco.—¿Logo non é doenza?—¡Vaia que ser!—É porcaría. Está entrecocido,

coasi podre de tanto non se lavar.—Xa o deeía eu pola auga da

tina que a deixaba limpa todos osdomingos, a máis do cheiro, que selle notaba a dez varas. ¿E logo nonlle dá lacha? ¿pra qué fai iso?

—Costípome, demasiado sabesque me costipo.

—¿I entón non é millorcostiparse que apodrecer? No rigor

do vrau… non sei como non…—Vaite de eí, —berróulle,

alporizado. A mullerona non llefixo caso (víase ben que nunca llefacía caso) e púxose a arranxarlleo embozo con moito agarimo, elimpóulle o suor que lle viña aregos pola fronte.

—¿E logo que lle receta?—Xabón.—¿Da Toxa?—Da cociña, e ben cofeado…

con carqueixa, si non dá doutroxeito.

—Non sexa túzaro vostedetamén, don Abelardo.

—Si non dorme ou rabea moitoao se lavar, déalle iste xarope.Dúas culleradas tres veces ao día,e tres pola noite.

Saíu, sin máis, e foise aoCasino de Caballeros onde tiña unxulepe de republicáns todos osseráns até as nove. Contóu o casosin dar o nome, só o oficio dodoente, e non llo poideron sacarpor ren.

—Pois fasnos a pascua… Oscoengos son vintedous, anda ti asaber.

—Cóntase o caso; o nome dodoente é o de menos. Ademáis está

o segredo profesional.—¿E o chancro da Hermelinda?—Xa ela botara o bando por

todo o pobo. E o que lle quedóu sindecir, rematárono de o decir ohome e máis o querido. Eu sócontéi o caso clínico non o social.

—Tes boa vaina…Aínda despóis tivo que repetilo

pra un abogado republicán, deCelanova, que viñera a unha vistana Audiencia.

O Barada ía decote de moimalaleite ver aos doentes porqueben sabía que o chamaban coasinos “artículos mortis”, ou cando os

outros médicos lle deixaban aangueira por imposible;

e tamén pra asistir á parroquiados moitos amigos, que xa sabíanque non lles ía cobrar; e aínda eisí,pra os casos que somellaban depouco ser. Que sober distocorrérase que un día chamóunoBras o Pepino, zapateiro doCabildo, bo baixo do orfeón, barbaloira, moi rezador, pra que lle viseaquela roxez que lle saíra nuncostado.

O Barada ollóulla moi devagar, e volta a ollarlla e díxolle,movendo a testa pra os lados, que

si tiña unha lupa e o Pepino dixoque non, e mandóuna pedirprestada á botica do Valencia; esin deixar de fitar coa lupa,apalpando a roxez, fechados osbeizos, recollido o sobrecello. OPepino, que era moi aprensivo,acorándose minuto a minuto, quexa levaba meia hora.

—Bon, meu amigo. O que eiquítes é un cáncere, dos bos, uncáncere a concencia. Deus candoquer fai ben as cousas… Iste é uncáncere de amigo. Vas ter que tefoder e chamar a outro médico…

Ao Pepino déralle un acidente

co medo, e, logo resultóu que todofora unha coña, e a roxez nadamáis que unha espinxa disas quese van con tres riscadelas en cruz,si pode ser feitas con pruma etinta de xuzgado.

E tamén se dixo que a unricacho da Ponte Vella, tratante desalazón de porco, que lle salvara avida; e que sin agardar a contamandóulle un xamón, e ilmandóulle un papel que decía:“Recibín un xamón en troque davida de don Bento Ameixeiras.Non valía máis”.

E tamén se contóu que o

chamaron pra o escribanoMamede, gran comellón; e candoentraba na casa cruzóuse con donEusebio, o Lorpas, párroco daTrinidade:

—Chegas tarde, Barada. Nin sedecatóu da estrema unción.

—Xa se decatará da lavativa.E que lle tornara o sentido de

sócato non ben lle valeiraron obandullo, que díu pra tresourinales dos grandes, de asento;

e aínda outros chascarrillos derisa e de mágoa que de todo habíana vida do…

…Boeno, isto non ten que verco que viñamos falando, parécemeque nin xiquera me lembro porqueiste é o modo de falarmos eiquí,niste pobo do nabo, que temos isevezo i empezamos a darlle aotaravelo, dunha leria noutra, quese van ensarillando edesensarillando, collendo un tino edesapartándose dil, como quen vaipor un camiño e colle á direita ecolle á esquerda, e vai pra diante earrecúa pra atrás, que ún xapensa que non ha ser tanto o falarpra decir cousas sinón pra falarpor falar, pra ouvirse uns aos

outros o son das voces sin repararno senso que as falas levan dentro,badúa que te badúa, que chega unintre, e máis as mulleres, en quetodo o que se ouve é un algareo decurral de pitas, e os homes afungar, a fungar, a buscar a voznos baixos do peito, como si otivesen cheio de roncollos, debirimbaos…

Porque o que eu ía decir decomenzo é que o Perfeutiño, quenon querían que eu o vise, queaínda era eu un pequecho de cincoou seis anos, máis púdeno albiscar,por entre portas, como decote

facía, que por eso me chamabancheirapechaduras etapa ren dixe las;

pois aquelo que olléi nin eraneno, nin irmán, nin caranos, ninxiquera un cristián por pequenoque fose, que máis somellaba unmonifate cativo;

polo que me lembro, non erameirande que os canciños queparía a nosa Tula, que cando llesaían cadelas iámolas tirar ao río,de noite, dende a Ponte Maior, equedábamos calados pra as ouvir,¡pof!, aló embaixo, cair na augafonda, que disque alí leva fondura

de máis de cen cordas,(que se tirara un estudante de

crego, por amores, facía non seicantos centos de anos, e ao ehegarao meio do aer arrepentíuse eceibóu un berro de rezo, que otraía o rescrito onde viña posto omiragre: “Váliame - a - santa -imaxe - milagrosa - da - Virxe -que - se - venera - nista - capela -dos - Remedios - veira - do - rio -acarón - de - eiquí - no - campo -do - seu - nome”, que somella moilongo pra o decir caíndo;

e abréuselle a capa e levóunopolo río, como un barquiño, até

Reza a Vella onde fixo pe;que o meu pai, e máis o Elixio e

máis o Mosquera decían que noneran miragres sinón pamemas doscregos pra lle papar os cartos áxente que viña á novena e áromaxe de setembro).

(Mais a min somellábame queera millor acreditar niles, i euacreditaba porque tamén podíanseren certos; e que podía ser certoque houbese miragres no nosopobo, que outros máis pequenos ostiñan, como ser Santa Mariña deAugas Santas, que lle cortaran acabeza que pegóu tres chimpos,

fala que te fala, facia dous milanos.)

Con todo e ser moito cenadibales, e ire a auga por alí tanescura, dispaciosa e mesta, atal oaceite, non era tan fonda i escuracomo, augas abaixo, no PozoMaimón, pola banda de Alongos;contáramo o primo Quintín, boebanista, moi agarimoso efalangueiro, que o contaba moiledamente, e sabía moitos, queguindaran no pozo a un señorbispo de A., facía máis de mil anos;

que estaban todos os cabaleirosvestidos de ferro, agachados, á

espreita, tras dos érbedos queforman grande espesidumenaquelas restrevas (aínda os haiagora, que o sei por iren osrapaces aos morogos que alí secollen, que disque que algúns fancon iles augardente de máis poderque a de bagazo que ún desto nonentende);

que saíron dos érbedos máis decincuenta homes da fidalguía de A.e dos arredores, e guindaron coseñor bispo no río (que viña deconfirmar polo bisbarra de Puga ede Castrelo), metido na súacarroza de catro mulas, e

guindaron aos familiares do bispo,e guindaron aos espoliques, eguindaron á xente de armas, máisde vinte, do seu cortexo, eguindáronos coas bestas, queendexamáis se soupo diles, nin dasbestas, nin ali nin augas abaixo,nin ás tonas pechas do río, que erapolo fin do vrau, aboióu ren, ninchegaron ao fondo cantos adibalesse lle botaron con rizóns pra osaveriguar…

A min dábanme unha migallade mágoa as cadeliñas da Tula,aínda cegas, a se mover comovermes, querendo mamarnos os

dedos, rebolando polo aer, e, ¡pof!,aló embaixo, na friaxe e durezadas augas, que con todo e serenfora a alma,

que nin se sabe; pois, si á manben, non lles petaba morrer equererían seguir vivindo que praiso se nasce, digo eu, que si eranfora a alma ou si a tiñan esohabería que velo, que pra quererenvivir como se vía ben quequerían…;

que as cousas quedas, os seixos,os ferranchos, podia que nonqueiran vivir, e déixanse estar, efaise coiles o que se queira facer,

mais os canciños tería que dar quepensar sacalos do pe da nai tépeda,a probe Tula, que nin sabería praque llos sacaban, e aquiles ollosque puña, e despóis, aló embaixo,¡pof!, que hai que tocarse o carallo,as cousas que ún fai de pequeno, ede grande aínda piores…

Lémbrome das mulleres,acoradas arredor da mesa, e decando a señora Andrea erguéu dacofaina ao Perfeutiño, ou o quefose (que foi cando o pudenabesullar ben de perto)

collido polos peíños xuntos, coaponta dos dedos; a señora Andreasorrindo como si tal cousa, fitandopra il, sorrindo, dándolle voltasdescolgado dos pes; xa decía euque aquelo non era un cristiánpequeno nin grande, non era ren;

coas veas abultadas, aspálpebras grosas, apegadas; beizosde negrito; coor de leite misturadacon viño, todo sin rematar; eaquela rabuxa sanguiñentapingándolle da barriguiñapequena, pouco máis que unhanoce,

a señora Andrea dáballe voltas

e ollábao con moita consideración,xa falando de que había quechamar ao tío Dámaso pra que olevase ao camposanto e o soterrasepor alí, que a auga do socorrobotar botáraselle, anque non sesabía si estaba vivo ou morto (quealgúns decían que abondaba conque estivesen aínda quentes) proalgo lle faría pra non ter que obotar ao esterco como si non foraacristianado, digo eu,

(anque aquilo máis somellabafeito de masilla dos pintores ou deformento do pan, que non da carnede ún, e daba noxo ollalo e aos

canciños, non);e posto ún a cavilar no ser das

cousas, viría a ser o mesmo, oumillor, guindalo ao río que metersomellante gazapiño na terra molque si o apañaba un rato docimenterio vello, que son comolebres, non lle chegaba a un dente;que un día, na aldea da miña aboa,botáranse a un neno vivo de dousanos e rilláranlle un pe.

As mulleres estaban a ollar, sindeixaren de falar polo baixo,escoitando con moito aquél áseñora Andrea; somellaban nonentender ben o que esplicaba pois

só respondían “vaia que ser”, “quécousas ten a vida”, “non somosnada niste mundo”;

as cuias eran Paca a Coxa quenos fregaba o piso e íanos á praza;a Elisa do latoeiro da rúa SanMiguel; Salvadora a Pampera, boaveciña, decote a se ofercer, que sefora casada a Buenos Aires evoltara viuva sin fillos e sin unollo, o esquerdo, que cobraba unhapensión da fábrica onde o perdera,moi suave das falas, sempre benfardada, e o ollo chosco dáballe unaquel de gracia, non como outrasque os tapan cun paniño negro,

colgado dunha fita; e máis aCarme do Campaneiro que forabuscar ao tío Dámaso á taberna doNarizán que a mamái non queríaque meu pai o vise ao volver daimprensa.

Deitárono nun lenzo e quedóuno meio e meio da camilla,embaixo da lámpara xa acesa, e aseñora Andrea, como de máisconfianza, sacóu o licor café e máisa augardente do país. As mulleres,xa todas sentadas de arredor,seguían latricando polo baixo comocando hai un morto de verdade eaínda non se lle perde o medo, e

menos a aquela ciralliña de home.Conque aparecéu o tío Dámaso

con aquela face ronda, grosa, moisobrante pola parte baixa, metidonun capildó que lle chegaba aospes. Sentóuse a carón do veladordas botellas, díu as boas noites,que non as dera ao entrar, epegóulle un metido ao augardentedo país polo picorollo da garrafa, enon dixo máis, e púxose a botar opito.

(Que o medo pérdeselle aosmortos co anís escarchado que, apouco de empezar a bebelo é candoemprincipian os contos de rir, que

escomenzan rindo polo baixo edinse úns aos outros “chis”,“esquecedes ónde estamos”, esiguen a beber anís e a contarentre os que veñen a facer ovelorio, e algo despóis tamén rin osparentes, e tense dado o caso derírense as noras e os xenros, oscurmáns, os cuñados e os netos,anque non os fillos nin os pais, quesería moita desvergoña.)

As mulleres beberon dúas vecese o tío Dámaso tres ou catro polobico da botella, que non se sabiacánto. A mamái xemía na alcoba, ea señora Andrea ía e viña,

“non é nada”; nunha desaspasóu pra a cociña e volvéu, apouco, cunha pota de auga,arrecendendo a ourego, botandofume.

As sobraditas non se daban idoe o tío Dámaso tampouco. E candoquedaron valeiras as botellas,deseguida falaron de írense: “teñotodo sin facer”, “ás oito chega omeu”.

A señora Andrea dixo que elaficaría outro pouco por mor dahemorraxia que aínda se podíapresentar, que ás vegadaspreséntase despóis e de sócato,

como enxurrada de vrau, Deus nosasista, que unha do señorío, a doPeláez do bazar, que a deixaronadormecida, despóis de librar domal parto, e que se foran pra asaleta de embaixo, e que de alí apouco ouviron un bruído comoquen deixa aberta unha billa, ecando estaban en qué sería edispúñanse a subir, o sangue xasaía por embaixo da porta eacadaba os primeiros banzos daescadeira, e que fora moito o casoque non morrera;

e que ía agardar un pouco porsi se lle presentaba á mamái, que

eu xa non me puden arredar deónde estaba guichando, e deumeun pulo de entrar, xa tremando comedo de que aparescese o sangueda mamái escoando por entre ospes das mulleres e os morceguís dotío Dámaso, que gracias a Deusnon; e cada unha dixo o que sabía,e ainda falaron unha boa miga, xade pe, dos abortos.

A Pampera, que foi a que máisfalóu, dixo que nas Américas erancomo nada, que as mulleresestaban moi afeitas a non deixaloscomprir, que non se querían inzarde fillos e, a máis, pra non se

desfigurar; e que facían ben, quetantos fillos era un atraso, e queiso que os daba Deus había quevelo; e que había alí parteirasdabondo que o facían ben e barato,que ela nunca as percisara porquelle viñan de seu, coma quen lava;

que nunca se lle cumpriraningún máis de tres meses candomoito, que até unha vez caíralleún no pinico cando estaba a facerforza pra obrar, e que total comoían as cousas diste mundo…

Conque o tío Dámasoescurrichóu as botellas e a señoraAndrea metéu ao Prefeutiño nun

fardel de veludo negro queestivera aganduxando, quesomellaba unha luva;

e o tío Dámaso asoparóu ocapildó e metéuno nun peto dazamarra, e as mulleres quixeronsaloucar e non se lles díu, e amamái dixo dende o cabán, “vaiatodo por Deus”.

A señora Andrea díxolle ásmulleres que lle dixesen á miñairmá, que a mandaran coa señoraCastora, que xa podía voltar.

Que a min botáranme pra agaleiría de atrás, non sei si odixen, “non te movas de eí, que á

mamái doille a cabeza, que prontolle pasará”, e a esas cousas daxente que coida que os cativos soncegos e xordos ou parvos…

Conque chegóu a Evanxelinamoi amorroada e batendo asportas, e berróulle á señoraAndrea que estaba coa mamái,“Qué, ¿acabóuse a pándiga? Tantomisterio pra parir, nin que nonpoidéramos parir e malparir todasas mulleres diste mundo”.

Daquela a miña irmáaparentaba un pouco carrallóu e

virouteira. A señora Andrea saíudo cabán, dixo que se ia, que amamái quedaba adormecida. Euaparescín como si tal cousa. AEvanxelina sonóume,arrincándome a nariz coma decote;a señora Andrea axexóu de novopra dentro da alcoba sin entrar.“Si queredes véñovos facer a cea”;“xa nos arranxaremos, moitasgracias”.

E sortíu, arrimando a porta sinestrondo, que era a única persoaen A. que saía sin pechar as portascon estrondo.

Na alcoba, a “mariposa” daba

pouca luz, co marruco coasiqueimado de todo, e cheirando aaceite. A mamái estaba branca detodo. A Evanxelina púxolle a manna fronte, eu tamén. Foise aEvanxelina, e a mamái colléumeunha man, e bicóuna e púxoa nasúa meixela que queimaba, e dixo“moito traballo dades”.

—¿Doéulle?—¿Qué me tiña que doer?—A cabeza.—Vaite, e si veñen a

perguntar, decide que querodormir.

Saín; a Evanxelina estaba coa

barreña na iaba a pelar patacas.—¿Berróu moito?—Eu non estaba eiquí.—Non che pergunto si estabas

eiquí sinón si se laióu moito, si aouviches.

—Como xemer, xernéu.—¿E ónde está o…?—Levóuno o tío Dámaso.—Dixeron que era home.—Non era nada.Meu pai chegóu da imprensa,

moi alporizado, algo que lledixeran no camiño; guindóu agorra e botóu xuramentos, dous deDeus e ún da Virxen, que só lle

viñan cando…—¿Non podiades avisar, non?Entróu na alcoba, acendéu a

bombilla. Sentóuse no leito ierguéu a mamái, moi a modiño,polos hombreiros.

Apreixóuna descontra sí. Diulleun bico nunha tempa. A mamáibotóuse a saloucar.

—Bueno, muller, bueno…bueno, bueno… —arrolándoa comosi fose unha nena.

IV

Cinco anos despóis viñera oAlberte, que eí ficaba tan fonchosoe contento de sí. A mamáiandivera con tanta barriga que sepensóu si non traguería dous.Dona Exenta, a maragata dafuneraria, tivera xemeos, moifeitucos e ledos, ollos azús; tansomellantes que había que estarmoi afeitos pra os difrenciar, atalxoguetes repetidos. Diste xeitopodía ser que ainda eu…

Porque o caso é que anque megostaban os miniños, non megorentaba ren ir a ter un irmán;de primeiras porque me puñamouco de todo, coasi con gañas dechorar, o ver a miña nai, de seutan bringuela e finiña, co aquelabarriga de besta, o ollar tristeiro,con doores a cotío que lle viñanmoi mal os embarazos; sempre sefalaba disto, que moitos díasvoltaba do traballo esmorecida detodo ou non podía ir.

¿E total pra qué? Pra fillochegaba eu. ¿E si viña outra irmáe resultaba tan maroutallo como a

Evanxelina? Non estóu nada certode que me duraran moito estascavilacións, que só cando a mamáise puña embarazada, me viñanaquelas cismas e desacougos quenon os podía aturar nin falar dilescon ninguén, verdadeiramentes. (Enon só pola mamái que era só “demin”, como decía de pequeno: “¿Ede quén é ista mamái?” —“É demin”. “¿Dásme unha pouca?”—“Non”).

Porque eu cavilaba que ter unirmán que comenza por ser máispequeno que ún e vai medrando,medrando, e si a man ben

acadando a ún, e sobranceándoono altor, ou facéndoo de menos nalongura das pernas, no groso dospulsos e nos anchos do peito, comolle tiña pasado ao Ramirito de laBanda, dos de Obras Públicas, queme contóu, que il mandaba nosoutros, ou seña en todos tres, porser il o vinculeiro, e cando oFelipito que era o segundo, dira enmedrar, pasóuno de contado naestatura, de tal xeito que cando ilcomprira doce anos e o Felipitoaínda non dez, como quen di coacasca de ovo apegada ao cú, xa sepuxera a falarlle forte porque lle

levaba coasi catro dedos por enribada testa e meio palmo poloshombreiros, a máis da vozasomellando á dun home.

Que nos primeiros tempos dearrepórselle non lle dabaimportancia, “mocoso da mierda”,“vete a criar”, i esas cousas; ou sise propasaba moito cepilláballe osmorros coa ponta dos dedos, poucomáis que vento, on un carracho aman aberta na caluga, todo sinforza nin asaño, pra que non foraa supor que valía a pena de llebater de home a home;

xa canso de tales sobranceos e

das adevertencias do pai, “vamos,vamos, hay que respetar alhermano mayor”, e isas parvadasda xente de Castela, aínda que oFelipito xa nascera en A. comonós. Pois un día o Felipito fíxollecara, e cunha hostia, que estalóuxorda no nariz, e dous puñazos, apuño fecho, na táboa do peito, xa otiña embaixo bafurrándolle a caraa lapada limpa, estalando comofoguetes (que esto derradeiro xamo contara o Alfonsito que era oterceiro diles, despóis fóranse detraslado e xa nunca se soupo máisdiles, pro estóu certo que

endexamáis o Ramirito recobróu aventaxa nin se volveron aencontrar na estatura).

Polo dito, e outras cousas quelogo fun pensando, a min non mefacían falla irmáns que coaEvanxelina tiña dabondo, quenalgunhas cousas aínda somellabamáis home do que eu;

e menos pra resultar o queresultóu aquil fondoiro serodio,cheio de berros, fardel de mexos,que pra o meu mal xa tiñanascido, que alí estaba, xa ía praseis meses. A mamái non sefartaba de decir, xa dende os tres,

que me doblaba de cómo eu era aoseu tempo, pra máis…

Alí, branco, repoludo, boa coor,cheio de sí como si o mundo nonfose con il, xa mandando en min aforza de berrar, de nifrar;

agora alí, a carón de min,emporranchiño, sempredesbotando a roupa anque fixesefrío, con aquil xeito de sorrir, deseguirme cos ollos, que non sei porqué somellábame que xa secoñeaba de min,

que eu decatábame que non melibraría dil; cada vez a máis, amamái a comparar, que si eu do

seu tempo, que ti o garrotillo aoscatro meses, iste nin xiquera ominiñeiro nin o sarampelo, que tale que sei eu;

e agora deitado alí, enredandoco pe, no berce, millor dito, nocesto grande, que se afixera a ildende moi novo e non quería oberce, só de noite.

Eu pra acoralo sacáballe alíngoa e facíalle carantoñas,arregañando os dentes, as mansabertas tras das orellas, fitándoocon ollos escarramelados, encollidodo sobrecello, e aínda se ría máisde min. E si deixaba de lle facer a

farsa, de primeiras púñase axemer de apouco, e si non lle facíacaso esboiraba a chorar como si orachasen.

Agora mesmo, atal todas astardes, os pais no traballo, aEvanxelina na costura e ún atocarse o carano, de niñeira, queera moito amolar aquélo, que tiñadías que si non estaba todo otempo a par dil, deixándolle collero dedo groso dunha man, co librona outra, que non era modo deestudar, que si recollía a manvíñalle unha pencha dediosescristo, a berrar adoecido, que

me ten dado tanta rabia que atétemos chorado xuntos.

Pois o que é hoxe, si chorabaque chorase, que pra iso ten “oembigo atado e o cú furado”, comodecía a miña nai que eu nunca lleentendín ben istes ditos, comocando me mandaban percurar algono escuro da casa i eu tiña medo, eque fose a miña irmá, decíame“vai ti, que pra iso és home emexas ás paredes”, que non seiqué ten que ver o mexar ásparedes con…

A máis diso, cando se ía pra otraballo, lembrábame sempre que

non era só ter conta dil que non semancase, sinón darlle o biberóntépedo (unha vez dinllo fervendopra que calase e guindóu con il nochan, dun envión), tornarlle asmoscas, remudarlle a codia candoa tiña moi mazmida, por mor dosdentes, que non se puxese amorder outra cousa desaxeitada, elimparlla cada vez que lle caíse,

que ma facía erguer unha cheiade veces, que a guindaba moitasveces, morto de risa, como si foseun rapaz grande coa malicia xafeita, e cando lla papaba a Tulatiña que lle dar outra nova, e

amolecerlla antes na miña boca,como facía a mamái.

Que, me caso en tal, que tiñaque estudar no Fleury, ou no raioda Historia Sagrada, e a nai que afixo, a leción dos profetas, nai queos fixo, tantos como eran que xapodían ser menos, con aquilesnomes que se esquecian aixiña, eque había que dalos de coro, todosen ringuileira e sin fallar un;

que era no Fleury onde máis seasañaba connosco o irmánPapuxas dos freres franceses, mecaso nil e no seu babero, que eramoito millor o irmán Raymond,

que lle daba biliscos aos rapaciñosgrosos nas meixelas e nasnádegas.

O Papuxas, con aquil queixo enpunta, os dentes de embaixosaindolle dos de enriba, que metiña marcado desque lle dixeranque o meu pai era o segredario dogremio, polo que se decía que osdos gremios obreiros nonacreditaban en Deus e menos noscregos,

que xa se sabía que meu paiera o que botaba os milloresdiscursos no Centro de SociedadesObreras, i eso qué lle fai, que con

falar das cousas dos traballadoresnon se lle fai mal a ninguén, digoeu, que si eles non falan das súascousas quén vai volver por iles;

moi serioso dicindo as cousas, enalgúns intres tremáballe a voz,que a min levárame á velada de laComuna, de moi novo, e taménfalaran o Ambrosio Soutullo, quelle saían os eses como cetas, e oHeriberto do Paulino, que estiveraen Bilbao, e meu pai foi o millor,

e botóu aquíl dous nenos(despóis ouvinllo moito, eperguntéillo moito na casa) daparte dos ingleses, que levaban aos

nenos pra o traballo nas fábricascando se inventaran as primeirasmáquinas de tecer, por mor de quetiñan as mans pequeniñas pra aspoder meter nos teares, e taménpolo xornal, coasi ren,

e que os tiñan horas e horas, ecando se ían cair de sono oucansacio, os capataces levábanos aun salido, afora, e zorregábanllescaldeiros de auga fría nas costas,ou cunha manga, anque fora norigor do inverno, que somellabamentira con todo e seren inglesesuns e os outros;

e logo volta pra as máquinas de

tecer, que eran millor pra istechoio que as mulleres, e de menosxornal, até que ían parar aoshospitáis ou morrían, que decotehabía outros dabondo pra osremudar, que os probes non secansan de botar fillos ao mundocomo si o mundo fose de balde,digo eu;

e aplausábano moito, equeríanlle moito, e querían que omeu pai fose concellal, que o eransomentes os almacenistasmaragatos, fora a alma, e osabogados e os boticarios,

e aínda sabía outros millores

como o das minas de carbón, emáis. E nos Primeiros de Maio,botábaos no palco da música, no doXardín do Posío, ou no daAlameda;

que todo viña nos libros quetiña meu pai, moi grosos, que euquería ler niles cando fose grandee falar mal dos ricos e dos cregos,a par do meu pai, sin botarxuramentos descontra as cousasde enriba como facían outros, quenon había pra qué; e non polo quedecía o Seixo que non valía a penacagarse no que non había, sinónporque ninguén sabia si o de

enriba…, e ao millor sí;e ás mulleres dábanlle moita

mágoa aquiles nenos, aínda máissendo de tan lonxe e fillos dosingleses, que era como si non fosende ninguén;

e algúns decían que non podíaser certo, pro tiña que ser certoporque o traguían os libros grosose porque o decia meu pai.

Conque seguía a berrar aberrar, berra que berra (sandiós)que non me deixaba fixar osentido, e pra máis a Tula púxosea arrabuñar a porta pra que lleabrise, rosmando polo baixo como

persoa, que até o somellaba candolle viña o aquél de se querer liscará rúa, que ben se notaba queemprincipiaba a andar saída, quexa se lle hinchaban as partes epuñérase fedorenta e pingáballe acrica.

I eu alí dalle que dalle, conaquil criminal que non me deixabaestudar os Profetas, que os tiñaque dar mañá, tantos como eranque xa podían ser rnenos, quehabía que darllos de corrido aoirmán Papuxas, me caso no seupapo de vella, que si faltaba algúnnon lle servían os outros, polo

visto. As catro veces que llos dirasaíranme todos, pro contrapeados,que mañá era a derradeira etíñallos que dar seguidos; que xatodos se bulraban de min, ecalaban todos cando mosperguntaba, pra se coñear.

Púxenme a ollar pra o teito,vendo pra as caras que se facíanno cal: “Isaías, Xeremias, Baruc,Daniel, ¡berra carallo, berra!,Oseas, Xoel, Amós, Amós, Amós,Xonás…”. Xa decía eu que se mearrecuaba Abdías… “Amós,Abdías, Xonás, Miqueas, Nahun,Habacuc…”. Erguinme a abrirlle á

cadela que non paraba de rañar naporta e dinlle unha pancada colibro na perrancha e lixóumo coababadela, e sortíu tapándose corabo e ollándome con xenreira;

Nahun, Habacuc, ao chegar aHabacuc víñame a risa porque naescola decíamos “lavacú”, e un díaún trabucóuse de tanto decilo esoltóullo ao frere Godied.

Conque tiña que empezar denovo pra collerlle o tempero ebotalos seguidos, e púxenme abotalos seguidos coasi berrando,sin alentarIsaías xeremías baruc daniel oseas xoel amosabdias xonás miqueas nahun habacucha bacur chabacu chabacuc…

Isaías xeremías maruc…Mais así non nos ía querer o

Papuxas, que me crebaba acarretilla cando se decataba que osestaba a botar dun romplón,Isaías, Xeremías…

—¿Por qué se dice ser unXeremías?

—¿Qué oficio tenía Amós? —anaique o paríu, franchute!

Petaron na porta moi forte, quexa estarían petando denantes sineu o sentir cos berros do neno; sindecatarme do que facía peguéilleun couce ao canastro e rolóu polochan co rapaz envolto no mantón e

seguíanse a ouvir os chorosafogonados como de lonxe, epetaban e petaban, xa a manaberta e máis seguido, “abre queson eu”, era a voce do Elixio.

Conque apañéi todo e metinono cesto e tiréino na cociña efechéi a porta. Era o Elixio, xa odixen, tan bo, unha migallacazurro, decote a sorrir por ren;polo cuio resultaba coasi outrocando se puña serio, atal sienvellecese de sócato; fillo daseñora Ermelinda e do señorGonzalo, aínda algo parentesnosos, que vivían a carón pola rúa

do Tecelán, dúas ou tres casas, omillor na escola e agora noInstituto (que como só ían aoInstituto os fillos dos ricos, quedeu moito que falar que o meteranpra o bachiller; “qué coidan ises,ao millor aínda lle queren darcarreira, xa me diredes con qué,un escribente e unhaescolanta…”);

e agora era o millor noInstituto, sin botar por ela, sinaquel arroallo que collen os“saritas” do señorío e os seus paiscando pescan unha matrícula, quehastra ao Carlitos dos Canedas,

regaláralle seu pai un cabaliñofeituco como os que traguía o CircoFeixoo, por dous sobresaíntes damerda e con empeños;

e o Elixio xa no primeiro anoandaba ás patadas cossobresaíntes; aínda na asinaturade Relixión, e con todo, que o P.Beade non o tragaba porque llediscutía nas crases, tivo que lledar sobresaínte, e xa levara catrono terceiro,

que non era só que a señoraErmelinda fose escolanta, que lletiña dito á miña nai que xa depequecho sabía algunhas cousas a

par dela, e outras millor; que líade corrido nos libros grosos sendomoi cativo e que, sin os estudar decoro, quedábanselle na cachola;

que ben se lle notaba á señoraErmelinda que non eranarroutadas de isas con que andanas nais pra agabanciar aos seusfillos, anque millor sería decir praaparvalos con cousas que din diles,e que si a man ben non lles acaen;

que eisí fan as nais do señorío,como si cada un dos seus fillos foseun lóstrego, como si os seus lles“chegasen de París” e nós doSaltodocán ou de Regueirofozado:

“Pepito que te vas a mancar,Pepito come la pavía, Pepito nohables con ese ordinario”, como sinon saísemos todos polo mesmoburaco, como decía o Mosquera,que a xente do señorío é máisdoada a facer difrencias en todo,alá iles.

V

“Eí vai a Tula, da señoraSevera, diante de todos como ocabo de gastadores do Reximentode Ceriñola, o fuciño erguido,orgulosa, cun trotiño curto eparexo, algo choutado, con aer denon ir parar nunca até o fin domundo, plis, plas, plis, plas…

Após dela unha ducia de cans,algúns tan disformes que ven llespodía pasar a Tula por embaixo dabarriga sin lles tocar pelo, e outros

tan cativiños, co trote tanmultipricado como si en logar decorrer rodasen. Todos ilesollándose á mantenta, con aercanso, suspicaz e acorado.

Cada tanto, a Tula detenseunha miga cheirando pra o alto, oupra os costados, comodesourentada, ou preguntándosepra ónde ir e qué facía e por qué ofacía. Daquela os cansaviventábanse e ollaban uns pra osoutros, como pra coller decisiónssúpetas e graves, atentos aosmovimentos da cadela, mais nondecidían ren.

Si ela pousaba, sin deixaren deollarse íanse achegando paseniño,submisos i espeitantes; e cando seerguía púñanse todos a cheiraronde estivera pousada, e como noncollían todos rosmábanse deesguello.

E cando o máis grande, unlangrán perdigueiro, estaba acheirar seguido e prolixo, como siforan moitos pequenos ulidos quehabía que recoller ún a ún sindeixar ningún, os outros ladraban,ouveaban e os máis pequenosbotánballe mordedelas baixas etraseiras.

Cando o langrán orelludo,despóis de moito cheirarlle,botóulle a pata enriba, os cansenrabexáronse e arrempuxáronse,e a Tula da señora Severa non semovéu, como si non fose con ela, eo langrán botóu a outra pata, i entroques de asentárselle enriba,quedóu coas catro patas no chao.

A Tula da señora Severa, comosi nada, saíu de embaixo co raboapegado ás partes. Os outrosbotáronselle pra facer o mesmo, ea Tula outravolta sentóusetranquía, ollándoos con mágoa oudesprezo, non se sabía ben.

Os cans todos a cheirar dearredor sin ningún atreversemoito; e un fonchoso, bermellón,con rufos de arriscado, propasóuseafuciñando por embaixo da Tulada señora Severa como si aquixera erguer, e a cadelachantóulle unha endentada lixeira,curta e fonda, sin decir eí vai ninperder a compostura. Os cansdesapartáronse como si nonestivese o forno pra bolos.

E daquela, un fusquento,cabezudo e lombeirón, de ollosamarelos, orellas curtas,encetadas, e rabo tronzado a

rentes, veuse pra ela moi seguro epousón; i en troque de se lle pór acheirar na fenda, uliulle osrecantos da boca moi ben ulidos, elogo cofeóuselle na cabeza e nopescozo, con modales namorados eprosmeiros, atal unha vella visitade amantes, e a Tula da señoraSevera correspondéulle cunhalambetada nos fuciños comoqueréndoo bicar.

Os cans, espreitantes darredor,íanse achegando sin desfacer ocírculo e somentes recuaban candoo chulo cabezudo, fusquento pranegro, ancho de peito, forte de

poutas, apalleirado e de medianoaltor, arregañaba os dentes efitábaos ún a ún como pasándollesrevista. (Foi nise instante candocollín istes apuntes).

A Tula da señora Severa, sincambiar de postura, baixóu ofuciño e rexouvóulle nas partes coasúa pequena língoa rosa, e opalleirento quixo tamén, i elaerguéuse e il púxose a cheirar,curto e moi aprisa, como si non llechegase o tempo, no redondel dapusca, que quedara marcado nalousa da rúa.

E coa mesma, plis, plas, plis,

plas, a Tula da señora Severaseguíu camiño ergueita edominante, e os cans botáronsecomo lobos famentos a lamber noredondel mollado, e como noncollian os fuciños de todosacírranse nunha liorta de oubeos,latidos e endentadas até que osveciños os tornaron a paus.

No meio da rúa ficaba operdigueiro montado, conmovimentos de ciclista, nuncanciño pequecho de ollos acoradosque non se podía desfacer daspatas do langrán entaladas nosvacíos.

Dapouco recompúxosemilitarmente o cortexo e seguíupola rúa dos Fornos.

Volvinos atopar á saida dotraballo (teño o taller de modeladoen Mariñamansa) xa cansos,cedendo e recobrando os postos,todos iles co mesmo modo tristeiro,ouseso, pro xa sin espranza, coasipoético. Ían polos baixos do Posío,por frente á Fonte do Picho. Acadela do Aser e da Severa, díudúas ou tres lambedelasaseñoritadas na auga do caño,como si o fixera de comprido, e osoutros beberon a eito na pía,

escangallados, enlarafuzados,sedentos de verdade.

A Tula da señora Severa,importante, forte e livián máis queningún diles, plis, plas, plis, plasíndose ao lonxe con breves olladasde esguello aos seguidores. Atrás,xa moi esparexidos, derreados, oscadelos parábanse axexantes,como pensando si seguiren ou non.O langrán ficóu na bocarrúa daPorta da Aira tumbado de barriga,esfinxe perdigueira, coas longasorellas coasi arrastro, os olloshúmidos, a imensa língoa fora…

Cando atope ao Aser da Severa

eille decir que ten unha cadela moichula”.

E Elixio víñame a pedir(aledábame moito cando viña emáis estando eu só, pois diste xeitofalaba pra min só) que lleemprestase “El Tesoro”, pra oNorberte, seu irmán máis novo,que lle tocaba agora, e como eudeixaba os libros como si tal, quedecote mos empastaba moi ben,con papel do comercio, aEvanxelina, que non valía a penade…

que aínda sendo a nai escolantado Estado e o pai escribente daDiputación e levaren aos rapacesmoi curiosos e iles tamén, era otempo dos soldos contados por reáse por ano. “¿Cánto gañas agora?”.“Un co outro, nove mil reás, luz ecarbón”.

—Véñoche pedir “El Tesoro”,que mo emprestes pra oNobertiño, ou si nolo queresvender.

Con todo, eu quedárame naporta pra que non entrase por mordo, que xa se ouvían os berros aolonxe (que ao mellor estaba

abafando pra, ogallá que, maliaao).

—Total pra o que vandes dar…—Ollóume con estraneza.

—De novo custa dez reás.—Xa sei, pro góstame ter os

libros que xa din, e o día de mañápra o meu irmán.

—Vaiche pra longo… aindapode morrer antes. Si che parezpregúntolle a miña nai cánto vosmanda por il.

Sin deixar de falarme o Elixionon deixaba de axexar pra dentro,fitando por enriba de min. Botéimea rir.

— ¡Non, home non! Leva “ElTesoro” e leva o que che dea agaña, tanto meu como da casa. ¿Elogo non te decatabas que estaba afalar de groma?

Remexéume os cabelos coa mane falóume besbesellando, acenandopra dentro.

—¿E logo quén tes eí?—¿Quén ha de haber?—Como non me franqueas a

porta…—Nin me daba conta, hom,

disimula. Ando aparvado coaleción dos profetas, me caso nos“baberos” i en quén eiquí os

trouxo.—Non será pra tanto, home, si

queres tómocha, que é millorensaiala con outro que repetila pradentro, que chega un intre que xanon sabes o que estás a decir…Bon, ¿dasme “El Tesoro” ou non?

—Sí home, sí.A todo isto eu non me arredaba

da porta. Ouvíuse máis outo opranto afogado do rapaz. O Elixiodesapartóume cun empuxón lene ientróu ollando estranado pra acociña.

—Ergue de eí ao rapaz…—É máis perro que a nai que o

paríu.—Non te queixes que é un só.

Eu tiven que apandar con dous,mulleres pra máis, levándose unano.

—Cada ún sabe o seu. —Mentres eu collía e arranxaba aorapaz, il seguíu a falar.

—O colmo é a casa da miña tíaRosario, decote un criándose, outropola man e outro na barriga. Istesbeatos non sei cando dormen.

—¿E qué ten que ver o serenbeatos?

—...e meu tío, coa súa malaleite, que xa ninguén lle merca na

botica, que non ten pacencianingunha. E menos cando lle caeencinta a coella (chámalle á muller“a coella”) que non hai dios que oature. Os dous meses derradeiros,xa se lle esperta a úlcera, e pásaosentre a capela dos Paúles e oCasino, dándolle ao rosario e aojulepe. E os dous ou tres primeirosmeses da crianza, non sae doCasino, manda pedir a comida áBarcelonesa, e só vai pra a casa adormir.

—¿Logo qué lle pasa?—Que lle ten xenreira aos

nenos (como si non fosen seus,

como si a muller os tivese decontrabando, que...).

—“A miña casa está sempreabourada de berros, cheirando ácaca e aos mexos dos fillos. Decotehai un de renovo, que xa mesomella ser o mesmo repetido, evan seis, sin contar con que ámiña muller véñenlle osembarazos histéricos, que meacaban coa valeriana e co bromuroda botica, un par de libras porcada fillo. Papa ela máis en cincomeses que todo o censo provincial.

Será un miragre que algún nonsaia parvo.

—Non os fagas.— ¡Olla, conque sae íste…!

¿Quén usa de elas pensando napaternidade?

—A verdade é que hai mulleresque saen paridoras, que non fanmáis que parir e preñar, preñar eparir, como si as preñase o vento,atal as égoas mitolóxicas. Pro¿quén o sabe por adiantado?

O Ximénez engadíu, co seubiquiño axaretado, talmente comopra un asubío, embaixo do seubigote de cen pes:

—Si non morreran dous decada tres, non se cabería niste paisde ouservantes.

—Ja, ja, de ouservantes,¡vaites cos ouservantes!, como sitivesen prohibida a castidade.

—Non provoques, Subela, quexa sei por ónde vas…

—A miña muller ponse unirrigador de auga fría despóis deocupármonos. Recomendóullo oBarada vai pra dez anos, equedamos en dous fillos. Sábenomoitas, pro, naturalmente, émillor quedarse ao quente nacama, raio de porcas, sin

erguérense nin pra se lavar, queeisí anda iste país, que todo tenque sair do miragre…

— ¡Non provoques, fedello, nonprovoques!

—Boeno, coño, á miña mullerxa lle poden poñer a bomba dorego do Aiuntamento con toda aauga do canal de Castadón.

—O que pasa é que ti eres unmioca e non dás pra máis.

—Xa falóu Goliá...—Eso non ten que ver. Eí tedes

ao Macedonio, un rin-ran que nonergue media ducia de palmos, e aprobe Dorinda sae a barriga por

ano; millor dito, os cincoembarazos derradeiros en catroanos.

—É moito dar de sí.—Pro xa ves, non se lle logran

todos, pesie a ser de boa pranta.—¡Qué boa moza foi, me caso

en brena…! Aínda hoxe, con todo eandar nos trinta…

—Non se lle logran porque oMacedonio tivo unha venérea quecoasi o liquida, que din que llapegóu a…

—Curóulla o Barada, ti…—A sífilis non se vai nunca;

agáchase e volve asomar o morro

cando lle peta, e cada vez pra pior.Na etapa terceira…

—Non deas a tabarra, hom…—A moitos salvóunos o terse

descoberto o X2 do boticario deMolgas, un composto mercurial;que aquélo de tomar a manta… oúnico que facía era ir tirando, pronon sin antes guindarche osdentes, que chos amolecía como sifosen queixo, e deixarche a cacholacon menos pelo que un xoello,ademáis de irche rillando os ósos.

—Eu teño ouvido que, pesie aosremedios, o sangue quedaestercado pra sempre coa sífilis, e

sigue despóis nos…—Eí tes aos fillos do…(Pasaba o Manolo de “El Nuevo

Mundo” e botóu unha ollada pra atertulia. Coasi sin deterse dixo:

—Por máis que fagades, aeleción está no papo, sinnecesidade xiquera do artigo 29.

—Sempre vos queda o artigo dopucheirazo.

—¿Cál é agora o ilustreestadista que vos manda elexido oMarqués de Nugallá?

—O marqués de Celanova.Vades ter que roelo…

—Que lle dean polo…

—Saudiña…).—A min o que máis me amola,

si queredes saber a verdade, nesoda crianza dos fillos, e aínda máisno mal tempo, é a roupa posta asecar, decolgada por todo, na sala,na cociña, no respaldo das sillas,nas avanceiras das camas.

—A min o cheiro dos pañalessuxos, que acaba por encher a casai ensarrear a gorxa.

—¿Botamos a partida?”

—Menos mal que os meus paispararon a tempo —seguíu o Elixio

como falando pra sí— si é que nonfan algunha mangancha, que algofarán, e farán ben.

— ¡Qué mangancha ninmangancha, si está de Deustelos…!

—Deixa isas prosmadas que xavas pra os doce, Suso. Os fillosfanos os pais nas nais.

O Elixio deixóu de sócato aquilxeito bulrón con que decote falabae íalle saíndo a voz formal.

