XITSONGA Goatkeeper.qxd 2008/12/17 04:06 nm Page A ... Catalogue... · wa Matiko (“Food and Agriculture Organization of the United Nations”), Rhoma, Ithali yi nyike mpfumelelo

XXIIBBUUKKWWAANNAA XXAA NNHHLLAAYYIISSEEKKOO

WWAA RRIIHHAANNYYOO RRAA SSWWIIHHAARRHHII

XXAA VVAAHHLLAAYYIISSII VVAA TT IIMMBBUUTTII

XITSONGA

XITSONGA_Goatkeeper.qxd 2008/12/17 04:06 nm Page A

XITSONGA_Goatkeeper.qxd 2008/12/17 04:06 nm Page B

XXXX IIII BBBB UUUU KKKK WWWW AAAA NNNN AAAA XXXX AAAANNNN HHHH LLLL AAAA YYYY IIII SSSS EEEE KKKK OOOO WWWW AAAA

RRRR IIII HHHH AAAA NNNN YYYY OOOO RRRR AAAA SSSS WWWW IIII HHHH AAAA RRRR HHHH IIIIXXXX AAAA VVVV AAAA HHHH LLLL AAAA YYYY IIII SSSS IIII VVVV AAAA

TTTT IIII MMMM BBBB UUUU TTTT IIII

XI HLERIWE HI:AF Vatta, MA Abbott, JF de Villiers, SA Gumede, LJS Harrison, RC Krecek,

BA Letty, N Mapeyi, RA Pearson

HUVO YA NDZAVISIO YA VURIMI2008

XITSONGA_Goatkeeper.qxd 2008/12/17 04:07 nm Page i

Ku kuma mahungu hi xitalo tihlanganisi na muthekiniki wa rihanyo raswifuwo, dokodela ya swifuwo, kumbe vanhu van'wana lava faneleke

X I B U K W A N A X A N H L A Y I S E K O W A R I H A N Y O R AS W I H A R H I X A V A H L A Y I S I V A T I M B U T I

ISBN-13 978-1-86849-443-9

Copyright © 2008 Agricultural Research Council

Mpfumelelo wu nyikiwile ARC ku tirhisa swinepe eka xibukwanakambe vun'winyi bya ha ri bya mutsari/mutumbuluxi wa swinepe

Mpfumelelo wu nyikiwile ARC ku endla makhadi ya FAMACHA© yopfumala ngati kambe vun'winyi bya ha ri bya Nhlangano waVutshunguri bya swifuwo wa Afrika Dzonga

Vuhundzuluxi bya Xitsonga bya Goatkeepers’ Animal Health CareManualMuhundzuluxi: Translation World

Vuandlalo na vukhavisi: M Lubbe

Xi kandziyisiwe hi Vandla ra Vutshunguri bya swifuwo ra Vandla raVutshunguri bya swifuwo ra Onderstepoort na Ndzawulo ya Vurimina Timhaka ta Mbango ya KwaZulu-Natal

Swikombelo swa tikhopi swi nga endliwa ku suka eka:

The Public Relations OfficerOnderstepoort Veterinary InstitutePrivate Bag X05Onderstepoort0110Riphabliki ra Afrika DzongaRiqingho: laha tikweni - 012 529 9111

misava hinkwayo - +27 12 529 9111Fekisi: laha tikweni - 012 565 6573

misava hinkwayo - +27 12 565 6573Imeyili: [email protected]: www.arc.agric.za

Kumbe

Ku yisa Emahlweni Nhluvukiso wa Switirhisiwa swa VuleteriNdzawulo ya Vurimi na Timhaka ta Mbango ya KwaZulu-Natal Private Bag X9059Pietermaritzburg3200Riphabliki ra Afrika DzongaRiqingho: laha tikweni - 033 355 9100

misava hinkwayo - +27 33 355 9100Fekisi: laha tikweni - 033 355 9303

misava hinkwayo - +27 33 355 9303Imeyili: [email protected]: http://agriculture.kzntl.gov.za

XITSONGA_Goatkeeper.qxd 2008/12/17 04:07 nm Page ii



iii

Hambi leswi Xibukwana xa Nhlayiseko wa Rihanyo raSwiharhi xa Vahlayisi va timbuti xi nga naxikongomelo xo tirhisiwa hi vahlayisi va timbutilava nga le vuswetini hi switirhisiwa lava tshamakaedzonga vupeladyambu bya Xifundzha xaKwaZulu-Natal eAfrika Dzonga, xi ta tlhela xitirhisiwa eka tindhawu ta mbango leti fanaka tavurimi edzongeni wa Afrika.

Xibukwana xi endliwe ku tirhisiwa emapurasini hivafuwi tanihi xiletelo xo hlayisa rihanyo rantlhambhi, ku vona swikombiso swa vuvabyi ka hari na nkarhi ku hatla swi langutisiwa loko vuvabyibya ntolovelo kumbe swiyimo swi humelela ekaswifuwo, na ku va xitirhisiwa xo tirhiseka ekavatirhi tanihi loko va hlangana na vafuwi van'wana.

Mavabyi na swiyimo leswi katsiwaka ekaxibukwana lexi hi leswi tiviwaka tanihi hi swantolovelo na nkoka hi ku burisana na vayimeri vamiganga na switirhisiwa swa vafuwi va timbuti lavanga le vuswetini na ku engeteriwa ka vatirhi vamfumo eXifundzheni xa KwaZulu-Natal.

Hi rhandza ku khensa swiringanyeto ku suka ekavafuwi va miganga ya Nkwezela, Hlafuna naNjobokazi (Bulwer) eXifundzheni xa KwaZulu-Natal, Afrika Dzonga na vativi lava kambeleke nampfapfarhuto wa xibukwana.

MMMM AAAA NNNN GGGG HHHH EEEE NNNN EEEE LLLL OOOO

XITSONGA_Goatkeeper.qxd 2008/12/17 04:07 nm Page iii

iv



XITSONGA_Goatkeeper.qxd 2008/12/17 04:07 nm Page iv



MANGHENELO iii

VUNDZENI v

SWIKHENSO vii

XIYENGE XA 1 - SWILAVEKO SWA

NTOLOVELO NA MAENDLELO YA

NTOLOVELO 1

• Xana mbuti ya mina ndzi yi pfalela njhani? 2

• Xana mbuti ya mina ndzi yi nyika njhani mati

na swakudya? 3

• Xana muti ya mina ndzi yi fambisa hi yini? 5

• Xana ndzi yi hlayisa njhani mbuti ya mina

kumbe ku yi sivela ? 6

• Xana vukhale bya mbuti ya mina hi byihi? 7

• Xana ndzi kambela njhani xiyimo xa mbuti ya

mina? 8

• Xana ndzi hlayisa njhani milenge ya mbuti ya

mina? 9

• Xana ndzi tshena njhani mbuti naswona

hikwalaho ka yini? 11

• I yini leswi faneleke ku va ebokisini ra

switirhisiwa ra timbuti? 12

XIYENGE XA 2 - XANA MBUTI YA

MINA YI HANYE KAHLE? 13

• Xana mbuti ya mina yi hanye kahle? 14

• Hikwalaho ka yini naswona hi rihi laha ndzi

faneleke ku ambala swimandla-mandla? 17

• Xana mahiselo ya mbuti ndzi ya teka

njhani? 18

• Xikambelo xa xivangelo xa rifu 19

XIYENGE XA 3 - KU TIRHISA

MIRHI KAHLE 22

• Xana ndzi tirhisana njhani mirhi hi

ndlela leyi faneleke? 23

• Xana ndzi horisa njhani swilondzo? 26

• Xana ndzi yi yisa njhani edibini? 27

• Xana swigalana ndzi swi susa njhani? 28

• Xana mbuti ya mina ndzi yi tlhavela

njhani? 29

XIYENGE XA 4 - MAVABYI YA

NTOLOVELO NA SWIYIMO 31

• Ku humela hi khwiri 32

• Matshumba 34

• Matshumba ya milenge 36

• Marhuda 37

• Ku pfimba ka mavele 38

• Xitlhavi 40

• Tinso to vuna 41

• Vuvabyi bya rihlaya 42

• Ririmi ra wasi 43

• Vuvabyi bya mbilu 44

• Vuvabyi bya nchuluko 46

• Swivungu swa rhandzavula 47

• Manyoka-nyokana 49

• Xigalana xa vuvabyi bya xivindzi 50

• Ntlhavelo 52

VVVV UUUU NNNN DDDD ZZZZ EEEE NNNN IIII

v

XITSONGA_Goatkeeper.qxd 2008/12/17 04:07 nm Page v


vi


vi

XITSONGA_Goatkeeper.qxd 2008/12/17 04:07 nm Page vi

Mahungu, swinepe na swifaniso leswi kombisiwekeeka swiviko eka tinhloko-mhaka to hlaya taxibukwana lexi swi kondleteriwe hi khale ka vatirhikulorhi eka Rihanyo ra Swifuwo ra Xiyenge xaVafuwi lava ha Hluvukaka va Vandla raVutshunguri bya swifuwo ra Onderstepoort.Hikwalaho Eka Vadokodela, Saadiya Y Mangera,M S Kgaugelo Mashishi, Adriaan J Olivier, Mary-Louise Penrith na Jenny A Turton va khensiwaswinene. Dokodela Penrith u khensiwa swineneeka ku hlela hi vuenti xiyenge xa Vuhandzuri byokambela xivangelo xa rifu.

Mahungu eka xiyenge lexi vuriweke, Xana mbuti yamina yi hanye kahle?, Xana mbuti leyi i ya rini?naswona Xana ndzi tirhisana njhani mirhi hi ndlela leyifaneleke? Ya kumiwe eka minongonoko ya InfoPaksleyi kandziyisiweke hi Ndzawulo ya Vurimi.InfoPaks ya kumeka ku suka eka Senthara yaSwitirhisiwa, Hofisi ya Vukorhokeri bya Mahunguya Vurimi, Private Bag X144, Pretoria 0001, AfrikaDzonga.

Hi nkarhi wo tumbuluxa xibukwana lexi,rheferense yo enta yi endliwe eka tibuku letilandzelaka:• Bath, Gareth and De Wet, Jan, 2000. Sheep and

goat diseases, Tafelberg Publishers Limited,Cape Town, 205 pp.

• Hunter, Archie, 1996. Animal Health Volume 1General Principles, The Tropical Agriculturalist,Macmillan with CTA, The Netherlands, 167 pp.

• Hunter, Archie, 1994. Animal Health Volume 2Specific Diseases, The Tropical Agriculturalist,Macmillan with CTA, The Netherlands, 214 pp.

Xifaniso xa mbuti leyi nga le tshangeni eka xiyengexa byetlelo, mati no phamela timbuti xi cinciwileku suka eka xifaniso lexi thyiweke Dairy goats aregreat!, FARM-Africa and The Mediae Company,Nairobi, Kenya. Swifaniso eka xiyenge xa hilaha unga tivaka malembe ya mbuti xi voniwe ro sungulaeka InfoPak ya Ndzawulo ya Vurimi, naswona swicinciwile hi xikongomelo xa nkandziyiso lowu.Christine Seegers u mpfapfarhute swifaniso swaswinondzwana eka xiyenge xa hilaha milenge ya

timbuti yi faneleke ku hlayisiwa ha kona, swifanisoswo sungula swa endlelo ro tshena na swifanisoswo sungula swa neleta eka xiyenge xa hilaha u ngatlhavelaka. Swifaniso leswi swi cinciwile hixivangelo xa xibukwana lexi. Christine Seegers utlhele a endla xifaniso xa marhumbu laya nga lehandle naswona xifaniso xi kombisa matirhiselo yakarata ra FAMACHA© eka swivungu swarhandzavula. Jacques Coetser u endle xifaniso xosungula xa matirhiselo ya kahle ya mirhi, lexicinciweke hi xikongomelo xa nkandziyiso lowu.Laha swi faneleke, Marina Lubbe u endle ku cincaloku faneleke eka swifaniso leswi boxiweke lahahenhla kutani a endla swifaniso leswi ngaboxiwangiki laha.

Lava endleke leswaku swinepe swi va kona i va:• Phurofesa Gareth F Bath, Ndzawulo ya

Tidyondzo ta Ntswalo wa Swiharhi, Ndzawuloya Sayense ya Tidyondzo ta Vudokodela byaswiharhi, Yunivhesiti ya Pitori, Afrika Dzonga.

• Dokodela Jan A L de Wet, Ndzawulo yaVurimi, Xifundzha xa Free State, AfrikaDzonga.

• Dokodela Martyn Edelsten, Centre for TropicalVeterinary Medicine (CTVM), Yunivhesiti yaEdinburgh, UK.

• Manana Heloise Heyne, Nkul. Arthur Spickett,Nkul. Michael Stenson na Manana Ellen vanWijk, Xiyenge xa Swimila swo hanya hiswin'wana, Vandla ra Vutshunguri bya swifuwora Onderstepoort, Afrika Dzonga.