—¿Fanos, cómo?— ¡Pois facéndoos, olla íste…!(Eu algo sabía, como todos os

rapaces. Pro cando ouvía falar delo

aos máis grandes dábame lacha,que aínda unha vez fora eu coPaquito da Vendolla buscar asbotinas, que nolas arranxaba oBarbadás, i estaba Miguel, o fillo,ún de vinte, con outro bo plepa, ePega de Rairo, algo máis vello,falando de coña, que semprefalaban de coña, e saltóu o Miguel:

—Pergúntallo a ístes, xa verás.—¿Sabedes cómo se fan os

fillos?—Dame as botinas si están, e

déixate de lerias.—Pois non o saben, ¡probes!

Pois mira… Si foras femia

furábate con ista parafusa e aosnove meses sacabas un fillo. Osfillos fanse con isto. O sanguevéuseme á cara, mais o Paquito,sempre máis espilido, díxolle quelle dese a volta e se sentase nela, eo Miguel gardóuna.

—Miguel, eres un marráu falareisí con istes neniños, dixo o Pegacon solermia.

—Neniño serás ti.—¿Logo neniña?—Vaite á merda.)O que máis raiba me daba…

Eu tíñao ouvido contar i entendíaoe non o entendía, e dábame que

cavilar, e moitos, pra que oentendese, facían comparanzas dospais e das nais cos cans da rúa;

que non podía ser que os pais eaínda pior as nais… e os grandes,cando falan desas cousas ollandopra ún con fachenda e bulra, comosi só iles o souperan e ún non foraa medrar nunca.

O Elixio era de quince, con sisode moito máis; e noutras cousasmoi inxel; e aqués ollos, entredoces e avesíos, pousados noslibros grosos que lle emprestabameu pai, na nosa camilla, coscóbados na camilla, os ollos sin

pestanexar, bulróns ás veces,outras duros, quedos, de pedra,pasando as follas tan apresa queeu non sei cómo se podía ler tanapresa, só cos ollos sin mover osbeizos;

a min deixábame ver os“santos”: cabaleiros de barbas ebigodes, cidades, ún caíndo mortodun tiro, xente loitando nas rúascos soldados, fusilamentos,aforcados.

—Sí home sí… Aínda eres moineno pra saber o que xa debías tersabido. Tiñámolo que saber todo,dito polas nais e os pais, e sabelo

dende nenos como comer e cagar.A miña nai empezóu por decirmecomo fan as frores, pro non pasóudelas.

—¡As frores…! ¿E qué ten quever o facerse das frores co facerfillos?

—Todo é dos corpos, e ascousas do corpo son o mesmo pratodo o que nace e morre; e nonteñen máis importancia unhas queas outras nin máis malicia que aque se lle queira botar, pra quesepas.

(Eu penséi nun letreiro quepintaran no escusado da escola:

“Caga el Rey, caga el Papa, quesin cagar nadie pasa”, que aínda oshabía piores.)

O Elixio calóu en seco equedóuse ollando como quen estácavilando máis aló do que está a…

Eu ardía por lle perguntar; e il,somellóume, agardaba que lleperguntase. Ecoóulle na voz eisícomo un deixo de pena, ou comoquen fala sin gaña.

—¿Non tes reparado nos cans enas cadelas?

—¿Ti tamén?, alporicéime.Penséi que ti non… ¿Qué ten quever miña nai cunha cadela e meu

pai cun can?—Pois é o mesmo, Suso, o

mesmo… ¡Qué se lle vai facer!Decíame isto e ollábame con moitamágoa, como quen está a destruiralgo…

—Me caso no carano, que sonas once da noite e a Tula sin voltará casa.

Xa ao empardecer dixérame oEladio do Sancristán das Caldas,que a vira facía pouco, cunhaducia de cans de arredor, algúnsdiles xa queréndoselle botar cos

dentes, que si a pillaban non se íaatopar nin un anaco do coiro, eoutros que non os deixabanachegar, como si a defenderan;

e que armaran unha grandeliorta uns cos outros no meio emeio da carreteira da Estación,que non deixaban pasar;

e que os cocheros, que viñan dotren rápido, baixaron aesparexelos a trallazos, e osrapaees do Ribeiriño fóranosacantazando até a veira do río,que se matasen dunha vez, e quena derradeira que os víu, a Tulaaínda andaba con iles.

Ao fin, a iso das onee e meia, ecomo eu non me ía á cama, amamái xa de moito dormida, meupai a leer no leito, deixóume saír eque fose conmigo a Evanxelina,que a cadela non se perdería e sise perdía a perda non era grande,que non sei cómo o meu pai decíaiso; e a Evanxelina erguéuse cosollos choscos, pro de bo xenio, eque voltáramos de contado;

e fumos percurar ao Elixio praque viñera connosco, e erguéuse evistíuse nun tris, e fúmonos todostres a ver si a atopábamos.

Dixéronnos no Fielato dos

Remedios que se vira pasar aringuileira ao solpor, e que noRibeiriño quedara un canendentado i escoándose do seusangue pola parte baixa dopescozo, e outro morto dunha rodade carromato que o pillóu.

Seguimos até Quintián ondehabía unha porta con luz eperguntámoslle ao alquitareiroque alí había e díxonos que por alínon se viran.

E voltamos e chegamos á veirado Miño, por embaixo do Quintalde dona Calrota, e había luardabondo pra ver e non se víu ren,

e voltamos pra a casa edeitámonos, eu moi acorado, aEvanxelina moi boa conmigo; oElixio: “Xa apareeerá mañá” i eusin poder pegar ollo porque pramin a Tula estaba morta, e veumeao pensamento e non me deixóudormir.

Moitas veces tiña eu cavilado,atal arestora, que a Tula era todocanto eu tiña de meu; que os meusnon eran meus, nin eran seus, nineran uns dos outros,

e a Tula era miña porque maderan a min, e podía mandar nelae podia matarlle os fillos, e podíaa

matar a ela si quixer…

Á mañá do outro día, cando íapra a escola, vin ao lonxe outrosrapaces que andaban na escola doNovelle armando a pándiga,ollando algo que tiñan no meio.

O Evencio da dulcería,chamóume non ben me albiscóu.

—Suso, corre. Non corrin proapertéi o paso.

No meio dos rapaces estaba amiña Tula apegada a un can. Ocan era o palleirento, con cara demal xenio e o rabo tronzado. A

Tula somellóu como que me fitaba,cun aer avellado e tristeiro, sin meconecer.

Cheiróu pra o aer queréndomeconecer e aínda xeméu algo, pronon me conecéu; e si cadra xemíaporque lle doía a natura de tantoiren apegados, digo eu.

A Tula estaba moiembulleirada e tiña unharachadela enriba dun ollo pecho.Ao can víñanlle cada pouco unspulos de xenio e turraba levandodarrastro á miña cadela, sinpodérense desapegar.

Os rapaces, que os estaban

acirrando pra se divertiren coxogo, calaron cando me vironchegar, e como xa se lles remataraa pándiga seguiron seu camiño.Era moi de mañá, ninguén deperto nin de lonxe, eu no meio darúa, todo fechado, eu non sabendocómo lle valer. O irmán do Pesteberróume, denantes de volver aesquina:

—¡Métea nas Recollidas!Dun repente a Tula conecéume

e púxose a oubear pra min,querendo brincar pra minarrastrando ao can que pegóu untirón.

Eu botéime a chorar,axoenllado na rúa, collido aopescozo da Tuliña, que me lambíaa cara, os ollos, os beizos…

e saíu da porta dun pallabarro,da rúa da Libertade, unhamulleiriña de negro, moi branca evedraña, cunha xerra cheia deauga, e apreixóulle a cabeza aocan entre as canelas, e díxome quenon a soltase, i emprincipióu abotar, pouco a pouco, a auga e foipor máis, e os cans non semoveron,

e botóulle máis auga,e a Tula púxose a ollar pra

min, que nunca lle tiña visto talollar de persoa;

e viña outra mulleiriña máisnova, cunha ola grande de barroposta, a xuicio, no curuto da testa,que víase ser auga da Burga enque fumegaba, e díxolle á vella sinse deter:

—Vaia, Pura, que tes boaentretención de mañá cedo…

—É unha obra de caridadecomo outra calquera.

I entróu na casa sin tornar amirada. E de sócato a Tula sortíualandillando, co rabo entre aspernas sin me agardar.

VI

Eu estaba aloleado cunhachisca de medo. Ogallá calase.Somellábame a min que ao Elixionon lle acaía ben falar distascousas, pois como falaba millorque ningún, era como si desnudasea ún coas cousas que decía.

—O home aparéllase á muller edéixalle no corpo a semente. (Nonollaba pra min, e falaba apresa ecomo quen di, disgustado). Elaponse encinta, e aos nove meses

nacemos. E do mesmo xeito, todos:os nosos pais, os nosos abós, osnosos fillos, os fillos dos ricos nassúas casas fartas, os fillos eivadosda Lareta, os fillos tiñosos daRueira, os anxos enlarafuzados daCachona… todos da mesmasemente, polo mesmo furado.

—E os cachorros da Tula.—E os cachorros da Tula, e os

porcos, e os años, e os cabalos. Nonhai máis que saber, —rematóucomo quen se valeira dunhacárrega.

Erguinme a fechar a portaanque ben se vía que estaba

fechada; fun procurar ao meuirmanciño e atopéino adormentadono embrullo. Deixéino enriba damesa da cociña.

—Non cho podo esplicar doutroxeito, polo de agora, pra que oentendas. A min pasábame omesmo até que lin o libro que meemprestóu teu pai. Foi o primeiroque lin. Dun xeito ou de outro, epouco máis ou menos, isto é omesmo pra os homes, pra osanimáis, pra os vexetáis. Xa ves,unha frol, unha cebola, unhamazá, fórmanse por obra deelementos macho e femia, que ás

veces nin se axuntan e van poloaer ou polas augas.

Eu fiquéi múo e unha migaabraiado.

—¿E logo, non tes ren queperguntar?

—Non.—Pois pergunta ou calo. Non

me gorenta falar de meu distascousas; os rapaces bótano todo amalicia.

—Boeno algo teño ouvido. OPaquito da Vendolla tenme dito…porque o Paquito da Vendolladíxome que iso que se lle bota é,¿cómo se chama iso que se lle

bota?—¿Qué fai o nome? Xa cho

dixen, semente, seme, nos libros; aforma decente de o decir é seme.

—Pois eí está o caso… OPaquito da Vendolla tenme ditoque nos fan con leite. A minsoméllame moita coña que osnenos se fagan con leite como siforamos queixos.

—Non é dise modo,lambonciño, —dixo voltando á súarisa bulreira. E anque eisí fose, daleite das nais resulta a carne dosfillos. O seme que entra nasbarrigas das mulleres leva uns

bichiños coma cágados que semeten nuns oviños que elas teñen,como si fose o grau na terra, quenada disto se pode ollar non sendoco microscopio. Despóis vaimedrando, medrando, medrando oxunto de todo aquélo, e cando xaestá maduro saímos nós.

—¿Daquela como os cabazos?—Xa che dixen que todo o que

vive ven do mesmo. É inútil queche esplique máis agora. Xa o irássabendo de apouco.

—¿E quén lle bota a sementeás solteiras?

—Boeno, home, boeno, ti eres

parvo ou faste… ¿Qué ten que verunha cousa coa outra, os fillos cocasamento? As vacas non se casan,nin as galiñas, nin… Abonda polode hoxe.

—Só me falla perguntarcheunha cousa que non se me dáben…

—Non, non; acabóuse.O Elixio quedóu unha miga

calado movendo a testa efitándome seguido.

—Outro día pediréille o libro aoteu pai, que alí está todo dibuxado,i enseñaréicho.

—¿E por qué meu pai non me

fala disto?—Á Evanxelina, xa lle falóu,

non ben andivo nos doce anos.—Eu xa os teño feitos.Consideróume adispacio e dixo

escollendo as verbas:—Coido que é a túa nai quen

non quere. Non estóu certo,ninguén mo dixo, mais soméllameque é eisí.

Ouvíuse un golpe xordo e coasiao mesmo tempo un brado decativo na cociña:

—¡Matóuse!Non se matara, pro caira da

mesa i estaba no chan, deborcado

do gueipo, emporrancho, coa facexa bermella, cuns intres de afogo,que non conquería remudar osalentos do choro e íase pondorenegrido. O Elixio díulle unhalapadiña coa ponta dos dedos pradesenterecerlle a sofocación, evolvéu ao pranto cheio, atal si oesfolasen vivo. Collino e púxenmea arranxarlle a roupa. Estaba todomexadiño e a fronte cheia de suor.Aloumiñéino descontra min;tremaba todo. Amolencinlle unhacodia; dinlla tépeda da miña boca,i esbafurróuna por entre os beizosapreixados que nunca o ollara eisí,

tan adoecido.A forza de falas e arrolos íalle

vindo o sosego; deitáballe asverbas de agarimo, que tanto llegorentaban, ben o sabía eu,besbeselladas na orella, e íaseaquedando á calor da miñameixela apegada á súa. Sentéimecon il ao pe da camilla.Arrepiábase cada pouco e voltabaa nifrar, xa sin gañas, polo baixo,con salouquiños moi sentidos ientrecortados. Mais cando o íapousar no cesto, voltáballe aperrencha con folgos anovados,que eran pra volver tolo a ún e pra

guindalo descontra a,—Valo ter que arrandear até

que volte ao seu ser. Aos cativoscóllelles, ás veces, unha sorte detolicie que son capaces dedeixárense matar sin… Boeno, omesmo que nós os grandes, pronós temos que amolarnos, por mordo uso de razón, que niso oscativos son máis ceibes…

Eu casi non escoitaba ao Elixio,tanto como me gostaba ouvilofalar do que fose, decote tan craroe razonábel, falando talmentescomo a xente maior, sin deixar deser rapaz que ise era o mérito, non

como fan outros que o fan ben proque somellan revellados, como dimeu pai; mais arestoraamocábame que falase de xeito tanseguro e seguido sin darme uncurto remedio pra conter aquilasaño do rapaz que aínda ben nonme quedaba quedo e deixaba dealoumiñalo xa volvía a armar a dediosescristo e había que seguir coabambeo até que lle saíse doscollóns asosegar.

O Elixio puñérase a pasar asfollas do Fleury e sorría cun aquelde tristeza. Deille o rapaz unistantiño e fun percurar “El

Tesoro”. Xa dixen o moito que mecompracía telo ao meu carón, maisagora quería que se fose, pra ver siacadaba adormentar ao meuirmanciño e porme a rematar aleción. Il seguía a percorrer,sorrinte e triste, as follas doFleury, i eu non me estrevía a lledecir ren; eu, pasada adiante,pasada atrás, sin abalar do sitio,cos beizos na orella do Alberte:

Iste miniñoque teño no colochámase Xan,Perico e Antonio…O Elixio colléu cara a porta. Ao

pasar biliscóume unha orella eollóume dun xeito que mesomellóu de mágoa.

O rapaz non pegaba ollo. Xanon me puden volver sentar.Fodéranseme os Profetas.

VII

Chegóu a Evanxelinarepinicando a bulsa da costuracollida polos cordóns. Como decote,sin decir ren, sin ollar pra min,atal si andivese nunha casavaleira, arranxóu a moito bulirunha merendeta de pan echourizo, e púxose a comela,pegando grolos á botella que, sinser de máis, gostáballe de abondo;

que aínda o papái, que nuncase metía no que faciamos,

chamáralle a atención non tantoporque bebese viño, que pouco oumoito todos o bebiamos, senón poraquil xeito arrebatado de o enviarmetendo o bicorollo entre osbeizos, que aínda os grolossomellaban o subir e baixar da nozna gorxa dos homes.

Que feia, feia non era a miñairmá, nin moito menos, senónaquil modo otoutiñado, algotúzaro, ás veces até carallóu, quelle descompuña o ser do conxunto,que non sei a quén saía, porquetanto o papái como a mamái erancelmosos, ordeados e de bon ser.

Tiña o cabelo dun loiro escuro,indo pra rizo, máis non crecho detodo, que as loiras moi crechassomellan ovellas, senón máis benreducio, en bandas folgadas, cunbrilo de mel, máis craro aínda denoite;

conque non fose moita aescuridade víaselle un relumbropor enriba da fronte aínda que nonse lle distinguisen as faicións dorosto, talmente como botando doscabelos un xeito de luz ou brilo demetal.

Máis outa que a mamái, conpernas cheias pro lanzáis, sin ósos

grandes nos xoellos como erachata de moitas raparigas de A., emáis nas mulleres feitas, que eracomo si levasen embaixo da pelunha carauta de ósos grandes;

que eu tíñallas visto e revisto áFelisa Piñeiro, á DoloriñasTaboada, á Xulia Cardeiro, e aoutras amigas dela, que seaxuntaban moitos domingos doinverno na galeiría da nosa casaque daba pola parte de atrás aoxardín das Castrana;

e tamén viñan algunhas noitesa velar, mais non nas “labores” daescola ou da costura, senón a

marcar e garnir nos bastidores, oua propararen frores de xénero praa Parroquia, as que andaban neso,que nin a Evanxelina, nin aDoloriñas, nin a Xulia, eran desas;

e disputaban por iso, echamábanlles parvas ecomesantos, e as outrasalcumeábanas de masonas esocialistas;

anque eran boas amigas; e asporfías víñanlles do que eran oufacían os seus pais, que a isasidades tanto os rapaces como asraparigas ningún pensaba de porsí, anque se víu pronto que algúns

atal a Evanxelina e o Elixio,collían as cousas máis ao serio,quizáis porque os pais eran doutroxeito, anque non tanto os do Elixioque falar falaban moito, proasomellaban andar máis ao seu doque os meus, como eisí foi noandar do tempo.

E cosían pañales pra oHospital, de retrincos de lenzo quelles daban nos comercios. E a SofíaValeiras, que andaba nasCarmelitas da praza doCorrexidor, sabía facer lambetadasfinas; e traguían filloas no tempodelas, e tamén traguían, si era o

tempo, figos, uvas, pexegos,ananos, urracas, e, ás vegadas,tamén xamón e chourizos, nonfallaba de nada, naquelas ledasmerendolas da longa invernía, atéo comenzo do bo tempo;

e a Evanxelina puña o mel e orequeixón que nos mandaba daaldeia a miña aboa, que nolomandaba todo por un propio, quenon vivía connosco na cidadedesque rifara co meu pai, anquealgunhas veces víñanos visitar;

e cando íamos a vela, eu e máisa Evanxelina, colliamoslle de todoo que podiamos pra manxar coas

amigas, “ai, Santísimo Cristo, quépasará con iste requeixón que sedegaxa no aer”, que ben sabía quello caloteabamos nós, e botaba isasprosas pra nos adivertir;

que era moi boa, non sendo alíngoa que furaba as paredes; e ofacerlle caso pra todo aos PaisPaúles, que pra todo íalles coconto, que, asegún decían, os PaisPaúles só eran bos pra asherencias, que a xente é eisí demal pensada, e da miña aboapouco era o herdo que quedaría,catro leiras cativas e unhacachoupa.

Que tanto a miña irmá como asamigas non querían que ninguénlles fose ás merendolas nin xiqueraque llas visen, e fechábanse conchave na galeiría e somentes eu,

que moitos domingos miña naiía a ver á aboa e meu pai tiñareunión no Centro de SociedadesObreras até a noite, pra falarendas cousas dos gremios, que llesrebaixaran as horas do traballo,que lles subisen os xornáis, comofixeran os da fundición dosMalingres, e os canteirosdescontra non sei qué máquinaque aforraba moitos homes, ou

seña xornáis;(que todos se botaban á rúa e

non traballaban, e chamábansefolgas na fala do país, e facíapouco corréranos os xendarmesdacabalo, que foi a primeira vezque se víu;

e que non andaban con coñas, asablazo limpo, vaia tíos da nai que,como si foran estranxeiros, ebotáronos do Campo das Bestas,onde se axuntaban, e acabóuse afolga, que gobernaban osconservadores).

Unha vez á merendola fórallesmedrando a bebedela por mor

dunhas botellas de licor café quetrouxera a María do Narizán, queera compañeira de costura damiña irmá (sandiós qué ben sabía)algo máis vella, uns dezasete, queas trouxo da taberna do seu tío,que era orfa dunha irmá (qué bensabía, sin arrabuñar na gorxacomo facía o augardente do país oua caña que de primeiras non seaturaban);

que se puxeran tan penequesque algunhas xa non conqueríanmanterse firmes nin podían coutara risa ao vérense eisí unhas ásoutras, e mandábanme moi

seguido a velar na rúa por si viñanmeus pais, e unha vez fun até arúa do Instituto a ver si viñan delonxe, e non viñan;

e cando voltéi, eí estabanesbacalloadas, no chan a morparte delas, algunhas en parexacoas outras xogando aos noivos, aMaría do Narizán cos peitos ao aere a Doloriñas cos peitos ao aer e asaia erguida; dábanse bicos,mortas de risa;

e outras coa face moi brancacos panos na boca, e a FelisaPiñeiro sacóu o pano da boca candome víu, e dixo que a axudase a

chegar ao escusado, e púxose atrousar, sandiós, por pouco nonchegamos, e despóis foron vindo asoutras e puxéronse a trousar i euacarrexaba auga no cubo doaugamanil pra valeirar no retretee que ninguén se decatase,

todo correndo, indo e vindo ágaleiría, despóis a limpar o pisoque quedóu estercado, que moitasnon chegaron a tempo;

que debía estar a vir o meu pai,que chegaba primeiro, e ásvegadas viñan outros con il, epúñanse de contado a tomarencafé e a falar polo baixo como si

alguén os escoitase, que non seipor qué tiñan que falar tan baixo;

até que chegóu o tempo en quetamén eu me afixen a falar baixo,e todos seguimos a falar baixo prafalar de certas cousas, aínda queestivesen no poder os liberales.

A miña irmá Evanxelina candoa botaran das Carmelitas de balde,facía pouco máis de un ano, fórasepra a escola da Remedios doBordas que as adeprendía millor ien menos tempo, porque nonrezaban; e por aquil tempo taménapontóuse na Juventud Socialista,apontóuse de por sí sin lle decir

nada a ninguén, e meu pai dixoque sí.

E un día as rapazas daJuventud, que eran unha ducia,foron cos rapaces, elas conchambras bermellas e iles conpanos bermellos ao pescozo, aoenterro do Lino o caixista,segredario da Juventud, quemorrera dunha gallopante, vinteanos, probe, que todos choraban;

e saíron no “El Eco delCalvario”, que era o xornal doscomerciantes (que tamén fora oOrfeón a botarlle o responso, queos compuña nun nadiña o mestre

Trégolas, con ensaio e todo, unhanoite;

que se decía, polo baixo, que osapañaba xa feitos dun tal Perosimestre da capela do Papa, que nonquito nin poño, e digo o quedecían).

Pois “El Eco del Calvario” foi epuxo un “suelto” que decía:“jóvenes meretrices, sin Dios nipatria, vestidas con el color deSatán”; que, como se aclaróu entrea xente, meretrices era chamarllesputas en francés;

pro meu pai dixo que non habíatal francés, que era chamarlles

putas en castelán, dito de modocomo querendo falar ao fino, comochamarlle á merda escremento eisas cousas, que eu xa sabía daescola, que moitas cousas teñendous nomes, un fino e outronatural;

polo cuio foron á noite os dogremio de tipógrafos e baixáronlleos cristáis a cantazos i entraron notaller i empasteláronlle as caixasdas letras, qué feitueas, que mastiña amosado meu pai, i eu queríaser do seu oficio cando fose grande.

Pro a bebedela foi só unha vez,que, si cadra, foran máis cando seaxuntaban nas casas das outrasque non era sempre na nosa.

Conque dábanme larpeiradas echamábanme Susiño, por mor dechamárselle Susos aos que nósnomeamos Xesús, que a min nonme gorenta ren porque Susosomellábame nome de can; iestaba con elas, tan ledas eadivertidas nos movimentos e nasfalas;

a millor era a Doloriñas, que

non se deixaba nomear Lolaporque lle somellaba nome decómica forasteira, anque cantaba,bailaba a imitanza das que viñanao café da Unión polo Corpus:

Tengo aquí dos panderetas -que me traje de Londón,

si dejo que usted las toque - sele rompe el corazón…

Si quiere tocarlas - yo le dejarépero con cuidado - no se muera

ustedpues mis panderetas - son de

modo talque sólo tocarlas - trálalalalá.E púñanme no meio delas, i

erguían as saias por enriba dosxoellos pra que eu escollese caltiña as pernas millor feitas.

I eu non sabía ren de pernas,que ainda era moi rapaz, somentessi eran direitas ou tortas, fracasou grosas, trencas ou cambadas,que neso érame o mesmo as dasrapazas que as dos rapaces, queandando o tempo un vaisedecatando das cousas, pro daquelaaínda non.

E facían o mesmo arregañandoos dentes i escarramelando osollos, i eu tiña que escoller iescollía á Evanxelina, non porque

fose a miña irmá (ás veces escollíaoutra pra quedar ben), nin que mefose nin que me viñese, sinónporque era certo, aínda sendocomo era daquela algo virouteira eeisí como amachada, máis deporfía que de natureza, como logose víu; ainda me rifaba por telaescollido decote.

—¿Por qué me has de escollersempre a min, por qué? ¿Qué vandecir as outras, qué?

Anque cando fun medrandogostábame máis que todas a XuliaCordeiro, que cando quedábamossós, —xa andaría eu nos once—

facíame apreixarlle as carnes atéfacela xemer;

e tamén máis adiante, un díaapretóume moito pra sí e bicóumena boca i eu chuspinlle na cara, epasado un tempiño fixomo outravez e xa non me díu noxo, e un díaquíxenllo facer eu e non medeixóu; dariase conta de que xa meía gorentando, que eu xa tiñatrece, que eisí son as cousas, quesempre se dan contrapeadas, digoeu.

Que a Evanxelina tiña os ollosentre escuros verdellos, racheadosde amarelo, que non se sabía ben,

que a Felisa Piñeiro con aquil seufalar aseñoritado, que o pai eracobrador do Banco, decia que ostiña “de coor dos lilios”, que nonsei que coor sería;

cellas mestas, perfebas longas,mouras de todo; ben entrada dovan, o camiñar forte, maisbimbreadiño de seu, non como asoutras que o facian por imitanzado “salero madrileño” que estabade moda, apreixando o mantón eas saias descontra o abalar dasillargas;

que na Evanxelina era naturale dáballe raiba que lle botasen

loubanzas en todo o tocante aosseus feitíos de rapaza xa indo pramuller.

E o Elixio, que decote lletentaba o xenio pola grandeconfianza que tiña connosco,ollóuna longamente un día queestaba cosendo ao seu carón, edíxolle que tiña “profil grego”;

i ela arrepúxoselle e díxolle,nunha daquelas voltas demaroutallo que lle viñan sendomáis nova, que profil de cregoteríao il e máis a nai que o…;

e o papái deulle unha labazada(das pequenas) e foi por un dos

libros grosos (que daquela aEvanxelina non lía nos librosgrosos do meu pai) e metéulle osfuciños nunha páxina onde habíaun profil grego, como se fai cosgatos cando estercan onde nondeben;

que daquela a Evanxelinaaínda non lía nos libros grosos domeu pai, como tododiós que viña aaquela casa, que todo se volvíatraguer e levar libros grosos, lerenniles, falaren diles, atal si tivesentodo o mundo dentro (que o papáiquedaba neso até as tantas danoite);

—“Vente deitar, Aser”.—“¿Cando te vas deitar,

Aser?”.—“Que tes que madrugar,

Aser”.E no inverno, lendo na cama:—“Apaga esa luz, Aser”.—“Vaste toller cos brazos de

fora, Aser”.Menos a miña nai que por mor

de non ter tempo, ou de ser máisnatural, non lía libros pequenosnin grandes, fracos nin grosos,anque lle gorentaba moito ouvirfalar diles, e bulía a arranxar ascousas na cociña pra estar a par

dos homes nas xuntanzas dossábados, e ás vegadas terciaba naleria e víase que con moito sisopolo modo con que a escoitaban.

Que a miña irmá tiña as manslongas, esguías, cos dedosafusados, total pra o que facía conelas; as falas algo roucas porquelle daba a gaña de falar eisí, quecando falaba tal como era de seu,era o millor que tiña;

que lle entraba a ún a súa vozpor todo o corpo, que somellabaouvírenselle as falas con todo ocorpo, como se víu, pasando dousanos cando comenzóu a falar nas

xuntanzas organizadas polaJuventud Socialista…

Conque papóu a merendaseriosa, calada como decote, comosi estivese a facer calquera cousaimportante ou de moita fixeza,como sempre procedía, como sidecote estivese soia en meio denós…

Estaba a empardecer, coasi pranoite.

—A ver si me colles un pouco orapaz. Tócanme estudar osProfetas, todos, e si non os dou

cando mos pergunten… xa é aterceira vez e…

—I eu teño que levar rematadoiste traballo, hoxe á noite. Tiña naman unha prenda longa de rasomorado con grandes fitas develudo amarelo aganduxadas.

—¿E logo qué hei facer?—Tira con il ao cisco.—Xa estóu farto.—E guíndate ti con il.—A min soméllame que

habendo mulleres na casa, digoeu…

—Que non podo, home, queteño que facer agora mesmo isto, e

volver todas istas noites a velaraté as doce, que están as dúasmáquinas da costura botandolume, que si non fora pola presanon viría eiquí a coser na nosa,¿entendes ou non?; que está aseñora Paula que non dá feito, cobaile da Candeloria enriba, quetemos que entregar pasado mañámáis de…

—Que si non salio dos Profetas,o Papuxas vaime.

—Mándaos a facer puñetas.¡Pra o que che van servir!

Foise pra a galeiría, e púxose acoser na máquina de pe.

—Pois eí queda. Pouséi aoAlberte no cesto e abrín o Fleury.Que calase ou nifrase, que estivesealporizado ou quedo, xa me afixeraa estar tan pendente dil que nonpodía aquedar o sentido mentresoutra persoa non se fixese cargo.

Cando xa ía entrando no ser doestudo, que é cando rende, como sinon estivese ninguén, empezóu axemer polo baixo, como tanteandoo terreo, e dali a pouco, sin máisproparación, ceibóu un bradorepentino de tanto poder que meacoróu.

A Evanxelina asomóu un

instante o fuciño a ver que pasara.Deixéino que berrase o que lle diraa gaña; total, como din as mullerescando non os aturan máis, tiña oembigo atado e o cú furado.

—¡Colle ise neno, criminal, quese vai crebar! ¿Non ves que eu nonpodo, criminal?

—Que crebe dunha vez.Saiu outra volta coa prenda

decolgada da man, falando coaboca pecha, cuns poucos alfinetescollidos nos dentes.

—…que son sete vestidos praas do Taboada, pra as dosMadamitas, pra as do Fiscal, pra

as do Cordeiro, e tres pra as nais,de pasamanerías. ¿Qué coidas tique son tres vestidos depasamanerías, que levan as tresoficiáis peteirando niles vai pra unmes?

—…que si non llos dou benadeprendidos de coro, pra atrás epra diante, o Papuxas esmágamecon outra chata, que ás cincopódeme botar, que eu márchomeda casa agora mesmo a estudar noEspolón da Praza Maior, que aindase ve millor cos focos novos.

—¿Íreste? Ja, ja, non me fagasrir “que tengo el labio partido”.

O cabrón do rapaz chora quechora; funme beber; pola fiestra dacociña víase o tempo virando prachuvia; tamén podía estudar nossoportáis da Praza Maior, andandocomo quen lee, anque se coñeasende min;

como fai o coengo Tizón, quenon dorme por mor da asma,esguío, de cabelo branco, por alí ásgrandes alancadas toda a noite,atal unha pantasma.

O que eu quería era sortir dacasa, que xa estaba acorado dopeito a máis non poder, como sifose abafar…

Chora que chora, que llepasaba por enriba ao bruído damáquina a todo andar, e áscántigas da tola da Evanxelina queas botaba con voz de home candoestaba nerviosa ou afunicada:

Como soy del arrabalme llaman la arrabalera…Falando sin paixón, a verdade é

que o Albertiño berraba talmenteunha besta bruta. Cada pouco aEvanxelina deixaba a tarefa damáquina e viña e puña a prenda,collida polos dianteiros, descontrasí, mirándose na lúa do armario.Agora veu cunha chambra posta,

moi luxosa, enfeitada deentredoses i embutidos, e puxounha saia longa, con lorzas deseda verde, que estaba a rematar,e subíuse ao sillote pra que non llearrastrara.

—¿Queda ben? Olléina deesguello coasi sin me decatar.Isaías, Jeremías, Baruc, Ezequiel,Daniel…

—É moi longa.—Xa o sei, pro quero que vexas

si fai pingos.—¿Pingos? Pingos non.Dáballe voltas á testa ollándose

no espello, queréndose ver por

atrás, cinguindo a prenda ao corpocos alfinetes. Logo erguéu o cabeloe suxetóuno no cumio conhorquillas, como o levan as donasdo señorío, e púxose a arrandearsefacendo o “salero”, coa cola collidacos dous dedos da esquerda,remusgando entre dentes a leriafina das “señoritas” e dándoseaires coa man facendo de abano:

—Vas muy caprichosa, MaríaLurditas…

—Favor que usted me hacedoña Martirio…

¡Qué ben lle quedaban osvestidos; qué axeitados, anque os

fixese por bulra, os xestos finos doseñorío. ¿Por qué quería asomellaro que non era? Ou ¿cómo era deverdade? Anque fora descontramin, canto facía a miña irmágorentábame moito. Non llo decíanon só porque lle parecía mal quea louvasen senón porque o tiña eucomo un segredo.

Gostábame seu corpo, seumodo de cambar o colo e deincrinar a testa cando estaba acoser ou a ler; seu andar firme elivián, as súas mans, lenes,resoltas e fortes. Cando meinsinaban a bailar o agarrado as

súas amigas, non sentía conningunha aquil desacougo que mepuña na táboa do peito a firmezados seos da miña irmá.

Coido que até me divertía quefose algo virouteira, ou que oaparentase, porque a verdade éque non tiña feitío ningún demachorra, i era como si as imitasesó pra amolar á xente ou pradefendérese de non sei qué, digoeu;

que só cando estaba meu pai, eaínda máis si non estaba a miñanai, amósabase maina e submisa,axeitada de voz e de modales.

—Si papái, non papái, comovosté mande, papái.

Que era o que decía o Elixio,que xa de pequecho langreaba porela, coido: A Evanxelina non quermandar nin ser mandada;deixaráse mandar algún día poralguén, pro será cando lle pete.

Agora, nas entroidadas queestaba a argallar diante do espello,víase que era a máis xirifeira elanzal de todas as rapazas doburgo xuntas, señoritas,artesáns… aínda as de máisaparencia no ser da estatura e nomacizo das carnes. Dun tempo a

esta parte fóranselle poñendo ospeitos bicudos, rexos, apontandocomo cornos, aparentando máisedade que os dezaséis que tiña. Xade catorce se lle notaban moito,que disque o Pega, que era unsinvergoña, quíxolle ir ásapalpadeiras no escuro do calexónde San Pedro, e guindárao dunarrempuxón, que decote foi moidestemida.

Eisí que, sin lle decir ren, collíno Fleury e funme paseniño cara aporta. Entre os berros do pequenoe o roncallo da máquina nonouviría renxer as táboas do

sobrado e non lle tería que daresplicacións.

Cando puña o pe no segundotramo da escaleira, sentín que aEvanxelina se me viña enribacomo unha esalación. Do envión,fíxome pegar coa testa na parede,e faiscóume a vista tal si meestalase un foguete nos ollos. Logocolléume unha presa da roupa polares i en dúas alancadas púxome nacima da escaleira. Empurróu aporta comigo, e aínda me zorregóuun bo par de couces, que non foronmáis porque estaba en zapatillas edoíanlle máis que a min.

—¿A ónde te liscabas, lacazán?Colle isa criatura, xudéu.

—Cóllea ti, égoa, maroutallo…Xa verás cando chegue a mamái…

Quedéi amorroado a carón dacamilla, apalpando o “pote” que meestaba a saír na fronte, sin facercaso do rapaz, que xa non sei deónde sacaba folgos pra chorar tanseguido con aquela voz fonda,chea, ou subida e firente, que xanon somellaba dil nin de ningunhacrianza do seu tempo, nin xiquerade ningún cristián pequeno ougrande.

A Evanxelina erguéuse de

sócato tirando a prenda ao chan, efoise pra o Alberte; levantóuno elimpóulle os mocos e as fazulasque as tiña desgraciadiñas,alapeadas de tanto esbagullar;

trocóulle os pañales e logoentalóuno, pra facelo dormir,descontra os seus peitos bicudos,de cabra, que non sei si non omancaría coa súa dureira de pau.

Pro en canto o desapartabavoltaba a chorar, virando os ollospra min o condanado.

—¿Ves, que tes que ser ti? Sicadra dáslle máis ulido a muller doque eu. Cólleo hom, que teño que

traballar, anda…Quíxenme cerciorar daquil ser-

tan-pra-min do cativo. Collino exuntéille a fazula coa miña; queera pra non creelo, como de apouquiño foi calando, calando,calando, trocando o choro por unxemer maino, uns decrecentesarreguizos que foron rematandonun arroliño de pichón ou rosmarde gato.

Acendín a luz, sentéime con ilna aba, apreixéino descontra omeu corpo, limpéille o suor coaman.

Ao pasarlle a man pola testa,

sentín que o firme do ósoafundíase na mesma tapa dosmiolos. Fiquéi coa man alíaloleado;

púxoseme unha friaxe nastempas, sin poder arredar a palmada man daquela pozanquiñacoberta, ronda e mol, que seenchía e valeiraba acompasada…

Na man posta a pran, sentía unlatexar como cando se deita aorella no peito de alguén pra llesentir as pasadas do corazón. Maisíste era un ir e vir máis fondo,afundido, sin bruído, sin brincos.Somellábame ter posta a man

nunha cousa viva que pertencía enon ao que eu sabía do meu corpo,do corpo dos outros, do corpo domeu irmanciño.

Non sei cánto tempo quedéidiste modo, sentindo na palma daman aquela vida aparte, aquilsoave borbollonciño enchendo,valeirando; enchéndose,valeirándose sin choutar,somellando e non ao bruído acompás que se sinte afundido nopeito cando se está deitado, candose está só na noite, plaplá, plaplá,enchéndose, valeirándose.

Non me estrevía a abrir o

Fleury, que o tiña alí, a par demin. Erguinme a modiño; non semovéu. Pouséino no queipo; nonacordóu. Deixéino alí. Sentéimeoutravolta e botéille unha olladaaos Profetas e dinme conta de quexa os tiña ben sabidos, ao direito,do revés, ao comenzo i empezandopolo meio.

Fun pola aritmética e metinlleman aos crebados, a puta que osparíu. A máquina de coserfungaba, ao lonxe como fora dacasa; a Evanxelina collida polatarefa, non cantaba. O Albertedormía arrolado polo seu alentar

como sono de gato. Debrucéime nolibro pra me librar da tentación deporlle de novo a man no meio emeio da cabeciña.

Arrabuñóu a Tula na porta.Funlle abrir. Viña emborcadanunha lama amarela, xa seca.Ollóume con medo e metéuse nacociña co rabo encollido e asorellas gachas…

Non podia fixar os sentidos nosnúmeros. A longa loita co rapaz, ocansacio da memoria, o zorregazoda miña irmá; sentía que me íaquedando trasposto…

Collín outra vez ao neno

dormido… Na cara, deitadadescontra a testa do Alberte,seguía a sentir o latexo, só que unpouco menos achoutado edilingueiro… plaplá… plaplá…

VIII

Renxéu a porta, e a miña naiquedóu a meio entrar —somentesse vía o cóbado cunha banastra—rematando a leria que traguía coaseñora Consuelo, do segundo, queseguía subindo a escaleira sindeixar de falar:

—Que Deus cho paguiño…—Muller non é moito, pro

menos dá un cantazo,—Caraina, tres reás nunha

arroba…

—E son de Xinzo, moifariñentas…

Enchéuse a habitación coacelmoso arrecendo a cacao (amiña nai traballaba polas tardesde cascarilleira na fábrica dos Rey)que decote a adiantaba e que seapercibía non só no nariz sinónembaixo da língoa como si fose unulido que se poidera manxar.Entróu coasi correndo; guindóu abanastrilla e foi xa coa teta naman, como quen non pode máis, áprocura do neno; tiña dito moitasveces que xa dende dúas horasantes de saír non aturaba o leite,

que cando o Berte era máis novo,tíñallo que levar a señora Andrea,ao mediar a tarde, pra que lle disede mamar;

(Os peitos da miña nai, conaquil firente brancor, as veasazúes, o morogo húmido no meiodo redondel máis escuro, comoollando pra ún, que a min tantome acoraba e que trataba de nonver.)

Afundíulle o pezón na boca aorapaz, non ben esperto, que moitasveces, atolada, ridente, aínda llecausaba unha miga de afogomentras non lle collía o compás e

se puña a zugar apousado, comirar ledo, casi falándolle cosollos, fixos nela:

—Meu reiciño, meu parruliño,mortiño de fame…

¡Ai, cómo mo tedes pingando…!¿Ónde anda esa?

—Esa está eiquí, e non alborotetanto que aínda non fai meia horaque o mudéi.

—Está todo pingando.—¿E logo quer que non mexe?—Fártate meu larpeirón…

¡Ollade iste famento! que xa nonlle chega con chuchar e quéremecomer, ¿nonsí, meu zumezuga?

O cativo enlevado co gusto,sorrindo cos ollos, socabando etoupando no seio como un xatiño;a mamái co seio apreixado condous dedos arrentes ao pezón. OBerte, que non daba engulido, tivoun golpe de tos.

—¡A modo cobizoso, nonempapules que eres home prameia ducia… A ver qué hai poreiquí…

Trocóuno de peito e seguiulle adecir as mesmas prosmadas conque as nais aloumiñan aos seuspicariños. Eu ollaba pra iles cunhamistura de engado e de xenreira,

como sempre. Desque nascera oBertiño miña nai non volvera a serpra min o que fora. Ás vecessomellábame que se decataba, aosorrirme daquil modo…

—Qué ¿goréntache unhatetiña, tamén a ti? Mamachesdeica os tres anos, lampantín, quexa ma sacabas de pe como quenbebe dunha botella, que si non tedesteto acabas comigo. (Eu calado,sin poder desapartar os ollos diles,sin podelos fíxar na tarefa). Amamái foi e díxome cun ecoserioso na voz, que non soupen benqué querería decir:

—¿Qué estás a ollar dise xeito?¿Qué tes? ¡Olla pra outro lado,Suso!

Metín os fuciños na tarefa,facendo renxer o pizarrín como sime houberan collido nalgo que nonagardaba. Abalóu pra min o corposin se erguer do sillote; sacóu opeito da boca do rapaz eacenándome con il:

—¿Tes envexa? ¿Non che dávergoña, langrán, mómaro?

Saíu unha pinga do pezón equedóuse no redondel escuro, edespóis outra que a empurróu, eoutra máis, e fíxose unha máis

grosa que foi rolando, facendocarreiriña brilante polo arrondeiodo peito até escacharse na frontedo rapaz.

—Xa non son un mamón ¿sabe?E si maméi até tan comprido foiculpa súa que ma deu, ¿sabe?, queaínda ben me lembro que mamabade pe, que me facían a bulra,¿sabe?, i eso da envexa (íaseme acrebar a voz si non falaba lixeiro)faga o favor de non o decir, ¿sabe?

E fóronseme as bágoas, malia amin; e a mamái botóuse a rir, ecolléume por un pulso sin seerguer e chegóume á par de sí:

—Ven eiquí, meulangranciño… ¿Qué foi? —Eu demal modo e queréndome arredardela:

—Non é nada, non, que nonquero…

A mamái deixóu aquil son,entre bulreiro e serioso, en queviña falando.

—Imos ver qué é isto. Colléumea cara por embaixo da barbela.¿Qué é iso, qué?

—Non é nada, non teño nada…Que está un eiquí todo o díaamolándose con ise, e ven vostedee nin me fala e nin me dá un bico,

como si non houbera máis que isena casa…

E aínda ben non o dixera xa mesentía abafado pola vergoña dasbágoas que me viñan do fondo dagorxa, como burbullas, do fondo dopeito.

—Veleiquí meu homiñoenvexoso, meu home grande quese esbagulla todo si me esquezo dedarlle un bico… ¡Si o que tes delongo o tiveras de asisado…! ¡Veneiquí, meu homiño, meumirmiriqueiro...!

A mamái axuntóume a súacara tépeda con aquil arrecendo a

chicolate; o cativo entre nós,asosegado coa enchenta.

—Os fillos sodes todos o mesmopra as nais, meu pavero, ¿pro nonves que os pequenos non se podenvaler de seu?

Deixéime estar eisí, a par damiña nai, que ben se estaba, quexa facía tempo que…

Pouséi a man na cabeza doneno. Latexaba como denantes,somellóume que máis quedo esoparado. Calamos un longo intre,qué ben se estaba…

—Mamái, eu non sabía que oBertiño viñera sin rematar.

—¿Qué dices, hom? Collinlle aman e púxenlla aberta sobor dapozanquiña mol no meio do óso,seguido e forte. —Ríuse de boagaña.

—É a moleira, home… ¿nonves que é a moleira?

—¿E cómo non a temos nós?—Xa a tivemos, parvo. Todos

vimos coa moleira aberta aonacermos; despóis duns mesespéchasenos. Coidéi que o sabías.

—¿É iso que se move?—Son os miolos que medran e

debecen co pulo do sangue.—Daquela coma nos pulsos.

—Máis ou menos, só que coamoleira hai que andar con moitotino; é millor non a tocar. Cungolpiño poden morrer. Anque eunon soupen de ningún neno quemorrera da moleira, díxose dún,da Valenzá, que escomenzara aesmorecer, a esmorecer, até quemorréu sin doenza; porque disquea nai, boa vaca sería, dormiasecun códabo entalado na moleira dorapaz.

Toquéilla un istante coa puntados dedos, e cando asegundóu olatexo, desapartéinos como sitocase lume. A mamái sorríu.

—Non é pra tanto, home… Epúxose a agarimalo pasándolle aman por enriba daquil cachonciñodo sangue, riscándolle coa unlla acodia de faísca que alí se lleaxuntaba.

Deixóumo nos xoellos; foi ácómoda e volvéu con pañáislimpos; remudóulle os mollados,botóulle pó de fécula da botica nacanle do cuíño que a tiñaentrecocida, e de contado o neno,que xa estaba a noquear, caíu detodo no sono. E a mamái foise ácociña.

I eu púxenme a considerar

como se troca no sono a facianados cativos. Meu irmanciñosomellaba talmente un anxo(ogallá ficase eisí pra sempre), si éque os anxos son diste feitío (queeu coido que non, porque si fosendiste feitío xa non poderían seranxos. Eu penso que os anxos nonteñen corpo nin ósos, que son todosde coores, atal os anxos doscromos:

Que unha vez perguntéille aoElixio, que era tan sabichudo, edíxome, dun romplón, que nonhabía anxos; que tamén podía ser,qué lástima, digo eu, porque terían

que ser eisí, coma nenos dormidos,pro sin ósos, todos de coores comoos dos cromos, pro movéndose noaer como o fume, digo eu).

Chegóu o papái, algo chovido,tamén co seu propio arrecendo,que era a imprensa, que a moitosnon lle gustaba e tíñano porcheiro; denantes a min tampouco,pro á Evanxelina decote sí, quetodo o que fose do meu paisomelláballe o millor do mundo,que si cadra non era pra tanto;

e pasando o tempo a min

tarnén me gustóu, non sei si porser o arrecendo propio do meu pai,que si fora de outro ao millorsomellábame cheiro;

que o tiña tan de seu queseguía arrecendendo a imprensacando puña a camisa limpa e aroupa de gardar;

que aínda me afixen máis notempo ledo cando ía esperalo áimprensa, que aquela sí que eravida, antes de ter nacido o Alberte(que ogallá nunca tivese nado,total pra qué) que ún podía ir evir, sair e voltar, sin máis obrigasque a escola e algúns recados.

E chegaba eu cedo, i entrabana imprensa, “hola Suso”, “holaSusiño”, todos os compañeiros;

e Pascual, o Viejita, dábameregletas novas de chumborelucinte, anque pronto se puñannegras.

E na imprensa había por todoaquil ulido mol, apegadizo, epúñame a carón do meu pai, e víaobulir ceibando as letriñas, unistante coma moscas no aer,ceibándoas naquiles caixonciños,tantos, sin se trabucar, nuns todosos eles, noutros todos os bes,noutros todos os erres, i eisí todas

as letriñas xuntas, en cada seuburaco, tan apresa, sin setrabucar.

—Agarda por eí que aínda teñounha miga pra distribuir. Mais eunon me ía do pe da caixa; que aoceibar as letras nos caixonciñoschamábanlle “distribuir” e acollelas dos caixonciños e metelasen ringuileiras no aparello,“compoñer”;

que eisí son as cousas, cadaunha co seu nome, e si non sesaben os nomes sábese pouco ouren das cousas.

I eu adeprendéraos moi ben, e

un día que perguntóu o frereDuval sober das verbas dos oficiose a min me tocóu forneiro, díxenlleque non era moito o que sabía, quesi lle parecía ben decíalle as daimprensa;

e sacóu os anteollos e fitóumede fixo e díxome que sí, i eubotéille todos os nomes que sabíada imprensa, e quedéi de moitocarano, e todos os rapacesbesbesellaron, e ao rematar acrase, dixéronme “qué tío”.

Con todo e ter tal oficio, meupai era moi limpo, e todos na casa,por ser meu pai moi limpo de

familia; e todos nos lavabamos decorpo inteiro os domingos, na tina;só no inverno, no vran levábanosao río;

que disque o pai do meu pai,que eu xa non o conecín, trouxeraise vezo do baño de Cuba (que enpaz descanse, sempre me esquezo),como tamén o de manxarsomentes cousas de horta, repolos,chirouveas, cabazos i esas cousas;

que mo contara a miña aboa,todo pra me decir que o pai do meupai era algo tolo, e meu pai taménquería que lle fixesen a mesmacomida, que por tempadas doíanlle

os riles e botáballe a culpa ácomida;

e a miña aboa decíalle ao meupai que sí, pro metía na pota, amáis de verdura, touciño,chourizos de carne e de cebola,algo de vaca, unha pizcarralla deunto e un óso da soá pra asustancia do caldo; e meu paidecote lle rifaba, e decíalle que nonse debían manxar mortos; nin asgrasas, os rustridos i esas cousas;

pro sempre, sin deixar de falarmal das carnes, pegaba nocompango decindo que comelo porun día non facía mal, i eisí moitos

días, antes de rifaren de vez coaaboa por outras cousas, que agoraera a mamái a que facía a comidae facía a que lle daba a gaña, e aaboa seguía na aldea.

Que aínda algúns veciñosfalaban mal dise vezo de lavar ocorpo, que a qué viña tanto fregarno corpo, que non éramoscarboeiros nin merdeiros dos pozos(que eu xa non os acordaba eperguntéi qué era “merdeiro depozo” e a señora Castoraesplicóume:

que denantes viñan das aldeasnuns carros a mercar o esterco decristián dos pozos que había nascasas, e que pregoaban a berros osprecios polas rúas (que a esto xanon lle din creto) a cuarto la caga,a chavo la mea, e a tres ochavos laforriquetrea, e con ise estrumeabonaban as terras;

que iso fora denantes, que xafacía máis de coarenta anos quepuxeran as alcantarillas e os“inodoros”, que nós tamén otiñamos).

Que até somellaba cousapecadenta que os pais e os fillos

souperan uns dos outros queestaban a se ispir da roupa toda, eque se se metian na tina enporrancho;

vaia que ser, por máis fechadoque o fixeran ben se sabía quetiraran toda a roupa, que estabansin calzoncillos, ispidos de todo,cofeando as partes que escocían coxabrón;

que isas eran costumes quetraía a xente que andivera por eíadiante, nas Américas e máis aló,e que tamén traian a teima de noncreren en Deus nin nos santos, nintan xiquera na Purísima nin en

San Antonio, que cre nilescalquera;

que o meu pai chamáballe atodo iso xunto “santa ignorancia”;e á señora Andrea, que tamén semetía na tina, e tamén ao señorío,chamáballes a xente“modernistas”, que non sei ben quéé, ou cousas piores.

Porque o ulido (ao seu traballo)do meu pai, non tiña ren que vercon ise cheiro contrapeado doutroscheiros naturáis do corpo, comocando os compañeiros de papái

viñan ás reunións na miña casa,que ao Mosquera fedíanlle os pesque tumbaba, e o Crespodesbotaba de sí un alcatreo comode bravú, misturado con mexos degato no carbón;

que cando era polo inverno amamái, anque fixese moito frío,abria as fiestras do balcón deadiante e botáballe ao braseirounha presiña de esprego ou roméu,e decía, pra disimular, que era pormor do catarro, que ben se vía queninguén estaba acatarrado;

anque o Crespo xa sabía queera por il, que lle botaran sona de

porcachón, o cuio era certo, queunha cousa é sona e outra caloña,digo eu;

aínda que se tiña por moisabido, que era un dos que falabanos mitíns; cando non viña ásreunións, o Mosquera decía “isteCrespo é máis o que esbardallaque o que fala” (e noustante áxente era o que máis lle gostaba);

e meu pai decía, “iste Crespo émoi leial”, que eu non sei que tiñaque ver unha cousa coa outra, nino falar así ou asá, nin o ser leial cocheiro a bravú do corpo;

longo e ancho de costas, cunhas

mans coma pes, que era o que lledaba á roda grande da máquina de“El Progreso”, que era, como xadixen, o xornal dos liberales, que odos cregos, conservadores etendeiros maragatos, el “Eco delCalvario”, facíase na vella cárcelda Curia e a máquina era nova;

que xa non lle daban á roda coaman, i eu aínda non adeprenderácómo andaba a máquina, e tiñaenvexa porque era máis nova ca dotaller do meu pai, que os liberales,non sei por qué, sempre tiñanmenos cartos que osconservadores.

E aínda había outro que saía osdomingos, que o escribía oHeriberto, fillo do Secundino oenterrador vello (que en pazdescanse) que se fora moi de rapazpra os fornos de ferro deBaracaldo, onde chegara aconcellal dos socialistas, qué benfalaba, sandiós;

e de primeiras puxéralle “ElMaelströn”, e como ninguén sabíaqué quería decir, púxolle “LaTempestad”; e cando pasaba porembaixo dos balcóns do local dosrequetés, na praza do Trigo,cantábanlle con música do teatro

cando botaban aquela zarzuelaque tamén se chamaba latempestade, e que todos asabíamos:

“Heriberto vai con Dios”, “nonnos toques os c...”;

que o Heriberto pasaba sempremoi serio, como si non fora con il,até que un día fartóuse e botóu aman aos sobraditos, e acenándollescon iles berróulles: “si tendes destobaixade todos xuntos, e máis donJaime, e máis Vázquez de Mella, emáis as “margaritas” pra mossobar”,

e tiráronlle as escupideiras, e il

a pe firme, e botellas, e baixarontres, e a dous esnafróunos decontado e o outro fuxíu, e xa nonbaixaron máis.

E cando levaba dous ou tresmeses púxolle “El Vértigo” que seentendía millor, e decíalle ascousas ao sursuncordia na súacara;

e o bispo púxolle pleito, e otratante Baleiras púxolle pleito, eas monxas adoratrices puxéronllepleito, e o Marqués de Nugallámandóu un parte polo telégrafo etronzárono cunha multa de cenpesos, e como non os tiña

metérono na chirona un mes;e defendéuno o Quero, que era

un abogado coxo e peneque, quefalaba millor que ningún, naAudiencia, pro ninguén lle facíacaso.

“El Vértigo” duróu dous anos,que todos o líamos i escachabamosa rir, i eso que custaba un can e osoutros boletíns a cadela, até quevoltóu a ser ministro Nugallá, efodéulle o periódico, e fodéulle otraballo na fundición de Malingre,onde era modelista; e o novogobernador desterróuno por unano, pra a Gudiña, e il mandóulle

decir que se desterraba por catro,e voltóu coa muller —que eradaquelas partes— pra Baracaldo,qué lástima;

e ao coller o tren na estación,cheia de correlixionarios e veciños,botóu un discurso dende o estribo,e dixo que se ía de A. porque “todaa súa mocedade nacera pra aescravitude”, “que as mulleresdábanlle a beber aos seus homesauga bendita, que xa saía benditada Fonte do Bispo”, e que, a fin decontas, A. “non era máis que uncorral de vacas”. E quedóulle.Aínda hoxe, cando a ún lle amola

algo que pasa na cidade, tanto quetoque no propio de ún ou nosnegocios do pobo, todos decimos“isto non é máis que un corral devacas”.

Déulle un bico á mamái e unhapancadiña (co “hola”) que semprelle daba, nas nádegas si estaba depe e nas costas si estaba sentada,e ás veces collíalle as fazulas coaspuntas dos dedos das dúas mans iestarricáballe os beizos, comocando os rapaces xogan a se facercarantoñas, e facíanos rir, i ela

facíase a anoxada, mais non eracerto.

Queríanse moito, ben se vía, amamái era máis ben seria, nontriste, de falas sosegadas, conprontos de mal xenio que non lleduraban; máis nova co meu pai,tiña dezasete e il vintedous candose casaran;

e despóis foise pra o neno, queseguía a dormir no cesto, econsideróuno silencioso un boanaco de tempo, con cara debabión, con aquela cara de babiónque se lle puña cando o ollaba, eque a min tanto me amocaba;

que si il tivera que apandar conaquil bazuncho, nifrón, malia quéno abatanóu, que me roubara olecer, que non podía dispor de min,que non e non;

que era todo difrente de candoeu podía dispor de min, quedenantes ía sortirlle ao meu pai aotraballo, que tanto me gustaba,que viñamos falando sós,parándonos con uns e con outros,“íste é o teu fillo, que bo mozoestá”;

e sentía a súa man apousadano hombreiro ou apreixándomelenemente a añuca (que non me

deixaba decir carrolo).A mamái tróuxolle o vaso de

leite (decote era o mesmo, groso,con redondeles brilantes, que erada miña aboa) e un anaco deroscón que mandaba a miña aboa,que os facía de moita hostia, benque a estranaba; que xa facía untempiño andaba outravolta afacernos as veiras, despóis detantos meses que rifara co meupai, pra voltar con nós;

eu ben sabía que tería quevoltar con nós e que voltarían arifar, unha vez e outra e as quefosen, polas grandes

desemellanzas no veren as cousastodas dista vida e da outra, queera como si falasen outra fala ouque foran cada ún dun mundodifrente, digo eu.

Ollando pra o rapaz con aquelacara de babión, como si fose unniñojasús ou fillo do rei; que nonera que eu non lle quixese, quetamén lle quería á Tula fora aalma, pro a cadela non mandabaen min;

que me torcera a vida, que eunon podia saír e xuntarme cosoutros rapaces, nin ir ás trastadas,nin xogar á pisca, nin ao marro,

nin a quien - te - picó - la - berza -quien - te - picó - que - aparezca,nin a botarse sentados nunha latapola Barrouca da Alameda abaixo,nin ir aos ríos pequenos, á Sila, aoPozo do Inferno;

e si era tempo, ás arrasadeirasda froita polo Saltodocán, polaRabaza, por Mariñamansa.

Agora a Evanxelina, pola mañáá escola da Remedios do Bordas epola tarde á costura de donaPaula; a mamái e o papái aotraballo, que traballaban os dousporque andaban a xuntar cartospra non sei qué, coido que pra lle

dar estudo á Evanxelina.Todos tres pra o traballo

despóis de xantarmos, i eu alí só,até o empardecer, como si mefechasen as portas do mundo, quede principio víñanme chamar osrapaces, despóis xa non viñeranmáis como si ún morrera;

apegado ao meu irmán como sinos tivesen cosidos, amarrado aaquela moreíña de carne que podíacomigo, que mandaba en min, queme asoballaba en corpo i en alma aforza de berros;

alí, fodido, asoballado, que ninpodia pór ateneión no estudo, sin

lecer pra ren que non fose,(que si ún non fose quén ún é,

que total quén o ía saber, quetamén podía ter caído coa testapra abaixo, que moitos caíran coatesta pra abaixo, que moitasvegadas tíñao deixado enriba damesa da cociña, a xogar coa Tulaque lle puña as poutas enriba efacíalle garatuxas como sientendese;

e unha vez turróulle polaroupa, e guindóu con il no chao;pois iso mesmo, somentes que…)

…que víñanlle a ún unhascousas pola cavilación adiante

dende non se sabia ónde, cousasnovas e destemidas que serían,digo eu, isas cousas que van eveñen, que se entenden e non seentenden, que se entranquelanunhas coas outras, sin as poderdesapartar até formar o desespero;

que aínda que ún soupese queeran cousas que nunca poderíanpasar, só con velas figuradas tanpalpábeles e nidias no escuro dacavilación, xa se lle desaxeitaban aún os alentos do peito;

e ún púñase a ollar de arredorpra sentirse firme no que decoteestaba eí, sempre igual, a carón de

ún, embaixo i enriba de ún, ascousas sempre iguáis a sí mesmas,a cómo estaban, a cómo estiveran,a cómo estarían, sin troco, fora deún, dentro de ún;

que por moito que ún se fose desí mesmo, as cousas ficaban eí,movedizas ou estantías, sintrocárense; e anque a ún o levasea cavilación como si o levase aauga do río, as cousas que estabanfirmes á veira de ún, non odeixaban levar de todo polasfiguracións.

Que son cousas que nin xiquerse deberían poder pensar pro que

non se poden deixar de pensar e deseguir pensando por moito que únloite pra coutalas;

e cando xa non se é quén praempecer que pasen das figuraciónsaos feitos, será que se estávolvendo ún tolo, digo eu, e que sevai polo río abaixo, como por unrío sin orelas, digo eu;

porque eran cousas que ún nonlles podia privar de que fosen eviñesen, antoxadizas, polacavilación, tan campantes e ceibesque daba medo velas,

que agora xa dou cun certomodo de decilas, de asosegalas,

mais naquil tempo, non.

IX

Cando era moi rapaz, ouvíacertas palabras sin as entender eque, noustante, quedábanseme namemoria, como se me quedaban,poño por caso, as verbas dagramática que nin se entendiannin había pra qué, porquedenantes de adeprendelas ún xasabía falar;

e despóis dun tempiño, comonon se usaban(pluscuamperfecto, subjuntivo)

afundíanse non se sabe ónde evíase ben que eran verbassomentes pra dalas nas lecións e iraprobando, e despóis acábansecomo si morresen.

Mais as que ouvía ditas polaxente, de boca a orella, nasreunións da nosa casa, ditas conintención de que foran entendidas(que non sei cómo decilo), como sille fora moito nelas aos que asfalaban, alporizándose ouasosegándose ao decilas,ceibándoas con ledicia ou conmágoa, como si se falase de cousasmáis de perto, da familia, dos

amigos, dos enemigos. Estasoutras verbas eran: “solidaridade”(que era a máis difícil)“reivindicacións”, “esquirol”,“asalariado”, “fraternidade”.

Outras quedábanseme taménde coro, anque somentes as lese,cicáis pola súa lindura de letra oupola súa novidade no son:“dialéctica”, “polémica”,“simbólica”; somellábanme como sise esparexasen no aer roldas desoantes campaíñas ou gallardetescooridos e pequenos como volallas.

Outras representábansemegrandeiras e lucidías, coasi

lostregantes, poño por caso“internacional”, que aínda sabendoo que era naquil uso que lle dabanos que viñan ás reunións,figurábaseme unha inormebandeira aboiando polo ceio azuldos mapas…

Tales verbas, digo eu,quedaríanseme acochadas no fondodo ser até que chegara o intre,tarde ou cedo, en que cada unhadelas se acomodase no seu xustooco como as letriñas de chumbonas caixas da imprensa do meupai. Como un xogo de crebatestas,de sócato atinaban co seu sitio e de

seguida púñanselle moitas dearredor, ateigadas de novo sentido,ou de sentido máis cabal, como sidixéramos postas de sócato afalaren xuntas. Outras houbo queendexamáis, aínda sabéndoas demoi cedo, acadaron lugar xusto oudurábel: “libertade”, “democracia”,“direitos”. E outras trocaban desitio a cada paso: “correlixionario”,“fidelidade”, “solidaridade” (queera a máis difícil).

Algunha vez caviléi que o irentrando no cheio da vida eratanto ou máis que adeprenderecousas novas, ou sexa palabras

novas, irlle atopando un lugar ásgardadas de coro, cedamenteadeprendidas; un lugar xusto efirme onde se acomodasen unhascoas outras, e todas comigo, cousaque nunca conquerín.

Polo visto as verbas teñen vidade seu, van e veñen como lles peta;e coidando que mandamos nelas,ao cabo dos anos decatámonos deque, trocándose no tempo atal setroca o noso ser, foron elas as quemandaron en nós.

Á volta da escola, xa ouvín á

miña nai queixárselle ao meu pai eá Xelina de que non a deixarafacer nada, a chorar a chorar, eter que collelo a cada istante todaa mañá, “haberá que levalo aomédico”, “qué médico nin quemédico, que mama á par dun xatoe dorme de noite como un abade,que xa é ganas de amolar o rapaziste”…

(Aquil outro día, tan sinalado,dende o intre mesmo en que meupai fechaba a porta, que era oderradeiro en saír, que se diraconta do xeito acorado con que lledixen: “até logo, veña axiña” e il

“ten pacencia”, “¿quén eu?, despóisnon me veñan con que nonestudo”, “sí home sí, témolo quearranxar“).

Deixéino chorar como siestivese só, como si non o ouvise;choróu dende as dúas da tarde sinparar, nin biberón nin limpalo, atéo serán entrado;

que o deixaba eisí pra quecando chegara a nai, se decatasede que non me quedaba de valeiro,que aquelo era máis do que unhome pode aturar por moito valorque lle puñese.

Choróu sin trégola canto hai

que chorar; choróu oubeando,bradando, rosmando, roñando,fungando, de enriba abaixo, deembaixo arriba; cando non podíamáis (debía ter a gorxa esfolada)seguía a nifrar paseniño, dun xeitosentido, entrecortado, rancuroso,mentres non collía novos folgos, ecando os collía outravolta a chiarcomo un marrán no banco,

que furaba os ouvidos, que euafundín niles os puñetes e seguía aouvilo, e metín o queipo na cociñae fechéi a porta, e metino noescusado e fechéi a porta, emetino, coa cabeza pra os pes, no

leito dos pais, e tapéino todo contoda a roupa, e seguía a ouvilo;

e nun intre en que o deixéi deouvir fun a ver, e destapéino iestaba arrebatado, coasi mouro, acara molladiña coas bágoas e osuor, e cando o destapéi de todovoltóu aos mesmos berros, nai queo paríu;

e fun e calquéille un pouco amoleira e andáballe apresa,apresa, aos choutiños curtos,dilingueiros, tan seguidos que ninse podían contar;

e calquéille máis i estarrecéucomo con susto, e crebóuselle o

pranto, e non deixéi de calcar etrocóuselle o respiro, econtrapeóuselle o compás doalento, e viróuselle a boquiña praun lado e tremáronlle as mans noaer;

mais non ben deixéi depremerlla, ceibóu tres bradosseguidos que bateron no aer comotrallazos.

E fun e guindéi con il no chan,e batín a testa descontra asparedes, e metina embaixo dogrifo, e funme pra a galeiría queera o máis lonxe que a casaconsentía, e quería eu que nese

intre se asómasen as Castranaspra sentir medo ou vergoña,

e voltar ao meu ser, ereconecerme nas xentes e nascousas de arredor, que meaxudasen, sin mo decir, e coutaraquela forza que me viña dedentro de min pro que xa non eramiña, nin era eu,

aquil pulo que me asoballaba,que me desbotaba de min sinpodelo coutar nin arredar…

Que xa ía quedando lonxe osolpor de abril e xa debían ser asoito e tiñan que estar a chegar;

e furéi o colchón dos pais e

pilléi unha pouca lá, metinamollada nas orellas, que o que euquería era non ouvir máis osberros que me acadaban eabouraban onde quer que estivesecomo si xa os levase dentro de minpra toda a vida.

E voltéi da galeiría pra a alcobados pais, e non había que pensalomáis, e afundinlle os dedos cantopuden, os dous dedos grosos, cosoutros (oito), ben afirmados norondo e duro da cabeciña;

i estarrecéu, i estarrecéu cadavez menos, e fóiselle amolecendo ocorpiño, e soltéino e degolóuselle a

testa pra un costado, e o sanguesaíalle das riscadelas (oito) que llefixera coas unllas sin me decatar,no coiro da cabeciña; e a moleiraera unha mazadura mol, escura,aviñada.

Guindéi con il no leito dos paise limpéime nas sabáns iembrulléino ben na toquilla efíxenlle nós a toquilla, e saíanlle ospeíños pola toquilla;

e pilléi na cociña o fardel dasfabas (que ao valeirar, as fabasescomenzaron a se esparexer, asaírense, a medrar, xurdindo portodas partes), e metino no fardel,

que algo o tiven que calcar pra quecollese, e fechéi a xareta cantopuden.

Que xa quedaba lonxe oempardecer de abril, que xaandaría nas oito, que agora seríamillor que non chegasen que meían atopar na escaleira. E funmepra a galeiría levando a saquetadas fabas co Bertiño dentro;

e quería que nise intre, prasentir medo e vergoña, asomasepola súa algunha das veciñasCastrana, cuia hortiña, ou xardín,chegaba até os baixos de noso piso,tres arbres, roseiras, leitugas e

mirtos aromosos medrando a vezo.E guindéi primeiro o fardel, etiréime a seguido e caín na terramol das cebolas e non memanquéi;

e non asomaron as Castranas,nin a unha nin a outra, nin seouvía o piano, nin se ouvíu acotorra, que decote gallifaba aopercibir calquer bruído;

e collín o fardel i entréi naadeguiña das Castranas cheia decaixóns de táboas, ¿qué terían?, ochan estrado de prumas de galiña,e nas paredes coiros de coelloestarricados, todo cheio de coiros

de coello, todo estrado de prumasque chegaban a meio pe ou máis;

e puden erguer a tranca, tanentalada, e saír á rúa do Tecelán,decote cheia de xente a tales horase non se vía ninguén,

ninguén; pro nos balcóns e nasfiestras e nas xaneliñas dosfaiados, asomaban, calados emestos, os rostos da xente comopra a procesión do Corpus.

I eu levaba, nin ledo nin triste,o fardel descolgado das barazas daxareta e queríalle dar voltas nodedo como facía a irmá coa bulsada costura, pro pesaba moito.

Na Praza do Ferro atopéi aprimeira xente, que non era xentesinón veciñas que estaban á vez,pra encher na Fonte do Ferro:

que estaba a Mercedes doschaleques que decote me bicabadende neno, e ollóu pra min conmoita fixeza e non me conecéu;

e despóis a Fermina,compañeira da miña nai, queaínda estivera a merendar namiña casa o domingo; e fitóumeseguido e tampouco me conecéu,millor.

Eu o que quería era saír áPonte Vella indo por onde íamos

coa miña irmá a afogar ascadeliñas da Tula, e cheguéi aosCatro Camiños, e arrodéi por asLagoas e saín ao Campo do Cisco;

e ao arrodear o quintal de doñaCalrota, xa perto da Ponte,aparecéu o primeiro can, de moitoaltor; de comenzo viña após edespóis ía diante, que non o vinpasar, como si tivese pasado poloaer.

Logo de arrodear o quintal dedona Calrota, aparecéu o segundocan, e despóis o terceiro; e decontado, saíndo do río, até nove oudez, de moi cativos a moi

disformes, oubeando todos polobaixo, rosmando, como cantando;

e miréi pra atrás e de moilonxe víase vir a xente; e xa pertoda Ponte Vella, máis xente polaoutra banda; qué pasaría, como sime quixeran coller no meio.

Botéime a correr i entréi naestrada da Ponte, cos seus rexosparamentos de pedra, e botéime aalandillar pra chegar á cima eguindalo dende alí á fondura decen cordas;

e pouco máis abaixo o cachóndas aceñas, frente ao Santiago dasCaldas, onde moitas veces os

afogados, que aboiaban aos tresdías, íanse rachar nas voltas dosrodicios.

Que xa estaba chegando, e oscans somellaban iren medrandocanto máis se apartaban, que seían vendo máis grandes, máisgrandes, e barríaseme o sentido epúxenme a trousar sin deixar decorrer, e a correr e a trousar…

E aparecéu a Tula no meio,ocupando a Ponte de banda abanda, máis grande que un cabalogrande, arregañados pra min osdentes, máis grandes que os duncabalo grande, cos ollos de cabalo,

aínda sendo os ollos da nai, que eudecatábame todo o tempo seren osollos de miña nai;

i erguín a saqueta por enribado petril, no istante mesmo que serachaba o lenzo e saía a man doAlbertiño, do grandor da dunhome, brandeando un revolvermatagatos, sete pesetas naarmería do Villot;

e a Tula chantóume os dentes ecolléume os dous pulsos sin medoer, e déille unha patada nabarriga e cain ao chan, e a Tulatrousóume auga fría na cara…

I estaba no chan, e a mamái de

xoellos a carón, e a Evanxelina coaxerra de augamanil na man, easegundóume coa auga, earreguicéime coa friaxe da augana cara.

Erguinme de meio corpo evinme todo trousado, e trousadoarredor de min, e a mamáilimpábame a boca, “qué tes, meufillo, qué che díu, meu Suso?”.

Quíxenme erguer de todo eaínda non puden. Abracéime amamái, como quen ten medo. OAlberte estaba a chorar no cabándos meus pais.

—¡Colle ise neno, Vanxe, ai

Jasús mio…!

PARTE SEGUNDA

Ningún grama podecomenzar aexístir no meu esprito sinon ositúo nos logares ondevivín…

F. Mauriac

I

Con todo e que en A. non sesalvaba ninguén de calquera cousaque lle quixesen botar a ún enriba,o caso é que quizáis a única chataque se lle puña aos meus pais, erao non iren á eirexa e o andarennas cousas dos socialistas e doCentro de Sociedades Obreras.Moitos non podían entender cómoxente de tan bos modales dentroda súa cras artesá, e tanrespetuosos e serviciáis pra todo o

mundo, fose quen fose e pensasecomo pensase, poidesen andarnaquiles rebumbios nos que semisturaban Adolfo o Charomba, omédico Barada, o procuradorTramancos, o Cartao, peóncamiñeiro, o telegrafista Alanís, aRoxeliña, dona dunha casa demulleres, que cotizaba pra ogremio dos carpinteiros de obra,nunca se soupo por qué; o latoeiroMaure, o abogado Quero, osmestres Sas, donos dun colexio prao señorío; Quintín o ebanista,primo da miña nai (cun irmáncrego); a filla do capataz da

Fundición, Lucía do Quirino, quenoustante ser o seu pai daAdoración Nocturna e gran vela entodas as procesións, o denanteriorprimeiro de maio a Lucía levara afermosa bandeira do gremio doscanteiros que acababan de perdera folga dos catro meses (noveferidos, sete presos, cánta famesandiós, anque moitostraballadores diran, durante todaa folga, meio xornal á semán);

a Lucía, que sendo como era,costureira de luxo, a millor dacidade, fóraselle a parroquia dundía pra outro, e algunhas

mandáranlle a pedir a roupa sinrematar,

nin que a bandeira doscanteiros, como decia o Mosquera,estivera inzada de piollos; o paicaíu doente do disgusto unha cheiade días, qué escándalo;

que a Marquesa deRazamonde, que lle quería moito eque a tivera adeprendendo enMadrid (un ano, todo pago)mandóuna chamar pra lle pediresplicación de quén a aconsellarade xeito tan torto;

e a Lucia díxolle nos fuciñosque ninguén; que fora ela mesma

a pedir que lle deixasen levar opendón: “estás loca, Lucía”,“tremendo desengaño”, “malospasos”, “incierto porvenir”, “de hoymás”, “¡oh!”;

(que disque, de alí a pouco xamoitas volvéranlle a encarregar aroupa anque de tapadillo, e tiñanque apandar con todo canto se lleantoxaba decir, falándolles,falándolles, falándolles daquilandacio do socialismo, que entantos i en tantas pegara, todo otempo que duraban as probas, queas facía durar moito máis doperciso só pra que a escoitasen

falar de “los derechos deltrabajador”, que por un ouvido llesentraría e polo outro lles sairía,digo eu);

e o Eleuterio, escribente daNotaria Eclesiástica, e o Seoane,fautor da Estación, e Paca a Coxa,que nos lavaba a roupa grande, eSalvadora a Pampera, i etcétera.

Xentes que estiveronasoparadas dende que o mundo émundo, e que, tal como padrieabadon Urbano “el pies”, párroco daSantisima Trinidade, que os tiñacomo carros, o feito de vérensexuntos e de acordo, era descontra

a lei de Deus ou lei natural, que ostiña feito soparados, e que talesmisturas non farían máis queadiantar a fin do mundo que xatiña estado máis lonxe.

En troques a xente de orde erespeto víanlles con satisfación edecíanllo, que o seu fillo, que viñaa ser eu, non andivese na EscolaLaica; asunto íste, que pola contra,disputábase moito entre oscompañeiros do meu pai, quedecote remataban en non atoparllecausa razonábel ao que ileschamaban “a virada de chaquetado Aser”;

pois era de sobra sabido que omeu pai fora o máis entusiasta pratraela; outra das teimas que llequedaran do seu pai, que andivocon aquelo da “escuela libre”desque voltara de Cuba (que enpaz descanse, sempre me esquezo),e que o propio meu pai fora trataro asunto a Barcelona que era deónde viñan todas as escolas laicasdo pais.

C A R T A

“Do que me preguntas dos da

escola laica, non sei cómo se farápra entrar de mestres nin si chesirve o título do Estado que tes. Épouco o que os conozo, só faléi tresveces con ela, ao home non o trato.Somellan xente honrada e quecolleron ao serio o asunto; soncataláns, bótaselles de verdeseguida na fala. Por eí andaránna edade, por embaixo doscorenta,

don Xaume ten barba loira ecurta, ollos escuros, moi ledos ebrilantes. Dona Monserrate,sempre sorridente, pequeneira epeituda, mais de boas proporcións,

a pel do rosto como de nena novaou boneca, as mans nunca quedas,as falas baixas, sin os berros delerchas que eiquí usamos, só queunha miga repinicada e dilingueiracomo quen está decote a esplicarlecións.

Xa levan dous anos en A. proatal si estivesen nunha illa nomeio da mar. Na rúa ou noscomercios, ou onde os atopen, nonos trata ninguén, nin os mesmosque os trouxeron. Si a man ven,van algúns ao local da escola, proninguén os convida ás súas casasnon sendo o abogado Quero; mais

deixaron de ir porque á mitade doxantar xa estaba bébedo a caírse,e iles non beben, asegún parece,máis que auga. A xenreira dos“neos”, como lle chama oMosquera aos clericáis, somella terimitantes en todos nós.

Saen decote xuntos, nunca o únsin o outro. Dona Monserratesempre a sorrir, ollando pra asmulleres, buscándolles a miradacomo agardando que lle falen,mais ningunha lle fala. Unha vezparóuse a limparlle os mocos a unpequecho que estaba nunha portacomendo os mocos co pan, e saíu a

nai e ripóullo da man dicíndolleburricadas.

Os domingos vanse polosmontes ou pola veira dos ríos, eapañan herbas e bechos evolvoretas e métenos en caixiñas.Cando isto se soupo, xa moi decomenzo, chamóu a atención; ealgunhas corrilleiras, mandaron osfillos pra que os velasen, non fosena envenenar as fontes. E o únicoque trouxeron que contar foi o dasherbas e os bechos, e quemerendaban ao pe dalgunha fonte,pan con queixo e froitas.

Tamén dixeron que os viran

dárense bicos longos no meio emeio da boca, o que, ao parecerdas corrilleiras, amosaba nonestaren casados como Deusmanda.

Tamén se dixo que don Xaumefora catedrático e que o deixarapola escola, e que ela era médicodises que todo o arranxan co quese ha comer e o que non, nin carnede vaca, nin de marráu, nin depito, nin xiquera pescado. Tamén omeu pai adeprendera isa teima doseu pai que a trouxera de Cuba;pro manxa de todo canto lle poñene fai o que debe polo oficio que ten,

que lle rebaixa moito a forza dosangue, e agora van pedirlle aospatróns que lles paguen o leite queteñen que beber de máis, que llesserve de meiciña máis que demantenza, pra desbotar o polvo dochumbo que se mete nos pulmóns.

Tamén se dixo que ela viñerapra mestra de rapazas, mais asrapazas non foron. Eu fórameapuntar sin llo decir a ninguén,somentes á señora Castora, procando o soupo a miña aboaarmóuse unha de diosescristo, enon me estrevín a ir, mais logoestrevinme e fun e faléi coa dona

Monserrate e díxome que tiñamosque ser polo menos meia ducia.(Por certo, meu pai vai ter unconflito cos seus compañeiros pornon ter mandado á Laica ao meuirmán Suso, que se ven falandopolo baixo e un día vai estoupar oasunto, ogallá sexa pronto pra queas cousas non se asañen aíndamáis, que ao meu pai quérenllemoitos pro algúns téñenlleenvexa).

Os domingos de chuvia van aoCafé Rexional, que é onde van ostraballadores, que nunca se tiñavisto cousa somellante, unha

muller decente xogando ao dominóaínda que fose co seu home. Poiscomo sabes ao Café Rexional vanas, xa me entendes… prosomentes algunhas donas dascasas do trato pra o señorío, aZorrita, a Charito, a Caridade, evan cunha pupila das máis novasque lles fai de doncela; e aínda eisívan e veñen no coche de aluguerdo Barrigas, pois si as ven de díapola rúa, xa non sería a primeiravez que se meten con elas.

A min isto soméllame unhasalvaxada. O outro día falandodisto coa miña aboa (que xa sabes

o xenio que se gasta) díxenlle queeran mulleres como as outras, i eladíxome que non, que eran“mulleres da vida” i eu contestéillesi quería millor que fosen mulleresda morte. Non lle parecéu ben equedóu roñando polo baixo, pronon se atrevéu a mallar en min,nin a chamarme carallóu, comofixo sempre até aquil día que lleparéi os pes, que xa cho contéi, eque estaba disposta a devolverllassi me puña a man enriba, que istaxente non entende máis que istexeito de lle falar que é o seu cosdemáis.

E non é só custión “deprincipios”, como di o meu pai,sinón que, polo visto, como di oArnaldo, o dono, as mulleres davida que van ao Rexional, candoestán alí, proceden nos modalescomo donas do señorío, e nin amozarría dos traballadores as ollade xeito malicioso nin lles dintolaxadas, como si as non visen,que todo parez de acordo; e digan oque queiran, eu penso que é aeducación socialista que vaifacendo seu camiño en todos nós,anque penses, ao leres isto, quesigo con ista teima na que xa vexo

que ti tamén vas caíndo de apouco.O único escandaloso de que aspoden chatar os prosmas e asmerdentas dista vila, é de quefumen, que eu nunca entendín quepoideran fumar os homes e non asmulleres, ¿qué máis ten?; totalzugar nun papel aceso cheio deherba. Como se sentan naquilveladorciño que dá á Fonte do Rei,unha vez fun coa Felisa collerunha xerriña de auga pra axexarcómo eran as mulleres da vida,que non tiña visto ningunha.Total, menos o pito no recanto daboca, que lles dá certo aquel de

picardía, no demáis son coma nós.Isto é todo o que che podo

contar do pouco que sei da escolalaica. O que non sei é o que meperguntas de cómo se fai pra sermestra dela; si queres fálolle aoElixio que anda en todas isasandrómenas.

Do outro que me perguntas nonhai nada, nin haberá. Estamosnoutras cousas máis serias e quecustan moito máis adeprender eporse a facelas e levalas adiantecon xeito e valentía. O outro, si hade vir, venche de seu, mais noncoido que sexa co Elixio. Téñolle

moita simpatía pro non vai por eía auga ao meu muiño, ademáisainda son moi nova. Ti sí que xavas estando algo fora do tempo,aos vintecatro xa non é prapensalo, anque supoño que niselonxano Entrimo non terás moitoonde escoller, ou non serán moitosos que te escollan. Agardámostepra o San Lázaro…”

O frere Papuxas, despóis daesposición, perguntóulle a cinco ouseis. Eu bulía a repasar, de coro, alección dos Evanxelistas que xa a

sabía como pan comido e tamén ados “Hechos de los Apóstoles”.

¡Sandiós, que bronca lle estabaa botar ao Rufino da estanqueiraque somellaba ilo comer!; e totalporque lle dixo o que entre nóstiñamos falado tanto: Nonentender que Deus e Xesucristofosen dous homes sin deixar de serún; e aínda menos, aquil EspritoSanto, que era o terceiro, sindeixar de ser o primeiro e osegundo; e aínda menosentendíamos que foran ún amesma cousa que dous; anque algose podería ademitir, pois ao fin

eran homes, e sendo pai e fillo bense podían somellar, aínda quesomellarse non é o mesmo queseren ún mesmo;

e menos aínda poder seren doushomes ún co Esprito Santo, queben se veía nas estampas que eraunha pombiña voando comocalisquera outra pomba;

que o frere Papuxas nolo tiñaesplicado unha morea de veces, ecada vez era máis lío;

e berróulle en francés emandóulle porse de xoellos cara aparede, que nos cabreaba moitoporque xa facía tempo que non nos

somellaba castigo pra a nosaedade, e ficar eisí até despóis dorecreio.

Ninguén de nós quería aoPapuxas, me caso nil e no seubabero, empezando porque víaseben que nos tiña xenreira, non seisi porque non eramos como osrapaces da súa terra (decote afalar ben da súa terra e mal danosa, como si fora esterco, quenalgunhas cousas non lle faltaríarazón, digo eu);

ou porque nós éramos de crasde balde, que decíase que il viñerapra a de pago, polo cuio estaba

sempre dun fodido mal xenio, esería por iso, que non se podeespricar que un home estivese, undía e outro, un istante e outro,botando fel pola boca, enrabexadoe berrón, falase do que falase, oufacendo ún o que fixese (que aprimeira lapada que me díu, queaínda non me sabia o nome, foiporque me pillóu mirando pra oreló da parede);

e a algúns da cras de noite xalles tiña chuspido nas mans porqueeran rapaces que traballaban deadeprendices e algúns tíñanaslixadas, non suxas, dos oficios, e

por máis que as fregaban non lledaban;

como os que se queiman coacola ou se escaldan co ácido doslatoeiros ou dos prateiros, e outrascousas, atal o Fernando do caboSerxio que adeprendía retratistaco Pacheco e tiña decote as unllascoor tabaco, e non lle daban aíndaque as fregase con area e clorú,que lle ía facer…

Pasóu a mirada por todos,adispacio, fillo da nai que o… quemaneira de facer sofrir, dúas outres veces, con ollos aguichados, eos anteollos na fronte, antes de

escoller.

—“A ver, ti, manxafrades… Osrapaces enxergábanse uns aosoutros sin saber por quén era. Ofrere François “Papuxas”, sin osanteollos grosos non se sabía praónde fitaba.—A ti, a ti, angarillas,—acenando pra un rapaz copunteiro. Resultóu ser o Suso daSevera e do Aser, algo badulaque,mais bo compañeiro:

—¿Quén, eu? —dixo sinalandoo peito cun dedo.

—Sí, si; ti mesmo, masón.

—Eu non me chamo masón.—Entón librepensador, ja, ja, si

che gosta máis.—Librepensador será vostede.Os rapaces a eito, ceibaron e

recolleron a risa coasi no mesmointre, agás a do Evencio o Lareta,que ficóu unha miga tremando noaer.

—Sal gosse… O Papuxasbaixóu do estrado e díulle uncarracho a man aberta que coasi odebruza. Logo foise pra o Suso daSevera co entrecello pecho e oqueixo saído, que decote o botabamoito cando ía facer unha

arroutada. Dun saque ripóuno dopupitre e collido dunha orellapúxoo no meio da cras, sin llasoltar, sin lle decir ren, eisí un boanaco, dándolle voltas de arredor,como si o cheirase.

—¿Qué fixen eu?, —dixo o Susocoa voz rouca.

—Ser fillo de quén eres. ¿Oupensas que non sei que teu paiescribe no “Vértigo” contra nós, eque o repartes ti con outros datúa…?

—Meu pai non escribe no“Vértigo”, nin eu reparto o“Vértigo”, ¿sabe?

O Papuxas, sin máis, empezóua pancadas de home, a man pecha,co Susiño da Severa que non tencorpo onde levalas. Os rapaces xafalaban todos alporizados, pois bense estaba a ver que non era uncastigo de escola, sinón de avesía exenreira.

—¿Pra qué te mandan eiquísinón credes en Deus?

Faláballe suxetándoo poloscabelos e zorregándolle co punteironas pernas pra facelo bailar (queco isto decote nos viña a risa candoo víamos facer cun compañeiro, emáis somellaba xogo que castigo;

pro agora pegaba a doer e ninguénse ría).

—¿Por qué tendes ao teuirmáns sin bautizar? ¿Quén é oidiota do teu pai pra dispor dasalmas alleas?

—Faga o favor de non falar domeu pai, porque non llo consinto.Os rapaces empezaron a seremexer, a remusgar.

—¿Que non qué? ¡Axoénllate,xudeu!

O Suso da Severa non seaxoenllóu.