• Dokodela Shubh N Mahato, Mulawuri wa Tiko,Heifer ya Misava hinkwayo ya Nepal, Nepal.

• Dokodela Thomas Terrill, Yunivhesiti ya FortValley State, USA.

• Dokodela Jenny A Turton, Geelong, Australia.

Nhlangano wa Swakudya na Vurimi wa Nhlanganowa Matiko (“Food and Agriculture Organization ofthe United Nations”), Rhoma, Ithali yi nyikempfumelelo ku humelerisa hi vuntshwa xinepe xamarhumbu laya taleke hi gasi eka xiyenge xa tinsoto vuna. Xifaniso xi ve kona ro sungula tani hi xif.163 laha ku fanisiweke Enterotoxaemia (pulpy kidney).Dilated intestine showing a patchy congestion. Note also


vii


SSSSWWWWIIII KKKKHHHHEEEENNNNSSSSOOOO

XITSONGA_Goatkeeper.qxd 2008/12/17 04:07 nm Page vii

congestion of mesenteric lymph nodes, eka xibukwana lexilandzelaka:• Herenda, D, Chambers, PG, Ettriqui, A,

Seneviratna, P na Da Silva, TJP, 1994. Manual onmeat inspection for developing countries, FAO AnimalProduction and Health Paper 119, Food andAgriculture Organization of the UnitedNations, Rhoma, Ithali, 357 pp.

Mpfapfarhuto wo sungula wa xibukwana wukamberiwe hi nkarhi wa masiku yo avelanamahungu na miganga ya Nkwezela, Hlafuna naNjobokazi. Vatsari va khensa miganga leyi ekaswiringanyeto leswi va swi kumeke.

Vatsari va khensa swinene vatirhi va Ndzawulo yaVurimi na Timhaka ta Mbango, KwaZulu-Natal,ngopfu-ngopfu Nkul. Jacob Nzimande na MananaSibusiso Thusi, na Vandla ra Vutshunguri byaswifuwo ra Onderstepoort, ngopfu-ngopfu Nkul.Michael Stenson na Nkul. Daniel Chipana, lavapfuneke hi ku kondletela masiku yo avelanamahungu no teka swinepe swa xibukwana. MananaKarlien Meyer na Nkul. Errol Boekhoven, Vandlara Vutshunguri bya swifuwo ra Onderstepoort vakhensiwa ku kandziyisa no khavhara tikhopi tohlaya ta mpfapfarhuto wa xibukwana lexi.

Phurofesa Gareth F Bath, Ndzawulo ya Tidyondzota Ntswalo wa Swiharhi, Ndzawulo ya Sayense yaVutshunguri bya Swifuwo, Yunivhesiti ya Pitori,Afrika Dzonga, Scientific Roets (Pty) Ltd,Kokstad, Afrika Dzonga, Phurofesa Roy C Tustin,Ndzawulo ya Vutshunguri bya Vuvabyi bya

Swiharhi, Ndzawulo ya Sayense ya Vutshunguribya Swifuwo, Yunivhesiti ya Pitori, Afrika Dzongana Dokodela A Lee Willingham, Vandla raNdzavisiso ra Swifuwo ra Misava Hinkwayo,Nairobi, Kenya va khensiwa eka swiringanyeto swopfuna eka xibikwana. Dokodela Alan Macleod,Vandla ra Rixaka ro Sirhelela ku Xanisiwa kaSwifuwo, Afrika Dzonga wa khensiwa eka kunghenisa xandla ka nkoka eka xiyenge xo tleketlatimbuti.

Laha a swi nga koteki ku kuma xinepe xa nsayinowo karhi kumbe xilondzo xa mbuti, swinepe swaminsayino yeleyo kumbe swilondzo leswi vonakakaeka tinyimpfu kumbe tihomu swi tirhisiwile.

Tanihi leswi tsalwa leri ku nga xiringanyeto ku sukaeka Phurojeke ya R8151 leyi seketeriweke hi timalihi Nongonoko wa Rihanyo ra Swifuwo ekaNdzawulo ya UK ya Nhluvukiso ya Misavahinkwayo (DFID) eku vuyeriweni ka matiko lawaya ha hluvukaka, mavonelo laya kombiweke a swivuli leswaku i ya DFID.

Xiphemu xa nkandziyiso wa xibukwana lexi, lexiseketeriweke hi Nongonoko wo Tiyiseleka waVutomi bya Matiko Xikaya wa Huvo ya Ndzavisisoya Vurimi, Afrika Dzonga xikan'we na phurojekeyo Hlanganisa Dyondzo ya le Henhla ya DFIDImproving the livelihood of resource-poor goat keepingfamilies in southern Africa, leyi fambisaka hi Huvo yaManghezi (“British Council”). Nkandziyiso wavuhundzuluxi lebyi bya Xitsonga wu pfuniwile hitimali hi Ndzawulo ya Vurimi.


viii


XITSONGA_Goatkeeper.qxd 2008/12/17 04:07 nm Page viii

Xikongomelo nkulu xa xibukwana lexi i nhlayisowa rihanyo ra timbuti lowu kumekaka eka xiyengexa 2-4. Hambi swi ri tano, ku hlayisa timbuti i swankoka. Xiyenge lexi xi hlamusela hi ku kuma swiloswa nkoka leswi u nga ta lava ku swi tiva mayelanana nhlayiso wa ntolovelo, byetlelo, swakudya, matina makhomelo ya timbuti ta wena.

Ku endlela leswaku timbuti ti nona, i swa nkokaleswaku ti va na xivala xa kahle na leswaku taphameriwa no nyikiwa mati hi ndlela ya kahle.

Hi ndlela leyi fanaka, loko swi boha leswaku urhurhisa mbuti a swi ve swa nkoka leswaku mbutiyi hlayisiwa kahle eka rendzo no tsundzukaleswaku mbuti yi ta lava swakudya na mati loko yifanele ku famba rendzo ro leha.

Ku vaviseka ku ya hi nghozi, eka muhlayisi wambuti na mbuti hi yoxe, swi nga humelela lokotimbuti ti nga hlayisiwi hi ndlela ya kahle.

Swa pfuna ku kota ku tiva vukhale bya mbuti,xikombiso, u nga si yi xava kumbe loko u yihlawulela ku yi fuwa, xavisa kumbe ku yi dlaya.

Ku kambela eka xiyimo xa timbuti ta wena nkarhihinkwawo swi ta endla leswaku u tshama u swi tivaleswaku timbuti ta wena ti ta tala.

I swa nkoka nakambe ku kambela milenge yatimbuti nkarhi hinkwawo tanihi leswi ti ngatsandzekaka ku famba loko minwala yi kule kutlula mpimo.

Emakumu, nxaxamelo wa switirhisiwa swotirhiseka na mirhi leswi u nga swi lavaka ku kupfuna eku hlayiseni timbuti ta wena siku na siku.

Tanihi leswi vuriweke eku sunguleni, mhakaleyikulu ya xibukwana lexi i rihanyo ra timbutileswaku xiyenge lexi xa swilaveko swa nkoka namaendlelo ya ntolovelo xi va xi komile. Mahunguhi xitalo eka tinhloko-mhaka leti ya nga kumeke kusuka eka muofisiri wa vurimi wa muganga,muthekiniki wa rihanyo ra swifuwo, mutirhisani waswa vurimi kumbe dokodela ya swifuwo.


1


XXXX IIII YYYY EEEE NNNN GGGG EEEE XXXX AAAA 1111 -- SSSS WWWW IIII LLLL AAAA VVVV EEEE KKKK OOOO SSSS WWWW AAAA NNNN KKKK OOOO KKKK AAAA NNNN AAAA

MMMM AAAA EEEE NNNN DDDD LLLL EEEE LLLL OOOO YYYY AAAA NNNN TTTT OOOO LLLL OOOO VVVV EEEE LLLL OOOO

XITSONGA_Goatkeeper.qxd 2008/12/17 04:07 nm Page 1

• Tshanga leri akiweke kahle ra timbuti ri faneleku va na leswi landzelaka:• lwangu leri nga ta endla leswaku timbuti ti

tshama ti omile.• fuloro yo tlakuka leswaku timbuti ti tshama ti

omile.• swimbhovana eka fuloro ku endlela

tintshogolo na thyaka ku wela ehansi nopfumelela moya ku hundzha.

• rivanti ro tiya leri nga khiyiwaka leswaku

timbuti ti tshama endzeni, ti omile nohlayiseka.

• baketi ra mati na ndyelo leswi olovaka ku swibasisa no olva ku tirhisiwa hi timbuti.

• khontheni ya ribye ra tivhitamini leyitlakukeke no sirheleleka eka myevula.

• Xivala xa timbuti xi fanele xi tshama xilunghisiwile naswona a xi fanelangi ku va naswilo swo kariha.



Khontheni ya ribye ra tivhitamini yi fanele ku tlakukela ehenhla ka fuloro.

(Xifaniso: Leslie Harrison.)

Swimbhovana eka fuloro ku endlelatintshogolo ku wela ehansi.(Xifaniso: Adriano Vatta.) 2

XXXXAAAANNNNAAAA MMMMBBBBUUUUTTTTIIII YYYYAAAA MMMMIIIINNNNAAAA NNNNDDDDZZZZIIII YYYYIIII PPPPFFFFAAAALLLLEEEELLLLAAAA NNNNJJJJHHHHAAAANNNNIIII????

Ndyelo yi fanele yi olovela timbuti ku yitirhisa. (Xifaniso: Adriano Vatta.)

Xivala xa kahle ra maxelo yo biha.


• Swakudya swa kahle na mati yo tala yo tenga iswa nkoka ku va mbuti ya wena yi tshama yihanye kahle.

• Mbuti yi kuma swakudya swo aka leswi lavekakaeka ku dya byanyi. Hi ntolovelo yi fanele ku dyabyanyi kwalomu ka 6-8 wa tiawara hi siku.

• Hi nguva yo oma nkoka wa swakudya leswikumekaka wa hunguteka naswona i swa nkokaku nyika swifuwo swakudya swo engetelangopfu-ngopfu loko swi bihile emirini kumbeloko swi mamisa.

• Mati yo tenga ya fanele ku va kona nkarhihinkwawo. Leswi i swa nkoka loko timbuti ti rina swimbutana leswi mamaka. Ti nyiki matikwalomu ka 4 hi siku loko ya nga kumekikwaleho.

SWAKUDYA SWO ENGETELA• Swifuwo swi lava matimba na tiphurotheni ku

tshama swi hanye kahle. Furu yi nga engetelaeka byanyi hi nguva yo oma. Furu ya xinyawa iyo antswa tanihi leswi yi nga na tiphurotheni namatimba. Hi ntolovelo swakudya swo engetelaswi fanele ku va na 4 wa tinxaka ta furu ku

endlela leswaku swakudya swi va leswi nene.• Swakudya swo aka swi nga nyikiwa tanihi swo

engetela (kwalomu ka 400g hi siku eka mbuti yantswele leyi nga bihangiki emirini). Phamela 2-3wa tinxaka to hambana ta swakudya swo aka kuvona leswaku ku na ku ringana eka matimba natiphurotheni.

• Xilepulana xa munyu na minirali na nhlanganisowa vhitamini swi fanele ku hlanganisiwa ekaengetelo wa swakudya ku vona leswakuswilaveko swa tivhitamini na timinirali swafikeleriwa.

• Swakudya swo aka leswi nga na matimba imavele, bali, tindzoho ta n'wahuva na swakudyaswa mafurha ya mbewu ya riguru.

• Swakudya leswi nga ta talela hi tiphurotheni swikatsa mapa ya hlampfi, mapa ya tinyawa,swakudya swa mafurha ya mbewu ya riguru nambewu ya n'wahuva.

• Buloko ya lekere leswaku swifuwo swi nantswaku ta kuma nitrogen na matimba leswi pfunakaku gayela, ngopfu-ngopfu eka nguva yo oma. Yifanele ku vekiwa endzeni ka khontheni ehenhlaka fuloro endzeni ka xivala leswaku timbutihinkwato ti ta nantswa.


3


XXXX AAAA NNNN AAAA MMMM BBBB UUUU TTTT IIII YYYY AAAA MMMM IIII NNNN AAAA NNNN DDDD ZZZZ IIII YYYY IIII NNNN YYYY IIII KKKK AAAA

NNNN JJJJ HHHH AAAA NNNN IIII MMMM AAAA TTTT IIII NNNN AAAA SSSS WWWW AAAA KKKK UUUU DDDD YYYY AAAA ????

Mati yo tenga ya fanele ku kumeka nkarhi hinkwawo. Leswi i swa nkoka loko

timbuti ti ri na swimbutana leswi mamaka.(Xifaniso: Adriano Vatta.)

Buloko ya lekera ya swifuwo leswaku swinantswa swi kuma “nitrogen” na matimba.