—Axoénllate, digo. Ecalcóuselle con todo o peso do seu

corpallón nun hombreiro, até que oSuso caíu de xoenllos. Dicecomigo: “Yo pecador me confieso”.O Suso calado. “¡A Dios todopoderoso…!”. O Suso erguéuse.

—Non me dá a gaña… eisí nonrezo.

—¡Cágatelle na nai que o paríu!—berróu o Andresiño, irmán doPepe o Peste, que xa se lle notabaque ía tamén pra destemido.

Os rapaces puxéronse a batercoas mans nos pupitres. O Suso daSevera estaba de xoenllossangoando polo nariz. O Papuxas,xa asañado, ben se vía, estáballe a

bater nas orellas, agora a manaberta, que doe moito e fai zuniros ouvidos.

Os rapaces fóronse pra iles earrodeáronos. Algúns colleron aoPapuxas do hábito i empezaron aturrar. O Eladio do ferreiro,chantóulle dúas lapadas que seouviron como foguetes, e caíronlleos anteollos. Cando os buscabacoas mans, tripáronlle nelas; ecando llos diu Benitiño oCheiracús, ao primeiro que víu foiao Luisito Maceda, e tumbóunodun rivés, sin terse metido ennada.

Despóis recadóu de novo opunteiro e cando volvía pra mallarniles, o Vicente da Rosa do Crespo,fíxolle co pe a cambadela ederrubóuse con todo o seucorpallón de besta ben mantida.Saíron todos disparados uns polaporta, outros polas fiestras quedaban ao patio de recreios.

Algúns saimos co Suso, que foilavar o nariz, que aínda llepingaba, na fonte das Mercedes.Era cousa de pouco e pasóulleaxiña.

Agora anda todo corrido nacidade, e os da Junventud

Socialista vanlle acantazar oColexio. Ao Papuxas xa o fletaronpra o Seminario de Tui pra queesteña máis seguro. Non chegará osangue ao río; é pouco o do narizdun rapaz, fillo de traballadores.As piores son as mulleres, anquepra o caso sería máis doado deciras millores. Menos a Severa e oAser, que meteron o fillo na casa enon dixeron palabra. Dise que llesvan dar punto de oito días, pra nonter xuntos aos rapaces”.

Isto é, máis ou menos, o que

contóu o meu fillo, que chegóu moiescitado e rufo, sin negar que ilfora dos primeiros que lle turraranda sotana ao frere Francisco…

—Sí, ás veces, polo vistováiselles a man. Pro non é do casoque os ácratas aporveiten aocasión pra armar calquerfalcatruada…

—Non me amoles, Armesto,que non lle senta ben a un homede traballo como ti chamarlle“ácratas” aos traballadores, comofan os de enriba.

—Eu non son dos de enriba nindos de abaixo.

—Ti eres xastre, un traballadora xornal, como todos nós, cada únno seu oficio.

—Pro son home de orde.—¿E quén se desordenóu? O

que hai no fondo é que nunca se llequixo ben a ista Congregación,importada por aduanadaspolíticas; aínda que haxa quereconecer que son os que danmillor insino, que lle adeprendenmoi ben aos rapaces a aritmética emáis o francés, e non os fan rezartanto coma os outros. Mais o gallode non querérenlles ben, xa apouco de que os trouxo o bispo

Carrascosa, foi por aquil asunto doirmán Pierre que quixo abusardun dos xemeos dos de Besada,que eran tan somellantes que setrabucóu co outro, que non dixeranada na casa. Pro cando quixoasegundar co outro, o rapazcontóuno na casa, e leváranodiante do bispo e papillóu todo.Menos mal que fora coa man,anque non deixa de ser a mesmaindecencia. Naturalmente que ocaso ocurréu nos de pago que sichega a pasar nos de balde, aomillor non lle darían tanto abano.Con todo, daquela ficóu o colexio

fechado, coasi dous anos, que foimoita a xenreira de todo o pobo,ricos e probes.

—Xa me lembro xa. Istes deagora son todos novos e benprobados.

—Hai que lle dar tempo aotempo. Istes, ao menos algúns,non escarmentan.

—Deixa as ideias quedas,hom… Unha cousa non ten quever coa outra.

—Eu dígoche, falando en xeral,que os que máis e os que menos,moitos teñen que caír nistaaberración. ¿Qué lle van facer?

Son homes coma os demáis. Ásveees sábeselles e quédalles isasona: outras non, que serán asmáis. Xa ves, o meu rapaz maior,que anda no paso de noite, dixomeque ún dos de agora ten tal xeitode ollalo que cando favorece aalgún con perguntas fáciles, decontado os outros lle toman o pelo.E ten que ser eisí, porque ao nonpoder dárense comprimento conmuller… ¿non che parece?

—É moito o poder da vontade.—Eu, que xa me van alá os

corenta e cinco, si non me ocupocoa muller día por meio, e non

todos porque non me deixa, andoaloleado; cantimáis estar de porvida sin se valeirar diste peso nosriles.

—Hai temperamentos…— ¡Ai, haberaios…!

II

E foi un día que pasabamospola rúa do Dous de Maio, eraxoves á tarde, que polo vistotampouco iles tiñan os xovesescola, que viñamos do xardín doPosío eu e máis o Paquito daVendolla, de xogar ao marro;

e vimos o letreiro novo, escuelalaica neutral, que era de ferro defundición, que llo mandaran deBarcelona, pois os tallados entáboa escarallábanllos a cantazos

os requetés;e aínda ao novo sendo de ferro,

puxéranlle unha defensa dearamios sostida con listóns demadeira, que xa se vían encetadoscon trencha ou navalla, pesie aestar posto bastante acima, poloque se vía ben que non erasomentes trastada de rapaces.

Metimos o morro no portal, queera unha grande casa de baixos sinoutros veciños e daba pola partetraseira a unha horta pequena; ecomo somellaba non haberninguén seguimos pra adiante;

e pronto nos vimos nunha

saleta cunha mesa grande nocentro e sillas de rexilla novas,todo moi limpo, a unha estanteríacomo a do meu pai, só que conmoitísimos libros, sin comparanza,que meu pai por eí tería dúas outres ducias, anque, iso sí, algúnsmoi grosos. Estos estaban noviños,os que se acadaban a ver, encambio os do meu pai xa íanbastantemente esfolados de tantoiren e viren;

na mesa había unha cheia dexornáis doutras partes; tamén “ElProgreso” i “El Eco del Calvario”de A., e unha revista, moi

repetida, que tiña posto nadianteira: “La España Moderna”.

Ollábase outra portaentraberta; i eu, xa que estabamosnesas, quería seguir adiante, praver máis, pro o Paquitoacojonóuse;

e todo o que fixemos foi collercada ún unha revista que, comohabía tantas repetidas ao millornin se daban conta. E no mesmointre de irmos saír, aparecéu donXaume, non sei por ónde;

i eu coidéi que nos ía bater, e sódixo: “bueno, bueno, bueno,bueno”, e colléunos polos

hombreiros e metéunos noutra sáacon pupitres, que ben se vía queera unha cras. Nas paredes habíauns cadros inormes, cada seu cuncabaleiro de barba ou perilla, ou sóbigotes, algúns con cabelos esobrecellos longos, e outros conollos de seren algo tolos oudisfrazados pra poñer medo.

Por tras do estrado do mestre,enriba do pizarrón, habia outrogran cadro, íste de moitísimoscoores;

era unha dona, coa longacamisa branca recollida no vanpolo costado esquerdo cun

cinguidoiro bermello, deixando vera perna núa até moi enriba, e natesta un gorro que somellaba ungran pemento, tamén bermello;polo que se vía, acababa de crebarunhas cadeas que lle trababan ospulsos e os tobelos;

aos pes había un lión deitadoque tiña entre as poutas unhacoroa de pedra escachada, como sia fose a roer. Na traseira de todo,por embaixo dun sol rechamante,aboiaba unha bandeira quesomellaba a española pro cunhacoor de máis.

Pois cando coidéi que ía

emprincipiar connosco aos coucesou ás lavazadas, chamóu, pradentro da casa:

—Monserrat, ven.Chegóu dona Monserrate,

sorrindo, e chocóunos a man, queviña secando nun mandiliñobranco e rabelo.

—Ista é a miña compañeira.—¡Olla, qué solpresa, o fillo do

Aser (¡anda, coño!) e da Severa!¿Cómo están teus pais? Nonvoltaron por eiquí, será o traballo,craro, todos din o mesmo. ¿E ti dequén eres?

—Eu son da Patrocinio, a

Vendolla.—¿É apellido de eiquí?—Non señora, é que á miña nai

chámanlle Vendolla porque vendexéneros polas casas.

—¿Sodes moitos?—Non señora, eu só.—Montse, sembles un jutge.—E o teu pai, naturalmente…—Non o teño.—¿Logo morréu?—Non señora, non o teño.—Montse, no parlis de mes.—Pois dille á túa nai que veña

por eiquí, e que traia mostras pravisillos de faia. ¿Esqueceráste?

—Non señora, ¡Ca…! Nós nonapartabamos os ollos do cadro.

—Ista é a imaxe da República,o que se di, unha alegoría. O gorrofrixio (colléu un punteiro e sinalóuo pemento) é un símbolo antigo doque hoxe entendemos porlibertade; as cadeas crebadasqueren decir a escravitúmonárquica vencida, o mesmo istacoroa rota. O lión representa asoberanía e o valor español.

—Somella ter sono. —Ríronsedon Xaume e dona Monserrate, ieu fiquéi certo de ter dito algunhaparvada.

—¿E a bandeira?—É a bandeira española,

naturalmente.—¿Non lle sobra unha coor?, —

especilóu o Paquito, coa súa vociñade pardáu.

—Non; é o morado, doprimitivo pendón de Castela.

—O pendón… de Castela… —ecoóu Paquito, pensatibre. (AVendolla era soriana, nada enVelilla de los Ajos).

Voltamos á sáa do comenzo, edon Xaume púxose a esplicarnosquénes eran os aquiles cabaleiros.

—Iste é Pi e Margall (eu xa os

tiña ouvido moitas veces na miñacasa), iste Figueras, iste Castelare iste Salmerón, grandes patriotasrepublicanos… Iste é don VicenteFerrer Guardia, fundador daEscuela Moderna, que é overdadeiro nome da escola laica…Está na cadea outra vez, suxeto aproceso militar.

A dona Monserrate ollóu pra ovelliño, de barba branca en ponta,cos ollos embazados e os beizosapucheirados.

—¿E logo matóu a alguén?—Quéreno matar a il, —dixo

don Xaume, coa voz unha miga

tremante. Xa vos daredes contapolas revistas que collístendes.

—¿Logo podémolas levar?—Pra iso están eí, podedes

levar máis.Eu perdéralles o medo de

contado, só con velos; e máis aíndacando nomearon aos meus pais.

Iso nos dixemos despóis; nin oPaquito, que era tan cagán, nineu, lles tiveramos verdadeiro medonalgún istante, sin decatarnos porqué; cicáis a voz, aquela súamelura como de quen está afeito ater moita pacencia;

pois o máis natural é que ún

teña medo si o pillan dentro dunhacasa afanando cousas, anquesexan revistas vellas, digo eu.

Despóis de amosarnos todo demoito vagar e ben esplicado,leváronnos a un salido ou hortiño,moi ledo e campante, onde habíadous alcipreses outísimos, unhacerdeira carregada de froita e untanque de pedra ao que daba abomba dun pozo. Nun recanto doperpiaño do tanque había unhabarreña con leitugas que estaba alavar a dona Monserrate folla porfolla. Tróuxonos un grande platode cireixas, que xa as debía ter

collidas, e unha boa rebanda depan trigo con queixo. Eu dixennon, non, dúas veces, atal me tiñainsinado a miña aboa, e logo sinme facer máis de rogar, pilléi unhaboa presa delas e púxenme amanxalas.

—Non se fai eisí. A froita tenque se lavar denantes de comela.E tamén hai que se cerciorar si aauga está ceibe de lixos eimpurezas; os pozos das vilas soenestar contaminados polasfiltracións; diste xa noscercioramos que non, que vendunha mina de sábrego…

—Noia, menys docencia e méscireras…

O Paquito, moi ledo de poderdarlle á bomba, deixóu caír a augalongamente, e as cereixasquedaron relucintes no prato comosi as acendesen ou se trocasen encristal.

—Comédeas todas, xa vosdaremos pra levar.

Despóis da merendaamosáronnos toda a escola, conmoito vagar e grande agarimo pratodo o que amosaban, como sifalaran de cousas vivas. O quemáis nos gorentóu, foi: ao Paquito

o laboratorio de Física e Química,cos seus brinquedos relucintes,maravillosos;

e a min os mapas que donXaume facía saír dun aparello, unsa cabo dos outros, apegados nunlenzo, dándolle voltas a unharabila ou torno, e que eran tangrandes que somellaba podéreseandar polos países.

Sacóu tamén unha HistoriaNatural que coasi non podía conela, seis libros iñormes, fermosos,como eu non tiña ollado na miñavida, que non é moito decir, deláminas, e qué coores, sandiós;

abríu ún por ónde lle saíu;todas escintilantes de frores,paxaros, feras, cobras, peixes, ¡oque alí non habería! que euquedaríame oito días vendo pratodo aquélo, ¡probes os librosgrosos do meu pai!

—¿Góstanvos?—Sí señor, ¡caraina…!—Vamos ver, ¿cántos peixes

sabedes?, —dixo dona Monserrate.Paquito i eu ollámonos.—Pois, as sardiñas, os xurelos,

as xardas, o ollomol, a pescada, apescada…

—As centolas, as ameixas, os

berberechos, as nécoras, o pulpo…o pulpo…

—Pois ollade. Púxose a pasaras láminas entre os dedos, coasisin parar, e tan lixeiro que osmilleiros de peixes somellabanmovérense nas augas verdes edouradas. —Como vedes, Deus émáis farto do que vos insinan poreí.

—Sí señora. —Tamén nosamosóu a máquina de escribir, quéfeituca, como un sombreiriño dearamios e lata negra.

—Pois cando queirades podedesvir velos, anque non sexades da

escola. De sete a once está abertatodas as noites a Biblioteca. Ti xaterías que estar eiquí connosco faitempo. Hei de ir falar co teu pai.Non é bo exempro pra oscorrelixionarios. Somella estardándolle largas ao asunto, e isonon está ben.

—O meu pai non é home de darlargas, don Xaume. O que pasa éque a mamái Domitila…

—¿Quén é a mamái Domitila?—A miña aboa, nai da miña

nai, que agora está na Peroxa,onde son nascidas. Tamén teneiquí unha casiña no Campo da

Feira; pro, menos dormir, vivíaconnosco, até que rifóu con meupai precisamente por…

—(“Olle ben, señora, imosdeixar iste asunto acrarado prasempre.

—Debías de empezar porchamarme nai, que nuncaquixeches.

—Vostede non é miña nai sinónmiña sogra, qué é todo o contrario.

—Os xenros ben criadoschámanlle nai ás sogras.

—Menos eu.

—Eisí eres en todo.—¿Eisí cómo?—Un herexe.—Pola gracia de Deus…—Fai o favor de non me alritar.—Eu non teño ningún intrés en

“alritala”, señora; o que lle digo erepito, é que os meus fillos sonmeus.

—Denantes de nada son fillosde Deus, e despóis, tamén da miñafilla.

—…que é a miña muller. E si amin me parez que os meus fillosteñen que ir á escola laica, non tenvostede porque irllo consultar a ise

barallán que é o crego da Peroxa,ou á mula falsa do párroco daConceución, que aínda onte meudeu os bos días co seu sorriso defariseu.

— ¡Ouh!—A ninguén, crego ou non, ten

vostede que irlle pedir parecer doque socede nista casa, e menosaínda a xente de sotana que sóaconsellan pra a súa comenencia.

—Son os meus párrocos e teñoque ir cando me chaman, evolveréi cada vez que me chamenou que a miña concencia mopida…”).

—(“Con que xa o sabe,Domitila, na miña parroquia nonquero revoltosos nin herexes. Si oseu neto entra na Laica, vostedenon ten máis a que vir eiquí. E si énecesario pra acabar con istacontaminación, contaréi o caso nopúlpito con pelos e sináis. O quenon podo consentir é que se melisquen as almas como se vai aauga das mans, ¿entende?, quenon quero perder a miña deixandoaos demáis no risco de perder asúa.

—Leva razón, don Venancio.

—Non me fai falla que madea… ¿Qué vida de escándalo é isaque levades? A súa filla pasandopor amoreada ou amancebada conise iscariote masón, e isas trescriaturas privadas dossacramentos; e agora andades aprovocar pra que boten ao rapazque tedes nos irmáns franceses,facendo como si a provocaciónviñese diles, pra quedar ben conDeus e co diaño e poder armarescándalo.

—¡Tanto como iso…! Porquebater batéronlle ao meu neto…

—¡Cale a boca! ¡Pois non van

conseguir que o boten, fagan o quefagan; que somos máis listos doque pensan! A caridade do Señorbaixa as mans polos filigreses damiña parroquia sempre que faifalla, xa o sabemos…

—Xa o sabemos.—E si vostede o considera

necesario, mando chamar á súafilla.

—Non virá.—Ou aventuraréime a ir

vela…”).

—(“Conecín ben ao teu pai, un

bo home, piadoso i esgreviodefensor da Patria.

—¿Non se equivoca?—¿Vasmo negar?—Non, digo eu… Meu pai foi

un carabineiro, nada máis, que eusepa. Morréu dunha pulmonia enSalvaterra que ten os invernoshúmidos, e nunca fora moi valentedo peito.

—Sexa como sexa, tes que falarco teu home, costituirte ensalvagarda da alma dos teus, quepra iso fuches bautizada.Chamaréite ou viréi pra tefortalecer na loita, e pra che

repetir cál é a túa misión dearestora; e faréino tantas vecescomo sexa perciso. A gracia deDeus non conece o cansacio…¿Enténdesme ou non? ¿Non chegorenta o papel que Deus cheasigna?

—Entender entendo, mais nonteño modo nin forzas pra lle levara contra ao meu home. Si fai ascousas atal como as fai, il saberápor qué as fai. Non é home decoller determinacións ásarroutadas. Seu fillo é seu a par demeu. Non coido que meu filloperda a alma porque se apunte na

escola nova; até, según din, danllemillor insino…

—¿Qué estás a decir,disgraciada? ¿Mides o alcance doteu propio avasallamento?¿Négaste a intentar xiquera o queveño pregarche como curador davosa salvación? ¿Queres que mehumille diante de ti, eisí, dexoenllos?

—¡Ai Jasús, don Venancio, queo vexo moi fora de sí…! ¡Acouguedon Venancio! ¡Érgase! ¡Ai Jasús,ai Jasús…!

— ¡Ai Jesús, ai Jesús…!¿Empezas por invocar o Divino

Nome e valo negar a seguido?¿Qué máis queres que che diga?¿Qué queres que faga?

—O que quero é que se vaiaaxiña, que xa está a chegar o meuhome do traballo, e si o atopaeiquí, ¡ai Jesús, ai Jesús!…”).

(A miña aboa entróu de sócatoe sentóuse no sillote como si caíra,e púxose a saloucar cos puñospechos apreixados descontra osollos. A mamái saíu espaventadada cociña.

—Ai Dios mío, ¿e logo qué ten?

A aboa aínda saloucóu un anacogrande sin contestar.

—¿Pero qué lle pasa muller,qué ten?

—¡Qué teño, qué teño,lurpiona, mala filla, malia a horaque te botéi ao mundo…! ¿E que eide ter? Que estamos todosperdidiños, que xa non me dan aausolución, que ma negaron, quema negaron, que ma negaron…

—Vaia, vaia, ¿eisí que ven poreí a cousa…?

—Que tiveches o valor de botardista casa, a ise santo…

—Andivo listo, que non fai un

par de horas que se foi de eiquí exa lle mandóu o parte.

—Que veu o probe eiquíarriscándose a todo, a procurar anosa salvación, e bótalo aosarrempuxóns, que é como ter odiaño no corpo…!

—¿Pro cómo pode crer eso,muller? Díxenlle, de bo xeito, quese fora porque ía chegar o Aser.

—Que non conocedes ben a donVenancio, que polas malas é homepra pornos pingando a todos namisa de dez, que lle dan isesarrebatos de verdadeiro santo, queainda arestora, ao me negar a

ausolución, choraba á par de min,e si cadra máis, que si ise Satanásdo teu home…

—Faga o favor de calar. Esonon llo consinto, ¿sabe?

A aboa erguéuse dun pulo efíxolle cara, berrando eacenándolle coas mans de perto.

—Sinvergoña, lerchona, queaínda te estreves a arrepoñerte átúa nai…

—Mamái non me faga perder otino, non me volva louca, que xaando eu moi queimada por dentro.¿É ise o exempro que lle dá ao seuneto?

A aboa veu pra min, colléume acabeza coas dúas mans ientalóuma de fuciños no seio comosi eu tivera catro anos, ou como sialguén viñera por min pra mematar…

—Heite defender anque mecuste a vida. ¡Qué veñan por ti,qué veñan! A outra xa estáperdida sin remedio, pro ti, meuSusiño…!

Eu como me sentía afogar nasgaldrachas do seio da miña aboa,dinlle un xoenllazo no bandullo easoparéime.

—¿Ti tamén? ¡Todos perdidos,

todos! Sentóuse outravolta nosillote chorando a desbautizarse. Amamái eonsiderábaa con moitatristeza nos ollos. Eu non sabíaqué facer.

—Mamái, faga o favor,asoséguese, váiase á casadalgunha veciña até que se llepase a coita. Eu ben a entendo,¿pro qué quer que faga? Podechegar o Aser e non quero que avexa eisí.

—¿Eisi cómo, cadela?A miña nai enrabexóuse de vez.—¡Feita unha tola! Érgase

axiña e vaia falar coa señora

Andrea, ou con que lle dea agaña… ¡Fora!

—¿Tamén me botas a min? ¿Amin, mala filla? Pois voume prasempre, e madia levas si non cheparto a cara denantes de me ir,que así te vexas despreciada, queaínda os teus fillos che han dechuspir na cara como ti mechuspes…

— ¡Cale, caraja, que xa se meestá acabando a pouca pacenciaque me queda!

A aboa foise pra ela e púxose abaterlle. A mamái colléuna dospulsos.

—¿Pro qué lle díu, válameDeus, qué lle díu? ¿Quén lle metéuisa pezoña no corpo, mamái?

A aboa colléuna das trenzas epúxose a abambeala aos tiróns, sindeixar de dar gridos, que a mamáixa non sabía qué facer eon ela. Eucorrín pra a cociña.

—Quítateme de diante que temato, mala filla, pringallo,condanada.

A mamái desfíxose dela dunsaque, e a aboa caíu sentada.Cando voltéi da cociña coa basoiraerguida, a aboa estaba debruzadano chan tan longa como era,

remexida polos saloucos. A miñanai púxose a refacer as trenzas.Nisto entróu meu pai:

—¡Coooño…!).

—(Non vexo a razón praestares seis días arreo sin mefalar. Vai pra dezasete anos queestamos casados, temos tres fillose temos a vida posta a outrosmesteres. Paréceme ridículo andarfacendo os noivos anoxados.Decote penséi en ti comocompañeira e non só pra me servirde lavandeira ou de galiña choca.

Non sei que é o que che pudenfacer pra que esteas comigo disexeito, que nin me miras de frente;e si é polo que eu penso, só chedigo que quero paz na miña casa,na nosa casa; mais non unha pazresinada senón convencida eintelixente. De non ser iso…

—Si che estorbo voume.—Non digas parvadas, Severa.

A estas outuras xa non tes direitoa certas inxenuidades como nonsexa con mala intención. Xa noneres a rapaza con que me caséi.Teño direito a suporche unhaconcencia máis formada; de sobra

te dás conta de cál é aresponsabilidade que che toca noxunto das nosas cousas, xa o tesamosado dabondo e non hai queandar recuando. Demasiado sabesque, fora das limitacións que llepuxemos ao privado das nosasvidas, eres todo pra min; e cicáisnon houbese afrontado certascousas si non te tivese a ti,Severa. ¿Non me oies? Estóuagardando que me contestes. Veneiquí.

—Non me toques.— ¡Vamos, Severa…!—En trinta e seis anos é a

primeira vez que non vexo á miñanai todos os días. Non é somenteque me puxo no mundo; é unhanai que merece outro trato.Crióume só Deus sabe con quétraballos, sachando a terra, sin paidende que eu tiña dous anos, fillaúnica e sin podela axudar. Nonteño por qué lle dar ese pago.

—Ela o buscóu.—Cada ún é como é, e non

todas as cousas do mundo seesplican pola política. Ao millor eutampouco nacín pra entendelasdise xeito… Agora alí, ela soia, coinverno enriba, naquela cachoupa,

que si lle pasa algo…—De primeiras non é unha

cachoupa que é unha boa casa, e aPeroxa non é ningún deserto.Despóis sabes coma min, queninguén a botóu; foise porquequixo; e, dende logo, malaconsellada polos mesmos que, porenriba de todo, queren armarescándalo e provocar conflitos…¿Non tes máis pra me decir,despóis dunha semán calada?

—Mira, Aser, eu non pododeixar á miña nai soia na aldea.Por moito que discurra, o feito éise… A Evanxelina pode levar a

casa ao menos por uns días atéque a convenza de que volva…Agora eres ti o que calas… ¿Nontes parecer que dar?

—Podes aforrar o viaxe… Túanai non volverá sin certascondicións, conozo o caso millor doque pensades… Bon, o rapaz nonirá á Escola Laica, pódesllomandar decir pra que lle leve esetrunfo aos cregos… A historia desempre niste infeliz país noso…Pro a túa nai quedaráse na aldeaou onde lle pete, até que eudispoña outra cousa. ¡Non faltaríamáis que ún aparecese obedecendo

as ordes dos “negros” ao traveso dasogra!

—Sendo eisí… Agradézochomoito, e debo decatarme do teusagrificio…

—Non hai sagrificio, hairazonamento, que ás vegadas doimáis que o sagrificio… Sabescánto che quero, cánto nosqueremos; non hai máis queverche a cara que che deixaronístes seis días.

—Tamén a ti, i eso que ti tes omando, as decisións.

—É outra cousa. Xa che teñodito moitas veces que cando non é

útil porse a mandar, hai queconformarse con esplicar, contransixir; ás veces até hai querebaixarse na aparencia,agardando millores intres. Apolítica non se fai doutro xeito, enós estamos a facer política, porenriba de todo, de nós mesmos, dosnosos fillos, de… Bon, non chores,acabóuse; perdimos unha pequenabatalla, que se lle vai facer…¡Non, Severa, non; agora son euquen che prego que non metoques. Téñome que cerciorar bende por qué fago o que fago. Ossentimentos non son bos

conselleiros. Polo menos ún non sepode consentir ises luxos… sinsaber ben por qué).

Pois agora xa sabedes o que éunha escola laica. Non hai que lledar creto ás barbaridades que nosapoñen. Funciona nos países máisadiantados, onde é a escola oficialpola que teñen que pasar todos,probes e ricos. Pra rezar están aseirexas e nós non imos contra aseirexas sinón contra o mal uso quese fai delas.

—O que máis somella amolar á

xente é iso de “laica”.—¿Sabedes qué quer decir?—Non señor.—A maioría da xente

tampouco, como fai decote conmoitas palabras, que lles vandescontra sin saber o que querendecir. Mais os que fixeron delaunha palabra mala, saben dabondocál é o seu cabal sentido.

Dona Monserrate trouxo undicionario moi groso e leu nil:“Laico, lo que no pertenece a laIglesia”…

—Non dice o que vai descontraa Eirexa.

—¡Pois tería que ir! —Saltóu oPaquito, co rechouchío asañado dasúa vociña.

—Eiquí temos historias dasrelixións. Hai milleiros de deuses,todos iles con xente que coida quesó o seu é o verdadeiro. Conquepodedes vir cando queirades. Eaínda podedes axudar, pois son ospropios lectores os que atenden áBiblioteca.

Eu xa sabía que se podía ir, oque non sabía era que houbera alítantas cousas tan fermosas.(Tamén se falara nunha reuniónda miña casa que pillaran ao fillo

do Xabandóns rachando láminascunha navalla;

que o levaran á Inspeición edixo que o mandaran, mais nonquixo decir quén;

que o “Vértigo” dixo que fora ocoengo Riobóo, que parara aorapaz na rúa e que lle dira trintareás pra que rachase as láminas,cantas máis millor, que o pai é osancristán da Trinidade; i “El Ecodel Calvario” dixo que todo erantrolas dos masóns, que ninguénrachara nada;

e foi don Xaume coas láminasrachadas e unha declaración

escrita de escribano; e nin lladeixaron ler, nin menos a puxeronno xornal;

e houbo que amocarse, e morrao conto, porque isto fora no tempodos conservadores, e había queagardar que os liberáis volvesen,anque ás veces tamén…).

III

O papái, coma todas as noites,bebía o leite a groliños facendocurtos enxaugues denantes deenvialo (que a min dábame noxoverlle facer aquélo, e un díadíxenllo e contestóume que o faciapor mor da “coción dixestiva”, queeisí facíase máis decontado, que únnunca acaba de saber de todo asmesmas cousas);

sin deixar de ler o xornal doPartido que recibía de Madrid

todos os días no tren correio.“El Motín” e “Las dominicales”,

chegaban os martes, e viñan pra ogremio; mais como meu pai erapresidente, o carteiro, que era oAbelardo, da mocedade do Partido,leváballos á casa; o meu paidespóis de lelos, levábaos ao local.

Por aquil tempo escomencéi alelos eu tamén pro xa non a furtocomo o viñamos facendo algunhasvegadas o Paquito i eu, que llosenseñaba cando me viña buscar eviámolos xuntos no escusado,sinón como os lían os demáis, ávista uns dos outros, e meu pai

non dixo sí nin non a primeira vezque me víu.

De comenzo só lles mirabamosos dibuxos, tan desvergoñados echoqueiros, que de primeirasacorábanos o ver as cruces, oscálices, a coroa de espiñas, todoguindado polo chan e trepado porcregos, por ricos arrastrandofardeles de diñeiro, por militarescobertos de galóns e medallas, porxendarmes de ergueito bigote eollos revirados. Despóis dun tempofacíannos rir, porque axiñadecatámonos de que sempre era,máis ou menos, o mesmo conto:

cregos pintados en xeito de burrosorelludos ou de touros bravos, etamén de tartarugas, mouchos,corvos, mouricegos, e as monxascomo barbantesas, serpes, subelas,sumesugas, ou a meio espir, co cuá recacha, as pernas grosas,perseguidas por frades; e o Papa,cun inorme bandullo,zorregándolle ao pobo co báculocollido coas dúas mans.

O Paquito da Vendolla era oque máis os gozaba, ai que vercómo se puña, que víase que llechegaban ás entranas do ser;

pro era un xeito de gozalos que

somellaba doerlle e gostarlle aomesmo tempo, que non o sei decirben, como si quixese que aíndafosen máis desvergoñados eafoutos, que todo canto se falabamal da xente de cartos, de eirexaou de mando, somelláballe lene.

O Paquito fixérallo á Vendollaun señoritango de cravata,empregado da Facenda (era daspartes de Logroño, e chamábanlle“Boquita de Pez”), sendo ela criadaou camarera da fonda de Paris,onde paraban moitos distesempregados solteiros;

e despóis fórase de traslado a

non sei ónde, e nunca non seocupóu da Patrocinio nin do fillo,que eisí facían decote os tales, quedecía que non llo fixera il, que erao que máis cabreaba ao Paquito; ilmesmo mo contóu, cando nosdimos a confianza;

(que foi cando me adeprendéu afacer aquelo; que estábamosfechados no escusado vendo asrevistas e díxome “tes que o facerapresa, sin apretares moito”, quemo adeprendera con boa intención,digo eu, pro fora millor que nonmo adeprendera porque il sabíaseconter (dúas á semán) i eu non,

que eran dúas ao día, ou máis; eunha vez foron tantas que á noitetremábanme as pernas e non podíadormir);

que o Paquito non podia ver aos“silbantillos”, como se lleschamaba daquela aos señoritos,tan feitucos, peiteados erelambidos, co seu bastón, e cospuños e os colos relucintes, quenos ollaban con disprecio, e candonos chamaban “rapaces” era comosi nos chuspisen a verba: “Fuerade aquí, rapaces…”;

que o Paquito decía que tiñaque chegar un tempo en que os

poderíamos matar a todos un a un;e púñanselle as falas roucas e o

rostro bermello, máis de todo asorellas e a fronte. E candoemprincipiamos a ler xuntosaquiles xornáis, notéille que lleviñan al pelo, porque denantesandaba sempre triste i esmaciado,porque pensaba que era il só quenlevaba dentro aquel foscomalquerer pra os señoritos exentes de enriba, que o roía detodo, e do que non tiña falado conninguén nin comigo, até que nosdimos a confianza;

pois agora dábase conta, lendo

aqueles xornáis, de que eranmoitísimos no mundo os quelevaban dentro de sí aqueldesacougo, e que nin facía falla serfillo de solteira pra sentilo, porqueoutras cousas había no mundoque…;

e que cando comprise osdezaséis, que xa só lle fallabantres meses, íase apuntar naJuventud del Partido, eadeprender a escribir nos xornáis efalarlle á xente dende o balcón doCentro das Sociedades Obreras,que si xa se estrevía a miña irmáa falar nas reunións il como home,

teríao que adeprender millor emáis axiña.

O meu pai chamáballe a todosaquiles xornáis “prensaanticlerical”, que asegún meesplicóu era ir descontra o clero, eque o clero viña ser o xunto detodos os cregos, os frades, asfreiras, os bispos, e os coengos,asegún entendin, coido;

pro que iso non era máis queunha parte da custión, e non amáis importante, porque eraresultado de outras máis fondasque estaban no alicerces dasociedade, que viña a ser “o xunto

da xente”:(que isto eu de comenzo non o

entendía ben, porque as sociedadesque eu conecía eran de xentedifrente, que se axuntaban nunlocal pra cousas difrentes ou prafacer ren, cada súa ao seu xeito,pra bailaren, pra xogar á timba,pra seren do partido liberal ou doconservador, pra mataren pichónscon escopetas);

e o Mosquera contestáballedecote que, polo menos niste país(o Mosquera chamáballe a todos ospaíses polo seu nome, menosEspaña que era sempre “iste

país”), antes que nada había quelevantar “a veda do cura”, e o meupai botábase a rir como quen ouceas tolaxadas dun rapaz.

Que cando o meu pai se ríadistas cousas, somellaba semprequedarlle algo por decir, ou poucasgañas de se meter en longasesplicacións.

Naquil tempo a Evanxelinacomenzóu a se amigar moitocomigo, como si non foramosirmáns; esplicábame todo conmoita pacencia; xa facía máis dun

ano que lía nos libros grosos, e xasabía, de moito e como si fosendalí, os nomes e as palabras,Kauski, Bakounine, Tolstói,Krotpokine, Sorel, democracia,manifesto, internacional,solidaridade (era a máis difícil),Central del Partido, Pablo Iglesias,boicót, esquirol, sabotaje,represión (que non había quetrabucare con reprensión que ístaquer decir rifarlle á xente, e aoutra mallar na xente), econtábame a Comuna de París,como si houbese estado nela.

Que lendo nos sobraditos

papéis, adeprendin tamén todo iselabrinto, tan malo de entender,que forman os cregos e máis osfrades e as monxas, con todos osseus nomes, coores, ordes,congregacións, e qué sei eu…

anque algunhas vegadas víaseben que se lle ía a man aos que osescribían, que máis somellabacousa de xenreira, sin máis, queda razonabre cavilación, pois nonera doado supor que uns tivesensempre toda a razón e os outrosnunca, digo eu.

En troques, nos “cuadernillosdel Socialismo explicado”

razonábase todo dun modo tanrematado e nidio que ún nonatopaba despóis modo de pensalode outro xeito, e ún pensaba que sios leran e os obedeceran todos ostraballadores do mundo, só conisto, xa estaría todo arranxado danoite pra a mañá e pra semprexamáis.

E tamén adeprendín que axente probe non tiña porque ficardecote probe “como manda Deus”,pra gañar o ceio; ¡vaites consomellante ceio! que, como decía“El Motín”, non casaba nada benisto de que os ricos gañasen o ceio

sin deixar de seren ricos e osprobes pra gañalo tiveran que seachantar toda a vida sin saír deprobes.

Conque… eisí eran as cousas…

Unha das cousas que máis memagoaba era cando lía aquélo dosnenos recén nados que ían pararás Inclusas, que os botaban polanoite no torno das monxas como siforan as cadeliñas da Tula polo ríoabaixo, fora a alma;

e que xa pra sempre ficaban sinsaberen de quén eran fillos, que

nin pai, nin nai, nin irmáns, nincurmáns, nin por quen chorarcando lles morrían, nin xiquerasaber si morrían, que só de pensarnelo, era como pra se volver úntolo;

que só con cavilar nisto,estoxábaseme o estómago evíñanme gañas de trousar (quesempre tiven isa chata de virmegañas de trousar por cousas dedisgosto que non teñen ren que vercoa comida);

que despóis de ter lido todoaquélo, decatéime, un día, dearrepente, que en A. había tamén

Inclusa, isas verbas que se oien enon se oien, ou non se lles colle osentido: “ise é da inclusa”,“somellas terte criado con leite dainclusa”, até que un día, vai ún ecae na conta;

i eu caín na conta que en A.había unha Inclusa, igoal que asque viñan nos dibuxos de “ElMotín”, ou sexa aquil torno prabotar de noite aos nenos;

que era de non crer, que en A.onde todos nos conociamos,houbese mulleres que foran denoite a aquil recantiño escuro, contres arbres baixos, a carón da

capela das freiras das Mercedes,a deixar os nenos pra sempre

naquil buraco do torno que daba avolta xa pra sempre, media volta,tilintilintilín a campaíña, e xa prasempre como as cadeliñas polo río;

indo quedar a unha veira daxente, sin poder entrar na xente,onde pra sempre ficarían sin saberentre qué xente estaban; sinsaberen de pai nin de nai, aíndasabendo que os tiñan como os tenque ter tododiós, pra nascer;aboiando sin raigaña sober daxente, que, si a man ven seuspropios pais vivían e pasaban a

carón, revoltos e desconecidos;que fumos ver o torno da

Inclusa co Paquito da Vendolla,naquil lusco e fusco de chuvia, queeu tiven medo ou noxo de tocalo,que o Paquito quíxoo esgazarcunha navalliña, qué parvada.

Que xa estaba entrando a noitefroallenta, cando vimos vir unhamuller nova polo adriño, e non nosdíu tempo de saír, e petámonosdetrás da porta;

e a muller traguía un atadallode lenzo branco, e foi ao torno edíulle meia volta ao torno e sonóuo axóuxer, e puxo o atadallo na

caixiña do torno, e o Paquito daVendolla colléuseme a un cóbadocoas unllas;

e a muller non saíu fuxindo,quedóu alí; e dalí a un istante,volvéuse ouvir a campaíña,

e xa nos determináramos a saírpra decirlle cánto nos viñese áboca e poñela pingando: “¿quéestás a agardar eí, putona?¿Pensas que cho van devolver?¿Gostóuche que cho fixeran eagora bótalo á merdaà…?”;

e voltóu o buraco do torno etraguía o pano valeiro cun nónunha punta; e a muller, sin nos

ver, moi ocupada en desfacer o nó,e púxose a contar uns patacos queviñan no nó, e contóunos dúasveces;

e díu unhas fortes pancadas, aman aberta, no lombo do torno eberróu de mal xenio: “¿Pensadesque os roubo? ¡Non vos traio máisovos a dous reás a dueia…! ¿Porqué non os poñedes vosoutras, raiode famentas…?”. E saíu sin nosapercibir…

Que si cadra, despóis dunspoucos anos, víanos pasar (cando

as monxas os sacaban pra araxeira do sol nos domingos deinverno pola carreteira deCelanova, ou pra a Alameda doCruceiro no vrau) pensando en quecalisquera diles podía ser o seufillo, que é moito de pensar opensar que tamén ún mesmopudo…;

como lle dixen ao Paquito, undía que se anoxóu coa nai e medixo: “si ela non tivese sido putaeu non tiña porque ter nacido sinpai”

e a min amolóume moito,porque a nai non vivía máis que

pra il, que nin se quixera casar,que poder pudo;

e fun e díxenlle: “así agradecesque a túa nai non te metese notorno”;

e o Paquito (estabamos soios nacasa), voltóuse pra min como siforamos pelexar, e botóusemeenriba e apertóume o corpo epúxose a saloucar no meuhombreiro, atal un neno de todo, esaíu chorando a buscar á Vendollaque non se falaban xa facía dousdías, que eisí son as cousas.

—“¿Ti viches cousa somellante?—Non sei cántos anos fai que

che veño ouvindo o mesmo. Ninque te collera sempre de novas.

—Pois, chico, é que me colle denovas, como si cada vez fose aprimeira. Mil veces que o vise, milque me collería de novas istesuplicio social da nosa infancia. ¡Éque me saca de quicio, chico, nonsei cómo o toleramos…!

—Pior sería que non se vise.Cómo será o que non se ve pra quesexa isto o que se ve…

Paráranse a considerar, comosi fosen forasteiros, o pasodominical dos nenos do Hospicioque desfilaban pola rúa doProgreso, olludos, esfameados,contrafeitos, vestidos conmandiliños de coor borrallento,rabelos, que deixaban ao aer ascanelas (as medias descolgadas),amoratadas co frío de todos osinvernos da súa vida.

O Tramancos falaba co seuamigo insoparábel, o xastreCuanda, acenando pra os espósitosco regatón.

Ao pasárenlles por diante, a

máis vella das dúas monxas queencabezaban a ringuileira dosrapaces de dous en fondo, fitóunosde abaixo arriba, sin erguer acara, que é como ollan sempre asfreiras cando van pola rúa.

Debían de conecer aoTramancos que se sinalaba moitopor esguío, apantasmado emourizo verdoso, con anteollospequeniños como ollos desbotados,feitos de vidro brilante coor azulsulfato; capa longa, chapéufolgado, chalina de “lunares”,procurador moi puto e sabido, ricopola súa casa, con sona de usureiro

anque da banda dos masóns.A miña aboa tíñanos dito, á

Vanxe e a min, cando aíndaeramos moi novos, que os masónseran úns que mandaban roubarminiños ben mantidos esacábanlles as manteigas pra asfregas do reuma e dos torzóns, ebebíanlles o sangue aínda quentepra as doenzas do peito, quemoitos fillos dos ricos andabaninzados do mal canso, pesie atanto como comían, e morrían datos e das callenturas, que até sedecía dos fillos do Freire, oxamoneiro da Pontevella, que

morrían ún a ún, disque de papartanto xamón, que se lles ía osalitre amoreando nos pulmóns aténon lles coller o aer neles, e desomorrían;

pro decote eu penséi que todoeran trolas porque si fose certo(tamén decian que meu pai o era)xa se tería sabido de algún miniñoroubado, e xa os terían a todosmetidos na cadea pra poñelos adescoberto como masóns, fóranoou non, con tal de que votasendescontra os “cuneros”, como lleschamaban aos conservadores nasreunións da miña casa, menos o

Elixio, sempre tan lavadiño dasfalas, que os nomeaba“reaccionarios”, e o Mosquera“oscurantistas”;

e máis cando mandaban, comoarestora, os amigos do marqués deNugallá, que tiña por seus aoGobernador, ao Presidente daDiputación, ao Presidente daAudiencia, e aos xueces, e aosalguacís, e aos alcaldes, e aosconcelláis, e aos habilitados, e ásamas de cría da Inclusa…

(Sabíase do NicolasínBalvanera, “D’Artagnan”, queescribía “De Sociedad” no “El Eco

del Calvario”, que cobraba asoldada de dúas amas de cría daInclusa. E cando pasaban por il ospleplas de A., que eran da pel dodiaño, fose ou non fose coa noivaou cos cabaleiros da ComisiónProvincial de Monumentos,púñanse a nifrar como miniños e adeciren “teta”, “teta”);

e notaríase a falta dos nenos,digo eu;

(que aínda unha vez, andaríaeu nos sete ou oito anos, e tiña asanginas, que as tiña moito e quenunca me remataban de sanar, efregábanme o colo con ansulla de

galiña, tan fedorenta, díxenlle ámiña aboa por qué non lle pidía aomeu pai, xa que era tan amigo dosmasóns, que lle disen unha migade ansulla de miniño pra me… e aaboa díume unha lapada nosfuciños);

e nunca se soupo que faltaseningún neno da vila nin dosarredores, de modo que todo eranboubas.

Cando lles pasaron por dianteas outras dúas freiras que ían aocabo daquil antroido detangaraños, a máis nova, sinollalos, ollando pra adiante, fixo

un xesto de noxo cos beizos, e amáis vella fíxolle os cornos cosdedos, acenando forte (tres oucatro veces seguidas) pra osprofundos infernos;

e o sobradito Cuanda, taménmasón anque pola banda dossocialistas, que xa esperabaaquélo, axoenllóuse candopasaban; baixóu a testa bulindocos beizos como si rezase, pro só selle ouvía: “merdentas,merdentas…”.

Que si cadra a todos ilesapúñanlle ista chata de masónspor iren descontra Deus;

(que Deus nin que puñenflas,tanto traguer a Deus, úns eoutros, pra todo o que lles conviñaou non lles conviña, que tampoucolle vía eu nisto a razón, que nonsei que lles tiña que estorbarDeus, e por qué Deus tiña que sersó duns e non dos outros, que totalDeus endexamáis se metera ennada e ninguén o tiña visto…)

Que cando algunha vez oslevaban á Ispeición ou á cadea, dequincena, non era por lle chucharo sangue aos nenos nin por chuspirnunha hostia amalloada e cravadaapós dunha porta, sinón por decir

nos mitíns e no “El Vértigo”, queNugallá e o Conde de Xinzo eranuns caloteiros e mintiráns, ou queo rei estaba tísico, e que anquenon o estivera que habería quebotalo, que “el pueblo” estabamillor sin reises, nin cregos, ninricos, nin frades, nin monxas;

que “el pueblo” por eiqui, “elpueblo” por alá, “el pueblo” poracolá, que xa era moito amocarcon tanto “pueblo”, digo eu, todos aquererse quedar co pueblo.

Conque o Trasancos era moiconecido polo seu altor (longo,bigote-negro-ergueito-plano-

brilante, como pintado na face,sobrecello negro abundoso, oslentes collidos ao oxal de enriba dochaleque por unha baraza de sedanegra: o fato negro, o bastónnegro, a capa negra, as luvasnegras, os dentes negros cando selle vían que era sempre non sóporque ría moito, sinón porque ostiña saíntes e acabalados).

Que tamén era conecido demoitos porque, aos domingos,pubricaba no “El Vértigo” unsartigos que se nomeaban: Pueblo,oído al parche, falando mal doalcalde, do gobernador, do Cabildo,

dos cregos, das monxas, dosfrades, dos ricos, dos beatos, dorei, da raíña, da raíña madre, dainfanta Isabel;

e como non podia falar mal dobispo, despóis da multa con que otronzara un gobernador deNugallá, chamáballe “el arconteultramontano”;

e cada vez que saía no xornal“el arconte”, tododiós sabía que erao señor bispo, e cando puña “elpreboste”, xa se sabia que era ogobernador, e cando puña“obsecuentes” eran os caciques dasvilas, e cando puña “refugallo”

eran os concelláis de A.—¡E non hai nin ún sin

defectos, probes criaturas, chico!(Isto de “chico”, quedáralle decando fora estudante en Madrid).

—¡Verdadeiramente probes!, —ecoaba o xastre Cuanda que nuncalle levaba a contra;

(pequeneiro, gordecho; “El Ecodel Calvario” chamáballes donQuijote e Sancho e taménBernaldino e Cacaseno, pesie a queo Tramancos tiña prontos de xeniode moito carano, e xa lle sacudirauns cantos bastonazos aoD’Artagnan).

Pasaba a ringuileira dos nenos,de minor a maior; os cativiños concaras de vella, os ollos grandes,acorados, as fazulas sumidas, pelode rato, pernas trencas ouempenadas, barriguiña saínte,topona;

os meirandes, afundidos oualabeados do peito e da rés, comoxa indo pra recalcados ouxorobetas; ollar desvergoñado,vezoso, os cabelos como irtiosalfinetes espetados no remate dafronte; rindo, úns pra os outros,dándose de cóbado, falándose polobaixo, bulrando o esculco das

freiras, que non os deixabanpalicar nos “paseos deesparcimiento”.

—Veleí tes as consecuenciasdun pobo degradado polas lacrashistóricas: a ferocidade das crasesdominantes, a complicidade daEirexa, o mestizaxe colonial, ogálico dos tercios católicos deFlandes… Fillos espúreos daprostitución institucionalburguesa, do alcoholismo, daignorancia feudal e dinástica…

—O que teñen é fame,malpocados.

—¡Non me contradigas,

Cuanda, non rebaixes os termosdialécticos a falas de comadres! Afame é unha consecuenciasecundaria.

—Xa veríamos qué dirías ti sitiveses toda a fame atrasada queteñen estes pequenos metida nosentrefollos das tripas e na canados ósos… A min paréceme que sidísemos, cada ún según poidese,uns poucos cartos cada mes…

—Típicamente reacionario,amigo Cuanda, crudelmenteantiprogresista ise coller o rábanopolas follas.

—Son un avanzado á par de

calisquera, Manolo; ou máis…—De vía estreita, Cuanda, de

vía estreita. A beneficencia retrasaas solucións fináis…

—Naturalmente, as “soluciónsfináis” caen máis lonxe e síntensemenos no peto persoal.

—Falas como un parvo.—Falo como un socialista. O

que pensades os republicáns é queas “solucións fináis” van deixarvoscos mesmos cartos no peto, ou, si aman ven, con máis. Co socialismoestades frescos.

—Non terxiverses, Cuanda;falábase concretamente distes

rapaces, víctimas da sociedadereacionaria.

—I eu decíache que os quetendes cartos xa podiades daralgúns namentres non fabricades aperfeita sociedade liberal… Benmirado, isas son as vosas únicas“solucións”… A beneficencia é uninvento liberal, un dos balóns deousíxeno do liberalismo.

—Boa frase, chico, boa frase;sinxelamente, espléndida frase,Cuanda.

—Pódela levar pra un dos“Pueblo, oido al parche”.

—Non me enfades, Cuanda,

non me enfades. O que máis meenfada son as indirectas, chico. Euson un esprito frontal.

—Bo porveito.

IV

Rematamos a cea coa mesmatristura de xa tan longos mesesque os meus pais non se levaban.Falaban o menos que podían i eracomo si un crecente resentimentoos tivese cada vez máis arredados.A mamái ía e viña, cada vez máisdescoorida e atoutiñada, e o papáidoíase dos riles como sempre queandaba disgostado;

á Evanxelina púñaselle, nisescasos, un mal xenio corrido e

bulrón e falaba por indireitas;“eiquí andamos todos parvos”, “axente canto máis vella vai, máisnenos se volven”, “era millor queestoupasen dunha vez e sepuxeran pingando que andarmeses e meses, facendo osnamorados…”.

O papái sacóu do peto a cartaque eu lle dira ao chegar (era deMadrid, con marbete do Partido) erachóu o sobre de mal modo.Dende que andaba eisí,descargábase do xenioarremetendo descontra as cousasmáis indefensas; batía coa culler

na mesa, arrepunxaba os pratos e,denantes de se cerciorar,queixábase do caldo quente ou frío,con espaventos esaxerados sindecir verba. A min dábamelapadiñas de pouca forza pro quecon todo doían, e chamábameidiota unhas vinte veces ao día.

A Evanxelina marchóuse adormir (dormía coa mamái i eu copapái na cama grande) sin dar asboas noites.

Fun levando a louza pra acociña, que á mamái gorentáballeque fixeramos as obrigas de axudasin térnolo que pedir, e aínda eu

llas facía de millor gaña dende quese lle acabara aquélo de “xa veráscando chegue o teu pai”, “xa teentenderás co teu pai”.

Víase ben que a carta opreocupaba e somellóume que a líaunha e outra vez. A miña naientróu de sacudir o mantel nagaleiría e quedóuse por alí a facerque fagamos, porque cando estabameu pai sempre lle andaba perto,anque somentes ollaba pra il candonon se daba conta; talmentesomellaría un xogo de nenos si nonse lles vise o sofrimento porembaixo daquelas…

A mamái estaba a poñer alouza no vasar moi de vagariño,estendendo o tempo, ollando deesguello, dándose conta de queaquila carta… Eu notaba que meupai erguía a mirada do papel eollaba pra min seguido, seguido,tan seguido que eu xa me víaacorar coa impacencia…

Meu pai erguéuse de sócato,desapartando a cadeira dun coucedesconsiderado, e guindóu a cartapra o chan feita un novelo. Veusepra min (coidéi que me iría abater) i eu erguinme.

—Xesús (¿a qué viña

c h a m a r m e Xesús? A mamáiquedóuse coas mans quedas novasar.

—Diga, mi padre.—¿Queres ou non entrar na

Laica, pra o Comercial?—Vaia unha pergunta, papái…

Xa llo veño pidindo fai non seicánto…

—Mañá vaime agardar aotraballo; ás doce.

Á mamái caíulle o botellón doviño que se escachifóu descontra opiso. (Era o grande, labrado; o daaboa). O meu pai saíu coa testamoi erguida, coasi botada pra

atrás.A mamái ollóu pra min con

certa rancuna e dixo:—Suso, vai acenderlle a luz ao

Alberte. Está pidindo pra mexar.—Sí, mamái.Non sei a qué viña aquélo. O

Berte xa non mexaba na camadesde que comprira dous anos. Aomillor era un arrouto deautoridade, ¡probe mamái!

V

Viñan todos os sábados despóisde cear, de vrau e de inverno, sinfaltar ningún, chovese ou xiase.Tamén viñan algúns días de festa,ao solpor. Non fallaran nin aquilsábado que pegara o grande lume(duróu até o luns) na casa dosDimas, que a pouco non leva todaa rúa de San Pedro.

(O Paco Dimas tiña alí o forno,que xa lle viña dos bisabós, e facíao millor pan de A., que até o

mandaban buscar das vilas dearredor pra as casas de moitoseñorío e fincabilidade, aínda dasque tiñan forno de seu.

Traballaban il, a muller e osdous maiores dos fillos.

Todo o seu desgoberno e perdaviñéralle desque chegara o párroconovo de Santa María la Madre (unfillo do rico masidao “Porcoteixo”,o dos embarques pra as Américas)que estudara en Roma, e colléullea teima de perseguir ao Dimas sinlle dar folgos porque se gababa deser ateo, que máis que ateo era unpavero que tomaba de coña as

cousas de enriba;e facía, tamén de coña, uns

bonecos de pan cocido, con santos esantas cometendo desvergoñas,que logo andaban por eí, tanescandalosos e porcachóns que atélle parecían mal aos outrosdescreídos;

e perseguíuno, e perseguíunoaté lle tornar toda a parroquia,escomenzando polas contratas daDiputación pra o hospital, e do pande munición pra o Reximento deCeriñola, que estaban no poder osconservadores e o “Porcoteixo” erao cacique do marqués de Nugallá

no alto Ribeiro;a tal estremo que tivera que

liscarse coa muller e os seis fillospra Buenos Aires e deixalo todo,que ninguén lle quixo mercar otrato, nin xiquera alugar a casa,que non era diles, porque se deixóudecir que estaba enmeigada, quexa era gaña de tocar o carano e deseren inorantes…

E como pasaba o tempo e acasa non se daba alugada, fora osobradito cura novo de SantaMaría la Madre, de moita cruzalzada e sobrepelliz, cos mirónsque decote había pra todo en A., e

coas tantísimas beatas de sempreque somellaban xurdir de embaixodas lousas da rúa;

e con acetre, hisopo e farolóns,como si fose o viático, que candochegaran á casa valeira dos Dimasxa formaban procesión;

e abenzoaron i esconxuraron,os dous pisos, habitación porhabitación, até os escusados, obaixo do forno, as artesas, aleñeira aínda ateigada de xestas erachas de carballo;

e aquela mesma noite pegóu nacasa o grande lume que por pouconon leva toda a rúa de San Pedro

coas súas dúas casas de sillería,tres de perpiaño e as demáis depallabarro, até vinte;

e o Paco Dimas, que era uncoñón sin remedio, mandóu dendeBuenos Aires un parte que saíu no“El Progreso”: “Enhorabuenasalutífero auto de fe, sin segurosde incendio, en perjuicio de Satány de don Gamaliel Perreibay,droguero de esa plaza, píoPresidente Adoración Nocturna”,que era o dono do vedraño casónonde tiveran forno, dende facía unséculo, os tres Pacos Dimas, todosbos cristiáns de conduta; tamén o

derradeiro, que era ateo de coña epor andacio).

Xuntáranse aquil sábado, comosempre, despóis da cea, na nosacasa, os compañeiros de traballodo meu pai.

Ás vegadas, cando se ventabaque ía haber “conflicto”, viñantamén os das outras imprensas; etamén viñan, cando se proparabanasambleas e nomeábansedelegados pra as reunións federáis,outros das vilas e bisbarras daprovincia;

soían, en tales casos, chegar devíspora, e visitaban ao meu paipra aconsellarse con il, e candomeu pai falaba calábanse todospra escoitalo ben, e non era quefalase moito, sinón que somellabanon falar máis que o xusto eperciso;

e si non eran moitos osforasteiros, miña nai facía cea pratodos, estofado, arroz con leite, e,si eran tempos de matanza, filloasde sangue…

Qué ben se estaba, sandiós, contodos alí, amornados i envoltos nofumo dos pitos; todos tan ledos e

resoltos como xa indo saír praalgures; falando con xurdiaconfianza do porvir da crastraballadora, atal si o porvirtrunfal da cras traballadora fosecousa de poucas semáns.

Os que viñan todos os sábadosde fixo eran o Mosquera, o Crespoe máis o Seixo, que despóis de quebotara moza chegaba algo máistarde;

púñanse a falar de seguida,como si escomenzaran a leria xapola mitade; xeralmenteemprincipiaban polas cousas dogremio;

que por eso o Elixio, que nonera do gremio, chegaba despóis;

e falaban da política “distepaís” e do estranxeiro, que moitasveces eran cousas tristes, dedesterros, de presos, de folgas, demortos, de indultados pra a cadeaperpetua.

Si me quedaba calado e quedodeixábanme estar, millor dito, nonfacían caso de min, i eu sentábameno sillote, e viña pra min deseguida a Tula que lle gorentabaquedarse eisí, horas mortas, cosfuciños nos meus xoenllos, ollandopra min cada pouco, e si eu me

adormentaba ela tamén, que llonotaba no peso da cachola.

As mulleres soían quedar nacociña facendo o arranxo de todo odía, pois como a miña nai saía prao traballo, e miña irmá, xa oficialada costura, como quen di co bocadona boca, deixaban o grandearranxo da semán pra o sábado, ánoite.

A Evanxelina a bulir, a bulirpra arrematar axiña e virconnosco os homes, e a mamáidándolle máis que facer cada vezque remataba unha cousa.

Porque a min somellábame

que, xa ao principio, a miña naifacía todo o que podía por tornar áEvanxelina de que se metese contanto empeño naquiles traballosdos homes que cada vez os collíamáis a peito; e como as reuniónseran os sábados, facíalle raspiñar ocu das potas cun coitelo vello efregar o piso da cociña concarqueixa e clorú, —“¿qué, coidaque vou estar de fregona toda avida?”;

até que un día prantóulle todosin dar esplicación, e dende aquelaestivo con nós os homes dende ocomén.

Pola súa banda, a mamáirematóu poñendo máis atención noque se falaba, tratando deentender; e o meu pai decíalle, si áman viña, “¿non che parece?”, eescoitábana moi agasalleiros;

e á mamái, si tiña que deciralgo, adebecíalle a voz e púñasecoorada, e os homes decian “moiben” e a Evanxelina ollaba pra elacon acoro, coma quen está aouservar os ter-ter dun neno.

Pesie ao enoxo, a mamái seguíaasistindo ás reunións pra que oscompañeiros non se decatasen,anque algo tiñan que sospeitar,

digo eu, tanto tempo de bicoretorto por moito que fixesen pra odisimular diante dos outros. AEvanxelina somellaba non repararnisto.

Certamentes, e a cada pasomáis, a miña irmá somellabaatopar nisas angueiras o seuverdadeiro ser; falaba á par doshomes, disputaba con iles,dábanselle as razóns coa facilidadedo que leva anos a cavilar nunhacousa e acerta co xeito cabal dedecila, que eu non sei cómoconqueríu aquélo en tan curtotempo e con tanto aplomo.

Polo cuio os compañeiros, quetiñan vido dafora pra proparar asreunións comarcáis, co paso dotempo íanlle facendo grande sonanas súas bisbarras, e cando estivoa delegación do Bierzo pra asxornadas interrexionáis (aprimeira vez que a miña irmáfalara pola Juventud Socialista deA.) xa comenzaron de lle chamar“compañera”, que dito en castelánouvíase de xeito máis afouto egrave pro menos garimoso.

O Elixio, non ben chegado, xasacaba do peto unha libretiña moifeituca coas tapas de hule onde

traía escritas as cousas;e cando algún se botaba a

esbardallar, decíalle que “seguise oorde da discusión” e ás vegadasdecíao de mal xenio, millor dito,como contendo o mal xenio. (Copasar do tempo, ao Elixio, porentremeias das súas boascondicións, íalle xurdindo un aquéldo caráter e no modo de falar comoquen sabe máis que todos e comosi quixera dispor il só, que non lleacaía nada ben;

porque dise modo, asegúnempezaban a matinar algúns, oseu bo ser cotián somellaría estar

encubrindo unha sorte deimpacencia ou falsedade pra máisadiante, anque eu non acreditabatal cousa, supondo conocelo ben.

En troques escoitaba á miñairmá con enlevo e fixeza, cosobrecello erguido e aberto, comoquen está a adeprender ou a ouvircousas axeitadas e solprendentes).

A min o que máis megorentaba era cando falaban daxente conecida, que nunca falabanpra alpurnala, acaloñala, ninfacela de menos meténdose na súavida; ou, atal decía o Elixio, no seu“comportamento privado”, sinón

cando tiña que ver coas cousas dosgremios ou da política; ou, asegúndecía o Mosquera, coa súa“conduta social”;

porque cando falaban de xenteque ún conecía, e de cousas que únía conecendo, pois podía ún cavilarno caso e aledarse ou enrabexarseá par diles.

Aquela noite víaselle ben ámamái que estaba aínda máispreocupada, xa dende o modo desaudar aos que ían chegando, coasisin erguer os ollos da tarefa,aganduxando en silencio.

Aquel sábado serían pasadas as

dez, cando o Elixio, despóis dereparar na libretiña un bo anaco,como si o pensase ben denantes deo decir, foi e dixo “si lles pareceben pasamos ao terceiro punto” (equedóuse fitando pra min como sieu fora propiamente o terceiropunto).

Quedaron un longo intre sincontestar, e o Seixo fitóume taméndúas ou tres veces, “¿e logo non tessono”, i eu díxenlle que non (a quéviría aquélo);

e dalí a pouco a miña nai foisepra a cociña e chamóume, “Susoven”, e díume leite mazada e un bo

anaco de roscón e díxome que sinon me quería deitar que fose praa galeiría;

que, como se sabe, daba aomesmo salido das Castranas: unhortiño ou “jardinillo” cunhafigueira, dous manolios, douscamelios, azucenas, begonias,unhas carreiriñas de cebolas eleitugas, e a grosa cepa vella sócon follas que xa lle nascíanmurchas.

Que alí daba a galeiría dasCastranas, que facía moito tempofora aquíl o barrio da xenteprincipal, que tamén a nosa casa

tiña un escudo ou pedra de armas,que lle din, aínda sendo agora casade aluguer;

“que me ía entreter moito,mentres non me chamasen denovo, vendo ás Castranas tocar opiano” (que a mamái tiña queandar moi aloleada pra decir talcousa, pois era sabido que non seían poñer a tocar a aquelas horas,que xa de moito antes sedeitaban);

que cando tocaban era de tardeou denantes da cea, e que soíantocar un día unha e outro díaoutra;

e cando tiñan visitas vistíansede branco, e unha tocaba e a outracantaba, cun cóbado na tapa dopiano e a solfa na man; ou tocabanxuntas, unha á par da outra, nabanqueta, moi apegadas, quecando eran os valses ou as longastocatas tristes, puñan as carasatal si fosen esmorecer ou morrer,e cando zorregaban nas polkas enas mazurkas, que eran as quemáis nos gorentaban, dabanchoutiños cos hombreirosmarcando o compás, e como non selles vía máis que meio corpo,somellaban ir dacabalo.

Que o que se vía millor dende afiestriña do noso escusado, era, aoírense deitar as dúas irmáns namesma alcoba;

baloufas das carnes, grosas,vellouqueiras (chamábanlles “áscus esquecidos”, porque osdeixaban moi atrás) cando tiñanabertas as contras polo vrau, epúñanse a catar as pulgas,soparando a camisa, collida polocanesún, e pillándoas coas puntasdos dedos mollados na língoa,matándoas logo coas unllas;

e si era moito o silencio e asmataban na táboa da mesa de

noite, ouvíase o “plas”, e áEvanxelina víñalle a risa e tiñaque se tornar da fiestra.

Anque nos viamos tantas vecesao día, nunca falaron connosco,somentes unha me dixera xa facíamoito tempo, ouvindo berrar aoanimal do meu irmanciño: “No sécomo toleráis ese llantoimplacable”, mentres vapulabaunha alfombra coa palmeta, queeran madamitas vidas a menos enon tiñan criada nin mandadeira.

Conque, despóis de térese idomiña nai e xa papado o roscón eoutro pouco que lle pilléi da

lacena, funme pra a alcoba grandedende onde se ouvía falar atal siestivese con iles de arredor dacamilla, e ademáis, podíase ollartodo asoparando, a modiño, polaparte de enriba a cortina,rubíndose á cabeceira da cama.

Isto de ollar pola cortina xa otiña feito eu moitas veces dendeben rapaz; daquela era máis fácilpor ter a cortina vella unburaquiño nos baixos, que entóneu non tiña a estrucia nin a forciaque facía falla pra agabear polacabeceira do leito de ferroshistoriados, outa como un altar,

que viñera da casa da miña aboa.Daquela, eu ouvir ouvíaos;

mais como era tan rapaz, deprimeiras non collía ben o ser daspalabras, que aínda me lembroben da gargallada que botóu meupai cando lle perguntéi “cómo erantan” (ría pouco, coido que foi aúnica vez que lle ouvín ceibarunha gargallada);

perguntéille, “cómo eran tanretortos e avesíos os de Burgos coacras traballadora”;

e todo porque eu coidaba queeran de Burgos de onde saían osburgueses pra amolar aos

traballadores de todo o mundo,que non remataba de entendelo,por moitos que fosen; e meu paiparóu de rir i esplicóumo, i euentendino xa pra sempre. Prasempre: os burgueses.

(Unha vez, xa uns anos atrás,que me tiñan na cama dos meuspais por mor das anginas, e sentínremusgar polo baixo voces demulleres, fun e olléi poloburaquiño, i estaba a contar aseñora Andrea, falando apresa e áspaseiatas, sin lle dar sosego ao

abano, que a calor non era tanta;que non ía ter máis remedio

que facerlle o aborto á Nemesia aCebola, do barrendeiro (primeirodez anos de municipal, e despóisuns vinte de barrendeiro, que orebaixaran, pra non botalo, pologallo da bebida quederradeiramente xa engolía aaugardente en vaso pra aparentarque era auga);

moi bo home, arestora coasicego, eivado no leito, ía pra dousanos que llo botaran do HospitalModelo, que a probe Nemesia, tiñaque lle dar voltas como un cativo,

e limpalo, que facía todo por sí;e sentalo na bacenilla, de

primeiras con moita vergoña pormor de terlle que ver as partes; eque lle apodrecía o cosco dosxergóns;

e a señora Andrea non se quixosentar, nin quixo beber o vaso deviño que lle trouxera miña nai,dándolle ao abano;

que estaba a miña nai, que nonfora ao traballo por mor das miñasanginas, i estaba Salvadora aPampera, e a señora Castora, e aMilagros dos chaleques.

Ela soia, dazasete anos,

lavando roupa polas casas doseñorío, que era ben patente quenon era quen pra ter un fillo;millor dito, sí que o ten calquera;quero decir crialo e mantelo,anque polo visto ela quererqueríao ter fose como fose;

que o que a emburricara, ousexa o que lle fixera a barriga,fora o Manolito Boente, fillo dedon Miguel Pérez Boente, daquelapresidente da Audiencia de A.,pequeneiro, con chistera e aquelabarbiña: (e moi cabrón cos presosdos gremios, decían…).

O Manolito que chegara, por

unha semán, de Madrid, ondeandaba ás oposicións pra xuez,apadriñado por Nugallá, que eracomo si xa as tivese no papo,aporveitárase da rapaza, feia,desaxeitada do corpo, aínda algochepudiña, os ollos espaventados ebelidos, eso sí;

e de seguida liscárase, comotantos daqueles señoritos quepasaban por enriba das rapazas dopobo como si foran égoas dealuguer sin pago, e despóis “si-te-he-visto-no-me-acuerdo”.

E a señora Andrea non se quixosentar, e dalle que dalle ao

condanado do abano, e contóulles ocaso, e despóis que rematóu decontar sentóuse a escoitar ospareceres, e bebéu o viño e deixóuquedo o abano, xa era tempo.

A miña nai dixo que non, queun fillo non se tiña que desfacercomo un novelo de lá; a señoraCastora que o había que discutiradispacio e “con máisantecedentes”, e a Pampera e aMilagros, que total pra ter un filloe telo que botar á Inclusa, ou quesaíse como ún de tantos (aCeboliña nin adeprendera a ler)que era millor que non nacera, e

que si patatín e que si patatán…Que foi cando eu lle ouvira á

señora Andrea unhas verbas tandesaxeitadas pra ela que non medecatéi do que quixo decir atépasado;

que eu adeprendía as verbas decoro e quedábame con elas namemoria, anque non as entendese,as cuias da señora Andrea foran:“Unha coisa (sempre decía “coisa”en logar de cousa), é o problemalegal e social, e outra o casoteolóxico ou de concencia”. Que aseñora Castora, que era moirevesgada, esplicona e sabiducha

(a señora Andrea nunca llequixera dar a confianza) pra nonser menos, digo eu, contestóulleque “ao respective do casotocolóxico”…;

e a señora Andrea, con aquilarroallo de señorío que ás vegadasse lle puña, respondéulle: “Dixenteolóxico, e queda dito”.

E aclaróu que a Ceboliñaviñéralle a pedir, moi modosa epetapouco, i eisí como sin gañas,que lle fixera o aborto, polo que eladecatárase de que non falaba depor sí, e máis cando lle dixo “quese pagaría o que fose”, e que ela

dixéralle “non e non”;e que lle somellara que a

Ceboliña fórase contenta co non,anque ela de comén dixéralle que“non” só pra sonsacarlle a ver porónde saía pra saber máis do choioaquíl, tan estrano.

E que non faría nin tres horas(que acabaran de tocar a alzar namisa do Cabildo) trouxéranlle departe de don Manolito do Boente,iste papeliño que eiquí traio:“Agradeceríalle fose mañá, a isodas seis, ao mesón da Cristalina,xa sabe, en Mariñamansa. Séntasena mesa de pedra que está

embaixo da parra cabo do pendelloque alí hai, e agarde a miñachegada, que xa sopoño que arapaza lle falóu de min.Interésalle, e será millor pratodos, que vostede veña e non diganada a ninguén, é perigoso”.

—“Conque vostede é a famosaseñora Andrea. Moito gosto enconocela… ¿Qué lle pasóu quechega tarde? ¿Ten moito choio quefacer?

—Non señor, non; estívenopensando. E si cadra aínda non

cheguéi. Veleiquí a carta quevostede me mandóu. Ven sinfirma, i eu non son persoa quevaia a ningures citada poranónimos. De modo que faga ofavor de firmar o papel si non querque me volva por onde viñen.

—Vostede, polos seusantecedentes, ten direito arepresentar un folletín, maisvaime a disimular si eu non mepresto.

—Iso é cousa súa…—¡Oiga, pare, escoite…! Ten o

xenio pronto… Faga o favor,séntese… Vostede ten que

comprender…—Non arrodee máis e diga o

que quere… ¿Fala ou non?—Señora Andrea, ise toutizo

non pode ter un fillo meu, falemoscraro.

—Falemos. Cando vostede adesvirgóu era o mesmo “toutizo”;xa ve que non lle digo que a“desfloróu” ou que a “perdéu” ouque a “deshonróu” pra nonacrecentar o folletín… Pois ben, eunon podo facer iso, nin quero. Demodo que si non ten outra cousaque mandar, iréime.

—Vese ben que é vostede

muller de moito mundo…—…Pode decir muller corrida,

será máis certo, e vindo de vostedenon me magoa.

—É custión de tarifa, ¿non? Eunon quería falar nise terreosobrentendido por unha migalla derespeto a vostede, por muller, nonpor outra cousa… ¡Non, non,escoite!

—Faga o favor de me soltar,non me gostan nin as súas verbasnin os seus modáis. Non me fainingún efecto a chulería diste país.

—Non nos convén aos dous queista conversa quede marrada.

Faga o favor, séntese e disimule sille faltéi. Ten que darse conta doestado de nervos en que estóu, eda urxencia con que hei collerunha determinación. Pasado mañáteño que estar en Madrid, pra osexercicios fináis… Eu non podíacalcular que aquela parvada de faitres meses con isa idiota, íamepoñer niste lío… Díxomo antonte,cando a chaméi pra darlle unhaspesetas, que ún non é tan malnascido…

—Xa, xa…—Convén que nos entendamos;

vostede ten a solución, e si non é

eisí teréi que levala comigo praque llo fagan en Madrid.

—Agora non a leva.—¿Por qué?—Porque agora seino eu e non

poderéi consentilo.—¿Con qué direito?—Unha pergunta como isa

pódelle facer perder as oposicións.—Pergúntolle qué direito ten

vostede.—É ben sinxelo, os dezasete

anos da rapaza, e a súa vontade deter o fillo.

—¿Vostede querme facerperder a cabeza? Pro ande con

tento, que se sabe de vostedemoito máis que o que vostedepensa…

—Pode poñelo no “Eco delCalvario” si lle adivirte…

—Non, faga o favor, non semarche… Estóu desfeito, xa o ve.Estóu nun calexón sin saída porunha tolaxada de rapaz á hora dasiesta. Si vostede é quen é, e cadavez afírmome máis nelo, ten quecomprender a situación. Si fora oque aparenta, cicáis non llopediría, aínda hai crases. Repítolleque si se trata de diñeiro… o quefaga falla, dentro das miñas

posibilidades ou por enriba delas.Fágame ise favor, dona Andrea…Meu pai podería entender o caso epór ao meu favor os recursos dasúa esperencia, mais a miña nai émuller rexa e intransixente nassúas convicións relixiosas eteríame que casar con isa infeliz.Certamentes, tería que me ir dacasa ou pegarme un tiro. Todo omundo sabe que teño noiva naCruña, que me casaréi non benremate as oposicións, que quero ámiña moza canto se pode quereraos vintecinco anos, que a posiciónda miña noiva e dos seus pais, que

non hai porque nomear eiquí…—Sí, a filla do conde de

Valadouro que ten media ducia defillos, de meios irmáns da súanoiva, con outros tantos “toutizos”das súas labranzas na Terrachá.

—¿Quén fala xa de iso? Xa sesabe que foi unha caloña política…

—Tamén unha sabe as súascousas…

—Ben, rematemos. ¿Qué quer?¿Cánto quer?

—Faga o favor de non serestúpido… si pode… Ise non élingoaxe pra min.

—Daquela ¿cánto vale un

aborto en A., supondo que nosqueira otorgar tal favor aEscelentísima señora IsabelAdriana Teresa de Figueiredo eAlves, primeira estudante deMeiciña na facultade do Porto,prófuga nun proceso por estuproxa prescrito, sospeitada detraballos “políticos” noestranxeiro?

—Non sei qué cobraría persoade tantos nomes, nin sei a qué venisa trapallada, pro a AndreaGonçalves val tan pouco que nonten prezo… Vaia ver á Cachona,que o percisa.

—Non podo poñer en perigo árapaza.

—¿Entón quérelle…?—Non sexa ridícula, señora. O

que quero é evitar o escándaloposíbel. Vostede, supondo que é damiña cras, sabe ben o que querodecir.

—Eu son quen son, e vostedenon ten outros elementos de xuicioque as aparencias. Atéñase a elas.Eu non son da súa cras nin me faifalla pra conocer á xente entre aque vivo. Vostede, poño por caso, éun pequeno burgués xerarquizadopola burocracia, que se cre

aristócrata.—E vostede é, ou foi, unha

viciosa procesada, unha inmoral…—Ademitido, como hipótesis

intermedia e de acordo cunhamoral pra isa xente sinimaxinación e, no fondo, sin moral,que vostede representa tanaxeitadamente. Iso non milloraouxetivamente o caso.

—¡E ademáis dialética…!Acabemos con isto, firmaréille isepapel.

—Terá que ser iste outro,asumindo a súa parte deresponsabilidade.

—Non pode ser.—Pois déixeme ir. O que teño

que decirlle é que o embarazo daCeboliña está no lindeiro xusto enque se pode facer o aborto sinmaiores riscos. Por matices máisxustos e limpos que os de vostede,penso en que a rapariga non debebotar un fillo ao mundo pro nadafaréi si vostede non asume a súaparte de responsabilidade.

—¿E a min quén me garantizaque ise papel…?

—Eu. Si vostede me procurapra me confiar un asunto tanavolto, supondo que son quen

vostede pensa, pode deducir que sófaréi uso diste papel si está enperigo a vida ou o bo nome dealguén… Por min non o pensemáis; eu non teño ningún intrés,nin xiquera, xa llo dixen, intrés dediñeiro, nin pouco nin moito.

—Teño que pensalo ben.Mandaréillo mañá…

—Ten que ser hoxe, agora.—Isto ten traza dun chantaxe;

seguimos no folletín.—Según se mire. Si a probe

Cebola, cun fillo seu na barriga,pode ser pra vostede un “toutizo”,isto pode somellar un chantaxe.

Noustante pódolle xurar que non oserá, ao menos no seu feitíohabitual; e os que non temos Deusque nos perdoe, temos que poñermoito tino de non xurar en vanoporque somos moi esixentes pranos perdoar a nós mesmos.

—Teño que pensar ben a súaredación.

—Xa lle traio aforrado isetraballo. A ver si lle serve;“Declaro pola presente que meresponsabilizo polo tratamento e aintervención que sexan necesariospra provocar un aborto na persoade Nemesia Pereiro Vázquez,

natural de San Cibrao de Viñas, dedezasete anos de edade, solteira,analfabeta, inducida polo abaixofirmante á realización de prácticassexuales en estado de previa ievidente virxinidade, das queresultóu o embarazo aludido”. Sille parece ben, eiquí traio papel etinta. Faga o favor de pasalo á súaletra verdadeira; a da carta veseben que é desfigurada.

—Traino todo ben cavilado.—A tout seigneur tout

honneur!...—Eí o ten…—Mañá pola mañá faréille o

raspaxe e ficará na miña casa atéque non poida pasarlle nada. Eumesma coidaréi do seu pai.

—Eu quixera contribuir…—Garde os cartos, non lixe con

iles iste asunto honradamenterematado…

—¿Non quer merendar?—Beberéi un vaso.No istante en que bebía o vaso

de viño, saíron por atrás doalpendre, pola porta que daba áparra, Salvadora a Pampera eMilagros a dos chaleques, concerta solermia de estar ao cabo detodo e sorrindo moi modosas.

—¿E logo xa nos imos? Comoxa non vos ouviamos falar máis,díxenlle eiquí a Milagros, xa debenter rematado…

—Váiase tranquio, e que llesaían ben as oposicións, donManolito.

O Manolito chocáballe a man,con falso agasallo, á señoraAndrea, sin soltarlla até que asoutras diran unhas pasadas. Elogo, trocando o xesto:

—Isto ten o aspecto dunhaencerrona infame. Vostedeaseguróuse un testemuño.

—Naturalmente; vostede, que é

home de leises, ten que reconecerque é unha precaución mínima.

—¿Aínda non falaron abondo,señora Andrea? —berróu xa delonxe a Salvadora.

—Xa vou…

Pasados dous anos, a Ceboliñacasóuse co Ruíche, o carameleiro,viuvo, tres fillos, e o da Ceboliñacatro.”

VI

O Mosquera propuxo, coa vozembazada e ollando por enriba dastestas, que se puxese aconsideración “o asunto Aser-Escola Laica (que cando tal ouvínenchéuseme o peito de ledicia poisPaquito o Vendolla, que pra certascousas malas e boas seguía a sermeu-amigo-del-alma, xa facíatempo andaba nela, mediandoagora o primeiro curso deComercial;

que a nai dixera que sí decontado, en canto il llo pedira,anque de comenzo quedárase sinparroquia pra os seus chambospolas casas do señorío, poisbotáranlle o boicot —o Charombadecía o “bocoi”— como lle pasara áPura do Quirino;

mais logo volvíanas a chamarpola súa comenencia, non porquelles perdoasen de boa fe, pois aseñora Patrocinio a Vendolla era aque lles facia corretaxe das alfaias,sin decir de quén eran, ou a quélles levaba as cousas ao Monte dePiedad cando pasaban apuros, que

eisí son os choios do señorío, quetodo o fan ao disimulo, aínda ascousas máis naturáis, vaia untraballo…).

Conque quedáronse todoscalados e coa vista pra os pes, emeu pai ollóunos adispacio, un aun, e parando a vista en cadaquen. Como non arrincaban afalar, meu pai foi e dixo:

—Xa ouvístedes que está enconsideración… —Decíao connaturalidade, sin retranca ninagrura, verdadeiramente ispirandoconfianza…

Puxéronse a falar con voz

baixa, unha miguiña cada ún:“pois eu, como xa teño dito”, “o quepasa e que”, “verdadeiramenteeiquí, o Seixo foi o que”, “tamén sefalóu de que houbo esceso de”.Víase ben que falaban recelandoúns dos outros,

millor dito sin chantarlle odente á custión, ou tratando denon se ferir coas verbas, pois bense vía que era asunto entre ilesmoi falado e refalado, e aíndaasañado, ás costas do meu pai, quepola súa parte sabíao ben.

Pra non decírense as cousas defronte e tú por tú, dábanlle voltas

e revirivoltas ao “ponto de vistadoutrinal”, como decía o boMosquera, e “á disciplina dePartido”, que sacaba o Seixo acada paso, con malpetada xenreiraanque sin malaleite, falando, pra ocaso, da tal disciplina como si foseunha amoladela que non habíamáis remedio que ter en conta,aínda sentíndoo moito por tratarsedo…

Conque a Evanxelina, vendocomo as cousas íanse ennovelandoaínda máis, sacóu aquela voz,ronca e formal con que lle falaba áxente e que tanto axudaba a que a

escoitasen.—Deixádevos de tanta

ideoloxía que non ven ao casoagora. Ninguén pon iso en dúbida;non se trata diso; trátase decousas que se supón que se podenfacer e que hai que facelas. Iso noné sempre verdade. Na casa de cadaquen nin se plantexan osproblemas ideolóxicamente nin seresolven por maioria de votos.¿Non sí?

—Asegún. Xa vai pra moi longoque se anda niste entredito, e aCentral… Iste é agora o caso…

—O caso é non estar eiqui a

falar unha cousa e a pensar outra;que estamos todos a quererdecir…, o que noustante…

—¿Noustante qué? Creio quenon é do caso que a compañeiraEvanxelina, si non trai un criterioformado polo debate de antonte,na Juventud Socialista…

—Pra as cousas xeráis ou desentido común eu non percisounha istrución en cada intre.

—O que podías ti é calar aboca.

—Prégolle ao compañeiro AserVilar que non me interrumpa nouso da palabra —dixo secamente a

Evanxelina—. Quero chegar aofondo do asunto, e millor será queún dista casa…

Meu pai íase pondo inquedo.Pillóu a petaca do Seixo e púxose aarmar un pito desaxeitadamente,porque era o único que nonfumaba.

—Non, non, non é iso; eiquíninguén se referíu ao esquezo oumenosprecio dos principios.

— ¡E dalle cos principios!—Pido que se me respete no

uso da verba.—Isto non é unha xunta,

compañeiros, é un cambio de

ideas…—Ben, pro que sexan ideas,

non brincadeiras do latricar porlatricar…

—O amigo Elixio estamefaltando.

—Disimula.—Porque si xa de mozo se

empeza por guindar a pedra eagachar a man…

—A modo, a modo, que eiquíninguén esconde nada…

—Pois ise é o caso Aser… Oque máis estranóu, ou millor diríaabraióu, á nosa xente, coasi tantoou máis que o que o teu rapaz

seguise nos frades despóis de quetodos os nosos entraran na Laica,foi o antecedente, que ninguéntiña esquecido, de que ti foras oautor da idea de traela… Había entodo isto polo menos unhacontradición, unha inconsecuenciamagoante, se imos chamar áscousas polo seu nome.

—…que aínda, ao seu tempo,aconsellache a folga xeral, cando aquixeron suprimir; xeralprovincial, e que houbéramos ido aela, tanto pola idea en sí como porsolidaridade contigo e coa memoriado teu pai, que en groria estea,

que foi o que trouxo a iniciativa eo primeiro que eiquí fixo mitínspor…

—E asimesmo, si me disimulaa interrución o compañeiroMosquera, tamén nos estranóuque eiquí, o Aser negóuse noutraocasión a votar na xunta federal, eaínda aconsellóu en contra, arepresalia a que tiñamos direito, eque xa aprobara a Juventud, comosería baixarlle a cantazos todos oscristáis aos franchutes, cando chemallaron ao fillo, o que ademáisnos destacaría aos traballadores deA. como coscentes da nosa cras,

capaces da ación direita proletaria,de alcance nacional e cicáisinternacional…

—Bon, bon… ¿Qué acióndireita nin torta? ¿Qué axitaciónnacional seria chimpar a cantazosmedia ducia de vidros nun rincónda Penínsua pra que os municipáislevasen aos nosos rapaces áperrera?

—Noustante, houbera sido unbo modo de lle dar unha leción aos“baberos” e máis aos requetés, queaínda hoxe se están a rir de nós…

—…e chamoscarlle as portascon estopas enchoupadas en gas…

—…e acantazalos nas rúas,como a cans doentes…

—Orden, orden…—Non ten direito a compañeira

Evanxelina, que naquil intrevotóu… en contra. Unharevolución a cantazos e confarrapos enchoupados en gassomella soñada por burgueses ebeatas pra lle chamuscar osbigotes ao Bakounine.

—…ou ao Mars…—Non fagas alusións personáis.—Cáenche moi lonxe…Meu pai tiróu o pito amolecido

polo chuspe i emprincipióu a falar

con aquela voz doída, pesarosa,con que falaba nos derradeirostempos, cicáis aínda máisdisgostada arestora.

—Estóuvos a escoitar e aconsiderar e paréceme mentiraque supoñades que hai que meconvencer de certas cousas eaconsellarme o que teño que faceren custións tan elementáis, tantona liña ideolóxica como na condutacotián; e aínda vos digo, que si eufose dos que se ofenden por tanpouco, xa me tería de abondoamoucado… Mais non é cousa decaír no mesmo erro, confundindo a

vosa boa fe co que,contraditoriamente, somellaunha provocación.

—Home, non se trata queninguén dubidase…

—Xustamente por iso fan fallacertas esplicacións; hai xente queas percisa, ¡qué se lle vai facer!;non todos teñen, millor dito, nontemos, a túa esperencia, a túamadureza.

—Eu ao que me opuxen,Camilo, foi a levar as reacións polatremenda facéndolle o caldo gordoaos que quixeran que as cousasfosen por eí pra botarnos a

represión enriba, que xa fai moitoque non aturan a impacencia. Promoitas veces custa máis traballonon facer as cousas que facelas;ou, o que sería máis cómodo,mandalas ou deixalas facer. Aproba de que hai na nosamocedade xente asisada, é que nonhoubo cantazos nin chamoscos,pesie a…

—Pido a palabra, pra unhacustión de orde…

—Cala a boca Evanxelina,faime o favor… Comprenderedesque, pola parte que me toca, euhoubera collido a aquela besta,

típica do clericalismo primitivo, nomeio da rúa e meteríalle o papo nanoz sin percisar máis que un viaxee sin pedir votación pra facelo.

—Estabas no teu direito.—…e pra non levar as cousas

pola tremenda, traguéi quina todoaquil tempo e fíxenme un nó alíonde máis lle doi a un home, pranon saír na súa procura no mesmointre en que me trouxeron ao meurapaz mallado e chuspindo sangue.

—Tamén che se ademiróu aserenidade…

—Non se trata de ademirar,que ún non fai as cousas pra que o

ademiren senón pra que sirvan dealgo. Niste caso, como en todos, doque se trata primeiramentes é deentender.