MILAWU YO NYIKA SWAKUDYA• Xava swakudya swa nkoka leswi u nga swi

kotaka.• Hlayisa swakudya endhawini ya kahle - swi

sirheleli eka dyambu na myevula.• Hlengeleta folichi hi nkarhi wo hlayisa

swakudya.• Phamela endyelweni, ku nga ri ehansi ku

hunguta ku susa nantso no tlanga hi swona.• Basisa ndyelo no susa masalela.• Cinca swakudya kan'we evhikini.• Kandza tindzoho ku olovisa ku pfimba ka

mavele no mita. Ku loveka tindzoho i ndlelayin'wana loko swi nga endleki ku kandza,kambe loveka tindzoho 3-4 wa tawara u nga sinyika swifuwo.

• Tsemelela mbewu na furu ya byanyi ku va yokoma u nga si chela endyelweni.

• Hlanganisa swakudya kahle naswona hi mpimolowu ringaneke eka swakudya swa siku.

KU PHAMELA SWIFUWO SWOVABYA

• Swifuwo swo vabya swi lava ngopfu mati yotala, matimba na tiphurotheni ku tlula leswihanyeke kahle, kambe swi na rinoko ra le hansi.

• Nyika swifuwo swo vabya ntsengo wa swakudyaswo nyika matimba ku ringana 5-6 hi siku.

• Hlohlotela rinoko ra swona hi swakudyaleswitsongo, hiku tsakamisa swakudya noengetela swikampfu kumbe munyu.

• Furu ya rihlaza yi nga pfuna no nyikamasungula ya kahle ya tivhitamini.

• Phamela xifuwo lexi vabyaka kule naleswin'wana ku sivela leswaku xi ngakavanyetiwi.

• Swifuwo swo vabya swi dya hi ku nonokanaswona swi nga lava nkarhi wo tlaa loko swidya ku tlula leswi hanyeke kahle.

4




• I swa nkoka ku tleketla swifuwo hi ndlela yakahle ku sivela ku vaviseka no fa.

• Nkarhi hinkwawo vona leswaku u tleketlatimbuti hi ndlela yo rhula.

• Nyika timbuti swakudya na mati ku fikela lokorendzo ri sungula.

• Pfumelela swifuwo leswi nga tivaniki kuhlangana no tivana u nga si swi khandziyisa.

• U nga khandziyisi swifuwo swo vabya, karhalakumbe swo tsana na leswi hanyeke kahle,hikuva leswo tsana swi tala ku dlayiwa kumbeku vaviseka.

• Swifuwo swa tintswele leswi biheke emirini aswi fanelangi ku rhurhisiwa tanihi leswi swi ngaonhakeriwaka hi ku biha emirini kumbe kutswala nkarhi wu nga si fika hikwalaho kantshikilelo wa xifambo.

• Fuloro ya movha wo tleketla timbuti yi faneleku va yi tiyile no olova ku yi basisa.

• Wu fanele ku va wu hoxiwe timhandze letiyimeke ku sivela timbuti leswaku ti ngarhetemuki kumbe ku tivavisa.

• Matlhelo ya movha ya fanele ku va ya le henhlaku sivela timbuti leswaku ti nga tluli.

• A ku fanelengi ku va na ndhawu eku fuloro namatlhelo ya timhandzhe. Mbuti yi nga nghenisanenge eka ndhawu leyi kutani yi tshovekanenge.

• Ku hingakanya emovheni ku fanele ku tirhisiwaku hunguta mafamba-fambelo ya swifuwo lokoswi tleketliwa leswaku swi nga wi, xikombiso,loko movha wu hunguta rivilo.

• Timhandze ti fanele ku tlhela ti tirhisiwa kuhabanisa timbuti ku ya hi sayizi, swifuwo swatimhondzo eka leswi nga ri ki na tona,swiphongho eka swin'wana.

• A ku fanelangi ku va swilo swo tontswa kumbetikhona eka tindhawu emovheni laha timbuti tinga ta famba-famba kona.

• A ku fanelangi ku va na swilo swo fana natifoxolo leswi nga khandziyisiwa na timbuti.

• Movha wu fanele ku va na timbhovo leswakutimbuti ti ta kuma moya wo tenga.

• Movha wu fanele ku nyika nsirhelelo ekamaxelo yo biha (xikombiso, mpfula kumbemoya wa matimba) naswona wu fanele ku nyikandzhuti.

• U nga khandziyisi ku tlula mpimo. A kufanelangi ku va na ndhawu ya le hansi ka 0,4 m2ya fuloro hi mbuti, leswi nga le hansi ka 1 m hile hansi ka ½ m. Leswi i vulehi bya mbuti hi kambirhi eka ku vuanamo.

• U nga khandziyisi nhlayo ya timbuti leyitsongo.Swa antswa u sivela swifuwo hi ndlela ya kahle,xikombiso, hi ku tiboha hi saka enhan'wini. Unga bohi milenge ya xifuwo lexi nga le kaxiyimo lexi. Pfumelela xifuwo ku etlela hixifuva.

• Timbuti a ti fanelangi ku vekiwa ku tlula 4 watiawara eka ndhawu leyi sirheleriweke eka nkarhiwihi na wihi wa 24 wa tiawara. Xifuwo lexi ngale sakeni xi fanale ku kambiwa eka hafu ya warayin'wana na yin'wana leswaku xi nga heleri himoya.

• Muchayeri a nga fanelangi ku birika kumbe kuengetela rivilo hi xihatla kumbe muchayeri a jikaekhonweni hi xihatla.

• Timbuti a ti faneli ku tleketliwa hi patu ku tlula36 wa tiawara ku sukela eka nkarhi wwo tikhandziyisa. Loko timbuti ti fanele ku tleketliwaku tlula 36 wa tiawara, ti fanele ku chichiwa hiku minkarhi leyi nga tluriki 24 wa tiawaranaswona ti pfumeleriwa ku wisa kwalomu ka 2wa tiawara ti nga si ya emahlweni na rendzo.Timbuti ti fanele ku nyikiwa swakudya na matiyo tenga loko ti ri eku wiseni.

• Rendzo ri fanele ku pulaniwa hi vukheta ekatendzo to engetea laha mati na swakudya swinga ta laveka.

• Timbuti leti tleketliwaka ti fanele ku kamberiwaku nga si hundza 30 wa timinete rendzo risungurile kutani na kwalomu ka 2 wa tiawaratin'wana na tin'wana ku kamba loko timbuti tinga wangi kumbe u va nhloko kumbe nenge wunga phasekangi.



5

XXXX AAAA NNNN AAAA MMMM BBBB UUUU TTTT IIII YYYY AAAA MMMM IIII NNNN AAAA NNNN DDDD ZZZZ IIII YYYY IIII

TTTT LLLL EEEE KKKK EEEE TTTT LLLL AAAA HHHH IIII YYYY IIII NNNN IIII ????


• I swa nkoka leswaku muhlayisi wa timbuti a ngateka mbuti yin'we entlhambhini a tirhana nayona.

• Leswi swi fanele ku endliwa hi ndlela leyi nga taendla leswaku muhlayisi wa timbuti kumbetimbuti ti nga vaviseki, ku karhala kumbe kuhlundzuka (ngopfu-ngopfu leti biheke emirini).

• U nga khahli timbuti kumbe u ti hlongorisa.• Ndlela yo olova yo khoma mbuti i ku yi nyika

swakudya, kumbe u yi khayimela laha kupfalekeke kumbe tshanga laha u nga khomakaxifuwo.

• U miyerile, yana etlhelo ka buti, yi khomi hitimhondzo, nhamu, kumbe hi le henhla kanenge wa le ndzhaku.

• Ximbutana xi nga khomiwa hi ku xi pfinyelaehansi kutani xi khomiwa hi voko rin'we himilenge ya le mahlweni kutani lerin'wana rikhoma ya le ndzhaku.

• Loko u tirha u ri wexe, u nga boha mbuti hintambhu enkolweni kutani u yi boha ensinyenikumbe ekhorhweni.

• Loko u ri na lava ku pfunaka, va nga khomaxifuwo hi nhamu kumbe hi timhondzo.

• Loko u ta va u tirhana na mbuti nkarhi wo leha,yi vumbulusi hi ku nghensa voko ehansi kakhwiri hi switsongo u koka milenge yi ya etlheloka mirhi kusuhi na wena.

• Kutani u khoma mbuti hi milenge ya lemahlweni u yi tlakusa yi tshama hi swisuti.



6

Ku khoma mbuti. (Xifaniso: Leslie Harrison.)

Mupfuni a nga khoma mbuti.(Xifaniso: Leslie Harrison.)

Ku khoma mbuti yi tshama hi swisuti.(Xifaniso: Leslie Harrison.)

XXXX AAAA NNNN AAAA NNNN DDDD ZZZZ IIII YYYY IIII HHHH LLLL AAAA YYYY IIII SSSS AAAA NNNN JJJJ HHHH AAAA NNNN IIII

MMMM BBBB UUUU TTTT IIII YYYY AAAA MMMM IIII NNNN AAAA KKKK UUUU MMMM BBBB EEEE KKKK UUUU YYYY IIII SSSS IIII VVVV EEEE LLLL AAAA ????

Ku khunga mbuti. (Xifaniso: Adriano Vatta.)


• U nga ringanyeta leswaku mbuti ya wena i yarini hi ku langutisa meno ya yona.

• Meno ya karhala ku ya hi malembe.• Swifuwo swa khale swi na matimu yo karhala

(“milomu leyi vavisekeke”) naswona a swi ngekoti ku dya kahle ku fana na swifuwoleswitsongo. Hi xivangelo lexi swi lahlekeriwa hixiyimo.



7

Hilaha u nga kambelaka meno.(Xifaniso: Leslie Harrison.)

Meno ya wasi 2-wa meno:(meno ya swimbutana): 1 kuya eka 1½ wa Hansi ka lembe malembehi vukhale

4-wa meno: 6-wa meno: 2½2 wa malembe wa malembe

Nomu lowu heleleke: Nomu lowu hlakaleke2½ ku ya eka 3 lowu tshovekeke:wa malembe ehenhla ka 3 wa

malembe hi vukhale

Maxinini: vukhale

XXXX AAAA NNNN AAAA VVVV UUUU KKKK HHHH AAAA LLLL EEEE BBBB YYYY AAAA MMMM BBBB UUUU TTTT IIII YYYY AAAA

MMMM IIII NNNN AAAA HHHH IIII BBBB YYYY IIII HHHH IIII ????


• Xiyimo xo kambela miri hi ku endlaminkutlunyo i ndlela yo hatisa no olova kukumisisa loko timbuti ti kuma swakudya sworingana, kumbe ku dya ku tlula mpimo.

• Leswi i swa nkoka hi nkarhi lowu wa lembe, hileswaku ku nga si fika nguva yo tswala no kurisaswimbutana.

• Tintswele ti fanele ku va na minkutlunyo ya 3-4ti nga si biha emirini. Leswi i ku tinyika nkarhiwo biha emirini.

• Loko ti tswala, tintswele ti fanele ku va naminkutluno ya 3-3½ loko ti bihe emirini hiximbutana xin'we kumbe 3½-4 leti biheke emiriihi mahahlwa. Leswi i ku endlela leswakuswifuwo swi kota ku humesa masi yo ringana yaswimbutana loko swi velekiwa.

• Loko timbuti ti ondzile, tinyiki swakudya swoengetela ku antswisa xiyimo.

• Lawula mpimo wa swakudya leswi swifuwo swidyaka loko swi nonile.

• Swifaniso leswi nga laha hansi swi nga tirhisiwaku nyika minkutlunyo eka timbuti ta wena.

Twana mpimo wa tinyama na mafurha eka nhlana ku ya ehansi.

(Xifaniso: Marina Lubbe.)



1: ondzengopfu

2: ondzile

3: swa enerisa

4: swa enerisa,kambe xi lava

ku nona

5: xi none ngopfu

8

XXXX AAAA NNNN AAAA NNNN DDDD ZZZZ IIII KKKK AAAA MMMM BBBB EEEE LLLL AAAA NNNN JJJJ HHHH AAAA NNNN IIII XXXX IIII YYYY IIII MMMM OOOO

XXXX AAAA MMMM BBBB UUUU TTTT IIII YYYY AAAA MMMM IIII NNNN AAAA ????


• Tirhisa xikero ku tsemeta swinondzwana lokoswi fanerle.

• Tsemeta swinondzwana nkarhi hinkwawoleswaku swi tshama swi ri kahle.

• Leswi swi ta pfuna ku vona leswaku timbuti a ti vina swiphiqo swa swinondzwana kumbe kulamala.

• U ta lava ku pfuniwa ku khoma mbuti loko u yitsemeta swinondzwana.

• Mupfuni u fanele a khoma xifuwo hi ndlela yakahle.

• Hi ku tirhisa makumu ya xikero, susa thyaka nandzhope eka swinondzwana.

• Kumisisa vuenti bya nkondzo wa xinondzwana unga si sungula ku tsema xinondzwana.

• Tsema swinondzwana hi vukheta ku fikela loko ukuma ntila wo basa laha ku milaka swinondzwanaswintshwa.

• Swifaniso leswilandzelaka swi kombisahilaha u nga tsemakaswinondzwana.

• Sungula u tsemetaxinondzwana xa nwalawun'we.

• Kutani tsemetaehandle kaxinondzwana.

• Eku hetelelenitsemeta endzenibyaxinondzwana.Kutani tlhela uswi endla ekanwalawun'wana..



9

Xikero xa swinondzwana.(Xifaniso: Leslie Harrison.)

Ndhawu yo sungula no tsemetaxinondzwana eka nwala wun'we.


Goza ra 1

Goza ra 2

Swinondzwana swa nenge wun'we switsemiwile, swinondzwana swa nenge wun'wanaswa ha ta tsemiwa. (Xifaniso: Leslie Harrison.)

Goza ra 3

XXXX AAAA NNNN AAAA NNNN DDDD ZZZZ IIII HHHH LLLL AAAA YYYY IIII SSSS AAAA NNNN JJJJ HHHH AAAA NNNN IIII MMMM IIII LLLL EEEE NNNN GGGG EEEE

YYYY AAAA MMMM BBBB UUUU TTTT IIII YYYY AAAA MMMM IIII NNNN AAAA ????


• Tiva: A swi nge olovi ku vuyisela xivumbeko xaswinondzwana leswi nga kula ku tlula mpimo hiku ringeta ro sungula. U nga fanela ku endlaleswi nkarhi na nkarhi ku tsemetaswinondzwana eka mavhiki mangari-mangani.


10


Ku tsema matlhelo ya swinondzwana.(Xifaniso: Leslie Harrison.)

Xinondzwana endzhaku ko tsemetiwa.(Xifaniso: Leslie Harrison.)

Xinondzwnaxintshwa




XXXX AAAA NNNN AAAA NNNN DDDD ZZZZ IIII TTTT SSSS HHHH EEEE NNNN AAAA NNNN JJJJ HHHH AAAA NNNN IIII MMMM BBBB UUUU TTTT IIII

NNNN AAAA SSSS WWWW OOOO NNNN AAAA HHHH IIII KKKK WWWW AAAA LLLL AAAA HHHH OOOO KKKK AAAA YYYY IIII NNNN IIII ????

• Hi ringanyeta leswaku u tshena swiphongho lokoswi ri na 2 wa masiku hi vukhale hi ku tirhisaendlelo ra Elastrator®.

• Leswi swi olovile eka wena no hlayiseka ekaxifuwo ku tlula endlelo ro pfuleka laha swirho swaxinuna swi susiwaka.

• Hlawula swiphongho swa kahle hi xikongomelo xotswala.

• Swiphongho swin'wana swi ta olova ku tirhana naswona loko u swi tshena.

• Loko u hetelela u ti dlayile, nyama ya kona yi nanantswo wo antswa.

• Hi ku pfumelela swiphongho swa kahle kuhlangana na tintswele ta wena, u nga engetelankoka wa swimbutana eka ntlhambi wa wena.

• Tshena ntsena swimbutana leswi tlhaveriweke ekansivela mavabyi eka 6-8 wa mavhiki swi nga sitswala.

• Kombela muthekiniki wa rihanyo ra swifuwokumbe dokodela wa swifuwo ku ku komba endleloro tshena u nga si ringeta ro sungula.

• Endlelo ra Elastrator® ri tirhisa rhaba yo hlawulekaleyi nghenisiwaka eka nkwama wa swirho swaxinuna ehenhla ka swirho hi swimbirhi.

• Rhaba leyi yi sukeriwa kwalaho kutani leswi swiyimisa nkhuluko wa ngati lowu endlaka leswakunkwama wa swirho swa xinuna na swirho hi swoxeswi vunwa kutani swi wa endzhaku ka 3-4 wamavhiki.

• Loko swi koteka, tshena swiphongho leswitsongohi siku leri ku nga hisiski.

• Tirha hi ndlela yo tenga hilaha swi kotekaka.• Hlantswa no basisa Elastrator®.• Khoma mbuti hi ndlela leyi u nga kotaka ku

tirhana na swrhoswa xinuna.

• U nga si sungulaku tshena, vonaleswaku u ngakhoma swirhoswimbirhi swaxinuna.

• Vekela rhaba ekaElastrator®.

• Hi ku tirhisaElastrator®, yevulaxingwavila xarhaba.

• Khoma xinkwamana xa swirho swa xinuna, xi kokixi nghena eka xingwavila xa rhaba.

• Vona leswaku tinhlungu letitsongo a ti kokiwihi xihoxo.

• Tshunxa Elastrator® ku pfala xingwavila xa rhaba.• Enzhaku ka endlelo leri, kambela ximbutana

masiku hinkwawo ku vna leswaku a xi khomi himavabyi.

• Elastrator® na swingwavila swa rhaba swi ngaxaviwa eka xitolo xa swa vurimi.

11

Vona leswaku tinhlungu ati kokiwi hi xihoxo.

(Xifaniso: Leslie Harrison.) Endlelo ro tshena.


• Tineleta• Swimandla-mandla kumbe minkwama ya

tipulasitiki leyi baseke• Swidlaya switsongwa-tsongwana lewi nga ta

tirhisiwa eka timbuti• Mukwana wo kariha lowu nga tirhiseriwiki

swin'wana• Ku tsemeta swinondzwana• Mavito etindleveni na swikombiso swa kona• Xisibi• Thermometer leyi tirhiseriwaka timbuti ntsena• Mathawula ya maphepha• Ntambu yo boha mbuti• Elastrator® na swingwavila swa rhaba• Swiphakitana leswitsongo swa munyu• Mimencisi• Ndyelo• Minkwama ya tipulasitiki leyi nga ta hlayisa

swikambelo• Mirhi ya timbuti• Mirhi yo dlaya swivungu• Ntlawa wa mirhi yo titivatta (“oxytetracycline”)• Xifafazelo xa swilondzo lexi dlayaka tinhongana

• Fungha bokisi ra switirhisiwa ri vonaka.• Ri veke exinyameni, laha ku holeke.• Ri veke endhawini yo hlayiseka.• Hlayisa bokisi ra switirhisiwa laha vana va

nga ta ka va nga fikeli.• Tirhisa switirhisiwa ntsena eka timbuti.• Cinca switirhisiwa loko u hetile ku swi

tirhisa.• Kambela siku leri swi helelaka hi nkarhi

kwalomu ka 3 wa tin'hweti.• Tlherisela mirhi leyi nga hundzeriwa hi

nkarhi exitolo kumbe eka dokodela waswifuwo ku endlela leswaku yi lahliwa kahle.



12

Bokisi ra switirhisiwa swa mbuti.(Xifaniso: Leslie Harrison.)

Mavito etindleveni na swikombiso swa kona.(Xifaniso: Leslie Harrison.)

IIII YYYY IIII NNNN IIII LLLL EEEE SSSS WWWW IIII FFFF AAAA NNNN EEEE LLLL AAAA KKKK AAAA KKKK UUUU VVVV AAAA EEEE BBBB OOOO KKKK IIII SSSS IIII NNNN IIII

RRRR AAAA SSSS WWWW IIII TTTT IIII RRRR HHHH IIII SSSS IIII WWWW AAAA RRRR AAAA TTTT IIII MMMM BBBB UUUU TTTT IIII ????




I swa nkoka hilaha u nga tivaka timbuti letihanyeke kahle na leti vabyaka tanihi leswi swi kupfumelelaka ku endla swilo swo tala swa nkoka,xikombiso swi ku pfumelela ku:• Kambela timbuti no tiva rihanyo ra tona u nga

si ti xava.• Kambela timbuti ta wena loko ti hanye kahle

masiku hinkwawo.• Kumisisa timbuti leti vabyaka hi xihatla leswaku

ti ta tshunguriwa.• Kumisisa timbuti ta khale, leti vabyaka kumbe

leti u nga ha ri ki na mhaka na tona leswaku tisusiwa entlhambhini.

• Hlawula timbuti ta tintswele leti hanyeke kahleleswaku ti ta tswala.

• Teka xiboho xa timbuti leti u nga ta tixavisakumbe ku tidlaya.

Xiyenge lexi xi ku byela hilaha u nga tivaka timbutileti hanyeke kahle na leti vabyaka no ringanyetaleswi u faneleke ku swi endla loko u kuma mbutileyi vabyaka kumbe loko u kuma leswaku yin'we yifile.

Swi tlhela swi va swa nkoka ku tiva nkarhi lowu ufaneleke ku ambala swimandla-mandla loko utirhana na timbuti ku sivela mavabyi no sivela kutlulela ka wona.

Ku teka mahiselo ya miri wa mbuti hi ndlela yakahle swi ta ku pfuna ku kumisisa leswi hoxekekeeka mbuti naswona swi ta ku byela loko mbuti yi rina mukhuhlwana kumbe yi nga ri na wona.

Eku heteleleni, nkarhi wun'wana mbuti yi nga va yifile naswona ku endla xikambelo xa xivangelo xarifu swi ta ku pfuna ku kuma xivangelo xa rifu,xiyenge xi katsiwile xa hilaha u nga endlaka endleloleri ha kona.

Tithekiniki ta rihanyo ra swifuwo, madokodela yamfumo kumbe yo ka ya nga ri ya mfumo yaswifuwo ya nga swi kota ku nyika mahungu yoengetela.

XXXX IIII YYYY EEEE NNNN GGGG EEEE XXXX AAAA 2222 -- XXXX AAAA NNNN AAAA MMMM BBBB UUUU TTTT IIII YYYY AAAA

MMMM IIII NNNN AAAA YYYY IIII HHHH AAAA NNNN YYYY EEEE KKKK AAAA HHHH LLLL EEEE ????

13


SWIVUTISO LESWI U NGA SWIVUTISAKA U NGA KAVANYETI

NTLHAMBHI…• Xana swifuwo hinkwaswo entlhambhini swi

languteka kahle?• Xana ntlhambhi wu le ka xiyimo xa kahle?• Xana kwalomu ka hafu ya swifuwo swi le ku

gayeleni?• Xana timbuti ti kombisa ku hanya kahle?• Eka mpfhuka lowu, xana ku na lexi xi tikombaka

xi nga tshamisekangi?• Xana mbuti yi endla leswi ntlhambhi wu swi

endlaka?• Xana mbuti yi tikomba yi rhurile; ku nyanyuka

kumbe ku va yi nga tsakangi?• Xana mbuti yi yimile kumbe yi famba swa

ntolovelo?• Loko yi pavalala, xana yi va yi pavalale swa

ntolovelo?• Xana mbuti yi dya no nwa swa ntolovelo?• Loko xifuwo xi rila, xana xi rila ya ndlela ya

ntolovelo, ku nga ri xirilo kumbe hi ku twa kuvava?

• Xana xiharhi xi hanya swa ntolovelo hi leswaku. ayi ti nwayeteli kumbe yi ti nwaya hi swilo swogwanya?

• Loko muti ku ri ntswele naswona yi ri naximbutana, xana yi xi mamisa kahle?

• Loko mbuti ku ri xiphongo, xana yi swi kotile kuendla tintswele ti biha emirini?

YANA KUSUHI NA MBUTI, YIKHOMI U YI LANGUTISA KU KUMA...• Xana mbuti yi toloverile no khomeka kahle?• Xana mbuti yi tikomba yi rhurile?• Xana mbuti leyi ku vulavuriwaka ha yona yi le ka

xiyimo xa kahle; a yi ondzangi kumbe ku nonaswinene?

• Loko u tova nhlonghe, xana yi vuyela eka xiyimoxa ntolovelo hi xihatla?

• Xana voya bya hatima?• Xana voya byi hambanile na lebyi hluvekaka?• Xana xifuo lexi a xi na swigalana, tinhwala ehansi

ka ncila, ku rhendzela mavele, etindleveni na lexikarhi ka minwala?

• Xana a yi na swilondzo kumbe matshumba?• Xana mahiselo ya xifuwo i ya ntolovelo?

SWESWI LANGUTISA SWIRHO SWOHAMBANA EMIRINI…

NHLOKO NA NHAMU• Xana nhloko, nhamu na rihlaya a swi pfimbi?• Xana xiyimo xa nhloko i xa ntolovelo; a xi

anamangi kumbe ku hundzuluka?• Xana meno ya mbuti ya le ka xiyimo xa kahle

naswona a ya bolangi?• Xana u kumile vukhale bya mbuti hi kulangutisa

meno ya yona? (Langutisa pheji 7.)• Xana mbuti yi pfimba mavele kahle; ku nga ri ku

bananisa meno hi ku twa ku vava?• Xana ku na marhi ya ntolovelo?• Xana nomu a wu na swilondzo swin'wana?• Xana mbuti yi mita kahle swakudya yi tlhela yi nga

kampfuli?• Xana nomu na ririmi swi kahle laha swi pfumalaka

swilondzo kumbe ku huma ngati?• Xana maxinini i ya pinki no tiya?• Xana nhompfu ya tsakama no pfumala

swirhumbana?• Xana nhompfu a yi na swirhumbana kumbe

swikombiso swo huma ngati?• Xana nomu wu nuhela kahle?• Xana mahlo ya basile; ya nga welangi; kumbe

mahlo ya mapapa?• Xana mahlo hinkwawo a ya na thyaka?• Xana tinxiyi a ti na swilo leswi humaka eka tona?• Loko ndzi langutisa tindzololo, xana i ta pinki, ku

fana na maxinini?