—Costa traballo saber contersefrente ás cabronadas da burguesíainternacional…

—Non, Seixiño, non; tampoucose trata agora da burguesíainternacional senón dun fatiño defrades forasteiros, si é que osfrades son forasteiros nalgures, eda eterna parvicie malintencionada dos “forzas vivas”locáis, que sin estas agresiónsserían pouco máis que forzas

mortas.—Non lle vexo a diferencia;

todo cai na loita de crases.—A verdade de todo isto, o que

vos amola no fondo é que o meuSuso non teña ingresado na EscolaLaica cos vosos fillos como tiñaque ter sido ao seu tempo. ¿Porqué non comenzástendes por eí?¿Por qué non pranteáchedes acustión de fronte, no seu intre,dando a cara ao verdadeiro tema?O único que vos teño que decir éque eu fun e son o primeiro ensentilo, o primeiro en pedirmeesplicacións… Pro todos os que

gobernamos unha casa, ou quesomellamos gobernala, sabemos deabondo que…

A voz do meu pai íasellepoñendo rouca e tremante i euestaba a engradar que coasi ninvía. A miña nai guindóu a prendaque tiña nas mans e foise. AEvanxelina apreixaba os beizos cosdentes, e o Elixio, co sobrecelloengruñado, facía que apontaba nalibretiña.

Meu pai finóu unha frasedando na mesa unha forte pancadaa man aberta. Calaron todos un bointre. Fun beber auga á cociña i

estaba a miña nai sentada nunsillote, saloucando coa face tapadaco mandil…

Despóis dun longo silencio,afogado de fumes, púxose a falar oMosquera como si o fixese nocabán dun doente grave.

—Aser, xa sabes en demasía oqué eres e sinificas pra nós. Sin ti,e si ven se mira, xa dende o teupai, que en groria estea, nonesistiría o movimento obreiro nistecorral de vacas gobernado poloclero, os caciques e os tendeiros,ateigado de hipócritas, demedrosos ou de cómplices… Pro

temos enriba a AsambleaRexional, faltan tres semáns. Ninque decir ten que o asunto xa vaiesboirar na local, que é o domingoque ven, como sabemos. Ti terásque ir á Coruña ao frente da nosaDelegación. Tes que ir…

—…eu non iréi. (A Evanxelinaerguéu a vista e fitóu ao papái conollos cintilantes).

—…tes que ir, todos sabemosque tes que ir, que non temosoutro, e ogallá o tivésemos, que ascousas estánse pondo graves; o deCataluña ten cada vez pior cheiro;a cras traballadora afronta

problemas en todo o país; a reaciónventa ben o que lle anda enriba, edisponse a dar paus de cego. Oistante non é pra trompicar enmenudencias locáis, sábelo millorca min… Todos temos nemigos.Dende a primeira hora, vai pradez anos, estamos xuntos, Aser. Oque che digo é que hai que resolverde vez ista custión. Por iso atrouxemos a esta conversafamiliar.

Houbo outro silencio máislongo. O papái armaba outro pito etremábanlle as mans.

—Coido que se pode dar o

asunto por debatido, —argallóusadisfeito i escoitándose o Elixiofechando a libretiña. Eiquí nonhoubo, nin podería habela, unhadeliberación formal sinón untroque de opinións entrecompañeiros, e máis que ren,entre amigos limpos e fideles. Coque se dixo xa hai un criterio.

Calaron todos outro longointre. O fumazo era tanto como sise ollasen ao traveso dunha gasa.Cada ún enredaba co que tiña nasmans, o cigarro, o lápiz, as caixasde mistos…

Entróu a mamái polo meio do

sileneio, e puxo na camilla abandexa coas copas de licor-café.Dixo coa voz baixa e cheia:

—Non hai que falar máis, quexa bastantemente se falóu e secalóu. Meu fillo, que xa fai unlongo ano que está apontado naEscola Laica, irá o luns; levaréinoeu mesma.

A Evanxelina erguéuse e díulleun bico, que nunca eu tal vira.Meu pai, eisí como estaba, sinerguerse, colléuna polo van epousóulle a meixela no ventre unistantiño. O Elixio erguéu pra elaseu mirar suspicaz e intelixente. O

Mosquera non lle desapartaba osollos, pálido, sin pestanexar. OCrespo e o Seixo, ollábanse cunaquel de avergoñados. A miña naisirvíulle a iles as primeiras copas.

A min caíume o sono dearrepente e funme deitar. Noentresono seguía a ouvir as vocesao lonxe…

Non sei cánto tempo pasaracando sentín entrar a miña nai.Acendéu a bombilla e sentóuse naveira do leito. Sin abrir os ollos,notaba que tiña a vista posta en

min. Agarimóume o cabelo; deixóuesbarar, moi a modiño, a man polamiña face, bicóume nunha tempa,arranxóume a roupa, metéumapor embaixo dos costados eaquelóume o embozo; apalpóumeos pes por si os tiña fríos e sentínniles as súas mans tépedas,agarimosas, como cando era neno.

Por primeira vez na miña vidasentía aquiles agarimos, entre adozura e a estraneza.Somellábame que xa non meacaían ben, que non eran pra osmeus trece anos.

Pronto pegaría en min, por

aquiles mesmos días, unhaagasalleira e lanzal tristeza queera, ao mesmo tempo, algosomellante á calada ledicia nova,lizgaira e malencónica de ir sendoceibe; un medo orfo e sadisfeito aomesmo tempo, de entrar nalibertade.

Apagóu a bombilla e foise.Dorminme outravolta, ousomellóumo. Naquil entresonodesacougado seguía a ouvir asvoces ao lonxe, cada vez máis aolonxe, de moita xente ao lonxe,tanta que tiña que ser un sono…

Nun intre espertéi de todo

como si se remexesen. Disputabanmoi forte miña irmá e o Elixio.Adormecín de novo, non sei cánto.Xa non sabia ben cándo era sono ecándo non.

Agora non eran somentes asvoces. Dende o leito, pola portaentreaberta da alcoba, vía aoElixio, de costas, que xa se iríamarchar pois tiña a gorra posta.Falaba polo baixo coa miña irmáque saíu da cociña e díulle un vasode auga. Ao devolverllo, o Elixiocolléulle un pulso. A miña irmáquíxose soltar ou parecéume. OElixio non a soltóu.

—Tesme que perdoar, estivenun pouco duro, xa o sei.

—Tamén ti a min… Iso non llefai nas discusións entrecompañeiros.

—Xa terías que saber de sobraque eu quero ser pra ti algo máisque un compañeiro.

—Non hai máis pra ser, Elixio.Hai moitas cousas que facer nistemundo, moita xente que, moitosque sofren…

—Ten tino con isas cousas,Vanxe, xa cho teño dito. Pra irenben, hai que collelas con sosego,non hai que as desfigurar co

sentimento que decote éimpacente. Teu pai, que queiramosou non, é o mestre de todos nós,aínda sin querelo ser, cando falacon nós, os mozos, refírese aosperigos do “sarampelorevolucionario”. Non lle fallarazón…

—Bueno, vaite. Xa non sonhoras de seguir disputando, xa odiscutiremos outro día… Ao millorconvéncesme.

—Polo de hoxe trocaríache otraballo de te conveneer polo dedarme un bico.

—Non tes porque o pidir con

tantas voltas.Púxolle a meixela e o Elixio

viróulle a cara buscándolle osbeizos.

—Iso non, Elixio.—Voume ter que convencer de

que non che gostan os homes.—Pódenme gostar os homes e

non me gostar un home.Soltóulle os pulsos e viñeron

máis até a porta do meu cabán. Euseguía a velos máis de esguello,pro máis de perto. Á luz dabombilla do corridor víaselle aoElixio un carís duro e desafouto.Ouvíuse a voz da mamái: “Trai un

vaso de auga, Vanxe”.—Até mañá, logo. Olláronse un

istante. A miña irmá, de sutaque,erguéuse nos pes e bicóuno naboca. O Elixio arrodeóulle o corpocos brazos. A Evanxelina quedóucos seus deixados ao longo. OElixio tencionóu alongar o bico iela torcéu a cara…

Aínda me dormín e acordéioutravolta. Percibín somentes asvoces das mulleres e a do meu pai.Non soupen que falaban, non llepuxen sentido, somellaban estarcontentes e prolongar o tempo deestar xuntos despóis de tantas…

Entraba o día polas fírgoas dascontras. Ouvíuse a voz do Bertiño:

—Mamái…

PARTE TERCEIRA

Cada home ten que serrespetado como un finausoluto, i é un crimecontra a súa inherentedinidade telo comosimple medio pra unhafina lidade esterna.

E. Kant

I

O primo Quíntín andaba aíndaunha miga aloleado por non serhome adoito aos sobresaltos. Nonquixera ir a informar á JuntaFederal dos Centros de SociedadesObreras “pra non compliear máisas cousas”.

A Evanxelina fóralle decir, departe do meu pai, si podería vir ánosa casa pola noite, despóis daretreta; e, siescaso determinabavir, que non o soupera ninguén.

Non se collía na habitación,eran dez ou doce sin contar aos dacasa. Meu pai non quixo que seabrisen os balcóns, só osmontantes pra o fumo dos pitos,que de contado se puxo todomesto, coma brétema. O primoQuintín, bo ebanista e capataz daDiputación, púxose a falar coa súavoz grave e manseliña de boapersoa.

—Xa sabedes que eu non podometerme na política local, eademáis non me gorentan nada oslíos sin proveito pra ninguén. O

que manda, manda, e ao fin a sogacreba polo máis delgado. Mais, pormáis capataz da Diputación queún sexa, non me esquezo de queson un traballador como todos vós;e que eiquí, o parente Aser, tentoda a miña confianza; e por seresta reunión na súa casa, teño amesma confianza en vós todos… sié que me esplico.

—Ben dito, e a tempo…—¡Silencio! —cortóu o Elixio,

de mal modo.—Ben, o que pasóu foi isto, de

pe a pa, sin quitarlle nin porlle…Todos sabemos que o mosteiro de

Ursaira está pouco menos quederrubado; tanto como foi nostempos, hoxe non é ren; unhasgrandes moreas de ruinas, que atéun raio fendéulle o ano pasado atorre da direita… Desque botaronaos frades, fai máis de meioséculo…

—A desamortizacióninconsulta, —remusgóu Paulino, o“seminarista”.

—Xa o sabemos todos, foiMendizábal, no ano 1835…

—Sí, Elixio sí, que dun tempo aista parte andas con presa porsacar os pes das alforxas… e

amosarnos a cada paso que sabesmáis que nós… Bon, que chepreste…

—Sigue, Quintín, sigue…—Desque botaron aos frades,

os labregos daquela bisbarra, e demáis lonxe, que até veñen concarros e lévanos cheios, collen alítodo o que poden, pedras desilleiria pra os seus perpiaños,ferros das reixas, que eran centosdelas, pra faceren ferramentas, astáboas dos pisos pra o lume, quexa non sirven pra outro uso…

Fai un tempiño o noso señorbispo fixera unha visita cos da

Comisión Provincial deMonumentos, a ver si se lle podíavaler en algo. Acordaron que algose podería aporveitar da eirexa, acondición de sacalo axiña de alípois ten as bóvedas afundidas, epola maior parte chove como narúa.

Atoparon que o de máis méritoentre o conservado, era obaldaquino que ven ser a cobertasaediza do altar maior, boa obrade santeiros i entabladores de faidous séculos pola parte baixa…

—Remate do XVII…—¡Ai que carallo…! ¡Deixade

falar…!—…Pola maior parte labrado

no baril castaño do país, ealgunhas imaxes en nogueira.

Su Ilustrísima e os entendidosacordaron que, nefeuto, había quedesmontar o baldaquino e sacalode alí. Do destino que lle daríannada sei; uns decían que era pradeixalo eiquí, na cidade; outrosque pra un museu de Madrid;outros que pra unha eirexa daterra de su Ilustrísima, que é daparte navarra, como sabedes.

A min encomendáronme dirixiros traballos. I eisí foi; estiven alí,

fixo nantronte oito días, ou sexa odomingo denante pasado, pratantear o traballo e formar unhacuadrilla de carpinteiros conecidos,pois é tarefa pra boas mans.

E aló fumos, o domingo, comosabedes. Fumos en dous coches dealuguer, e a iso das dezchegariamos…

Como non se misa alí xa faiunha cheia de anos, colléunos desolpresa ver no adro unhas, serían,cen persoas, contando homes,mulleres e rapaces. Ao chegarmáis de perto vimos, polo modo defitarnos, que somellaban estar

agardando por nós. Nefeuto, candonos encamiñábamos ao adral, unspoucos homes colléronnos adianteira e axuntáronse nas portasda eirexa…

—¿Quén estaba con iles? —inquiríu o Elixio, con vozautoritaria.

—Oies, rapaz, ¿non che seestán erguendo moito os fumes?¿Por qué non te vas criar…?

—Sigue, Quintín, sigue, —dixomeu pai ollando de esguello pra oElixio.

—Pois non foi máis que iso…Nin xiquera nos deixaron entrar:

“Tanto con orde do gobernadorcomo sin ela, de eiquí non sacadesnin un guizo”.

A xente íase xuntando arredorde nós e algúns rapaces e mulleresbaixábanse a coller pedras.Facíano todo tan calados que eramoito pior que si berrasen…

Naquil intre deime conta quese estaban a ouvir ao lonxe ascampáns, cun repiniqueio seguidoque non era o de costume, sinónsomellante aos que se tocan praarredar a tronada.

—“Bon, vós saberedes o queestades a facer, nós pola nosa

parte…”.—“Xa nos damos conta de que

vides mandados a facer o vosotraballo… Pois con decir na vilaque de eiquí non sae nada, xatendes comprido”.

—“Non se fale máis”.Como levabamos vianda e viño

e apretaba a calor, fumos aoscoches a buscalos pra quedar unpouco alí a comermos e botar unstragos.

Mais, aínda non nosacomodaramos na carballeiriñaque alí hai, após do Mosteiro,cando caimos na conta de que

estabamos arrodeados, si ben algode lonxe, por homes a meiasagachados tras dos troncos, comodeixándose ver sin amosárense detodo.

Niste mesmo istante, viñanvindo o Diente e o Quiroga, quequedaran acomodando os cabalos;viñan de apouco, facéndose osmougáns como quen non querchamar a atención nin aparentarmedo.

Pro non ben o Diente chegóu acarón meu, díxome bulindo a falarsin deixar o paso que traía: “Haique liscarse axiña. Vese vir moita

xente de lonxe. Colléronnos asferramentas”.

Pra disimular, dímoslle unhapasada á bota e, sindesempaquetar a vianda, voltamosaos coches, andando adispacio.

Ao chegar a rentes do quesomellaba dirixir todo aquil choio,devolvéunos as caixas daferramenta… Un rapazón tiróunosunha pedra e o home que estaba afalar connosco, pra pedirnos quedisimularamos, foi por il e díulleunha boa lapada…

Despóis olláronnos marchar enpaz, e algún fixo un aceno de

saúdo coa man, amosándonossimpatía.

Até acadar a carreteira xeralfumos ouvindo as campáns comopra as rogativas de SantaBárbara, anque o ceio estabalimpo como unha patena…

Isto é o que pasóu de pe a pa;todo o outro que se diga ou argalleniste pobo do carano, onde a xentenon sabe qué facer coa língoa,menos metela en-salva-sea-la-par-te, é gaña de leria… E isto é o queinforméi hoxe á mañá no gobernoe o que diréi mañá no bispado, queestóu cítado ás dez.

—¿Cál é o teu sentir?—O que vos dixen, nada máis.

O mesmo que dixen ao segredariodo goberno e o que mañán diréi asu Ilustrísima ou aos seuspersoeiros… Todo o que vos podoadiantar é que na Diputacióndixéronme que proparase ascousas e avisase aos homes que odomingo voltaríamos ao mosteirode Ursaira a cumprir as ordes, fosecomo fose, que non son verbas debo agoiro.

—¿E il deixaránvos, Quintín?—¡Silencio!—Oies, Elixio, vas ter que ir á

escola de noite si non che chega odia pra adeprenderes respeto.¿Quén eres ti pra facer calar áxente?

—Cumplo co meu deber.—¿E quén cho encomendóu?

¿Pensas que a merda é sebo ouqué? ¡Vaia coa crianza, que aíndanon asamos e xa pingamos…

—Sigue, sigue, Quintín.—Polo tocantes á miña

impresión, como a dos meuscompañeiros, é que non se poderásacar o baldaquino eisí, como quenlava; nin o baldaquino nin ren…Nos meus anos de vida e de oficio,

non teño visto nunca á xente dealdea tan determinada; e ademáis,ao que me somellóu, tan unida,coasi diría tan segura do seupoder. Pra min é unha cousadesacougante, porque o motivonon é pra tanto; verdadeiramenteé unha cousa nova…

—Tamén os tempos se vananovando, Quintín.

—Xa, xa… Non sei si voslibraredes de que vos boten parteda culpa… O artigo de “ElProgreso” ven levado dos demos.Anda a xente a decir que oHeriberto botará todos istes días

un estrordinario do seu boletín…Sin me meter a opinar, eu digoque aquelo estaba orgaizado endemasía pra ser cousa delabrantíns. Non sei quén podiaser… Non hai xiquera agora elíalgún dises “americanos” quearman a rabia cada vez que sequedan un tempiño nas súascomarcas. Acordádevos dos irmánsPedreira que mataron ao caciquede Limial, nada menos… Eu coido,eiquí pra intre nós, que alguén osten orgaizados.

—Noutros tempos tamén seorgaizaron.

—Sí, ás ordes duns señoresdescontra outros, e todosdescontra os reises. Pro, ao fin decontas, deixáronos soios…

—Sempre pasa… A unión dosde abaixo descontra os de arribadura menos que ao rivés, xa sesabe. Como di o dito, somosgalegos e non nos entendemos…

—“Ponse a discusión o…—Non hai discusión, Elixio.

Trátase dun informe privado esubxetivo dun suceso local.Discutiráse ao seu tempo e no seulugar.

—Pois é unha lástima…

—Seraia, pro non hai discusión.Moitas gracias, Quintín.

—Ao voso dispor… Si non énecesario, coido que sería millorque non dixésendes ren…

—Xa o ouvides, compañeiros…Saíde por soparado e ide por callesdiferentes, sin facer bulto. Non haique chamar a atención.

A campaña dos xornáis fixera oseu. Ía medrando na cidade unclima de discusión i espectativa;nos cafés, nas barbeirías, noslugares de traballo… A reación das

autoridades nunca era cousa deventar naquil tempo de políticosvertoláns, e camandulóns, deleises incumpridas, de autoridadesventureiras, de cárregosimprovisados pra abastecer ademanda dos partidos turnantescando lles chegaba a vez.

Daquela o gobernador de A. eraun conde vellouqueiro e bandullón,arrombado na Corte (na corte,como decía o Mosquera), sincartos, sin profesión, coa cabeleirae as longas barbas brancas de“comendador que me pierdes” quelle daba un aquel de importancia

teatral. A pouco de chegar, xa aboa xentiña de A., que tería detodo menos de parva, o marcarapor tolainas solene e mómaro deprocesión do Corpus, con ise fondoperigoso de medo encoberto e deinagardada agresividade a que sontan afeitos os idiotas cando acadanpoder.

As noticias que chegaran deCea e dos lugares veciños aoMosteiro, eran desacougantes.Moitas leiteiras viñan dicindo queun ramo de tolicie pegara naquiles

paisaniños, decote tan estoas eresinados.

Os republicáns do Casinopubricaron un “manifiesto”encabezado polo médico Barada, oprocurador Tramancos, o xastreCuanda, e “siguen las firmas”(anque se sabía ben que eran setefacendo nove, como a banda dePunxín, e que os demáis que sesupuñan republicáns eransocialistas sin querelo, do mesmomodo que moitos socialistas eranrepublicáns sin sabelo) no que sedecía que “aún se estaba a tiempopara mantener, por ambas partes,

la soberanía de la ley”, “y de quélado está la serenidad que lacultura exige, y de qué otro ladesdichada y arcaica ignorancia delas que sus propios pacientes sonirresponsables”. Moita xentedecatóuse que era o mesmo quepubricaran facía catro anos, cogallo da folga dos canteiros.Tampouco se entendía ren.

Aquela misma noite a JuntaFederal das Sociedades Obreras,acordóu por unanimidade, ter unmitín da cras traballadora

agremiada, na Praza dos Coiros,frente ao local do Centro.

II

—¿Quén vai falar agora?—A Evanxelina da Severa.—¿E quén lle adeprendéu?—Disque ten moita memoria.—Hai xente que lle ven de seu,

que é moito millor queadeprenderen. Disque adeprendéumoito cando os desterraron.

—Non sei qué tiña queadeprender en Ponferrada…

—Rematará na cadea, á pardos homes.

—Non sei quén as mete nistasbarafustadas que non son pra nósas mulleres…

—Que Deus o faga millor.A Praza dos Coiros estaba a

crebar de xentío naquil fusco elusco abafado do día do Carme.Corrérase que non diran permisoas autoridades e que ían mandar axendarmería; sempre que había unmitín corríase o mesmo pro axente de traballo ía igoal; e dendefacía pouco, tamén coas mulleres eos fillos, que sa se notaba ben queían perdendo o medo.

A filla da Severa e do Aser,

estaba xunto cos homes, tranquíae fermosa, no balcón do local novodo Centro de Sociedades Obreras.Xa falara o Pampín, polo gremiodos carpinteiros de obra daprovincia. Era da Serra de Queixa.Nunca adeprendera ben asoparación das falas e metíamoitos castrapos, polo cuiocoñeábanse dil;

aínda que agora xa orespetaban máis, non porquefalase millor sinón desque llerebanaran a orella dun sablazo, ede ter pasado nove meses nacadea, que ninguén lle quixera

logo dar traballo cando saíu (máisdun ano sin choio, tres fillospequenos), até que volveron aopoder os liberáis.

Casi sempre chegaba un intre,como arestora, en que decía:“Podédevos rir canto vos pete, quelas risas non chantan ni tronzan lacarne del coerpo ni dejanamósegas como salva seia laparte” (colléu e repinicóu o que llequedaba da orella, e a xente paróude rir; e ouvíuse un berro ispido erexo nos altos dun pallabarro, polabanda da rúa da Pena Vixía:“¡Vivan os homes decentes!”).

E xa falara tamén o Paulino,polo gremio dos ebanistas, quefalaba moi ben, fora seminarista,con verbas moi escollidas…

—Xa dixeches vinte veces“reivindicaciones”, ¡a ver si sabesoutra, Paulino…!;

pro que non daba rematadonunca até que a xente se lle virabade costas e púñase a falar das súasangueiras…

—Vai facer uso da palabra,pola Juventud Socialista, acompañeira Evanxelina da Severa.E a ver si nos deixamos depándigas e calamos… E moito ollo

cos estripacontos provocadores queandan entre vós, que xa os temosben marcados.

—…que si nos mantemosxuntos e moralmente unidos, comanista ocasión, xa poden vir oalcalde, o gobernador, as beatasfalsas, os xamoneiros da PonteVella, os tendeiros maragatos, aburguesía porca, os señoritos decamisa planchada e barrigavaleira e todos os xendarmes dopaís. Eiquí hai que falar efalaráse, que pra iso somos nadoscon lingoa, con memoria, conazos…

—…e sin direitos…—…e sin direitos pra a nosa

cras, mais dalgún xeito han deconquerirse e o millor xeito ébotarse á rúa, a falar a berrospolas rúas, polos campos, polosmontes, pra lle decir aos caciques,aos políticos vendidos e aostreidores á súa cras, que eiquí opobo está disposto a loitar polosseus direitos, primeiro coas falas esi as falas non chegan, co quesexa.

(A voz da rapaza escachábasedescontra as paredes das casasprobes, de tres pisos, do rueiro da

Pescadería, coas súas fiestrascheias de rostos calados, anceiosose conmovidos. Era unha voz denobre metal, superior ás inxelesverbas que contiña.

Fendendo por entre os brancose moles pallabarros, asomabacomo unha proa, o pazo de seispisos, de orgulosa e nova canteiría,da Banca Romeral, con todas asfiestras e balcóns fechados, pesieao bochorno do día.)

—Xuntámonos eiquí,compañeiros, amigos e veciños,pra considerarmos o caso doscompañeiros labregos de Cea e de

Ursaira. Xa sabendes o que pasóuo domingo e temos queadiantarnos ao que terá que pasar.Cando a clerigalla e as autoridadesse axuntan e poñen de acordo, nonserá pra favorecer ao pobo… Poisque sepan uns e outros que oslabregos de Cea e de Ursaira, nonestán sós; que o proletariado e asverdadeiras crases ilustradas dacidade están con iles e fan con ilescausa común pra que o despoxonon se leve a termo e se respete avontade dos veciños, pra o caso dosfeligreses. Teñen direito adefender o que é seu, e terán a

nosa axuda…—Por min que lle dean o

baldaquino ao ilustrísimo señorbispo e que o meta no…, queninguén sabe o qué é unbaldaquino nin falla que nos fai.

—¡É unha parte dun altar demérito, cabalo grande…!

—¡Abaixo a inorancia e ofanatismo!

—¡Abaixo!—Eu digovos que teñen direito

a defender o que é seu e terán anosa axuda.

—Catro táboas vellas…—Quéreno vender ao

estranxeiro como pasóu co cadrodos frades de Lemos…

—¡Que cale o Charomba!—Vai dormir a rolla,

Charomba…—Orde compañeiros, orde;

deixádeme falar compañeiros…Non é iso o que se está a discutir.Falamos do direito que ten o poboao seu, tanto que se trate dunaltar, dunha roza comunal, duncamiño ou de dar o voto a quenconveña. Isto é o que está encustión:

que non chegue calisquera conpoder e arrapañe co que lle dea a

gaña sin autorización nin direito…Non son catro táboas, como di ocompañeiro Charomba…

—Chámome Adolfo.—…como di o compañeiro

Adolfo Rego Dopazo. Non son catrotáboas, senón unha obra de arte…

—¿E con qué se come?—…que non é o crime máis

lene da burguesía opresora íste deque aínda non podamos esplicarlleao pobo o que é unha obra de arte,porque denantes temos que lleadeprender os seus direitos acomer, a se vestir, a se istruir, anon ter que mandar os fillos, si a

man ven descalzos e famentos, aotraballo malpago, na mesma edadeen que os fillos da burguesía van,ben cebados, ás escolas dos frades.

—Benia a nai que che díu o ser,miña reina, —berróu Espranza aTaborena dende o seu carrexón deeivada afundido na moitedume.¡Erguédeme e deixáime ver isaprenda que Deus nos manda!

Catro homes sacárona docarreto i erguérona a pulso soberda xente, con todo o corpoentangoariñado e as mans feitasnovelos. A xente quedóu tancalada como si non houbese

ninguén. Seguia a ouvirse, comounha ladaíña, a voz da Taborena,castigada por Deus, enterrada noseu corpo.

—¡Que Deus te guíe, filla daSevera e do Aser, filla de todosnós…!

A xente botóuse a aplausar. AEvanxelina da Severa ripóu, conanoxo, unha bágoa da meixela.

—¡Cala xa, EspranzaTaborena!, déixame seguir.

Ouvíuse a gallopada dos cascosnas lousas da rúa da Corona.

—¡Que ninguén se mova,compañeiros, que ninguén conteste

á provocación!As dúas parexas escomenzaron

a meter o morro dos cabalos noxentío. No faiado da casa dosRomeral víuse un escopetazo. Amunición esparexéuse na follaxdos negrillos da praza dos Coiros.

Os do Centro baixaron axiñaistruíndo á xente e formandocordón de mulleres e nenos frenteaos xendarmes.

A xente íase, ordeadamente ede apouco, pola rúa da Libertade,subindo á da Pena Vixía, dando avolta polo calexón do Turco. OElixio e máis a Evanxelina ían por

entre a xente, abrindo paso ásmulleres cos nenos.

Levaron, esposado, aoCharomba, e levaron a EspranzaTaborena diante dos cabalos, cosdous rapaces maiores da Cachonaturrando polo carretón, que facíaun bruído infantil choutando naslousas coas súas rodiñas decama…

III

O gremio de carpinteirosacordóu que non fosen á Ursaira,ou millor dito que non voltasen, osseus afiliados. O Quintín Amor,tívoos que procurar, en númeroque doblaba aos outros, no CentroCatólico de Obreros que o bispovello fundara pra coutar o avancedo Centro de Sociedades Obreras,de orixe socialista.

Saíron en tres coches aoromper o día. En total eran

catorce homes. De víspora xa saíraun carromato de seis mulas conescaleiras, aparellos de roldaina etáboas de andamio. Todo íaprevisto pra rematar o máis axiñapo síbel; polo menos deixar obaldaquino, e partes duns altaresque tamén se propuñan traeren,en disposición de acarrexo pra odía seguinte.

De noite aínda, saíra tamén unpiquete formado por dez númerosde acabalo con máuser e cornetínde ordes, ao mando dotenientiño…

Xa de víspora se correra por A.

que ista forcia ía por orde dogobernador e “consentida” poloseñor bispo.

Era, supúxose, o acostumadodesplegue dos meios de coacciónque se adoitaban pra as grandesmanifestacións e folgas detraballadores nas cidades e zonasindustriáis, e non se acertaba asupor qué se propuñan facer dezhomes con dez fusiles de guerrafrente a aquela desaxeitadaxuntanza de labregos, que sobrabaa presencia, supúxose, dunhaparexa da pe pra esparexelos sinmáis trámites.

Os que conecian istesprocedimentos, sabían ben quechegaba un intre en que, porentremeias dos vivas, dos morras,dos cantos e das inocentesvociferacións, ouvíase de sócato oaguniante oubear do cornetín deordes, deixando os outros bruídos,e incruso a acción, coallados unistante no aer e pondo á xente enánimo acorado e fuxidío.

Decíase que toda a noiteestivéranse a ver os fachóns acesospor camiños, congostras e vereas,en direición ao planaltiño deUrsaira. Ao lonxe ouvíanse, xa

dende o mencer, as campáns dasparroquias co longo son do toquede tronada. Algúns que sairan deA. pra ver “o que pasaba” forandetidos no empalme de Cea eobrigados a voltar.

Cando chegaron o Quintín e osseus homes, atoparon unha mestamoitedume de homes, inmóvel,enchendo o adral, e greas demulleres e rapaces no limiar dasportas da eirexa. O lugar, o día defesta, as roupas de gardar e ospanos rechamantes e ledos dasmulleres, dábanlle a aquélo un aerde romaxe múo i estantío.

Os xendarmes, co tenientiño aofrente, fixeron algúns algareos etrotes dos cabalos arrincandofaíscas coas ferraduras nas lousasdo grande adro do Mosteiro.

Como a xente non se movía ninsomellaba porlle moita atenciónaos alardes, o tenientiño sacóu osable e todos sacaron os sables, epuxéronse en posición e quedaronquedos como si os foran retratar; euns “americanos” do lugar deCoirós, que estaban axexando nacima da torre con carís derexouba, puxéronse a aplausar.

O tenientiño fíxolle aceno ao

cornetín, e o toque de atenciónrachóu o cristaíño aer do xunio.Todo moi propio e cabal, como unledo e vello o xogo de rapaces.

Agardaron outro pouco e comoninguén se movía, os xendarmesco tenientiño ao frente, meteron oscabalos entre o xentío pro ninguénabalóu e deixáronse caír sentados.

Entón o Quintín Amor e a súaxente fóronse dando un arrodeo ientraron por unha porta docostado, pro resultóu que dentroda eirexa había outros homes efixéronos saír pola porta principalaos arrepuxóns.

Sin máis toques de cornetín, oscabalos galloparon por enriba daxente; logo recuaron, sempre cotenientiño a carón; botaron pe aterra e fixeron dúas descargas…

En toda aquela semán a xentede A., sin distinción, somellóuentolecer;

dende a noitiña a cidadequedaba por súa, e só o bo sentidoduns poucos impedíu que as cousasfosen a maiores;

o gobernador forasteiro eraunha besta de linaxe, un figurón

imbécil, un encomendeiro en terraconquistada, un memo perigoso aestoupar de vaidade e deautoridade; un conde tronado quepolo visto non se conformaba congañar un soldo que lle pingaba doteto presupuestario… Quería,ademáis, “gobernar”.

Con todo, o pobo acantazóu,unha noite tras outra, o pazo dobispado, o Centro de ObrerosCatólicos, a Audiencia Provincial…e salvóuse o local dos requetés,porque, ao fin “fillos do pueblo”,axudaron a acantazar misturadoscon nós;

o escándalo chegóu á Prensa daCapital, e a minoría socialista, quetiña un diputado por xunto, tratóuo asunto no Congreso, que nonpasóu de dez minutos de “ruegos ypreguntas”, porque estaban nopoder os conservadores; siestiveran os liberáis, ao millorchegaría a vinte.

O señor bispo desaparecéu oprimeiro día dos cantazos. Sóuposelogo que se retirara, por untempiño, ao convento de Allariz.Tres anos despóis era cardealarcebispo de Híspalis.

Ao vello gorrón político, na

primeira combinación liberaldeixárono sin momio (non polossucesos “provinciáis” sinón pradeixarlle o sitio a outro). Supúxoseque voltóu a esmorecer de vellez ede pufos nun dises casinos queteñen na Corte —“na córte”, comosempre repetía o escelenteMosquera— destinados aodescanso dos que nunca fixeronren.

Ao Aser fórono buscar o xoves,á noite, e metérono na cadea.Seguramente darianlle uns mesesde desterro ou cicáis algo pior, poistíñanlle moitas gañas;

á Evanxelina mandáronlleunha citación do goberno civil(corrérase que a ían meter nasAdoratrices, que era onde íanparar todas as rapazas escarriadasque cando saían dalí, pola maiorparte metíanse churrianas do“barrio”, mais non se presentóu).

IV

Atopéime co Xosé María, fillodo Cerdeira, o oficial maior doXuzgado de Primeira Istancia.Non levabamos amistade seguida;adeus por adeus como casi todosen A. Pro paróume na rúa da Pazo tempo xusto pra me decir:“Agárdote hoxe ás dez da noite naAlameda do Cruceiro. Non digasnada. Trátase do teu pai”. E foisede contado, sin agardar resposta.

Quedéi moi estranado que me

citase naquil logar a tales horas etan escuro; aquil espolón erguido emesto de arbres apuntando dendeo outo á negrura do río;

despóis fun pensando que amención ao meu pai, o feito de sero seu funcionario importante doxuzgado, e o estado de sobresaltoen que estabamos todos aquilesdías, ben xustificaban precauciónsque de outro xeito resultaríanesaxeradas ou ridículas. Seguíasea deter persoas conecidas, cundía omedo entre a xente iescomenzabamos a desconfiar unsdos outros.

Tampouco me resultaba craro ointrés do Xosé María por meu pai.¿Qué me queria decir? Era homefeito xa, duns vintetrés anos. Nonse trataba co groso da mozarría doseu tempo e, pola maior parte,víase que andaba só. No café daUnión sentábase arredado, apartedas pandas do chamelo ou dagarrafina, naquil diván embaixodo grande espello por onde sebaixa aos retretes;

sentado alí, decote a ler sinerguer os ollos nin cando cantabanas cupletistas. Pertencía a aquelamedia ducia de rapaces de A. que

non andaban cos outros e quetampouco se levaban entre iles, sinque por iso se tivesen xenreira;

aínda ás vegadas, víasellesfalando de cousas da súapreferencia, que non tiñan que verren co que socedía no pobo, nin seentendia moito o que falaban, ninún sabía por qué se tiñan quealporizar tanto pra disputar porversos, polos predicadoresforasteiros que viñan ás novenas,polo que tocaban as orquestas, decatro ou cinco mulleres, que viñanao café cada tanto, e coasi non asescoitaba ninguén e seguían

ferrándolle ás fichas no mármore,e os catro ou cinco que dixenfacían “chis” pra que os deixaranouvir, e coñeábanse diles.

Os cuios, entre os que lembro,eran Xavier o Guedellas; oBetoben, que tocaba o sasofón nabanda municipal; Duarte, o fillomáis novo da señora Aurora afrorista…

Andaban a ler polas carreteirase á veira dos ríos, á soma dosbidueiros no vran ou á raxeira dosol no inverno, moi seriosos ecavilantes;

e nos “conciertos matinales”

dos domingos, que non deixabanxogar ao dominó, escoitabanpensatibres as óperas que tocabanos quintetos de forasteiras no caféRoyalty.

Polo xeral cando algún rapazescomenzaba a se afastar dosdemáis pra andar lendo librospolas carreteiras, onde outros dasúa edade xogaban á chave naporta das tabernas e mesónsbebendo xerras de viño, abondabapra deixalo coa súa teima e non llefacer caso. Mais si se chegaba asaber que lle daba por escribirversos, que se lle notaba axiña no

deixarse longos os cabelos, entónpúñanlle chata de chiflado e xaquedaba aberta a franquía pra secoñear dil.

—¡Guedelludo!—¡Poetiña!—¡Lendioso!—¡Abrid paso al bardo!—¡Mamalón!Eu chegara a saber, non sei por

ónde, cicáis por conversas na miñacasa, que o Xosé María era rapazde “ideas avanzadas” (o irmánmaior facía dous anos que estabaen Conxo, tolo de cismas, anquetamén se decía que era home de bo

siso e de grande saber, cando nonlle atacaban), mais sin figurarcomo tal en ningures. Do paidixérase que fora masón, maisresultóu ser unha caloña que lleergueran no tempo doseonservadores pra chimpalo doempleo e meter un dos seus; osliberáis facían o mesmo, aínda quemenos, hai que ser xustos.

Ía eu pra a fragua do Catapiro,onde se xuntaba xente nosa, praver de averiguar qué sería feito dedon Xaume e da súa muller. O quese corría era que os mandaran praBarcelona, pra sometelos ao

consello de guerra, e quen sabesi…

Moura e Lacorza, ao frente doMinisterio, diran mostras de sercapaees de todo, mais non seestreverían a tanto, pesie a quedona Monserrate, según se soupo,fose concuñada do executadoFerrer Guardia.

Asegún o que resultase damiña averiguación, tiña mentes deirllo contar á señora Andrea e ámiña irmá, e tamén o que saíra domeu encontro co Xosé María doCerdeira.

Xa facía días que non sabía

delas. Tiñamos acordado de nonnos ver até que cedese un pouco atiranteza do ambente,verdadeiramente amedoñado…Quedáramos en non vernos ninfalarnos, somentes ao paso,siescaso estaba na fiestriña aseñora Andrea. Mais naquiles díasnon soupen ren delas, e a casaestaba fechada como si nonhoubese ninguén. Acorábamemoito tanto tempo sin ver á miñairmá.

Todo estaba dabondoxustificado. O xuez novo, fillo detal pai, traía procedimentos máis

“modernos”…A verdade era o cansacio do

pobo, farto de tanta incuria, detanto cínico abandono, a unhaducia de anos do desastre colonial.A inestiñabre sanguía da guerrade Marruecos; as condiciónsmiserentas do traballo, “otorgado”como unha “bendición de Dios”; ospobos valeirándose polaemigración negreira ásAméricas…

De todo isto falamos aquelanoite co Pepe Cerdeira sentados

nas grades do cruceiro, á luzlangañosa do faroliño de aceite praque non nos confundisen cos queandaban por alí agachados a velarchoios de parexas.

Víase ben que era home demoitas lecturas e cunha grandeafeizón á política. Noustante eunon deixaba de pensar que todoaquilo que estabamos a decir nonxustificaba de ningún xeito ascircustancias en que o faciamos; apouco de falarmos, deime conta deque estaba a me tasmear denantesde valeirarse do que tiñarealmente que me decir. Pola miña

parte atopáballe razón, aparte dosolprendido gosto con que oescoitaba.

Díxome tamén que seproparaba pra procurador, prafacerse despóis abogado e afiliarseao Partido Socialista. “Anqueorixinalmente e doctrinalmentesexa un partido de traballadores epra os traballadores, ten que ternas súas filas militantes queexerzan funcións intelectuáis eprofesións letradas”, seguía adecir. “Niso como en todo, imos aorabo de Europa. Somos un pobo deseñoritos da merda á procura de

carreiras titulistas e papelistasque outorgan unha aparencia de“decoro” social verdadeiramenteestúpido e valeiro. Non se trata deinxerir un tipo de“representatividade profesional”nas filas do Partido, sinón deengadirlle un xeito de eficacia e decapacitación, que non son as quese adoitan usar pra as angueirasde axitación nin xiquera dadireición gremial. Temos quemeter xente nos aiuntamentos,nas diputacións provinciáis, noCongreso; pro xentes capaces desaberen marear nos tranganillos

legáis e nas terxiversaciónsxuridicas, que son armas electivasdos abogados da burguesía. Isonon se combate con desfiles demasas polas rúas nin con discursospatéticos entre as catro paredesdos locáis. Hai que batelos coasmesmas manganchas e operar,anque nos estoxe, no mesmoterreo das súas cabronadas. O casodo teu pai, dise estraordinariohome de loita que é teu pai, nonpasaría agora a maiores si tivese,dende a istrución do sumario, unabogado de nota ao seu carón… Aburguesía especula coa nosa

“pureza”, coa nosa rixidez nas“custións de principios”; son armasdesiguáis…

—Sí, iso é patente; na miñacasa tense falado moito; mais¿cómo?…

—A burguesía diste pais é unhacousa sui géneris, Suso; síntesedona natural de todos os bens, dosmateriáis, dos espirituáis e dospolíticos; unha burguesía polagracia de Deus, ¡figúrate! E frentea ise tecido de bulras, deinsolencias, de falsas recuadas domedo momentáneo, de proteccióntotal dos poderes e da trenca

adeministración disas leisesobreiras que só esisten comoconcesións demagóxicas dosgobernos clasistas, as masas —¿qué masas?— parapétanse naoutra chata profunda diste pobo:seu “idealismo” inxel de cara oucruz, de todo ou ren, querepresenta o actual movimentoobreiro, e aínda de modo máisdesaxeitado coa realidade, oscompañeiros anarquistas… Nongañades nada con isa diferencia dematices. Todo o que conseguidesda burguesía e da cuquería dosletrados ao seu servicio, é que vos

chamen a eito “ácratas”, e queataquen pola fame ou o descretoaos abogados que vos defenden,que representan como tránsfugase “treidores” á súa cras. Entón doque se trata é de formar abogados,que sexan os millores entre osmillores, mais con concenciaproletaria.

—Non os atoparás.—Por iso falo de ilos formando.

Seréi un diles si, en concencia,chego a merecelo.

Eu estaba atordoado e, dentrodas circustancias, cheio de ledicia.Nunca houbera pensado que fora

da xente nosa aínda coas novasfiguras populares que pouco apouco se ían albiscando (dentrodas limitaeións irremediábeles dasúa indefensa boa fe e do seuentusiasmo imprevisor frente a unnemigo de tanta soberbia e capazde tanta estrucia desleial) houbeseen A. quen pensara, daquil xeitotan lucidío, en nós, dende fora denós, e pra adiante de nós. Nonacertéi máis que a decir:

—Tes razón, craro que tesrazón.

—Bon, xa chega de divagar,¿non che parece?

—Por min, non. Estaría toda anoite… Cando as cousas somellanafundirse arredor de ún, aleda ocorazón que alguén nos diga quesiguen intactas na súa razón deseren, nas súas posibilidades.

—Teremos tempo de seguirfalando si nos facemos amigos…

—Home… por min…—…porque suporás que non te

chaméi eiquí, e niste feitío decospiradores románticos, prafalarmos de ideas xeráis…

—Perdoa, mais téñoche quedecir que me tes verdadeiramentealoleado, pasmadiño. Con xente

como ti ún sinte que non está todoperdido, sinón que máis benestamos ao comenzo. En todo omovimento obreiro local, non haiquen che se asomelle. Eu non lleteño visto a ninguén, nin ao meupai, isa túa seguridade no manexodas ideas; olla ben que non digodas palabras. Resúltame magoantee misterioso que non esteasconnosco dende a primeira hora,quero decir cos da Juventud…Quizaves o teu pai…

—O meu pai é como o teu…menos a túa nai e a túa irmá…

—Véxote moi informado…

—Como todo o mundo eiquí. EnA. todas as casas teñen as paredesde cristal… Craro, que ás vecesson de cristal de aumento pra osdefetos… Coido que non conviña…Aínda teréi que ficar fora doPartido por un tempo, pra noninvalidar precisamente os serviciosque lle podo prestar. Iste porexempro… iste de agora mesmo.Frente ao incesante estado desublevación da burguesía, todos osprocedimentos soméllanmelexítimos.

—¿Non esaxerarás un pouco?—Non máis do que a burguesía

—dixo sorrindo—. A burguesía éde por sí e denantes que nada,unha esaxeración, unhaesaxeración histórica… ¿Non cheparece?

(O que máis me pasmaba, teñoque o repetir, daquil rapaz, eraseu modo de falar, nidio, xusto,cinguido, atal si estivese a ler;facíame pensar, anque sin ironía,no dito: “fala como un libro”; e amáis diso, a certidume das súascavilacións como si non houbesepensado noutra cousa en toda asúa vida. En certo modosomellábame á Evanxelina dos

derradeiros tempos.—Íache decir unha parvada…—Pois dícea; ás veces as

parvadas non o son tanto…—Que me honras moito con

esta confianza, e máis nistesistantes tan pouco seguros. Poroutra banda, faime sentir comounha perda de tempo o non termossido amigos dende moi denantes.