XIFUVA• Xana xifuwo xi hefemula hi mpimo wa 25 kuya

eka 35 hi minete?• Xana mpimo wa ku hefemula i ka ntolovelo?• Xana xifuwo xi hefemula xi pfarile nomu?• Xana xi hefemula hi ku olova no humesa

mpfumawulo wo hefemula wa ntolovelo?• Xana xifuwo a xi khohloli kumbe ku hefemula?

KHWIRI• Xana sayizi na xivumbeko xa khwiri xi languteka xi

ri xa ntolovelo?• Xana xivumbeko xa le handle xa khwiri xi olovile

no ka xi nga pfimbangi?• Loko u langutisa mbuti hi nhlana, xana matlhelo

mambirhi ya khwiri ya fana?• Xana mbuti yi tsakamisa kahle?



14

XXXX AAAA NNNN AAAA MMMM BBBB UUUU TTTT IIII YYYY AAAA MMMM IIII NNNN AAAA YYYY IIII HHHH AAAA NNNN YYYY EEEE KKKK AAAA HHHH LLLL EEEE ????


• Xana ku tsakimisa ka lawuriwa, ku nga ri na ku twa kuvava naswona ku nga ri nkarhi hinkwawo?

• Xana mitsakamiso yi basile, ya xitshopana no pfumalangati kumbe kumbe bofu?

• Xana ncila kumbe xisuti xa buti xi basile hi thyaka erivangiwaka hi nchuluko?

• Xana mbuti yi kota kuhumesa tintshogolo hi ku olova,ku ri hava ntshikilelo hikwalaho ka mpfimbelo?

• Xana tintshogolo ta timbuti ti akeke kahle?• Xana tintshogolo ti pfumala swikombiso swa nchuluko

(tintshogolo leti taleke mati) kumbe ngati?

TINTSWELE• Xana mavele ya tiyile?• Xana mavele ya vumbekile kahle?• Xana mavele ya na nhlonghe yo olova?• Xana tinhlunu a ti khumbhi ehansi?• Xana ku na tinhlungu timbirhi to ringana, hinkwato leti

languteke emahlweni?• Xana tinhlungu a ti na swikombiso swo vaviseka?• Xana a ku na swikombiso swo twa ku vava loko u

khoma mavele?• Xana ku hisa ka vele ka fana na ku hisa loku nga kona

eka khwiri?• Loko u senga xifuwo, xana masi ya kona i ya rivisi, ya

olovile ya nga ri na mabundzu kumbe ngati?• Xana xirho xa xisati a xi na thyaka leri humaka kumbe ku

pfimba?

SWIPHONGHO • Xana xirho xa xinuna a xi na thyaka leri humaka, ku

pfimba kumbe swilondzo?• Eka swiphongho leswi nga tsheniwangiki, xana ku na

swirho swimbirhi eswinkwamanini?• Xana swirho swa xinuna swa ringana hi sayizi?• Xana swi twala swi tiyile no hola?• Xana swirho leswi a swi pfimbi kumbe ku va na

swirhumbana?

MILENGE • Xana milenge na swinondzwana swi le ka xiyimo xa

kahle?• Xana milenge na swinondzwana a swi na swikombiso

swa mavabyi kumbe thyaka?• Xana laha ku hlangalaka marhambu ku tiyile no

pfumaleka ka swikombiso swo pfimba?• Xana swinondzwana swi le ka milenge naswona a swi

kulangi ku tlula mpimo?• Xana timbambu na milenge ya xifuwo swi tshamisekle hi

leswaku. A ku na siwikombiso swo vavisekakumbe marhambu yo tshoveka?



15

Timbuti leti hanyeke kahle.(Xifaniso: Adriano Vatta.)

LOKO U TE INA EKA SWIVUTISOLESWI HINKWASWO, MBUTI YA WENA YI

HANYE KAHLE.

LOKO U TE E-E EKA SWIVUTISOLESWI HINKWASWO, MBUTI YA WENA YI

NGA VA YI VABYA.

Mbuti leyi vabyaka.(Xifaniso: Martyn Edelsten.)


XANA NDZI FANELE KU ENDLA YINI LOKO MBUTI YA

MINA YI VABYA? • Loko mbuti ya wena yi vabya, langutisa

xibukwana lexi. Xi ta ku pfuna ku tiva mavabyiya nkoka na swiyimo.

• Loko xiphiqo xi nga boxiwangi eka xibukwanalexi kumbe u nga swi tivi leswaku u fanele u yanjhani emahlweni, kuma xitsundzuxo ekamuthekiniki wa swifuwo wa muganga, dokodelawa swifuwo wa mfumo kumbe loyi a nga ri kiwa mfumo.

• Loko xifuwo xi ri xa khale, kumbe ku ri naxiphiqo lexi nga ta ka xi nga ololoxeki, xi dlayi.

• U nga dlayi xifuwo lexi vabyaka leswaku xi tadyiwa.

• U nga pfuki u xavisa kumbe ku xava xifuwo lexivabyaka.

• U nga xavi xifuwo xihi kumbe xihi ku suka ekantlhambhi lowu nga na xifuwo lexi vabyaka.

XANA NDZI FANELE KU ENDLA YINI LOKO MBUTI YA

MINA YI FILE?• Ku kumisisa lexi dlayeke xifuwo, xikambelo xa

xivangelo xa rifu xi fanele ku endliwa hilaha swikotekaka.

• Nyama ya xifuwo lexi feke a yi fanelangi kudyiwa kumbe ku nyikiwa swifuwo swin'wanaswo fana na timbyana kumbe swimanga.

• Ku lahla ntsumbu, cela khele lerikulu kutani ulahla ntsumbu leswaku timbyaa kumbe swiharhiswa nhova swi nga celi ntsumbu.



16


• Ku na swivangelo swimbirhi swo ambalaswimandla-mandla loko u tirhana na mbutileyi vabyaka kumbe leyi vavisekeke.• Pulasitiki (kumbe rhaba yo lala) swimandla-

mandla swi sirhelela miri wa wena ekaswifuwo leswi vabyaka leswi nga kuvabyisaka.

• Tirhisa pulasitiki kumbe rhuba yo lala loko ubasisa xilondzo ku endlela leswaku u ngahundziseli switsongwa-tsongwana ku sukaeswandleni ku ya eka xilondzo.

• Tipulasitiki to basa to xava hi tona na tonati nga tirhisiwa ku siva swimandla-mandla.

• Ambala swimandla-mandla kumbetipulasitiki nkarhi hinkwawo loko:• khoma ntsumbu wa xifuwo lexi feke,• kambela thyaka eka xifuwo lexi vabyaka,• tshungula tshumba no• basisa xilondzo.

• Endzaku ko tirhisa swimandla-mandla:• celela kumbe u hisa swimandla-mandla

kumbe tipulasitiki endzhaku ko swi tirhisa,• kumbe, loko swimandla-mandla swi nga

tirhisiwa nakambe, swi basisi kutani swi oma,• veka swimandla-mandla leswi u nga swi

tirhisaka nakambe ebokisini ra switirhisiwa(langutisa pheji 12), no

• hlamba swandla hi xisibi na mati yo tenga.



17

HHHH IIII KKKK WWWW AAAA LLLL AAAA HHHH OOOO KKKK AAAA YYYY IIII NNNN IIII NNNN AAAA SSSS WWWW OOOO NNNN AAAA HHHH IIII RRRR IIII HHHH IIII LLLL AAAA HHHH AAAA

FFFFAAAANNNNEEEELLLLEEEEKKKKEEEE KKKKUUUU AAAAMMMMBBBBAAAALLLLAAAA SSSSWWWWIIIIMMMMAAAANNNNDDDDLLLLAAAA--MMMMAAAANNNNDDDDLLLLAAAA????

Hlantswa no loveka swimandla-mandlaendzaku ko swi tirhisa. (Xifaniso: Michael

Stenson.)

Tirhisa swimandla-mandla loko u rhwalela vulongo byo endla swikambelo.

(Xifaniso: Rosina Krecek.)


• I swa nkoka ku pima mahiselo ya mbuti leyiu ehleketaka leswaku ya vabya hikuva ku hisaka miri ku nga cinca loko mbuti yi vabya.

• Tirhisa “rectal thermometer” ku pimamahiselo ya mbuti.

• U nga tirhisi thermometer yin'we eka vanhuloko u ta yi tirhisa eka swifuwo.

• Vona leswaku thermometer yi basile.• Cukuca swihalaka kutani u swi chela

erivonini.• Khoma mbuti yi yima kunene.• Nghenisa thermometer, sungula hi rivoni u ri

nghenisa hi le ndzhaku eka mbuti hikwalamu ka vuenti bya tintiho timbirhi.

• Khomelela thermometer kwalaho ku ringana2 wa timinete.

• Susa thermometer kutani u hlaya mahiselonkarhi wolowo.

• Mahiselo ya miri ya ntolovelo eka mbuti leyihanyaka kahle ya fanele ku va 39°C.

• Mbuti leyi nga na mahiselo ya miri ya 39.5°Ckumbe ku tlula yi khomiwe hi mukhuhlwana.

• Hlantswa thermometer endzhaku ko yitirhisa.

• Veka thermometer eka ndhawu yavuhlayiseki, kule na vana.

• Loko thermometer yi tshoveka, hi vukhetarholela hinkwaswo leswi tshovekeke u hoxaephepheni kutani u swi phutsela enkwamenikutani u swi celela. Hlamba mavoko ya wenahi vukheta swinene.


18


Thermometer ya Rivoni.

XXXX AAAA NNNN AAAA MMMM AAAA HHHH IIII SSSS EEEE LLLL OOOO YYYY AAAA MMMM IIII RRRR IIII WWWW AAAA MMMM BBBB UUUU TTTT IIII

NNNN DDDD ZZZZ IIII YYYY AAAA TTTT EEEE KKKK AAAA NNNN JJJJ HHHH AAAA NNNN IIII ????


• Vuhandzuri byo kambela xivangelo xa rifu xiendliwa eka swifuwo leswi feke ku kumisisaxivangelo xa rifu.

• Nhlamuselo yo enta ya hilaha u nga endlakavuhandzuri byo kambela xivangelo xa rifueka swifuwo leswi nga katsiwangiki ekaxibukwana lexi.

• Hambi swi ri tano, eka tindhawu laha swi ngakotekiki leswaku dokodela wa swifuwo a fika,ntsumbu na swirho swa xifuwo lexi feke swifanele ku kamberiwa. Leswi swi ta pfuna uteka xiboho xa magoza lawa ya faneleke kutekiwa ku sivela mafu man'wana.

• Loko u swi kota ku tihlanganisa na dokodelawa swifuwo, a nga ku nyika switsundzuxoswa leswi nga talaka ku va swivangelo swarifu naswona a nga ringanyeta swipimeloleswi nga tekiwaka ku sivela ku ndlandlamukaka vuvabyi kumbe nyanyisa xiphiqo.

• Swifuwo leswi faka kumbe swi va naswikombiso swa mafela ngati endzhaku ko fano huma ngati hi le tinhompfini, enon'winikumbe eka xirho xo hambuka ha xona a xifanelangi ku kamberiwa. Swifuwo swo fanana leswi swi nga va swi dlaye hi “anthirakisi”,leswi nga vangaka mavabyi na mafu ekavanhu. Dokodela wa swifuwo wa mfumo ufanela ku tivisiwa hi mafu wahi na wahi layaehleketeriwaka ku va ya vangiwa hi“anthirakisi”.

• Nkarhi hinkwawo u fanele ku va na vukhetaloko u yevula xifuwo lexi feke, hikuva xi ngava xi dlaye hi vuvabyi lebyi nga tshikilelakavanhu, ku fana na Mukhuhlwana wa RiftValley. Papalata ku cheriwa hi swihalaki swamiri (ngati, mitsakamiso, marhumbu, naswin'wana) exikandzeni kumbe emahlweni,no sirhelela swiambalo swa wena hi ku swisirhelela hi fasikoti leyi u nga yi endlaka hinkwama lowukulu wa pulasitiki kumbe lapi.Loko u ri na mabuntsu ya rhaba naswimandla-mandla swa rhaba naswona switala ku nyika nsirhelelo. Loko u nga ri naswimandla-mandla, vona leswaku u hlambamavoko ya wena u nga si khumbha xikandzaxa wena, ku dzaha kumbe ku dya.

• Loko swihalaki swo ku chela emahlwenikumbe exikandzeni, hlamba mahlo na

xikandza xa wena hi xihatla hi mati ya xisibi.Loko u sungula u twa ku vava, yana eklinikiya le kusuhi.

• Tiva: I swa nkoka ku endla vuhandzuri byokambela xivangelo xa rifu loko xifuwo xa haku fa. Endzhaku ka rifu ku cinca ku humelelahi xihatla ku endlela leswku swirho swilanguteka no va na ku hambana, naswonaswa tika ku tiva loko a ku nga ri na swilo swoka swi nga tolovelekangi xi nga si faswikombiso swa leswaku ntsumbu wa bolaswi katsa u nuha, swirho swa muhlovo warihlaza ku ya eka ntima na ku olova kuswirho.

• U ta lava mukwana lowukulu wo kariha,baketi ra mati yo hlantswa switirhisiwa narin'wana ro hlamba mavoko, hi xisibi naswidlaya switsongwa-songwana, xitsalo naphepha swo endla tinotsi. Oko u ri namukwana wa le xikhwameni, saha kumbexikere xo tsema timbambu, na xikere xarhandzavula emakumu ku yevula swa lendzeni, u ta kuma leswaku swi na mpfuno.

• Laha u kotaka ku tihlanganisa na dokodelawa swifuwo, leswi landzelaka swi ta ku pfunaku tiva swivangelo leswi dlayeke xifuwo.

• Tsala leswi u swi voneke hi nkarhi wavuhandzuri byo kambela xivangelo xa rifukutani u kanela na dokodela wa swifuwo. Aku ve na munhu un'wana la nga na xitsalo naphepha ku tsala leswi u va byelaka, hiuvamavoko ya wena ya ta va ya tsakama no va yathyakile. Loko ku nga ri na munhu,tsundzuka leswi u swi voneke kutani u switsala ehansi hi xihatla loko u heta vuhandzuribyo kambela xivangelo xa rifu.

• Endla tinotsi ta leswi landzelaka u nga sisungula:• siku leri xifuwo xi nga fa hi rona.• swikombiso swihi na swihi leswi xifuwo a

xi ri na swona xi nga si fa.• nhlayo kumbe vito ra xifuwo.• malembe, rimbewu muxaka, na muhlovo

wa xifuwo.• xiyimo xa xifuwo.• nhlayo ya swifuwo swin'wana leswi nga na

swikombiso leswi fanaka kumbe swoyelana.


19


XXXX IIII KKKK AAAA MMMM BBBB EEEE LLLL OOOO XXXX AAAA XXXX IIII VVVV AAAA NNNN GGGG EEEE LLLL OOOO XXXX AAAA RRRR IIII FFFF UUUU


• nkarhi lowu swiphiqo swo fana na leswiswi tshameke swi humelela.

• xiyimo lexi xifuwo a xi tlele hi xona.• Teka swikombiso u nyika dokodela wa

swifuwo leswaku a rhumela elaboretri. A ngaku nyika bodlhela leri nga na “formalin”,swihalaki leswi nga hlayisaka swikombiso.Tiva: “Formalin” i vuxungu kutani vekabodlhela eka ndhawu yo hlayiseka lahavana na swrho swin'wana swa ndyanguswi nga ta ka swi nga fikelo. Ku tekaswikombiso, tsema xiphemu xitsongo xaxirho xin'wana na xin'wana ku ringana nanwala wa rigudzu ra wena (hahu, emakumuka mbilu, rivengo, xivindzi, tinswo, byongona ndhawu yihi na yihi emakhwirini kumbeendzeni ka khwiri leswi langutekaka swi ngatolovelekangi). Tlhela u teka xiphemu xaphepha xa bundzu ro ka ri nga tolovelekangikumbe ku pfimba. Hoxa xiphemu lexi eka“formalin” kutani u nyika dokodela wa wena.

• Kambela ntsumbu hi vukheta kutai u lemuka:• Xiyimo: wu le ka xiyimo xa kahle, kumbe

wu ondzile?• Voya: xana kuna ku hluveka ka voya? Xana

u na voya lenyi andlalekile?• Xana ku na swilondzo, matshumba kumbe

ku pfimba?• Xana ku na swigalana? Langutisa ngopfu-

ngopfu endzeni ka tindleve, exikarhi kaminwala, na laha milenge yi hlanganaka namiri.

• Xana tindhawu to tsakama (mahlo, nomu,xirho xo tirhuma hi xona, vhalvha kumbensuvi (prepuce)) muhlovo wa pinki wantolovelo? Xana u nga vona swirhumbana?

• Thyaka leri humaka emahlweni,nhompfini, non'wini, eka xirho xa xinunakumbe vhalvha?

• Ku thyakisiwa ka swisuti hi nchuluko?• Tlerisa xifuwo ehansi hi tlhelo ra xinene (ku

kumisisa xivangelo xa rifu i ntirho wo antswaku wu endla xifuwo xi ri ehansi ku tlula lokoxi hayekiwile hi milenge ya le ndzhakuleswaku u vona loko swirho swi tshameendhawini ya swona). Loko u nga tirhisakadzhovo, sungula u yevula xifuwo.

• Tsema rimbambu ra ximatsi ra le mahlweni anenge wa ximatsi wa le ndzhaku kutani u swiyeula no swi hundzuluxa ku fularhela nhlana.

• Yeula nhlana kutani u langutisa leswilandzelaka:• Ntsengo wa le henhla wa swihalaki; ku

huma ngati kumbe mabundzu ya ngati.Loko ku ri na swihalaki swo tala, nuhetelaku kumisisa loko ku ri mitsakamiso(swifuwo swa xinuna swi nga xaniseka ekaku siveleka ku tsakamisa, hikwalaho ku vaka na mitsakamiso enhlaneni).

• Swirho swihi kumbe swihi leswi nga ri kievutshan'wini bya swona.

• Swirhumbana leswi onakaka kumbematshumba.

• Ku vonaka ka mafurha (mpfumaleko wamafurha kumbe mafurha laya taleke matiswi vula leswaku xifuwo a xi dlaya hindlala)

• Yevula xifuva kutani u langutisa leswilandzelaka:• Ku khomana exikarhi ka makumu ka

xifuva na mahahu kumbe mbilu.• Ntsengo wa le henhla wa swihalaki; kumbe

mabundzu ya ngati; bofu.• Mabundzu wahi na wahi laya vonakaku

mintiko kumbe matshumba.• Yevula nkwama lowu rhendzeleke mbilu

ku vona loko ku ri na swihalaka kumbengati.

• Susa ririmi, nkolo wo mita, phayiphi yamoya), mbilu na mahahu ku swi kambela:• Mahahu: Ya khomi (ya twala onge i

xiponci), kutani u ya tsemelela. Langutisaloko ku ri na mati eka mahahu (mati nakhuvi swa huma loko u ya tsema); xitlhavi(mahahu yo tshuka kumbe xitshopana kuya eka n'wahuva, na swimbhovana swamhlovo yo hambana, ya twala ya tiyile);bofu (yi nga vonaka loko u ya tsena);matshumba; swigalana.

• Mbilu: Mbilu a yi fanelani ku va natindhawu to basa kumbe mintshalu.

• Nkolo wo mita: yevula nkolo wo mita, yifanele ku va yi nga ri na nchumu kambe yinga va na swakudya swin'wana.

• Phayiphi ya moya: Yevula phayiphi yamoya kutani u langutisa ku nthona kangati (swi kumeka eka swifwo lesi nga faswi nga halakangi ngati) na khuvi (mati namahahu).

• Ririmi: Langutisa swilondzo eririmini.



20


• Kambela swirho enhlaneni na le xifuveni:• Rivengo: Langutisa loko ku ri na ku

pfimba (ku engeteleka ka sayizi, makumuya rhandzavula), ku cinca ka muhlovo wantolovelo na/kumbe xivumbeko.

• Xivindzi: Langutisa loko ku ri na kupfimba, ku cinca ku suka eka kutshukuluka ka ntolovelo (xikombiso, kutshuka swinene kumbe xitshopana).Tsemelela swiphemu swo hambana ekaxivindzi kutani u kama xiphemulexitsongo u xi tshikilela hi rigudzu naritiho leri nga le kusuhi, kutani u twa lokoxi tiyile kumbe xi ri xa ntolovelo.Langutisa swigalana (swivungu).

• Nkwama wa nyongwa: Loko yi teleswinene, xifuwo a xi nga dyi. Yevula ulangutisi maribye, ku cinca ka muhlvokumbe ku tiya ka nyongwa, kumbe kunthona ka ngati.

• Tinswo: Ti fanele ku ringana hi sayizi nahi xivumbeko, ti olova no tiya. Tsema hi lexikarhi. A ti fanelengi ku va namitsakamiso, bofu, thyaka ra muhloo wobasa, kumbe mabundzu ya ngati.

• Thundela: Yevula ku langutisa muhlovo wamitsakamiso na loko ngati yi ri kona.

• Makhwiri: Kambela ehandle loko ku nga rina ku nthona ka ngati, swilondzo kumbematshumba. Yevula xinkwamana u kambantsengo na malembe ya swakudya leswinga le ndzeni (swi fanele ku va swa kahle),matshumba kumbe emakumu, swilo swoka swi nga tolovelekangi swo fana natipulasitiki, tinsimbhi, malapi, naswin'wana, na swigalana. Yevula laha kutshamaka masi kutani u kamba matshumbana swigalana.

• Khwiri: Langutisa ehandle loko ku ri naswirhumbana. Yevula swiphemu swa

khwiri. Muhlovo wu fanele ku va wa wasi.Lemuka loko muhlovo wu ri wo tshula,khwiri ri fungengete hi muhlovo warihlaza ku ya eka wa xitshopana, loko ku rina swipatso swo basa kumbeswirhumbana, kumbe swikombiso swonthona ngati. Langutisa endzeni (ku faneleku va na swakudya leswi ngagayeriwangiki) kutani u langutisaswivungu. Yevula xiphemu xo hetelelakusuhi na xirho xo hambuka lexi nga va kana vulongo/tintshogolo laya heleleke.

• Loko xifuwo xi ntswele, kamba loko a xinga bihangi emirini.

• Yeula nhloko hi le xikarhi ku susa byongo nokambela loko yi ri na bofu ehenhla, loko yi rina swinkwamana leswi taleke mati kumbematshumba.

• Kambela meno loko ya nga hlakalangi: nkarhiwun'wana swifuwo leswi dyuhaleke a swi kotiku dya hikuva meno ya swona a ya ha tirhikahle.

• Langutisa tinhlampfana enhlaneni, ehenhla kanenge nhamu, exikarhi ka timbambu, na letlhelo ka khwiri ku vona lok ku ri na kuthona ka ngati kumbe ku vaviseka,matshumba, kumbe tindhawu ta muhlovo wohambana na wa ntolovelo, ku fana naswipatso swo basa kumbe tilayini.

• Masalelo ya ntsumbu ya fanele ku celeriwalaha ku enteke, xikan'we na misava leyintsumbu a wu ri ehenhla ka yona loko wuyevuriwa.

• Hlamba swandla na mavoko ya wena,tibuntsu/milenge, mukwana na switirhisiwaswin'wana, na fasikoti swi basa hi xisibi namati, u hlanganisa na swi dlaya switsongwa-tsongwana ematini.



21


Ku na tinxaka to tala ta mrhi leti kumekakaemakete. Murhi wun'wana na wun'wana wu ta naswileriso naswona i swa nkoka ku swi landzelela.Loko endlelo ra kahle ri nga landzeleriwi, murhi awu nge tirhi, mbuti ya wena a yi nge antswinaswona u ta va u tlange hi mali ya wena.

Hilaha u tirhisaka mirhi swi hambanile swinene.Xikombiso, i swa nkoka leswaku xifuwo xi kumampimo wa kahle wa kahle. Mpimo wu nga endliwaku ya hi ntiko wa mbuti.

Mirhi yinwana yi fanele ku nyikiwa ku tlula kan'we

ku vona leswaku vutshunguri byi tirha kahle, kasiyin'wana yi lava ku nyikiwa kan'we.

Mirhi yo hambana yi fanele ku nyikiwa mbuti hitindlela to hambana, xikombiso, ti nga yi nwa yi rieka nkamabana, kumbe hi ku titlhavela ehansi kanhlonghe kumbe endzeni ka tinhlampfana, hi kurhaba eka ndhawu leyitsongo, hi ku chela ehenhlaka nhlonghe kumbe hi ku tirhisa dibi.

Xiyenge lexi xi tirhana na timhaka leti naswona,tanihi leswi timbuti ti nga tivavisaka, ndlela yohlayiseka yo tshungula swilondzo yi hlamuseriwile.