—Bon, a amistade é pra osintres inseguros, ou sexa cando éalgo máis que rutina.

—Eu tiven un amigo eisí…—Xa sei, o Elixio.Olléi pra il asombrado.

—Noustante xa se vía vir. Eraun cobizoso impacente. Non foitoda a culpa súa. Os pais —a nai éamiga da miña— son dousmediocres da pior cras, da crasmedia probe, que tanto podeproletarizarse por imposicióneconómica como sentirse burguesapor arroallo figurón. Seu pai é unpalanganero do Marqués…

—Un rapaz que tantopromesaba, tan querido na miñacasa.

Calamos reconcentrados unlongo intre.

—Xa ves, escribente da

Diputación… Ás veces os homesvan tan baratos…

—É como pra non crer enninguén…

—É pra adeprender adesconfiar de ún mesmo.

Xa levabamos ali máis de dúashoras. Pola miña parte xa fumaraunha ducia de mataquintos.

Erguíase do rio un neboeiromesto e roxizo, e ouvíanseacompasadas as tres máquinas dafábrica da luz. (Puñéranlle nomesde muller, e cando había os

apagóns, asegún onde fosen, todossabiamos cál delas levaba a culpa:“Elena”, “María”, “Paulina”, fillasdo dono da empresa, oCondemalvis.

O Xosé María do Cerdeira,tiña, ademáis do atractivo da súaintelixencia, unha sorte de tenruracomo afundida no cerne da voz.Hai algúns (outravolta aEvanxelina, e máis cando falaba áxente) que teñen a voz eisí; cicáissexa desa condición a voz dossantos, non importa o que digan, eaínda que digan parvadiñas comosoen. Eu estaba lenemente

sutaxugado, como encostado namormeza daquela voz, unha migarouca.

(Ás vegadas nos alcontros doshomes mozos, prodúcense istesescintileos das afinidadesreveladas, súpetos enlaces dasimpatía profunda moisomellantes á parte nobre doamor, cicáis ao amor mesmo, tanrexeitado e circuscrito por séculosde represión xudaica e desviado dasúa espontaneidade polo medocristián á “caída”).

—Eu tamén estóu moi ledo deconecerte de perto. Dígocho

francamente, a pesares de queloito, xa dende moi novo,descontra os sobornos emocionáis;son a nosa trampa vidal.

—¿Nosa, de quén?—De nós, dos galegos, decote

ameazados polo sentimento.—¿Tanto che pesa que sexamos

eisí?—Pésame porque si foramos

doutra maneira, desa caste dexente capaz de vivir unharealidade ouxetivada, e nontrasfundidos nela, aíndasentimentalmente seríamos unhaxente que… En fin, Xesús (qué

estrano e qué magoante meresultaba sempre sentirmechamar Xesús) anque non openses, era inevitábel iste longoarrodeo, aparte a satisfación deternos conecido o indispensable,pra lexitimar dentro de min o pasoque estóu a dar. Xa é tempo deque falemos concretamente delo.Sin máis, o que pasa é isto: Asconclusións sober do teu pai que onovo xuez vai formular dentro deun par de datas, son as seguintes:Sacóu un papel do peto e púxosede pe pra poder ler á luz dofaroliño xa moi adebecida polo

neboeiro: “Rebelión contra elEstado, agresión a la fuerzapública, incitación a accionestumultuarias, depredaciones ysaqueos organizados por elencartado principal, daños aedificios públicos, etc.”.

Teu pai non terá máis defensorque o probe Quero… Por moitasque sexan as razóns do seu talentoxurídico, que non lle faltan, levaenriba a chata de borrachín queautoriza aos mangantes da toga eaos entroidos da muceta a rírensedil sin xiquera entender seusargumentos. Da reación do pobo

non hai ren que agardar; e menosagora, despóis do que pasóu cosprobes labrantíns de Ursaira.

Non haberá cartos pra apelar, eanque os houbese ninguén seatrevería, coa AudienciaTerritorial hoxe en mans dospiores reacionarios que teñenpasado por aquil tobo de pancistas.

Meu pai contóume todo istomoi acorado. Meu pai é un homede ben, dono dunha fermosaintelixencia malgastada nopapeleo. No fondo está contente comeu modo de pensar, e aínda máisco meu modo de ser, anque

somelle o contrario por nondisputar coa miña nai. Ás vegadaspónseme en contra coa súaabraiante facilidade pra apolémica… A min relémbrame oque fan os animáis cos seuscachorros proparándoos pra aloita, adeprendéndolles aaxilidade, a carraxe…

Pra non entrar xuntos nacidade, démonos unha tensaaperta no escuro antes de baixarao alumbrado da rúa do Progreso;unha aperta como pra un longo

viaxe, ¡e tan longo!

V

Agardéi na nosa casa, que avaleireza facía tan resoante etriste, até que fose aínda máisentrada a noite.

A iso das once, saín a facerunha “descoberta” pola rúa dosAustrias, pola das Tendas; voltéipola praza do Trigo, metinme narúa dos Fornos, saín de novo á doTecelán. Non atopéi con ninguén,nin xiquera co municipal queestaría ao abrigo, no forno da rúa

do Paxaro. Non se via ningunhafiestra acesa por entre aquelamorma grisalla outoniza que viñado río.

Ao pasar, tiréille unha faba áfiestriña e agardéi naquil escuroque fai a carón o saedizo da casados Margaraxetas…

En A. tíñase que andar contento. Sempre había na noite, nasnoites todas do ano, algún olloinsomne e malino, abesullando prao seu respectivo anaco de rúa, entodas as rúas da vila, como partedun grande “corpo de guardia”.

Abréuse de sócato a porta como

si me estivesen a agardar. Nonben entréi, sentín no escuro ocorpo mormo e amante da miñairmá, seus bicos tépedos, seu rostofrío e soave; o rexo corpo apegadoa min, seus saloucos afogados. Nonme soltóu até que sentín nameixela o proído salgado das súasbágoas. Levóume da man (non sevía ren) por un corridor longo edescendente que eu non conecía.Abríuse unha porta e aparecéu —aparecéu como unha aparición—unha sáa longa, estreita e taniluminada como o salón do Casinoen noite de baile.

A señora Andrea —¿certamente era ela?— erguéusedunha butaquiña baixa conperillos.

Aquela habitación inorme eratotalmente desconecida pra minque tantas veces tiña estadonaquela casa. Somellóume cousade novela.

Ollábanse por todo cousasricaces e solprendentes. Espellosgrandes e luxosos, compricadosaparellos de luz elétrica,candieiros de cristal e prata convelas; mobeis de feitío luxoso eaparencia estranxeira, pinturas

decolgadas nas paredes, figuras demarfín…

No chan unha alcatifa quecollía a habitación de banda abanda, delgada e mol ao mesmotempo, que enchoupaba o bruídodas pasadas como si ún nontrepase no chan.

Estaba fardada cunha longabata de veludo azul escuro quepresentaba un dragón broslado nares e unha cenefa nos baixos,tamén broslada en ouro. A señoraAndrea sorríuse da miña confusióne buscóu a mirada da Evanxelina,que ollaba pra min como dicindo

“xa ves…”. A señora Andreacolléume as dúas mans e díume unbico.

—Bon, miniño… Xa está a vosaescelencia no meu reino; je, je...

Eu non daba volto ao gobernoda miña… Estaba aloleado,parvo… Aquela señora Andrea,nin como figura nin casi comorosto, tiña ren que ver coa señoraAndrea de sempre. Somellabamoito máis outa i esguía,moitísimo máis nova, e vianselle,como si se lle visen por primeiravez, uns ollos azúes de auga,faiscantes e moito máis abertos e

fondos. O cabelo era dun loirometálico firente, como asmadeixas de torzal dos comercios.Levaba algunhas alfaias orixináise de aspecto custoso: unesgarabello labrado en amatista,un colar de grosos topacios,pendentes de filigrana de ouro,que en A. se chaman portugueses;nun dedo groso, un grande anellabrado nunha pedra opaca.

—Agora xa sabes todo, ou coasitodo; a Evanxelina, todo… que noné moito. Xa falaremos. Os rapacesverdadeiramente socialistas,difrenciádesvos dos outros en que

non tendes imaxinación, outéndela prohibida.

Si en troque de sérendessomentes socialistas foradestamén rapaces intelixentes, que ávosa idea quer decir fantesiosos,xa tiñades que estar decatados deque algo non se esplicaba naseñora Andrea… ¿non si?

Naturalmente, cando se anda aprocurarlle esplicación ao mundotodo i en xunto, non se ve o que seten diante do narís. Decote meestranóu de vós, que sodes rapacesdo pobo. O pobo é o únicointelixente que hai nista vila de

estoas e pedantes; dígovolo eu que,por orixe, por educación e porvocación non me está consentida ademagoxia. Podes preguntar…

—Bástame con ver…—Xa ves como eres intelixente,

aínda que —¡helas!— andes aperder políticamente aimaxinación, que é como trocar osollos polo rabo.

—O que estóu a me perguntaré como se pudo traguer todo istosin que ninguén o soupese. Resultaverdadeiramente homillante praA.

—Todo o que estás vendo e o

que aínda non viches, non pasóupor ningunha man que non foseportuguesa… ou inglesa. Non teesquezas que esta insinificanteprovincia española, ten moitafronteira con Portugal, e que podeinteresar saber o que fan nelaalgúns portugueses… Bon, xafalaremos. Do que podes estarcerto é de que non anduvo nelo o“Ciprianillo”…

Por certo dixéronme que unfillo do Covas, que asegún se di, éo maior herdeiro de A., anda alangrear por aquela filla que tiña aCachona nas Carmelitas de pago, e

que soio agarda a que cumpla osdezaoito pra se casar… ¡Se iso noné puro “Ciprianillo” que baixeDeus a velo!

A señora Andrea falaba cunhagracia nova, mesurada, souril,elegantísima; ríase moito, cunharisa tamén nova, acometedora,franca, imprudente coasi; emovíase, xa sin disimulo, con aquildesgaire de superioridade quedenantes deixaba traslocir, como afurto, ao traveso do seu “ser” queconeciamos. En certo modo, o queestaba vendo era verdadeiramentea “esplicación” da señora Andrea

“posíbel”.—E aínda que perguntases,

non seria moito o que che tería pradecir, ¿verdá, Vanxe? A vida tenque ser traballosa pro non ten queser fastiosa… Goréntome de tereiquí a un home e a unha mullerxa feitos e direitos cos que falar;un home e unha mullerverdadeiramente escecionáis,repítovolo, nista melancónica emal tencionada A.

Servíu unhas copas sin deixarde falar. Enchía a grande sáa coassúas idas e voltas e co seu refinadoalgareio, tan certos e propios sin

deixaren de ser cousa de teatro.Acendín un fedorento

mataquintos e a señora Andreaturróu dunha bolra e descorréuseno teito unha craraboia. Deumelogo dunha caixiña de laca, unpitillo. Tiña gosto a meiciña e unulido somellante ao esplego;podíase rematar en dúas ou treschupadas.

—Bon, imos ao que importa.Fai tres días que facemos vez denoite agardando que petases ouque tirases algún papel polafiestra… ¡Xa sei, xa sei que haique andar con ollo! Ista tola coasi

te foi procurar fai un istante…A min tampouco me convén

que me vexan… Menos mal que axente, xa de sempre, está afeita ásmiñas “misteriosas” ausencias, queás vegadas duraron meses…Botábanlle culpa “aos homes”…Probes homes, cántas pagaron sincomelo nin bebelo, sin saberenxiquera o que eu pintaba a caróndiles… Bon, ¿qué hai por eí, qué sedice, qué se argalla?…

—A nosa xente esparexéusedende o istante en que levaron aopapái; aínda máis cando souperonque nos allanaron e nos

rexistraron a casa… Non vaininguén polos locáis, e iso que ofarsante do gobernador interinodixo que “no va nada en contra dela clase trabajadora”,¡sinvergoñas! A mamái sigue naaldea co neno, e manda todos osdías preguntar si lle levantaron aincomunicación… Doille a cabezadia e noite e non pode dormir.Estiven antronte a vela econvencina de que non veña antesde tempo.

—Iste é o pior efecto das xeirasrepresivas, acobardan á xentemáis aló do normal, sober todo aos

traballadores das vilas pequenas.—Pois non sei que se pode

agardar dos liberáis e dosrepublicáns de casino… Con máismedios pra intervir amparándoseen garantías que de feito nuncaacadan á crase traballadora, sonmáis cagáns que ninguén, todo selles volve vento no papo.

Contéilles o que me acababa depasar. Desque noméi ao XoséMaría Cerdeira, a Evanxelinaollábame i estábame a escoitar cungrave anceio. A miña irmáatopábase nun estado emocionalescesivo xa denantes dos sucesos.

Ela, tan forte e afeita a superardificultades, ás vegadas moifondas como as que lle viñan doseu temperamento, agora porcalquera cousa alritábase,desproporcionando o motivo, ouchoraba lenemente sin aparentecausa, pois non supuña eu que fosecausa suficente seu rompimento coElixio. únicamente, que…

Como si falase pra sí, comocando era aquela-rapariga-tan-soia-no-mundo, da súa primeiraadolescencia, dixo:

—Pensar que non lle fixencaso, vai pra dous anos… E todo

polo Elixio, por isa probe pel dehome que resultóu o Elixio… Xavostede ve, Andrea, que teñorazón que me sobra no que lleveño pidindo.

—¡Cala agora co iso,Evanxelina! —berróu, fora detono, a señora Andrea, comoreferíndose a algo xa falado ecicáis negado até o cansacio e amolestia.

A Avanxelina erguéuse dunpulo e gridóu aínda máis:

—Eu non podo ter un fillodise… Eu non quero ter fillos deninguén e menos dise noxo, dise

meio home…Quedéime estantío. A

Evanxelina veuse pra mincorrendo. Collín a miña irmá nosbrazos. Apreixóume convulsa,remexida, como si fuxira de algoterríbel, pro sin chorar.

A señora Andrea saíu por unhaporta que se fixo presente naquilmesmo intre, após un cortinón…

A miña irmá deixóu de tremare alivióuse cun pranto farto,seguido, sin saloucos; sin ceibarmea man sentámonos no sofá. Púxosea falar baixo, un falar manantío,fondo, soidoso.

—Unha chega a isas cousas; e oque é pior, sin convinción… Entónunha descobre, non “queconsentíu” ou “que foi enganada”,sinón que se mentíu, que setreicionóu a sí mesma. Eu nonnascín pra contentar aos homes.Pro aínda que eisí fose, darse a unhome porque che gosta, porque oademiras, porque o queres… ofeito en sí pouca cousa é… Proporse en condicións de ter un fillodun ninguén, non só pra a xente,dun ninguén pra min… Quedarcon tal home dentro, de por vida;sentilo no rolar do sangue, saber

que non saíu de ti co nacimento dofillo; non te poder ver no fillo sinque o outro che se interpoña, comosi o teu fillo seguira sendo ooutro… Eu non podo con iso, Suso.Nin seréi quen pra ter tal fillo, proquerer, nin podería seguir o meucamiño, pexada, con ise homerepetido á miña veira… Prefiroque morra á par de min ou quemorra en min. Xa sei que meentendes Suso, sempre meentendiches; que o sabías cicáis, eque calaches porque coidabas queeu tiña escollido…

—Non desaxeites as cousas,

Vanxe. Falas como unha mullerdespeitada; como unha muller… Tites que te pedir máis a ti mesma;tes a vida posta a cousas non sei simillores ou piores, pro que sonoutras cousas… Os fillos non sontan dos pais como somella…

—Non digas xiquera “fillo”…Sinto nas entranas que non podoter un fillo, que mo rexeita a miñaverdadeira natureza. Non son“frases”, Suso; entre ti i eu non hai“frases”. Axúdame a convencer áseñora Andrea. É capaz deentender até a crueldade sempreque se lle esplique cunhas razóns

ás que non poida oporlles outras.Ten que entender que isto non éun episodio “aldeán” dunharapariga que non quer ter un fillopor medo ao que diga a xente. Asúa bondade é decote algo quedepende sempre da razón.Protéxenos porque somellámosllexente á que val a pena protexermáis aló dos sentimentosvaleiros… Ti tes do noso pai taméno don de razoar… Faime o favor,Suso, esprícallo ben… Eu nonquero, non podo, ter ise fillo; nonsei xiquera si por ser fillo de talpai, sinón sinxelamente por ser

fillo, un fillo.Volvéu tremar sin poderse

conter. Agariméille os cabelos,sentéina a par de min no sofá,sostiven o seu corpo amado,vulnerado, posuído sin verdadeiravontade, sin participación, sinesplicación xiquera. Quedamos eisíun longo intre, sin falar; botéilleunha copa, pediu outra. Fíxomesentar de novo… Choróudocemente, a meixela pousada nomeu peito…

Entróu a señora Andrea, cunaer perplexo, atristecido. Veusepra a Vanxe, arranxóulle os

cabelos, limpóulle a face co seupano como se trata a un miniño.Quedóuse a carón dela, collidapolos hombreiros…

—Bon, ¿qué máis che dixo teuamigo? —perguntóume sindescompor o grupo.

Preciséi algúns detallesinsinificantes. A señora Andreaengadíu, con voz resolta e firente:

—Iste xueciño entróu polafiestra á posesión dista “plaza”,pasando por enriba de ducias deopositores que tiñan moitos máisméritos. Díxose entre a xente que“pra iso era afiliado do Marqués”

como si fixeran falta esplicaciónspra convalidar a cacicada… Eu sei,xa de moito, que o Marqués foraamigo da nai cando era segredarioen Mondariz i ela escolanta na vilade Ponteirás. Conecín á mestriña,xa erguida a “presidenta” distaaudiencia. Non fixo eiquí granbruído fora do seu trafegar nasparroquias que eran coasi toda asúa vida social; conformóuse, prase supor unha “dama”, con facerbeneficencia impetrativa que é amáis barata, e con ir botandometódicamente nádegas iespeteira até acadar a fachenda de

“gran señora” que eiquí se estila…Non acredito no lío co Marqués…O Marqués, asegún os meusinformes, non foi un“temperamental” nin no rigor damocedade, o que lle permitíu serun político de duración inacabábel.O noso Eça decía: “Ou se ama ouse escrebe”. Tamén se podía decir,ou se ama ou se fai política, Osgrandes politicos foron fríxidos,cornudos, monógamos insistentes,ou monógamos sucesivos, comaNapoleón…

(Aquil era un día asombroso.Agora viña resultar que a señora

Andrea, de orixeespampanantemente incónito,acusada con razón ou sin ela (noseu homaxe penso que con ela), deceda incontinencia erótica (o“lumeterino”, no falar da miñaprobe aboa); falsa vella ou falsarevellida; moinante ventureira,aquerenciada en A., practicando,coa mesma propiedade, a costurade branco, os broslados de freira,os partos difícis e os abortos comocasos de concencia autorizados porunha dialéctica persoal, viñaresultar agora unha dama culta,cunha cultura de damas doutro

tempo e doutros paises,insoparábel do seu “ser” de damasá par da súa beleza, das súasalfaias, do tinte dos seus cabelos,das citas en lingoas mortas e dapredisposición ou resinación aoerotismo ceibe ou ao adulterioprogramado, como partes dasposíbeles carreiras dos homes dasúa familia comenzando polorelativamente propio.)

—Conecín ben (cosín na súacasa) á besta empinada da nai e aotorda do pai, denantes de sermaxistrado, de profesión e deafición, de esta Audiencia,

fornecedor rexoubeiro de presidioscomo si lle pagasen a destaxo…Quizaves o fillo se quedóu nosangue mesócrata e solene da naie será menos perigoso, anque sicadra… Tratéino pouco i en intrepouco natural. Era un botaporelade nacimento, e máis o será agoracasado con aristócrata menor, tipo“cidade vella” da Coruña, que endous longos anos aínda non lle díuun fillo… ¡Quén sabe o que pasapor eí! Iles mesmos son fillosserodios e únicos, aínda que il xaamosóu darse xeito… si é que aCeboliña non lle fixo unha

mangancha, que as xentes distepobo, aínda as que somellan máisparvas, nunca se acaban deadeprender…

A señora Andrea acendéu outropito tanxerino e quentóu na mechado alcol outra copa daquil coñá queesbaraba pola gorxa coa soavidadedun anisete. Na súa fala nova, quenoustante voltaba, con súpetanaturalidade, ao popular e tanadivertido aforro de circunloquios,ecoóu polo baixo:

—Pois está ben fodido…—¿E qué podemos nós?—Vós, nada; eu, sí; eu sí

porque eu son unha intrigantatamén de nación e de vocación,non sei si me entendedes. Eademáis diso, quérovos ben eademírovos; que o agarimo, sin unponto de ademiración é costume oupreguiza, ou isa cousa atoldada econfusa que soe ser o sentimento“puro”, ¡vaites coa pureza! Oxueciño está ben amolado, e vaiter que soltar a lasca…

—Pro señora Andrea…—Deixa o “señora”, non me…—Máis señora que nunca.—Polo mesmo, non mo tes que

chamar.

—¿Qué relación pode ter todoiso co meu, co noso pai?

—Co probe e malgastadoAser…

—¿E cómo vai ser favorecidopor isa seguridade súa, tan, tan“verbalista”, si fai o favor de medisimular ista espresiónmagoante? Non estaría de máis,prégollo, que me dixese, que nosdixese, os fundamentos.

—Os fundamentos, osfundamentos… A vida, meusminiños, o que se chama vida, e sóa dalgunha xente, non a da xente-formigueiro. Ten fundamento

cando se somella á vida inventada,que só algúns poden levar, á vidaescollida e perigosa… Voso paipode resultar arestora favorecidoporque a señora Andrea nascéudun intre folletinesco, nunhafamilia folletinesca e nun paísfolletinesco, e non tivo outraoución que facer unha vidafolletinesca, ben ao seu lecernaturalmente… Quero comprobar,unha vez máis, até qué ponto arealidade casa coas obedentes“simetrías” dos folletins. Xaveremos o que pasa mañán.

—“Andrea Goncálvez…!¡Andrea Goncálvez…! ¿Non serávostede a Andrea Goncálvez?

—Non. Eu son dona AndreaGoncálvez.

—Déixese de coñas. Entre poreí.

O xueciño, don Manuel MaríaPérez-Boente de Ozores, estabaapós dunha mesa grande, sentadonun sillón de outo respaldohistoriado, todo ao xunto con algode altar barroco; o escribentenunha mesiña a carón, e dousxendarmes, noviños e moi limpos,aos costados.

Por enriba do grupo e facendoxogo, un Santocristo acabado demercar e xa asañadamenteesfolado.

De costas á escea un señorollando, ou facendo que ollaba polobalcón, que non se sabía qué facíaalí, que ben podería ser un dosnovos da “segreda” que daquela osremudaban moito, asegún osprocedimentos do recentegobernador mandado polo ministroLacorza, segundo no gobernorepresivo e terrorista… ao rivés.

Notábanselle ben ao“silbantillo” os tres anos pasados.

A cara seguía sendo pra nontomala en serio, pro estaba máisestragada á par que máisorgulosa… En longos minutos nonse movéu ninguén, agás a prumado xueciño rasguexando no papelde barba, sin erguer a vista ninunha soia vez pra ollar á mullerque lle puñeran diante.

—¿E il pódome sentar?—Diga axiña o que teña que

decir, teño pouco tempo.—Si lle parece vou á súa casa.—¿Á miña casa? ¿Pra qué ten

vostede que ir á miña casa?—Digo eu.

—É eiquí ónde recibo á xenteque me ven ver; a miña casa é praos meus asuntos privados.¿Estamos?

A señora Andrea Gonçalvesnon dixo ren. Só co aquil ficarcalada, modosa e unha migasorridente, atal unha respeitosa easisada dona campesía, xa ofachendoso xuez de A. pola graciado seu padriño, escomenzóu aperder pe, cicáis a estar menosfirme do papel que se reservara naescea.

—Está ben, sí señor.A señora Andrea, sosegada,

modosa, coa súa toquilla de pelo decabra, o seu pariaugoas pardento,erguéuse i encamiñóuse, sin máis,cara á porta.

—¡Oiga, pare eí! ¿E pra iso meescribíu pedindo ser recibida?

—Non me acae ben ficar de pemoito tempo; e ademáis estaba apensar, agora que vostede o dixo,si o que eiquí me trai non será unasunto privado, pra se falar na súacasa…

O escribente erguéu o nariz dospapéis ventando pra a vella.Despóis ollóu pra o xuez.

A señora Andrea botaba o seu

parlamento coasi dende a porta,con voz máis segura, cicáis unhamiga desvergoñada. O xueciñoesmorecéu outro pouco máis, sinquerelo aparentar. A señoraAndrea volvéu de sócato polas súaspasadas con andar vivo, sentóusedun golpe frente ao xuez e falóu decorrido:

—Teño un documento firmadopor alguén, que até o de agora foiprivado pro que pode facersepúbrico nun istantiño.

—Fale craro ou mándoa deterpor intento de cohecho ouestorsión.

—¡Válame Deus! ¿Cómo usavostede disas verbas? ¿Qué estaréieu a decir, probe de min?Disimule; será millor que memarche.

A señora Andrea erguéuseasustada, repulgosa, pintando araiba, xogando o paripé daacobardada mulleruca. O xueciñorecobróu terreo.

—¿Trai consigo o supostodocumento?

—Ca, non señor…—¿Teno na súa casa?—Ca, tampouco… Está nunha

Notaría de Vigo xunto cunha acta

firmada por dous testigos, millordito “testigas”, na que constan ascircustancias en que o documentose firmóu.

—¡A ver, a súa cédula persoal!¡A ver (ao escribente e ao señorque estaba de costas): comproben odocumento, interróguena“compridamente” e tráianmadespóis.

—Pro ademáis do documentoda Notaría, teño estoutro que traiosempre comigo… por siescaso.

Tiróu un papel sober da mesa.O xueciño quíxolle botar unhaollada esdeñosa, sin o tocar; pro

axiña erguéuse dun brinco ecolléuno coas dúas mans.

—¡Desaloxen! Queden por eíperto, chamaréinos de contado…¿Qué é isto? ¿Quén é realmentevostede? ¿Vostede quéreme volvertolo…?

—O folletín non remata eí, tenmáis entregas, meu bo señor.Nemesia a Cebola, tivo o fillo seu epasámosllo ao Carameleiro porsetemesino. O rapaz asoméllasellea usía tanto como se soen somellaros fillos de contrabando, que Deusaperta máis non afoga… Si a donade usía non lle dá fillos, e teño

boas razóns pra supor que non llosdará, usía faranos o favor de nonpensar no fillo sementado naCebola, que xa ten paisacramental e documental. Ofolletín apreixa os seus chousos.Débolle a usía o uso vivo distaespléndida palabra: “folletín”.

—Vostede é indina da súaaboenza, dos seus poderes e doxeito que os utiliza… Aquildocumento foi unha estorsión evostede sábeo o mesmo que eu.

—Millor.—Vostede prometéume non

facer uso dil…

—Si non se trataba da honrade alguén, ou de inxusticiamanifesta feita a calquera.

—Fale axiña, ¿qué quere?—A modificación das

concrusións que vai elevar nosumario de Ursaira…

—¿Qué ten que ver vostedeniso?

—…botando encol do probeAser Rodríguez, un dos milloreshomes do mundo, unha chea debroza xurídica, de esterco culposo,si usía me disimula a palabra,cargándolle pouco menos que asmortes daquil cínico asesinato

gubernamental.—Foi un esceso de celo do

teniente. Non levaba ordes.—Naturalmente… e díullas o

probe Aser da Severa… ¿Por quénon é home de poñer no sumarioiso de “esceso de celo”, e deixa enpaz á boa xente?

—Hai indicacións de arriba,de…

—¿Non lle dá vergoña decir iso,un home novo, ao comenzo da súavida profesional?

O xueciño estaba lourido,tremante, contendo apenas a súasoberbia. Fóiselle unha saída de pe

de banco:—Iste non é o seu país.—Pro o Aser e seus fillos, os

seus ademirábeles fillos, son distepais, e son meus amigos… E amáis de amigos, teñen razón evergoña, cousas que fallan nistetribunal… polo que vexo.

—Non me faga perder apacencia.

—Máis pacencia teñen que teros “presuntos” con xueces comousía… Arranxemos pronto. Querover, de primeiras, como queda oescrito sumarial… Dous díasdespóis de elevado, terá no seu

poder o papel que tanto, e tanpropiamente, o desacouga.

—¿Qué garantias se podenagardar dunha persoa comavostede?

—Bastante máis que dun xuezdo seu pelo.

—Faráse… Pro non quedaráneso. Tarde ou cedo verá que nonperdo unha partida eisí comoeisí… Son home de sangue quente.

—Ao menos coa Cebola, sí.—¡Quíteseme de diante!—Volveréi mañá a ista mesma

hora. Supoño que non me teráagardando, e que me fará sentar.

—¡Largo de eí!Saíu por detrás dunha cortina o

señor que estaba a ollar polobalcón.

—¿Procedo?—¿Qué fai vostede eí…?—Usía non me trocóu a

consigna de “vixilancia de vista”en todo istante.

—Vostede non ouvíu nada.—Ouvino todo.—Vostede non ouvíu nada, nin

ollóu nada, nin sabe nada…Preséntese mañá ás nove naIspección.

—¡Á orde de usía!

O xuez tocóu a campaíña ientróu o chupatintas.

—Fai un oficio privado aogobernador, que trasladeninmediatamente ao axenteRobledo Piquero por razóns demillor servicio. ¡Imbécil!”.

PARTE COARTA

…non porque fosemenos apaixoado quenoutrora o meu anceiode poder ollar de pertoos belidos eidos darealidade…

M. Proust

I

Entre os dezaséis e, xachegando, os dezasete, pegara enun chimpo no altor e no dárenmede sí os anchos do peito, quetododiós decía que era un corpo devinte anos. A verdade é que euviñera quedando unha migafurrigañas, moi por embaixo dosdo meu tempo; esgumiado,orelludo, zancudo, e tantentenoaire que non tiña ondelevar meia labazada.

Despóis todo foi de sócato.En menos de seis meses,

saíume unha noz como o peito dunpito, e a voz fíxoseme tan de homeque ás veces somellábame non sereu quen falaba.

De embaixo dos graos que mecollían o queixo e as fazulasinteiras, até após das orellas e nopescozo, empezaron a arrempuxaros cañotos escuros da barba porentremeio daquela peluxa mesta eloira que somellaba pelo da fame…

(Un día calisquera sentín queme daba noxo e vergoña seguirfacendo “aquelo” que me insinara o

Paquito, e non o fixen máis; prodispóis, noite por meio,espertábame co ventre e as éngoasenlarafuzadas e pegañentas (a“semente”, tan finamente reveladapolo Elixio, botada de perda.)

Ía facer ano e meio que entrarana imprensa “La Popular” e xagañaba seis reás. A Evanxelinaafirmábase máis cada vez na súasona de boa costureira;

e a Lucía do Quirino, que tiñamoita parroquia do señorío,encarregáballe traballo epagáballe o mesmo que elacobraba.

Entre os dous, que sógastabamos o perciso,mandabámoslle o que podíamos ámamái que estaba co meu pai e coAlberte cumprindo os seis mesesdo novo desterro en Manzanedade Trives, Onde, como non habíaimprensas, non podía traballar.

Gracias tamén aos compañeiros(e polo calado á señora Andrea quetanto nos axudóu, en todos ossentidos), non lles faltóu ren.

Os domingos nunca nosdeixaban xantar soios na casa, queeran os días máis tristes. Oscompañeiros levábannos a xantar

con iles o que tivesen. Ás vecesíamos de merenda ao pe do río, acomer a empanada, e si as datascaían ben, en domingos ou día defesta, íamos a comer o pulpo nafeira do 7 ou na do 21, quesomentes eisí podíamos levaraquela rexa mágoa doarredamento dos meus pais. Sieran días de chuvia viña oMosquera coa muller, a boaArmida, e os dous nenos, e facíana comida e quedábanse até a noitelavando a roupa e axudando afregar a casa.

Eu xa fora velos tres veces, e aVanxe outras tantas.

A derradeira vez o Bertiñocolléuse a min e non había modode que me deixase voltar; achorar, a chorar, con tantosentimento que, ao cabo, tamén euchoréi.

Despóis de cada tempiño denon o ver, eu notaba que o meupai ía esmorecendo;

O parvo do gobernador deturno negóulle o permiso pra quefose a Santiago (mexaba sanguemoi seguido), como aconsellaba omédico de Viana do Bolo, un

correlixionario velliño que nonsabía moito por onde andaba nacura das doenzas, pro que tiña boollo pra descubrilas e decilas poloseu verdadeiro, e ás veces témero,nome.

E os dous médicos de Trives,que eran conservadores do condede Trives, non querían ir ver aomeu pai, nin meu pai podía saír deManzaneda pra ningures. (Aomillor presentábase pronto unhacrisis, polo debate de Marruecos, evolvían os liberáis. Ogallá).

No desterro denanterior, quefora en Villafranca del Bierzo,

miña nai non poidera ir que estabaa miña aboa pra finar (aíndaduróu perto de tres meses) e foicon il a Evanxelina pra atendelo,pois xa era sabido que cando odesterraban atacábase máis dadoenza dos riles.

A miña irmá daquela xaacadara sona de activa e moiintelixente (non se lle facía ningúnfavor en decilo) entre oscompañeiros que tiñan vido a A.polas federacións comarcáis,naquiles “viajes fraternales”, tansinxelos e ledos, do agarimoproletario (cando eu saín de A. por

primeira vez, foi pra ir nun diles, aVillafranca, aporveitando aSemana Santa).

Mentres durara en terras doBierzo a moradía dos dous,agasalláronos moito;procuráranlles casa millor e máisbarata da que lles tiña buscada axendarmería;

e miña irmá foi levada polasJuventudes Socialistas por todasaquelas bisbarras, até Asturias,xunto con outros mozos e mozas;

e a Vanxe era a única delas queparticipaba nos actos de loita eaxitación, falando cada vez millor,

que alí foi onde rematóu de todo aadeprender.

Nunha daquelas escursiónscumpríu os dezaoito anos, e candosaía de falar nunha asambleia daJuventud local, levárona á cadea“de quincena”. Foi a primeira vez.O “cair de quincena” era o“procedimiento” represivo menorde entón, común aos carteiristas,ás putas sin cartilla e aos“agitadores políticos”, maiormenteos traballadores.

Por aquiles días esperábase quecaíse axiña unha daquelascombinacións gubernamentáis

patroneada, unha vez máis, comadecote, por latifundistas, patrónsde obradoiro e tallo, empresarios,industriáis, “financieros” soltos,rentistas, clases pasivas,aristócratas monárquicos de“pelotilleo” e “besamanos” porquexa non podían ser de forca ecoitelo; caciques rústicos, urbáns einterurbáns, e xente de uniforme,de levita e de sotana queadeministraban a fame, oresentimento e a humillación dopaís en nome dun “patriotismo”que ateigaba de emigrantes osbandullos dos barcos fletados pra

as Américas por compañías denavigación inglesas, francesas,alemáns (e pola da “Compañía”,vernácula) ou que enchian, día enoite, os trens cara o Sul,acarrexando sangue nova pra os“barrancos” do Rif.

Afirmábase, como sempre entales casos, que ao facerse cogoberno os liberáis, disporían alibertade dos presos gubernativos;

ogallá; e ogallá que adisposición chegase a tempo praque o meu pai poidese vir orgaizaro 1.o de maio.

Nos dous que non estivo

(deciase que calculaban ben osdesterros pra que non estivese), amáis de resultaren moi deslucidos,deixaran unha cheia de líos;

detencións, multas, sumarios,clausura de locáis, desterros (odesterro era recurso máis“socorrido”…).

Meu pai decía que seguramentetiña que haber en todo aquelo nonsó inesperencia (que xa nonpodería ser tanta despóis de dezanos de orgaización e loita) senónprovocación dirixida, coa quedecote había que contar; e taménperigro das arroutadas do

“simplismo” anarquista, sempredisposto a botar a casa polaventá…

Isto parolaban decote nos seusvellos paliques os “compañeiros” emáis o bo Mosquera, tamén“simplista” aínda que pola súabanda… A min somellábame queas cousas non eran tan sinxelascomo se presentaban e manexabannas razóns duns e doutros, e que a“razón” endexamáis acadaba todoo inteiro ser das cousas.

Os rapaces do meu tempoempezabamos a considerar que ouso simple, apaixoado e ledo que

os maiores facían das ideas, máisera cousa do sentir que do pensar.A vida comenzaba apresentársenos como máisentrembilicada que aquil andarenchoutando dunha verba noutra,que era ao que iles lle chamaban“razoar”.

II

Decote se corrían, nasprosimidades do 1.o de maio, asmesmas aduanadas alarmistasbotadas a rolar por non se sabíaquén. Xa nas vísporas, ostendeiros importantes, os mestresdos oficios con máis de mediaducia de operarios, e boa parte dovello señorío, deixaban a cidade emarchaban pra as súas fincas dosarredores. Nos últimos anos, atéos coengos se ían pra a moradía de

vraneo que, en Santa Mariña deAugas Bentas, lles deixaraacomodada, a carón do Santuario,o bispo vello naquil planalto de tanledas vistas, e que nunca aocupaban;

e a pouca xente do señorío queficaba no pobo, fechábase nas súascasonas, de sáas inormes eresoantes portales, como póndose acoberto dunha invasión.

Aínda que sabían moi ben quenon pasaría nada diso, facían todoo que houbera que facer pra irenformando na xente do común unhaimaxe deturpante e sinistra do que

apenas era, cando moito, unhatímida procura de concenciacrasista dos traballadores naquillonxano burgo da decadencianacional;

e xa chegado o día, todo ocomercio fechado a chave e tranca,daba presencia máis fosca a istemedo argallado que non casabapor ningunha veira coa realidadedas cousas.

Nos primeiros de maio de A., sóremanecían abertas as tabernas ecasas populares de comidas: seusramallos de loureiro ao frente, ena porta a longa mesa coas

empanadas, grandes como rodasde carro; os relucintes caldeiros depulpo fervendo a cachón dende amañá cedo nos mollos de bacelosfacendo rescoldo pra todo o día nacinza mol e branca; e chegando aomeio da rúa, as bafaradas doestofado de vitela con chícharos,patacas e azafrán, e as troitasfritidas con unto.

Ben sabido era que ostraballadores de A. armaban isedía grandes merendas familiares,a máis das famosas “lobadas” desolteiros e homes sós pra levaren á“Jira Campestre” que se facía

despóis do mitín, no Campo dosRemedios.

Pro aos compañeiros quechegaban das aldeas, gostáballestamén moito comeren de tabernaou de fonda;

(aínda que viñeran, no resto doano, aos abogados, aos médicos,aos comercios, ás feiras ou adeclarar na Audiencia, un dosgostos que máis doadamentexustificaba as súas baixadas ácidade, pola maior parte viñanrequeridos por doenzas oudisgustos, era o de poder xantar detaberna.)

A iso das dez da mañá do día1.o de maio os traballadores de A.axuntábanse no Campo da Feirapra iren agardar, orgaizados porgremios cos seus signos ao frente,aos compañeiros das vilas, aldeas ecomarcas que se concentraban nasaforas pra entraren todos xuntosen manifestación afervoada. Asbandeiras dos gremios eran moicompridas e pesadas; roxas,luxosísimas, de raso groso ou develudo;

cando as levaban mullerestiñan que pousar cada tantiño, ouremudarse pra poderen seguir.

Algunhas, como a dos canteiros,que era o gremio máis numeroso,tiñan o mastro de prata;

en letras, brosladas en relevode ouro, os nomes dos gremios, cosseus simbolos.

Os que máis lle gostaban áxente eran o feixiño de espigasarrodeado da fouce e da eixada, e oramallo de pampos e follas de videda “Asociación de Labradores de laArnoya”; a tamén a escuadra, aplomada e a llana, garnidas enprata, do gremio de albañiles;

no remate das bandeirasrepetíanse en bulto os símbolos

traballados en polido metal, postosde arredor dunha bola do mundoou dunha esfera armilar con tresoitos acima.

(Xa era eu rapaz compridocando soupen que os tres 888representaban a “reivindicación”inmediata do tempo diario dotraballador que había queconquerir: oito horas pra otraballo, oito pra istrución iesparcimento e oito pra o sono.)

Cando estaban os liberáis nogoberno desfilaba tamén o groriosoOrfeón de A. co seu estandartecoberto de fitas, bandas e coroas

de loureiros de ricos metáis,gañados nos concursos da rexión eda Nación;

mais estando os conservadoresnon se estrevían por medo de quelle chimpasen as subvencións daDiputación e do Aiuntamento, quexa se tiña dado o caso na remudados partidos no Poder.

Moi de cedo aledábanse as rúascoa afinada banda “La Lira”, deRibadavia, botando pasacalles,marsellesas, “inter nacio nales”:

agrupémonos todosen la lucha final…Xa á noite andada, de volta da

Jira Campestre, entremeias dosvivas e os morras, decote habiaalgúns mozos coñóns e algochispos que bailaban muiñeiras,ribeiranas e cachoupiños ao son do“Hino de Riego”, coa letra trocada:

Si los curas y frailes supieranla paliza que van a llevar,se pondrían en coro gritandolibertá, libertá, libertá…Algunhas veces a banda de

Alongos, que era a millor noestrondo dos “pasacalles”, non seestrevía a vir nin cando estabanno poder os liberáis, pois candovolvían os conservadores subíanlle

os consumos a todos os veciños daparroquia, fosen ou non fosenmúsicos;

e habíase que conformar concalisquera charanga dos arredores,coasi sempre a de Punxín, queeran sete facendo nove, que obombo e os platillos tocábaos unso; e o direitor, á par que dirixía,tamén tocaba a “vaca”, ou seña ogrande baixo de chaves montadonun hombreiro.

Os primeiros movimentos dosgremios locáis nise día eran praagardar, frente ao Xardín doPosío, aos que chegaban de

Celanova, Xinzo, Verin… e despóisno comenzo da Ponte Vella, aosque viñan dos Ribeiros oubaixaban dos planaltos e chansmontesíos das bisbarras deAmoeiro, Trasalba, Gustei…

Nos alcontros duns cos outros(moitos diles non se tiñan visto entodo o ano), dábanse grandesapertas e ceibaban ledos vivas poloaer aceso de maio. “¡Viva a unióndo proletariado mundial!”. “¡Vivanos traballadores de Cudeiro!”.“¡Vivan os mártires de Chicago!”.Ao tal Paulino, que foraseminarista, gostáballe botar vivas

longos, arrandeados i eruditos:“¡Viva a folga de resistencia esolidaridade descontra oasoballamento dos traballadoresdos ferrocarrís secundarios deVizcaia!”. “¡Viva o entendimentodo proletariado do coarto Congresode 1869!”. “¡Viva o movimentoobreiro catalán e a folga doscoarenta mil de Hospitalet no ano1885!”. Como a xente lloscontestaba denantes de que osrematase, os vivas chegaban coasverbas cansas ao final e quedabanmoi desairados: ¡vivaaa!

O Charomba e máis o Cartao

entusiasmábanse cos “morras”.Como xa sabían que despóis decada 1.o de maio ían “dequincena”, facían o que podían pradesquitárense por adiantado:“¡Morra o preboste!”. “¡Abaixo oboticario Perreibay!”. “¡Que lleabran a porta ás rapazas dasAdoratrices!”. “¡Abaixo o clero e anai que o fixo!”. “¡Morran osesquirols, provocadores esaboteadores!”. “¡Abaixo osaxentes de embarques e osxamoneiros da Ponte Maior!”.

A manifestación acadaba seucorpo inteiriño a iso das doce, i

entraba a cachón polas estreitasrúas da cidade, pasando frente ásportas fechas e as fiestras múas…que si non viñera ao lonxe axendarmería dacabalo, somellaríatermos a cidade por nosa.

Na Presidencia dise ano ían oSerantes (cos seus grosos bigotes,tesos de cosmético comopresentando armas) poloscarpinteiros de obra; o Cuandapolos xastres, o Vergés, Directordo Orfeón Auriense, polosbarbeiros…

A Xulia Cordeiro levando abandeira dos tipógrafos e a Lucía

do Quirino a dos canteiros. ALucía abraióu ás mulleres co seuvestido de corte-xastre (nunca sevira cousa tal) cabelo curto,colarín de prancha e cravata, queen todo somellaba un belido rapaz,que a unhas gorentáballe e outraspuxérana pingando nas súasfaladurías.