22


XXXX IIII YYYY EEEE NNNN GGGG EEEE XXXX AAAA 3333 -- KKKK UUUU TTTT IIII RRRR HHHH IIII SSSS AAAA MMMM IIII RRRR HHHH IIII KKKK AAAA HHHH LLLL EEEE




XXXX AAAA NNNN AAAA NNNN DDDD ZZZZ IIII TTTT IIII RRRR HHHH IIII SSSS AAAA NNNN AAAA NNNN JJJJ HHHH AAAA NNNN IIII MMMM IIII RRRR HHHH IIII HHHH IIII

23

NNNN DDDD LLLL EEEE LLLL AAAA LLLL EEEE YYYY IIII FFFF AAAA NNNN EEEE LLLL EEEE KKKK EEEE ????• Mirhi yi nga tirhisiwa ku tshungula swifuwo

loko swi vabya kumbe swi vavisekile.• Mirhi yi nga tlhela yi tirhisiwa ku sivela ku

vabya ka xifuwo.

• U fanele ku tiva vuvabyi lebyi ubyi tshungula kumbe ku sivela.

• Vona leswaku u tirhisa mirhi yakahle.

• Hlaya swileriso leswi takana mirhi nkarhi hinkwawo.

• Kumbe, kombela mutirhi wale xitolo, muthekiniki wa swarihanyo, mutirhi wo engetela,

murimi wantokoto kumbedokodela waswifuwo ku

hlaya no kuhlamusela.

• Vona leswaku mirhi yi nga tirhisiwa eka timbuti.

• Xikombiso, mirhi ya tihuku a yinge tirhisiwi eka timbuti.

• Langutisa siku rohundzela hi nkarhi.

• Loko murhi wu hundzelehi nkarhi a wu nge tirhikahle.

• Loko siku ri nyikiwe hi ndlela leyi:EXP. DATE 03 200803 yi yimela n'hweti 2008 yi yimela lembe

• U nga tirhisi murhi wolowoendzhaku ka Nyenyankulu2008.

• Mirhi yi fanele ku vekiwa lahaku holeke na le ndzhutini.

• Vona leswaku murhi a wu vekiweendhawini yo hola laha ku nga nandzhuti u nga si wu xava.

• Vona leswaku u veka murhi ekatindhawu yo hola kule nadyambu.

• I swa nkoka ku nyikampimo wa kahle.

• Mpimo lowutsongo a wu nge tirhi,naswona mpimo wo tala wu nga onha.

Timbuti letikuluti lava mpimo

wo tala.

Mirhi ya

tihuku

Mirhi ya

timbuti

Nyenyankulu2008 EX

P.D

ATE

03 2

008




24Hi le non'wini. (Xifaniso: Leslie Harrison.)

Hi ku chela. (Xifaniso: Leslie Harrison.)

Hi neleta. (Xifaniso: Leslie Harrison.)

• Vona leswaku u nyika murhi hi ndlela yakahle.

• Swileriso swi ta ku byela hilaha u faneleke kunyika murhi.TINDLELA TO HAMBANA TO NYIKA

MIRHI...

• Nyika murhi minkarhi yo tala ku ya hileswi vuriwaka hi swileriso, kumbe wunge tirhi kahle.

• Xikombiso, vutshunguri byin'wana byantlhavelo byi fanele ku nyikiwa 3 wamasiku. Loko u nga nyiki murhi eka 3 wamasiku, u ta va u tlange hi mali ya wenanaswona xifuwo a xi nge antswi.

• Tineleta leti tirhisiwekeeka ntlhavelo ti faneleku va letintshwaetiphakitini ku endlelaleswaku ti va letibaseke no tenganaswona switsongwa-tsongwana swidlayiwile.

• Tirhisa neleta kan'wentsena; kutani u yi lahla.

• U nga tirhisi neleta yin'weeka swifuwo swohambana.

• Hlengeleta tineleta tathyaka eka thini raswakunwa swo titimela.Loko ri tele, nyikamuthekiniki wa swifuwoleswaku a swi lahla.

• Lahla neleta leyi tirhekeeka xihambukelo xa goji.

N'hwendza-mhala 2008

Siku ro

sungula

Siku ra

vumbrhi

Siku ra

vunharhu


• Ku kuma mahungu hixitalo, tihlanganisi namuthekiniki wa rihanyora swifuwo, mutirhi woengetela, murimi wantokoto, dokodela waswifuwo kumbe munhula faneleke.



25

• Ku va murhi wutirha kahle, wufanele ku totiwamirhihinkwawowa mbutinaswihalaki swa miri, kukatsa na masi.

• Leswi swi vula leswakuku na murhi woringanela emirini na swihalaki swa miri, kukatsa masi.

• Ku nwa murhi wa swifuwo swi nga vabyisavanhu. • Hlaya swileriso ku endlela

leswaku u tiva masiku lawau faneleke ku yima ku dlayaxifuwo hi xikongomelo xanyma kumbe ku nwa masiya xifuwo endzhaku ko xinyika murhi.

• Nkarhi wo yima wu vuriwankarhi wo kokelaendzhaku, lowu nyikiwakaku ri tsevu wa masikukumbe mavhiki.

• Hlayisa mirhi hinkwayo na tineleta kulena vana, ku sivela vana eka chefukumbe ku tivavisaka.

N'hwendza-mhala 2008


• Swilondzo swi fanele ku hlantswiwa, leswakuswi nga tluleli hi mavabyi.

• Loko xilondzo ku ri lexikulu kumbe xo enta,swi kahle ku tihlanganisa na muthekiniki warihanyo ra swifuwo, dokodela wa swifuwo wamfumo kumbe dokodela wa swifuwo wo ka anga ri wa mfumo.

• Hlengeleta swilo leswi u nga ta swi lava kutshungula xilondzo.

• Tirhisa mati yo tenga lawa ya nga virisiwa kutaniu ya tshika ya hola.

• Xidlaya switsongwa-tsongwana lexi fanele kutirhisiwa eka timbuti xi fanele ku hlanganisiwaematini.

• Ambala swimandla-mandla swa pulasitikikumbe swa rhaba kumbe nkwama wa pulasitikieswandleni swa wena.

• Sivela xifuwo.• Tirhisa thawula ra phepha, loko ri ri kona.• Sungula u basisa xilondzo ku sukela exikarhi ku

ya emakumu ku sivela thyaka leswaku ri ngasuleriwi endzeni ka xilondzo.

• Loko xilondzo xi basisiwile, fafazela xilondzo hixidlaya switsotswana xa tinhongana.

• Swilondzo swin'wana swi ta lava vutshunguribya mirhi, ngopfu-ngopfu loko swi kurile, entilekumbe leswi tluleriweke.

• Xilondzo a xi tshami xi basile no oma.• Wisisa xifuwo.• Loko swimandla-mandla swi nga tirhisiwi

nakambe, swi hlantswi hi mati yo kufumela yaxisibi, u swi kama, u swi susa, kutani u swianeka leswaku swi oma no swi veka eka ndhawuyo hlayiseka.

• Hisa nkwama wa pulasitiki, swimandla-mandlana maphepha man'wana lawa u ya tirhiseke.

Tiva: Swilondzo swin'wana leswi pfulekeke a swiholi hambi loko u swi hlantswa no swi tshungula;leswi swi nga vangiwa hi mfukuzana.

• Mfukuzana yi tala ku humelela hi xitalo ekaswifuwo leswi dyuhaleke (ku nga ri leswa hakulaka), eka muhlovo wa nhlonghe lowu hisekehi dyambu.

• I dokodela wa swifuwo ntsena la ngatshungulaka mfukuzana no yi susa hivuhandzuri.

• Kambe leswi a swi nge pfuni loko xilondzo kuri lexikulu.

• Swi nga antswa loko u dlaya swifuwo leswi ngana mfukuzana.



26

Thyaka leri ngale hansi ka ncilawa xifuwo lexi aku ri mfukuzana.

(Xifaniso:Hannes de

Villiers.)

XXXX AAAA NNNN AAAA NNNN DDDD ZZZZ IIII HHHH OOOO RRRR IIII SSSS AAAA NNNN JJJJ HHHH AAAA NNNN IIII SSSS WWWW IIII LLLL OOOO NNNN DDDD ZZZZ OOOO ????


• Ku nwisa murhi i endlelo leri tirhisiwaka kunwisa murhi hi nomu, naswona swi tala kutirhisiwa ku tshungula swifuwo eka swivungu.

• Leswi swi nga endliwa hi ku tirhisa ntlhavelolowu nga ri ki na neleta.

• Lulamisa mpimo lowu faneleke wa xifuwo xexo.• Sirhelela mbuti.• Yevula nomu wa mbuti.

• Vekela neleta etlhelo ka nomu wa mbuti na lehenhla ka ririmi.

• Neleta yi fanale ku kongomisiwa eka tlhelo raximatsi enon'wini.

• Tlakusa nhloko ya xifuwo switsongo, ku nga riehenhla swinene, leswi nga sivelaka xifuwo kuva xi mita.

• U nga khomi nomu wu pfuleka loko u yi nyikaurhi.

• Kama murhi lowu nga le ka neleta enon'wini.• Vona leswaku mbuti yi mita murhi naswona yi

nga tlimbiwi.• Loko mbuti yi tlulela emahlweni, susa xifuwo ku

endlela leswaku xi nga tivavisi ehenhla ka nomu.



27

XXXX AAAA NNNN AAAA NNNN DDDD ZZZZ IIII YYYY IIII YYYY IIII SSSS AAAA NNNN JJJJ HHHH AAAA NNNN IIII EEEE DDDD IIII BBBB IIII NNNN IIII ????

Ku nwisa xifuwo murhi hi ku tirhisa neleta. (Swifaniso: Leslie Harrison.)


• Swigalana ku nga va xivangelo xa swiphiqosweswo tanihi swilondzo na matshumba, kukatsa matshumba ya le milengeni.

• Swigalana swi nga hangalasa vuvabyi byo fanana ku tala ka mati embilwini.

• Ku na tindlela to hambana to dlaya swigalanaeka swifuwo ku fna na ku tirhisa dibi, xifafazelo,hi ku tirhisa xifafazelo na mafurha ya swigalanaekaya, na matirhiselo ya mirhi.

• Eka murimi lontsongo, ku totiwa ka murhi hiyona ndlela yo olova ku yi tirhisa.

• Vutshunguri byo fafazela swigalana byi tirhaemakeheleni, etinyongeni na le xikarhi kaminwala ya mienge.

• Nkarhi lowu timbuti ti tshunguriwaka swigalanawu ta ya swivangelo swo fana na nkarhi walembe na nhlayo ya swigalana eka swifuwo.

• Laha swilondzo swi vangiweke hi swigalanakumbe matshumba ya le milengeni i xiphiqo, uta fanela ku tshungula timbuti eka swigalanaminkarhi yo tala, xikombiso, kan'we hi vhiki, kufikela loko xiphiqo xi lawuleka. Endzhaku,nkarhi wa le xikarhi ka vutshunguri wu ngaengeteriwa.



28

Ku tota murhi ku tshungula swigalana. (Swifaniso: Leslie Harrison.)

XXXX AAAA NNNN AAAA SSSS WWWW IIII GGGG AAAA LLLL AAAA NNNN AAAA NNNN DDDD ZZZZ IIII SSSS WWWW IIII SSSS UUUU SSSS AAAA NNNN JJJJ HHHH AAAA NNNN IIII ????


• Mirhi yin'wana yi fanele ku tlhaveriwaematshan'wini yo nwiwa hi nomu.

• U tirhisa ntlhavelo na neleta ku nghenisa murhieka mbuti.

KU TLHAVELA NHLONGHE• Ndhawu ya kahle yo tlhavela nhlonghe hi le

tlhelo ka nhamu.• Ndhawu yo tlhavela neleta yi le kusuhi na

makumu ya nhamu ku nga ri xiphemu xa lehansi xa nhamu laha ku nga na nsiha lowukulu.

• Vona leswaku ntlhavelo na neleta swi basisiwile.

• Lulamisa mpimo wa kahle leswaku xifuwo xi tatshunguriwa.

• Sirhelela mbuti.• Tlakusa nhlonghe exikarhi ka tintiho, kutani u

susumeta neleta endzeni ka nhlonghe.• Vona leswaku a wu susumeti neleta kutani u yi

tlhavela eka nhlonghe ya le ndzeni, hi xihoxo.• Koka muchini wa ntlhavelo kutani u vona

leswaku a ku na ngati leyi nghenaka ekantlhavelo.

• Loko ku ri na ngati, susa neleta kutani u yitlhavela eka ndhawu yin'wana.

• Loko ku ri na ngati eka ntlhavelo, susumeta hivukheta muchini wa ntlhavelo eka ntlhavelo.

• Koka neleta endzhaku ko va ntlhavelo wuendliwile.

• Chukucha ndhawu yeleyo swa nkarhinyna.• Lahla hi vukheta neleta na ntlhavelo.

KU TLHAVELA ENYAMENI• Ndhawu ya kahle yo tlhavela enyameni hi le

swisutini swa xifuwo.• Vona leswaku ntlhavelo na neleta swi basisiwile.• Lulamisa mpimo lowu xifuwo xi faneleke ku

tshunguriwa hi wona.• Hambanisa neleta eka ntlhavelo.• Sirhelela mbuti.