(Pasado o tempo viñen a saberpor qué a Manola, dona dunhacasa de trato, tivera “a moitahonra” que lle deixaran contribuirco que fixera falla pra a novabandeira dos canteiros. Polo vistoseu pai, que fora xornaleiro de

canteira en Rande e que nunca lleperdoóu que se fixera da vida,morrera esmagado por unhapedra;

e que ela mandáralle facerunha sepultura á par das milloresdos maragatos, tamén demármore, a máis ben alumada detodas (oito faroles de metal) no díados Fieles Difuntos);

(anque non tantas luces como ado Folgoso, aforcado da xusticiafacía máis de vinte anos: cencascas, ou máis, de ovos conmariposas de aceite, pousados naterra mol, que non tiña pedra, nin

verxa, nin cruz;que lle arranxaban a sepultura

dende a noite antes as mulleres davida, das casas da peseta, eremudábanse os dous días, pra lleteren sempre aceso o aceite dosovos, día e noite.)

No centro da Presidencia, nologar que decote lle asinaban aomeu pai, ía a Evanxelina co ramode caraveles encarnados que lletrouxeran as de Ribadavia;

levaba un airoso vestido desatín froleado, o escote baixo e asaia “pexada”, tan estreita e detanta moda que aínda non se

estreveran a levala as señoritas…A manifestación cos seus

cantos, cos seus vivas sin trégolas,as bandeiras arrandeadas,fachendosas, ao chegar ao rueirodas casas de pallabarro ondevivían os traballadores,

coas súas fiestras e balconciñosde balaustes de pau, lucintes depotas vellas, bacenillas escachadase olas fendidas, rechamantes defrores e de herbas de arrecendo,por onde asomaban as mullereserguendo os seus pequechos praque visen pasar a manifestación,pois só quedaban nas casas os

nenos, os doentes, os velliños e asmulleres que tiñan quequedárense a coidalos.

Cando estaban no poder osliberáis, o mitín dábase dende opalco da música, no xardín doPosío ou da Alameda; pro candoestaban os conservadores nonhabía tu-tía, e había que os ter enMende, aldeiña afastada, á beiradun riacho que ás veces viña moicheio e deixaba pouca folgura pratanta xente;

e a máis diso, os discursoshabía que os botar dende unpenedo alombado e pouco seguro

ou subidos a unha mesa, que dabapouco lucimento ver aos oradoressubindo ún a ún, e non falandoentremeio dos outros queagardaban o seu turno todosarrodeados e agarimados polasbandeiras.

Os discursos cinguíanse aosinificado da data, procurandoatoparlle algunha relación copresente. Si era no tempo dosliberáis, aos dous policías segredosfixos (máis conecidos ca ruda) quemandaban, non lles importaba rendo que se tratase, e deixávanseconvidar; pro, dun xeito ou de

outro, podiase falar do que viñeraao caso, e até se dixo dalgún queera socialista dos “de fuerointerno”.

Si a máis de estar osconservadores no poder, erantempos de axitación máis oumenos xeralizada en todo o país,os gobernadores, sempreforasteiros, aconsellados poloscagatintas locáis, que eran deplantilla, mandaban traer algúnsde fora, que cando se estaba nomillor dábanse a conecer e levabanao que estaba falando á Ispeción;

ou sin facerse conecer,

deixaban de seu paso unha riola dedenuncias i espedientes queduraban todo o ano, descontra osque non valía a pena intentarnada. Conque houbese “agitaciónnacional” os procedimentos dosliberáis e dos conservadores non sedifrenciaban ren;

cos liberáis, abondabasomentes con non nomear áfamilia real, ao Papa, ao señorbispo, aos coengos, aos párrocos,ao alcalde, ao Presidente daDiputación, aos militares, ás ordesrelixiosas e aos capitalistas dacidade cos nomes e apellidos; do

demáis podíase falar pra facer“crítica constructiva”, como decía aautorización…

Entón os oradores asañábansecos concelláis, coas tarifas da luz,cos fielatos de consumos, co preciodo pan, e co Director de “El Ecodel Calvario” (que non pubricabareseña do 1.° de maio, como si ameirande xuntanza de xente quese via, de ano en ano, na cidade,ocurrise nas Quimbambas…);

ou metíanse en longasbarafustadas “doutrináis” queaborrecían á xente e somellabapoñer lixos no ledo sol de maio.

O Serantes, o “coscientecompañeiro Serantes” como onomeaban os do seu gremio,sempre daba comenzo, ano trasano, máis ou menos, con istasverbas: “Niste novo Primeiro deMaio, efemérides de inmarcesíbelgroria edificada sober do sanguedos traballadores…”. E oMosquera: “Unha vez máis,erguemos a nosa palabra modestapro ateigada de histórica razón,pra nos dirixir ás masasproletarias”… E o ManoloMouriño, da fundición doMalingre, coa súa voz de seixos

remexidos e seu xenio acedo: “Nocomenzo diste mes de María, polovisto nai de Deus e dos ricos emadrasta dos probes de pidir e dosprobes de traballar, que somosnós…”.

Eu botaba de menos no meucorazón a voz baixa, natural echeia do meu pai (aquil silencioque a seguía, aquela arelanteemoción xa dende o comenzo):“Correlixionarios, compañeiros,amigos, e tamén nemigos, si é quealgúns podemos ter os homes detraballo que non sexan os que nontraballan…”.

O xenio pándigo, espreitante elizgairo da xente de A. posuíaunha ben tasada intuición prasoparar o serio do ridículo; edecote, por fas ou por nefas, tiñaalgún pretesto pra por a probaambalasdúas disposicións.

Aquil ano servíu de víctima oprobe do Bricio Pampín, fraco,tatexo, e tremendo blasfemadorque practicaba o ateismo como si otraballase a cincel. Ás vecesandaba cun cristo de pau no petoque movéndolle un muelle saiallede entre as pernas, pintado de

roxo sangoento, un priapiñomitrado. Nalgún vernes santopúxose a manxar xamón ao pasodo Santo Enterro… ¡Unha besta, oprobe!

Dende sempre o Bricioreloucaba por que o deixasenintervir no mitín do 1.° de maio…E ao fin conseguira unha fírgoapor onde meter tres minutos depoesía irreverente, traducida pornon sei quén e de non sei ónde; ealó polo meio da recitación amemoria trasmallóuselle nunverso que quedóuse repetindo enprocura da esbaradiza

continuidade:Falóu o demo e dixo en son

bulreiro:“Nego maiore, fillo da

Soberbia.”Coas almas e cos corpos

liberadosda fe noxenta, nai da

servidume…da fe noxenta, nai da

servidume…da fe noxenta, nai…A xente empezóu a cotifar polo

baixo contendo a risa, e o Bricioque estaba a espremer a frontecoas dúas mans, abréunas pra a

xente e berróu: “Tendes que meperdoar, fóiseme el santo al cielo”.

Na mesta carballeira dosRemedios, veira do río ancho,fondo, adispacioso, aseñorado, coasúa ponte imperial, no seu paisaxecomposto como pra ser parquedunha grande vila do mundo, ostraballadores de A. vivían outravegada á súa trégola anual de paz,de amizade, de fartura, de mol efuxidía seguridade, de iluso trunfoá volta de poucos anos.

Xa ben entrada a noite,

ateigados de verbas outimistas, detenras simplezas e de comidahonrada e moita;

de viño, de bailes, de cántigas,de vivas e de morras; de arelasmínimas e xustas, pro deconquerimento traballoso, e deespranzas que aínda non tiverantempo pra trocárense endesesperación, voltaba amanifestación do 1.° de maio, feitode ideoloxía e de romaxe, de mestapresencia, de concencia orgulosa ede inxel desprecio pra todo o quepodería somellar risíbel olladodende afora; aillados no enlevo

anual daquelas horas…Eisí voltaban pra a súa

insinificancia, pra a súa probeza,pra a súa señardá de todo o ano;

pra os seus roteiros fechados encírculo insalvábel arredor darutina dos seus días, envoltos encánticos e verbas xurdidas noutrosintres, nadas entre outras xentes,en pobos e falas alleas,marsellesas, Internacionáis;

e de sócato adoutadas,arrequentadas por ise fervormisterioso, sobranceiro do tempo edo espacio que, sin sabérese cómo,síntese aboiar polos ares da vida,

procurando as canles do alentarhumán pra entrar por iles até oescuro rolar do sangue,acompasado en novo e unánimelatexo.

Cicáis as ledas voces popularesdaquil recanto do mundo sereconecesen máis nos hinosorfeónicos de propia invención,ceibados a catro voces entre oslaídos, un pouco bébedos, dascornetas da charanga:

Soy socialista acérrimo(—Baixos: acérrimo.)

Oigo la voz triunfal(—Baixos: la voz triunfal)

Y los hijos que tengo(—Baixos: que tengo)

Sobre la marcha irán( — Ba ix o s : la marchairán)

Solista: Ya rotas las cadenasde la masa social,la paz y la justiciael mundo alumbrarány en fraternal abrazolos pueblos se unirán

(—Todos: uniráaaaaan…)¡Viva o 1.o de maio!¡Viva!)

III

De toda a xente que militabano movimento gremial, pra min osmáis resoltos, destemidos eilusionados, eran os mozos dasbisbarras do Avia e da Arnoia;todos iles cabalmentetraballadores;

que aínda non se llesmisturaran señoritos de “ideasavanzadas”, homes de estudo ouxa de carreira, e outros sin oficioscertos, que daquela

emprincipiaban a chamárense“inteleetuales”, que falaban moito,facían pouco e daban a impresiónde estaren sempre cansos menosda língoa; decote andandoadispacio ou estomballados nosdiváns dos cafés ou nas butacasdos casinos.

Os rapaces daquelas partes doRibeiro, tanto os dos oficios comoos das labouras do agro, erantamén os máis ledos e farrias decantos baixaban á cidade. Concalisquer pretesto chegaban earmaban deseguida a pándiga, enon había máis remedio que

seguirlle o compás no comer, esober todo no beber, que ninguénlles gañaba a empinar o cóbado sinperder o tino;

que cando un diles se puñaachispado, sin chegar a peneque,xa media ducia de nós estabamosmoles como mocos ou fora decombate, sin termos engolido nin acoarta parte.

Por enriba de todo eranfrancos, alegres, rumbosos nogasto, cada ún co que poidese, e sise armaba algunha tirapuxa, aprimeira hostia era a diles;

e ferrábanas tan guapamente

que moitas vegadas nin tiñan queasegundalas, que até a un diles, oBenino da Rosquilleira,chamábanlle “boneco ao chan”desque, nunha festa do Portal,guindara a tres soldadiños, cadaún dunha pancada como quen xogaao pim-pam-pún.

Eu tíñalles moita simpatíaanque o Elixio non os podía ver;

(o Elixio naquil par de anospegara un troco de caráter quenon se sabía ben qué lle pasaba. Oque sei ben é que xa non opercisaba con aquil anceio coasiacorante de cando era máis rapaz,

que non me podía valer sin o seuconsello, ou millor aínda, sin a súacompaña. Non era nada que tiveseque ver coa miña irmá. Habíaentre iles un desacougante tira eafroxa, e notábase ben que, aotraveso dos “debates” políticos,seguían a falar de amor; dun amorfondo á par que angurioso edesaxeitado, pra o que quizáisámbosadous necesitaban que foseeisí pra o sentiren.)

Entre os da mozarría doRibeiro colléralle eu a máisagarimosa simpatía ao AlfonsoSalgueiro, fillo e sobriño único

duns que tiñan muíños de xofrepra a filosera, e bo capital deviñas, na Arnoia;

non se vía ben craro qué se lleperdía entre os traballadores; proao paso que o fun tratando, víaseben que lle turraban as ideassocialistas, vaia ún saber por qué,xa que si algún día se puxeran porfeito a il non lle tocaba máis queperder.

Por calisquer pretesto aparecíaen A. con aquela legría edisposición pra a esmorga aomesmo tempo que aquil culto áamistade de bos e poucos amigos.

Naquil 1.o de maio viñerapresidindo a delegación, o que lletrouxera un aspro disgusto co pai,que se ia decatando que aquelaafición do seu fillo único ás novasideas xa non eran arroutadas derapaz.

Á desfeita da manifestaciónfumos quedando xuntos oSalgueiriño, un seu curmánchamado Pedro (xa o tiña visto conil anque non nos falaramos), dousanos máis vello, que estudaba enSantiago, e outros dous rapaces,moi algareiros e amigábeles, quetraballaban a xornal nos muiños

de xofre.Os rapaces tencionaban

voltaren de contado pra os seuslogares, mais Alfonso díxolles queil non (seguramente polo gallo dadisputa co pai); e que tiña mentesde se quedar toda a noite, anquenon obrigaba a ninguén; e osrapaces contestáronlle: “comoqueiras, que compañeiros saímos ecompañeiros voltaremos até ondefaga falla”;

e o Salgueiro dixo que fósemosa cear, que algo quedaría nastabernas, e a beber até o trousarpolas orellas, que o 1.° de maio

non era pra andar con mágoas(ben se vía que falaba do pai)arrabuñándolle a ún os miolos.

De primeiras fumos á fonda dosMaricóns. Como non querían abrirporque era xa moi tarde, falóullespolo cerrollo o curmán. Falóu comáis novo, o Isidoro, e díxolle quetamén estaba o Alfonso, que tiñamoita metementa nas casas decomidas e nas de mulleres, por serrapaz convidador e de moito gasto;

e o propio curmán Pedro pararaalí os dous cursos derradeiros dobachillerato (“e o Isidoro tenmemoito aquél”; “si cadra aínda lle

fixeches un favor”; “non meamoles”; “a isa edade todos temosbo dente con tal de non ter que…”e “si cadra apañar un par depesetas pra o tabaco”; “déixate decoñas”; “non estóu eu tan seguro”).

Conque abriron e, nefeuto, oIsidoro chamóulle “meu Pedriño” edíulle un bico na cara.

Comimos como quen di de vicio,pois fame non tiñamos, e foi máiso que quedóu que o que semanxóu;

pro contáronse contos de moitarisa, e os dous Maricóns (que osalcumarían eisí, supoño, por seren

gordechos, bermelliños eamullerados, sin pelo de barba,que o nome da taberna era: “LosHabaneros” por teren estado moitotempo na illa de Cuba), fritíronnostroitas e comeron connosco, ebotaron os seus contos que noneran nada novos pro queresultaban graciosos contados nafala prosmeira e repinicadadaquiles países onde estiverantantos anos.

E bailaron o “danzón” que coasinon se podían agarrar pola moitabarriga;

e Isidoro que era o máis novo,

uns corenta anos, amosóunos comoera a rumba; e bailóu cun mantelbotado polas costas e collido poloscabos movendo as nádegas e oshombreiros con moito aquél,suando ás enxurradas;

de sócato, sentóuse nun banco,alí a carón, nunha parte escura, ebotóuse a chorar con gransentimento, víaselle ben…

(Supoño que foi porque ocolleron as lembranzas, que eu xatiña visto iso con algúns“americanos” que pasaron aló avida xuntando cartos pra volverenao seu país, e logo morrían de

mágoa por vérense eiqui, xa nonsendo de eiquí, e reconecéndosevellos en demasía pra voltar.)

—¡Ay, mi Cubita linda…!Fumos despóis á taberna do

Mares, a do Melias… e por eí, quenunca na miña vida a gozara eutanto como con aquiles rapaces,todos catro tan bos pra min, quesomellaban non ter outrapreocupación que me agasallarcomo si eu fose o forasteiro;

e quizaves aínda o fixesen máispor térense decatado que eu nonestaba afeito a esmorgas de tantogasto e rumbo, que o Salgadiño

botaba os pesos de prata nasmesas como si foran cadelas.

A iso das tres da mañá oSalgado e máis o primo Pedro,dixéronme aparte que había querematar a noite indo ás putas, queera como remataban en A. todasas noites de esmorga. O Alfonsodixo que había que ir ás de dúaspesetas por mor dos rapacestraballadores, que non terían, ounon quererían gastar nas de aduro (que polo visto eran as queiles usaban);

e víase mal entre os mozospagárense uns aos outros o tabacoe a fodienda, que eran gastos decada quen.

Eu díxenlle que pra min eramoi tarde, que non tiña costumede trasnoitar; que na miña casaestarían preocupados, e máisfaltando meu pai; que osacompañaría até a praza dosZapatos (onde empeza o “barrio”das churrianas) e que pegaría avolta dende alí.

Isto foi o que lles dixen, pro averdade era o grande acoramentoque me subíu do fondo de min, ao

verme no caso de ter que meocupar cunha muller, que nunca ofixera.

Aquela sorte de ameaza sempreme solprendía, e aínda sin caír nasesaxeracións dos rapaces, tiña queademitir que un home non erahome, ou non se sentía home pormoito que o fora de seu, sin secomprobar cunha muller embaixode sí e ao seu dispor.

E considerado doutro xeito,tampouco era cabal (nin sano,como me dixera meu pai sinindirectas ningunhas) o seguirfacendo o que era propio dos

rapaces, que non podían faceroutra cousa;

e que tampouco era doado ámiña edade, espertar cada noite oucada mañá, con aquil noxoesbaradizo e pagañento esparexidopolo ventre, polas pernas oudeborcado nas sabáns.

Pro ningunha distas cavilaciónsservían pra coutar aquela interiorresistencia que non me ofercianingún goce inxel i espontáneo nofeito de me deitar cunha muller. Amesma verba que servía pranomear o feito tampouco meresultaba encirrante nin atractiva

xiquera (ao menos denantes daesperencia), sinón porca de ouvir,desvergoñada de sonido, comofeita pra arredar a intimidade;

sober todo, pra non ser dita ninouvida, nin pensada por muller.

Conque iamos pra a casa daXurela, e os dous rapaces do xofreentraron adiantándose sin nosagardar. Xa viñeran falando asporcalladas de sempre:

—“Eu pénsolle roubar un.—¿E cómo?—Sin que se decate do

primeiro. Seino facer moi ben… Omáis difícil é suxetar o alento e

non xemer…—Eu non podo; estóu tan afeito

a alborotar, que aínda ás veces amuller tápame a boca. Ás vecesrincho tanto que parece que mequeixase. E si non, non me sabe.Xa ves…

—A min ún non me chega a undente. Aínda non lle me arrimo ezas… Nin lle podo coller asustancia. O primeiro non o debíancobrar que non leva traballoningún.

—Pra min é como si se mexase.—Eu voume quedar algunha

vez de dormida i estar toda a

noite…—Non te deixa.—¿Qué? Un paga toda a noite

pra facer o que queira da muller.O Marcial, da Estación, díxomeque até fixera cunha o gostomoruno. Levóulle dous pesos, queson moitos cartos por unhacuriosidade.

—Vai coa curiosidade…”.

—Pois é unha lástima que nonte quedes, Suso.

O curmán pedíu venia elevóuno aparte. Falaron un

istantiño; dinme conta que era pormin; cando voltaron dixo o Pedroque nos agardaba acima;seguramente pra nos deixar falarcon máis libertade. Aquiles bosrapaces estaban en todo.

—Tes que nos perdoar. Meucurmán é un home moiconsiderado, un gran rapaz, moiintelixente. Dixome unha cousaque si non resulta certa prégocheque non te molestes.

—Ti dirás.—Bueno… pois, que podería ser

que nunca tiveras estado cunhamuller… Vamos… digo eu…

(Sentín que me rubía unhalabarada de sangue ao rosto; amesma de cando o Paquito daVendolla me dixo que fora levarunhas cousas á casa dos de Regáse que o pillara a cociñeira, unhagrosa de máis de corenta, emetérao a rempuxóns no seubochinche, e botóuno no chan epuñéraselle enriba, que coasi oesmagara co subir e o baixar desomellante peso, e díralle treschourizos e unha peseta, e quevolvese cando quixera…)

—Pois é certo… Nunca estivencon muller… Coido que non é unha

deshonra pra ninguén…—Naturalmente que non. Ao

millor foi que aínda non che se díua ocasión. A min tróuxome meucurmán, aínda non compridos osquince, anque aparentaba máis.

—Pois eu ao revés. Fai un parde anos era un cágado, unvermiño.

—Bueno, si che parecesubimos; nada se perde con ver, esi non che resulta o que vexas,déixalo. Porque si te marchasagora, despóis vaste arrepentir, ouporte de mal xenio por non teraporveitado a ocasión. Pasa

sempre iso… O pior é quererfacelo á forcia, como quen di por…xa me entendes. Ten que vir oasunto polo seu pe, como arestora,con naturalidade.

—Sabes moito…—…porque o paséi. Ún non é

unha besta que teña seus plazos, ecando lle chega o tempo… Anquehai homes que… En fin fai comoqueiras…

—Sendo eisí…—Logo ¿subimos?Atopámonos con outros rapaces

das aldeas que tamén viñeran ao1.° de maio. Xa saían. Uns

olláronnos con aer fachendoso,outros baixaron a testa.

A Xurela díxonos que non habíamáis que dúas mulleres que seestaban a lavar e que virían decontado.

—¿Cántas tes?—Seis, dúas están de dormida

e as outras cos rapaces queviñeron convosco.

Pedimos unhas cervezas.Saíron dúas putas. Tiñan o tipoporcachón e repetido das que euvira nas portas da rúa deCervantes ao pasar por alí; moipeitudas e coas saias entaladas na

entreperna e no cu. Unha viñafumando un puro. Falaban comahomes malfalados, as voeesroucas… Uns carallóusintratábeles. Ficamos un poueoagardando.

O Salgueiriño ollóu pra minsorrindo. O curmán Pedroacenóulle pra nos marchar. Nestasairon os dous do xofre, cun xestofeliz e valeirado. Saímos decontado, e os rapaces viñan unpouco atrás comentando.

—A miña non valía unhamerda, e cheiraba a home.

—Eu púdenlle guindar media

ducia si quixer porque se quedóudormida. Pro eisí non me gusta.Cando me fartéi espertóu e díxomeque disimulase anque non lle disepropina, que estaba esbandalladadespóis de coasi dous dias de tantatarefa, que xa nin se tiña en pecoa door dos cadrís.

Os rapaces dixeron que se íanao mesón do Roxo que había toda anoite unha partida de sete e mediade arrieiros e cocheros, e queagardarian até o coche de liña quesaía de ali ás sete da mañá.

Quedamos os tres e fumos ácasa da Charito. A casa da

Charito, tanto como eu tiña ouvidodela, era outra cousa;

Tiña alfombra, sofás e no teitounha grande lámpara de cristal demoitas bombillas, pro só con dúasacendidas;

Nun recanto había unorganillo.

Estaban dúas nun sofá bebendoun licor verde e falando como siestivesen de visita. Saudaron polosseus nomes ao Alfonso e ao Pedro;colléronos da man, sentáronos acarón e díronlles bicos nasmeixelas. Presentáronme, “eiquí,un amigo”; chocáronme a man e

servíronme unha copiña.Todo moi a modo, coas voces e

os xestos naturáis da xente fina. Ocurmán falóu cunha delas, ben sevía que falaban de min. A mullerollábame, sin deixar de o escoitar,dun modo canso, amolado, comoadormecida, envolta na coor rosadun globo de luz que había após dosofá;

Rematóu o pito que estaba afumar e bebéu dúas copasseguidas, despóis erguéuse; deixóucaír a bata a meio corpo equedáronlle os peitos ao aer;

embaixo da luz branca da

lámpara de cristal víaselle a coorenfermiza, unha pel axada,agrisallada. Nun pezón tiña unhapomada branca.

—¿Qué tes eí?—O neno, que me morde.

Sempre me mordéu, pro agora queten dentes… E logo, ¿pénsastequedar de dormida? —Miréi pra osoutros, que estaban moi entretidosno palique.

—Non sei, depende.—Entón, por siescaso…

Agárdame un pouquiño. Teño oneno sin mamar dende as once. Xavolvo. Ven por eiquí…

Deixóume nun cabán feituco eluxoso. Había un grande leito cunmosquiteiro de tarlatana e cungrande espello acima arrente aoteito; un tocador con faldras, dúasbutaquiñas baixas, de veludo.

Cando voltóu traía unha batatrasparente véndoselle o corpotodo, resaltando as medias negras,moi longas… Eu quedéime sentadosin saber que facer;

Abríu a cama e tumbóuseenriba, coa bata aberta,bozquexando a non poderse conter;

deixóu esbarar un pe até a

alfombriña pequena. As pernaseran longas, finas, cos xoenllosrosados; toda ela desbotaba de siun cansacio vello, unha derreadanoncuranza, un fastío metido nosósos. Os peitos (xa limpara auntura) ianselle pra os costados,alongados, moles, perdendo aredondeza.

—¿Non te ispes? Si non te vasquedar de dormida, non che vale apena… Saca as botinas e baixa ospantalóns.

Penséino unha miga e funtirando os pantalóns, pouco apouco. Acenóume pra sí. Colléume

unha man e sentóume na cama.Diume un bico na boca…

—¿Non che gusta o filete? Tesbo corpo. Andarás nos vinte anos¿non? Sacóume a camisa e acamiseta.

Deitéime a par dela e apalpeilleaquelas carnes dunha friax quenon tiña ren que ver co tempo quefacía, máis ben pra calor. Diumealgo de noxo aquela barriguiñasaínte, tan estrana na esbelteza doresto do corpo.

Eu sentíame tamén amolecido,alleo ao que estaba a facer. Nonme vía capaz de coller pulo e

pórmelle enriba.De sócato vinme no espello, nú,

de corpo inteiro, que nunca meollara eisí e botéime a suar;

Víame corpo de afogado,talmentes de afogado, atal aquilque vin sacar do río. Ela sorríameno espello, tamén como unhamorta, afogados os dous. Eracousa de risa aquiles dous mortosfalándonos boca abaixo dende oespello, dende o aer solagado doespello.

(Penséi na miña irmá, naquilcorpo firme e tépedo, xacente, xadesafiante pra os ollos que só o

miraban; os peitos bicudos, oventre liso, o van fino e resistente,as pernas rexas… E o Elixio acarón, as mans embaixo da testa,co seu corpo lanzal de cristo mozo,sin sangue, sin feridas; seuabandono estatuario, a seguridadenatural da súa homía, aquedadonunha perfección modesta, barudae inorada, tal como os vin aquelatarde…)

—¿Non te pos…? ¿Qué chepasa?

Soltóuma, e acendéu unhabombilla con tulipa que estabaamarrada a un adorno da

cabeceira. O espello recolléunosdoutro modo, coa cor de cada ún: amuller macia, verdosa; o meucorpo san, certeiro, amigo de simesmo.

Sentín unha vaga de calor queme viña por embaixo da pel.Aquela esquecida parte de min,caída á par do muslo, comenzóu arevivecer pouco a pouco…

Subinme á muller como a uncabalo quedo, sin ilusión, sinespetativa, sin xiquera medo.Ogallá se dormira.

Aquela muller desconecida,ausente, estoxada de sí, dalgún

xeito debéu sentir a apelacióninxel e anovada do sangue que achamaba dende algún lugar coasiesquecido do seu corpo.

Apegóuse a min, apreixóumelenemente e sempre a máis;ollóume con ollos embazados,atoldados, como voltos pra sí;arrolóume finamente co seu corpotodo. Sentín as súas pernasenroscándose nas miñas… Alíngoa sabíalle a menta e axabrón… Pasarian tres minutoscando moito…

A cousa estaba ben. Pro nonera pra tanto.

Cando voltéi ao salón, os meusamigos fitáronme dun xeito ledo ecómplice. Erguéronse coas copasnas mans.

—Suso, di connosco: ¡Viva oPrimeiro de Maio!

—Viva…

C A R T A

“Niste longo tempo, xa vai praun ano sin contar os meses queestiven escondida en A., non foronmoitas as novas que me chegaronde ti. Pola miña parte, mandéichedúas cartas por un propio quepasaba por A. pra que llas dise áseñora Andrea, que xa me dixoque chas fixera chegar. Ista, comoves, vai por correio.

Agradézoche, outravolta, o teuofercimento, tan amistoso de

verdade, naquil intre en que todosfuxían de nós. O ter tan perto afronteira dende Entrimo, houberapodido resultar moi ventaxoso.Mais como daquela non había ordede detención descontra min, aseñora Andrea, benia a ela,consideróu que era millor queviñese pasar un tempiño coscompañeiros distas bisbarras,entre Villafranca, Ponferrada eAsturias.

En A., e naquiles primeirostempos, si me chegan a pillar,houbéranme encacifado entre as“arrepentidas” das Adoratrices.

Figúrate, eu entre o fato de parvase tolas que son aquelas probesrapazas, e as monxas inorantesque as botan ainda máis parvas doque entran… Sin contar conquehoubese tido alí o neno, e hoxeestaría na Inclusa.

A sorte foi habelo tido eiquí.Sigo vivindo na casa da boísimacompañeira, que mo axuda a criarao par do dela, que ten dous mesesmáis. É moi forte e calado. A miñagrande ledicia é que non trouxo osollos azúes. Non houbera podidoagoantar aquiles ollos do outrofitándome toda a vida; ten os

nosos, os do meu pai, coasi negros.Púxenlle Aser. Levaréillo aprósima vez que vaia ao Penal.

Eu teño traballo, todo cantoquero, na casa da miña amiga queten un bo obrador de costura, eanímame a que eu poña outro enGijón. Pro non coido que vaia apasar meus millores anos cortandopanos e facendo ganduxos e,ademáis, fora da miña terra.

Eiqui ando bastante dun sitiopra outro, animando á xente.Aporveito o ser aínda unha“novedade” pra poder facer algoentre os rapaces do Partido e que

non esmorezan como socedéudispóis da represión de Cataluña.

Tamén me sostén moito a miñacorrespondencia co Xosé MaríaCerdeira; quén o ia pensar,¿acórdaste?

Preocúpame moito e cóllememoi de novas o que pretende.Asegún se ve, ten pensado en mina cotío; mais o que pra il é unha“solución urxente”, pra min é unproblema novo. A verdade é quenunca penséi nil diste xeito. Naderradeira carta dime de casarnospra o fin diste ano, ou sexa dentrode cinco meses. A nova díume

unha sorte de susto, ou millorainda, de acoramento.

Téñolle simpatia pro nadamáis, quizaves tamén ademiraciónpolas cartas que me escrebe e polasúa vida que agora estóuconecendo ben. Pro con isosomentes, eu non podo collerdeterminación pra unha resolucióntan grave e de por vida.

Despóis do Elixio e de todo oque pasóu, a vella teima de noncontar cos homes pra a miña vidade muller (teima que ti tan benconeces), afiunzóuse novamente, eaínda máis agora que me quero

ceibe pra outras cousas.Cada vez que un distes bos

rapaces das Juventudes Socialistasempeza a me facer as veiras (todoo mundo sabe que teño un fillo)“coa millor intención”, teño quefacer un esforzo pra non meincomodar. A verba mesma non sóme somella a máis allea do mundosinón a máis ridícula que se podedecir. “Amor” deberá escribirsesomente en tarxetas postáis, navarillax dos abanos ou decirse denoite, aos quince anos, bailando ovals.

Como sabes, meu pai sigue no

penal de Burgos. Cada vez estámáis desmellorado. Eu xa teñomedo de ir a velo, pro vou o máisseguido que podo pra non notartanto a difrencia…

A probe da miña nai non quersaber ren de voltar pra a aldea,pois de A. e da súa xente nin querouvir falar. O día que estiveron alíos compañeiros (que fixeron tanlongo viaxe só pra velo unhaspoucas horas) non aparecéu napousada todo o día e parte danoite.

Non lle entra na cabeza que unpobo que se deixara matar por

catro táboas vellas, non saíra ádefensa do papái cando o levaron ácadea. E cando se soupo que ía serxuzgado por un tribunal militar, aprobe esperóu uns días a quemedia España se fose amotinar…A probe nunca quedóu de todo ben,despóis do ataque á cabeza quetivo en A. Ao comenzo de estar enBurgos aínda se erguía de noite adar berros polas rúas… Undomingo brincóu enriba dun altar,coa eirexa chea de xente, eguindóu cos santos aarrempuxóns. Salvóuna da cadea ocertificado médico.

Aínda que meu pai acadaravivir os catro anos que lle restanda pena, son moitos anos pra queela poda resistir os gastos dapousada, pesie ao que se lle podiamandar, e á axuda doscompañeiros, que xa comenzan adar mostras de cansacio… A moraldo meu pai deberá ser exempro deforteza e serenidade pra todos nós(aínda sabendo, como se sabe, queleva a morte roendo nil ásalancadas).

Un compañeiro de gremio(pórtanse con il con moito agarimoos de Burgos), levóume a ver o

médico do Penal, un señor triste ede poucas verbas. Pro foronsuficentes. Ten unha doenza renalde tipo dexenerativo e nonaguantará dous invernos alí. Oscompañeiros anímannos i están axestionarlle o traslado pra Ocaña.Non é moito o que se pode agardarmentres estea no Poder istacaterva de hipócritasrevanchistas… Non hai avenenciaposíbel con iles. Pola miña parte,istes asaños e maldades da cras,afirmaránme cada vez máis namiña fe revolucionaria. Sinto queesa vai ser a miña verdadeira vida

xa pra sempre…Sober diso que me dis: “feliz eu

que superéi o sarampelo laico esocialista”, vale asegún o quepenses que é a felicidade. Dendelogo, eu sempre te consideréi eisí,tal como agora te ves, coa túaescoliña vilega en propiedade, teuhome tan boíño e namorado (xame dirás cómo lle vai coa tendiñaen Bande), o voso casal deminiños… e Deus por diante…

Fóiseme pra longo ista carta.Eí che vai, en poucas verbas, o quefalta:

O Suso sigue en Madrid,

traballa nunha boa imprensa, conbo xornal. Fai pouco xuntámonosen Burgos dous días. Foi unhagrande ledicia pra o papái.Mándalle sempre periódicos elibros, pra o caso que llosentreguen, que non sempre socede.Tamén lle manda meiciñasescollidas que receta o médico doPenal.

Por certo, sei por outroscondutos, que o noso Suso empezaa facer boa figura entre axuventude do gremio, moiimportante en Madrid (PabloIglesias foi tipógrafo) e que se fixo

moi estudoso. Quizaves hai quever niso o infruxo do Xosé Maríaco que sigue a se escribir cadasemán.

O que me ten descontenta (edígollo aos dous nas cartas), e quesaian agora con que, dentro deideas e tácticas do Partido, “haique empezar a ter en conta osproblemas das rexións”. ¡Agora coniso!; e que algúns rapaces nososandan moi entusiasmados co“rexionalismo” como si nonhoubera máis que facer… Eiquí isovese moi mal.

Pra min trátase do mal

exempro do federalismobarcelonés, coas súas utopías esentimentalismos. Coidan que todose vai arranxar falando o catalán,facendo escursións polas serras ecantando, a seis voces, o “Himnoao Canigó”. O noso único problemaé o proletariado mundial e a loitade crases, a eito e por enriba detodo, e non andar agora con iseatraso das rexións e dosrexionalismos.

Tesme que disimular;esqueciame que xa non cheintresan istas cousas, pro acostume de falarche delas cando

eu me ía metendo nelas… Pensoqué sería agora de min sin elas,unha probe rapariga morta devergoña; unha “perdida”, unha“deshonrada”, ou calisquera disasmiserentas respostas da“sociedade” actual pra as poucascousas lexítimas que hai nocorazón da xente…

Porque o meu asunto co Elixiofoi, en sí, a cousa máis lexítima davida; quero decir da miña vida, daescollida por min; o que pasóu éque non escollín ben, que non funsuficentemente lexitima…Despóis, pertamente despóis, de

que as cousas ocurriron, certo éque fiquéi estoxada, solprendida demin, homillada de min… Pro máisadiante (agora) salvéime de serunha resinada (palabra a escoar desi tristeza e falsía), e fun unhaagradecida de min. Adeprendínque “iso” que se chama amor, isaverba entre valeira e decoteprovisional, pode, noustante,traguernos dispóis o maravillosodescobrimento da soedade, protampouco a soedade resinada,senón a soedade escollida, que é ainteira libertade de servir aosdemáis.

Todo o que eiquí che vai dito,quer por unha cousa quer poroutra, tenme moi preocupada. Omáis, niste intre, o da miña nai;por ela, e naturalmente, por meupai que ten a ousesión de quevolva pra a casa, ou millor dito praa aldea. E tamén polo meuirmanciño, Alberte malpocado…Está nos ósos, todo ollos e cachola,con cinco anos que somellan tres.Á forza de asentárelle mal acomida, colléu ista desintería quenon hai quen lla coute. A máisdiso, meu pai non pode deixar decismar na ideia de que o Alberte

vaia medrando até acadar isamemoria que logo dura de porvida, ollando ao seu pai pololocutorio do presidio, ou agardarcatro anos pra voltar a velo.

Eu dígolle á mamái que si sevolve pra a Peroxa levaréille oneno pra que mo acabe de criar…Isto goréntalle moito e coido quealgo conqueriremos. (Por outraparte non podo co pensamento deque meu pai fique alí soliño comosi xa non tivese a ninguén do seusangue niste mundo).

Escribeme canto poidas.Quérote moito; cicáis queira en ti

un intre moi agasalleiro da miñavida. Levo pra sempre comigo atúa tenra amistade, dende ainorada e crecente beleza daquelarapariga aldeán que chegóu a A.inxela e temesiña, até osrechamantes anos fináis danormalista, tentada polas “ideas”que eran o andacio do tempo…Lémbrome dos nosos arriscadospaliques adoescentes,preguntándonos por unha vida quedaquela non tiña aínda pra nósningunha cras de resposta;lémbrome dos nosos tristes elongos bicos de “namoradas”; das

xuntanzas “segredas” na miñacasa, nas casas de todas aquelastoliñas que despóis me rexeitaroncomo quen fuxe dunha empestadasin deterse a pensar as probesque…

NOTA: As partes I e II de Xente aolonxe foron escritas ao travesode grandes intres, no decorrerdos anos 1966 e 67.—O resto foisaíndo entre 1968 e o 25 deoutono do 70, que lle din remate.Quede costancia da miñiagratitude aos meus vellos amigosAntonio Castellano Oliveros eGustavo Ulloa, en cuias casas deValencina del Alcor (Sevilla) e opazo de Casanova de Santa Cruzde Arrabaldo, atopéi moradía esosego pra a miña tarefa. Domesmo xeito, e mal que lle pese,ten que ser eiquí nomeado ÁlvaroGil que apadriña a edición distanovela.

VIGO, febreiro, 1972.

Esta edición da novelade Eduardo Blanco-Amor

XENTE AO LONXE,saíu do prelo en “Artes Gráficas

Galicia, S. A.”, rúa de Burgos, 96,Vigo, o día 16 de maio do 1970,

víspera do “Día das Letras Galegas”

EDUARDO BLANCO AMOR(1900-1979). Ourensán. Pasou amaior parte da súa vida exiliadoentre Chile e Arxentina. Ao igualque Cunqueiro, tamén ten unhaimportante obra narrativa encastelán. Empezou como poetaneotrobadorista antes da Guerra

Civil. Amigo íntimo de GarcíaLorca, convenceu a este para queescribise durante unha visita aGalicia os seus famosos «Seispoemas galegos»(1935). Xaexiliado en Bos Aires escribe erepresenta as Farsas para títeres;tamén publica varias novelas encastelán. Pero a obra que oconverterá nun gran narrador sóchega en 1959, A esmorga; á queseguirá un libro de contos, Osbiosbardos (1962); e unha segundae derradeira novela, Xente ao lonxe(1972). Morreu en Vigo.

A esmorga conta en cinco

capítulos as andanzas de tresesmorgantes: o Castizo, o Bocas emais o Milhomes. A súa esmorgadura só vintecatro horas e discorrepor Auria (Ourense) e arredores.Durante ese día os esmorgantesfan de todo (roubos, asasinatos,pelexas, violacións e un longoetcétera). Perseguidos pola GardaCivil, tan só un, o Castizo,sobrevivirá á esmorga; perounicamente para morrer nocuartelillo logo dun brutalinterrogatorio. A lingua popularempregada na novela vénxustificada pola condición social

dos personaxes e polo ambientedos baixos fondos onde sedesenvolve a acción, motivos estesque fixeron que algúnsrelacionasen esta novela coatradición picaresca ou coanaturalista e tremendista(pensemos no «Pascual Duarte» deCela). Blanco-Amor recrea o ton ea sintaxe popular poñendo demanifesto, mediante a declaraciónde Cibrán, o Castizo, o drama domarxinado, incapaz de ser dono doseu destino por mor doscondicionantes psicolóxicos esociais.

Os biosbardos. Sete contosnarrados en primeira persoa porun protagonista infantil ouadolescente. Transcorren noOurense de antes da Guerra Civil.Temas: a autoafirmación, aincomprensión, a irrupción domarabilloso, a transgresión dasnormas dos adultos, a descubertado sexo...

Xente ao lonxe. Baseadaparcialmente en feitos históricos,constitúe unha visión da sociedadeourensá de comezos do s. XX. É acrónica dunha familia de obreirossocialistas do Ourense (que

aparece como Auria) dende onacemento do fillo máis novo ata ainminente morte do pai, enfermono cárcere de Burgos. Narradadende o punto de vista dos fíllosmaiores de Aser Villar, Evanxelinae mais Suso, a acción é moicomplexa e reflicte ao mesmotempo a historia particular dospersonaxes principais —porexemplo, as pésimas relacións deSuso co seu irmán recén nacido econ Evanxelina, a irmá maior, oseu enfrontamento coasexualidade e o amor— e acrónica, un tanto caricaturesca, da

evolución do socialismo enOurense e provincia nos comezosd o XX Numerosas historiassecundarias mestúranse ao longoda narración, recreando ambientespopulares, da pequena burguesía,do clero —obxecto de sátira eridiculización— e dos baixosfondos.

Blanco Amor foifundamentalmente novelista, perotamén sentiu unha especialinclinación cara ao teatro, ao quecontribuíu como director, perotamén como autor con pezasagrupadas en dous volumes:

Farsas para títeres (1973) —pezasbreves compostas inicialmente encastelán e traducidas ao galego— eTeatro para a xente (1974).Escribiu tamén a peza Proceso enJacobusland, farsa de carácterpolítico na que critica a xustiza.

Obra en galegoOs Nonnatos (narrativa, 1927)Romances galegos (poesía,

1928)Poema en catro tempos (poesía,

1931)A escadeira de Jacob

(narrativa, inconclusa)

Cancioneiro (poesía, 1956)A esmorga (prosa, 1959).

Traducido al español: La parranda(1960).

Os biosbardos (cuentos, 1962).Traducido al español: Lasmusarañas (1975)

Xente ao lonxe (narrativa,1972). Traducido al español:Aquella gente… (1976)

Farsas para títeres (teatro,1973)

Teatro pra xente (teatro, 1974)Poemas galegos (poesía, 1980)Proceso en Jacobusland

(Fantasía xudicial en ningures)

(teatro, 1980)Castelao escritor (Ensayo 1986)A Contrapelo (Ensayo, 1993)

Obra en castelánHorizonte evadido (poesía,

1936)En soledad amena (poesía,

1941)La catedral y el niño

(narrativa, 1948)Chile a la vista (ensayo, 1950)Las buenas maneras (ensayo,

1963)Los miedos (novela, 1963)

Notas

[1] Acraración a dúas verbas: Candopoño eiquí “social” uso do vocablo noseu modo máis xenérico e non do seusinificado de “compromiso”, que ístesoe resultar, aínda que ún non queira, dosimple feito de escribir en galego co queesta actitude sinifica de “réplica”, e atéde “provocación”, no criterio epreferencias de moitos.

Cando me refiro a unha certaintención “realista” non me propoñoadoitar, como manexo sistemático, aquilxeito de “naturalismo miserabilista” quealgún crítico portugués (alicurto crítico)lle apón a Guimarães Rosa.

Precisamente a “miseria” que eiquíaboia algunha vez á tona do relato,figura como un elemento máis á veirados outros que configuran, de seu,formas de vida dun pobo e dun tempogalegos, e non como aproveitamentospra un “programa” de ideolóxicautilización. Ista acraración non disimulaningún “escrúpulo”; trata de aforrarcríticamente unha superposición.Escribir hoxe en língoa galeganarracións da vida galega, aparella depor sí unha posición “esquerdista”,termo que, aínda na súa imprecisión, ésuficientemente espresivo pra non caírnunha esclusiva utilización “de partido”,

de calisquera partidos. En realidadetoda a nosa produción, dende osPrecursores, que non sexa vaga e amenaliteratura, é, por esencia e por fala, de“oposición”, sin que nos sexa imputábel,certamente, toda a “culpa…”. <<

[2] Louvemos sin tasa o grande servicioque presta niste senso, aos estudos encolda continuidade da língoa galega, amonumental obra de Xesús FerroCouselo: “A vida e a fala dosdevanceiros”. Editorial Galaxia, 1969),2 tomos. <<

[3] Louvemos sin tasa o grande servicioque presta niste senso, aos estudos encolda continuidade da língoa galega, amonumental obra de Xesús FerroCouselo: “A vida e a fala dosdevanceiros”. Editorial Galaxia, 1969),2 tomos. <<