29

XXXX AAAA NNNN AAAA MMMM BBBB UUUU TTTT IIII YYYY AAAA MMMM IIII NNNN AAAA NNNN DDDD ZZZZ IIII

YYYY IIII TTTT LLLL HHHH AAAA VVVV EEEE LLLL AAAA NNNN JJJJ HHHH AAAA NNNN IIII ????

Mirhi leyi susiwaka ebodlheleni.(Xifaniso: Leslie Harrison.)

Ku tlhavela eka nhlonghe.(Xifaniso: Ellen van Wijk.)

Ntlhavelo

Muchini wantlhavelo

Neleta

Exikarhi

Mpfapfarhuto wa ntlhavelo na neleta.


• Hi tintiho ta wena, kumisisa tinyama ta swisutiswa xiuwo hi ku leha ka rigutsu endzhaku karhambu ra xisuti.

• U khome neleta, u nga ri na ntlhavelo, exikarhika rigutsu na ritiho leri nga le kusuhi na rona,nghenisa neleta hi xihatla enyameni.

• Kambeka leswaku a ku na ngati exikarhi kaneleta.

• Loko ku ri na ngati koka neleta u tlhela uringeta nakambe.

• Loko ku ri na ngati, nghenisa ntlhavelo ekaneleta no susumeta muchini wa ntlhavelo kutlhavela murhi enyameni.

• Susa neleta.• Chukucha ndhawu swa tisekondi titsongo.• Cukumeta neleta na ntlhavelo.



30

Goza ra vumbirhi: Loko ku nga ri na ngatieneletini, nghenisa ntlhavelo eka neleta.

(Xifaniso: Leslie Harrison.)Goza ro sungula: Nghenisa neleta u ri hava

ntlhavelo.

Rhambu raxisuti


Xiphemu lexi xa xibukwana xi hlamusela mavabyina swiyimo leswi u nga swi vonaka eka timbuti tawena. Pheji rin'wana na rin'wana ri hlamuselavuvabyi kumbe xiyimo xo hambana nohlamuseriwa hi ndlela leyi fanaka, yi hlamuselamavabyi na swiyimo hi ndlela leyi fanaka:• Leswi muxaka wa vuvabyi na xiyimo swi nga

xiswona.• Lexi vangaka vuvabyi kumbe xiyimo.• Leswi swikombiso yi nga swona leswi u swi

vonaka.• Hilaha u tshungulaka kumbe ku ololoxa

swiphiqo• Hilaha u sivelaka xiphiqo ku va xi humelela

nakambe.• Mahungu man'wana laya nga pfunaka.

Mavabyi na swiyimo swi kombisiwa hi ndlela yakahle naswona hi ta tsakela ku hlamusela xivangelo.Mavabyi na swiyimo leswi u swi vonaka etimbutiniswi nga vangiwa ntsena hi tinxaka to hambana taswitsongwa-tsongwana leswi vuriwaka vuxungu,protozoa kumbe swivungu, kambe na hi swakudyaswa kahle.

Hakanyingi xivangelo nkulu xo humela hi khwirieka timbuti swakudya swa kahle eka tintswele.Swiphiqo leswi nga swa matshumba, matshumbaya milenge na marhuda. Nkarhi wun'wana vuvabyibyin'we lebyi nga le ka mbuti byi nga tlulela ekabya vumbirhi. Leyi i mhaka ya marhuda na ku

pfimba ka mavele. Vana va nga tluleta marhuda kusuka emilon'wini ya vona ku ya eka tinhlungu tatintswele. Tintswele leti nga na marhuda, ti tala kupfimba mavele. Nkarhi wun'wana switsongwa-tsongwana swi nga vanga vuvabyi byo tala.Xikombiso xitlhavi na ku pfimba ka mavele kutanihi swimbirhi swi vanga Mannheimia.

Mavabyi man'wana swa antswa ku ya sivela hintlhavelo. Leswi swa fana na tinso to vuna navuvabyi bya rihlaya. Timbuti leti nga na vuvabyibya rihlaya, ririmi ra wasi na Vuvabyi bya mbiluhinkwaswo swi nga komba swikombiso swi chuha,ku sombholoka i swa nkoka ku kombisa kuhambana ka mavabyi. Eku heteleleni,mukhuhlwana na mavabyi laya vangiwaka hiswivungu, swivungu swa rhandzavula, manyoka-nyokana na swigalana (flukes) swi katsiwa ndhawuyin'we tanihi leswi hi vumune bya swona ku ngaswigalana swa le ndzeni naswona swi nga vanganchuluko. Xiyenge xi hetelela hi xiringanyeto xantlhavelo wa timbuti.

Loko u ehleketa leswaku mbuti ya wena ya vabyakambe u nga voni xiphiqo eka xibukwana lexi,mbuti yi nga va yi twa ku vava eka leswi nga ri kiswa ntolovelo. Eka mhaka yo fana na leyi, vutisamuthekiniki wa swifuwo kumbe dokodela waswifuwo la nga ri ki wa mfumo ku kumaswitsundzuxo.



31

XXXX IIII YYYY EEEE NNNN GGGG EEEE XXXX AAAA 4444 -- MMMM AAAA VVVV AAAA BBBB YYYY IIII NNNN AAAA SSSS WWWW IIII YYYY IIII MMMM OOOO

LLLL EEEE SSSS WWWW IIII FFFF AAAA NNNN AAAA KKKK AAAA



XANA KU HUMELA HI KHWIRI I YINI?

• Ku humela hi khwiri i ndlela ya ntumbuluko yodlaya xifuwo lexi nga si ku velekiwaka kumbeku dlaya xifuwo lexi nga si kotaka ku hanyaehandle ka khwiri ra mutswari.

I YINI LESWI VANGAKA KUHUMELA HI KHWIRI?

• Ntshikilelo lowu vangiwaka hi ndlala ku vaxivangelo xa nkoka xo ku humela hi khwiri ekatimbuti leti kurisiwaka emadyelweni yamuganga.

• Ku tluleriwa hi mavabyi yo tala na swigalana,swo fana na Chlamydia na Coxiella, swi nga vangaku humela hi khwiri eka timbuti.

• Chlamydia yi vanga xiphiqo xa “Vuvabyi byodlaya xifuwo lexi nga si ku velekiwaka”.

• Ku tswarisa timbuti ta Angora swi nga vangantolovelo wo humela hi makhwiri lembe nalembe.

KU HUMELA HI KHWIRI SWI NGAVANGIWA HI NTSHIKILELO WO

PFUMALA SWAKUDYA.• Leswi i mhaka ya leswaku ntswele leyi nga biha

emirini na ximbutana lexi nga si ku velekiwakaswi lava tiphuroteni na matimba.

• Loko yi nga kumi swakudya swa kahle swankoka wa le henhla yi ta humela hi khwiri.

• Hi ximumu eka tindhawu ta madyelo, ku

humela hi khwiri leswi vangaka hi ntshikilelo kunga va xiphiqo xo suka hi Mawuwana ku fika hiNhlangula hikuva byanyi byi dyiwe ngopfukutani na byanyi lebyi saleke a byi na nkokawutsongo wa swakudya.

• Hakanyingi ndzilo wu onha ndhawu leyikulu yamadyelo naswona leswi swi nyanyisa xiyimo.

XANA HI SWIHI SWIKOMBISOLESWI U SWI VONAKA?

• Nkarhi wun'wana xifuwo lexi nga si kuvelekiwaka xi nga va xilema, kambe nkarhiwun'wana xi va kahle.

• Loko ku humela hi khwiri swi vangiwa hintshikilelo wa ndlala, ximbutana lexi hanyekekahle xi velekiwa ka ha ri na nkarhi, endzhakuka 90 wa masiku ku biha emirni swi sungurile.

• Loko ku humela hi khwiri swi vangiwa hivuvabyi, ximbutana ekhwirini xi nga va xi hanyekahle kumbe xi va xi borile.

• Hi ntolovelo ku humela hi khwiri eka timbuti taAngora, ximbutana lexi nga le khwirini xi ngava xi pfimbile.

• Loko swi koteka, kuma ntsumbu wa ximbutanalexi feke xi nga swi velekiwa.

• Tirhisa pulasitiki ku swi khoma.• Swi phutseli kahle hi pulasitiki kutani u swi yisa

eka muthekiniki wa rihanyo ra swifuwo kumbedokdela wa swifuwo wa mfumo kumbe wo ka a


32

Ku susa khwiri ka ha ri nkarhi (vuvabyi byo dlaya xifuwo lexi nga si ku

velekiwaka). (Xifaniso: Jan de Wet.)

Nyika swakudya swo engetela loko swipfumaleka kumbe swi ri swa

nkoka wa le hansi.

KKKK UUUU HHHH UUUU MMMM EEEE LLLL AAAA HHHH IIII KKKK HHHH WWWW IIII RRRR IIII


nga ri wa mfumo ku kumisisa xivangelo xa kuhumela hi khwiri.

• Hlamba mavoko ya wena hi xisibi na matiendzhaku ko khoma ntsumbu.

VUTSHUNGURI• Vutshunguri bya tintswele leti humeriweke hi

makhwiri hi xivangelo xa Vuvabyi byo dlayaxifuwo lexi nga si ku velekiwaka a switolovelekangiki kumbe ku tshikilela ikhonomi.

• A ku na vutshunguri byo karhi bya ku humelahi makhwiri lebyi vangiwaka hi Coxiella.

• Ku humela hi khwiri loku nga xivangelo xandlala kumbe ku tswariwa ka swifuwo leswihlanganisiweke swi nge tshunguriwi hi ndlelayeleyo, kambe swi fanele ku siveriwa.

KU SIVELA• Ku sivela ku humela hi khwiri leswi vangaka hi

ndlala, nyika tintswele swakudya swo enela swakahle leswaku swi ta kuma ntiko.

• Ku sivela ku humela hi khwiri leswi vangiwakahi Chlamydia, kanela tindlela ta ntlhavelo nadokodela wa swifuwo.

• Ku sivela ku humela hi makhwiri leswi

vangiwaka hi xitsongwa-tsongwana xa Coxiella,ku lawula swigalana hi swona leswi tirhakakahle.

KU PHAMELA NTSWELE LEYIBIHEKE EMIRINI

• Nkarhi wo karhata i 2 wa tin'hweti to bihaemirini na 2 wa tin'hweti endzhaku ko tswala.

• Hi nkarhi wa 4 wa tin'hweti, tintswele ti lava3 wa tinxaka ta swakudya swo engetela,kumbe ku engetela eka swakudya.

• Siku na siku, ntswele leyi biheke emirini leyidyaka no tika 30kg, yi lava 400g wa swakudyaswo engetela leswi talke hi matimba.Swakudya sweswo swi katsa swikampfu,mavele, bali, mbewu ya n'wahuva, koroni naswakudya swa mafurha ya mbewu ya riguru.

• Ntswele leyi biheke emirini na yona yi ta lava400g wa swakudya swo engetela leswi talekehi tiphurotheni hi siku. Swakudya sweswo swikatsa mapa ya hlampfi, swakudya swamafurha ya timanga, swakudya swa mafurhaya mbewu ya riguru na mbewu ya koroni.

• Yi fanele ku kuma 8g wa timinirali leyihlanganisiweke masiku hinkwawo.



33



XANA TSHUMBA I YINI?• Tshumba i bofu lebyi hlengeletaneke endzeni

eka nchumu wo fana na xibolwana.

I YINI LEXI VANGAKA TSHUMBA?• Tshumba ri vangiwa hi switsongwa-tsongwana,

leswi vuriwaka swiborisi, leswi kumekakaeritshurini, evulongweni na le misaveni.

• Tshumba ri tala ku huma endzhaku ko vavisekaloku vangiwaka hi swigalana, mbewu ya byanyikumbe mitwa.

• Xiborisi xi nghena hi le xilondzweni lexitsongokutani xi famba-famba engatini endzeni kamirhi.

• Tshumba ri nga sukela eka xilondzo.


• Ku na ku pfimba loku nga va ka ko tshuka novava loko u khoma.

• Tshumba ri tala ku huma emahlweni ka katla,enhlokweni kumbe enhan'wini, etlhelo kumbeendzhaku ka nenge wa le ndzhaku.

• Loko tshumba ri va ekusuhi no buluka, voyabya suka kutani ku va na ndhawu yo olovaexikarhi ka rona.

VUTSHUNGURI• Tshumba ri fanele ku tshunguriwa loko voya byi

sukile na loko ku ri na ndhawu yo olovaexikarhi ka rona.

• Chela munyu wo ringana xilepulana eka litara yamati, kutani u ya virisa 20 wa timinete kutani uya tshika ya hola.

• Dlaya switsongwa-tsongwa eka mukwana wokariha hi ku wu virisa kwalomu ka 20 watiminete.

• Hlengeleta nkamba ya mati, mukwana lowuvirisiweke kumbe lowuntshwa, thawula,xifafazela xa xilondzo xo dlaya switsotswana nankwama wun'wana wa pulasitiki.

• Sirhelela mbuti.• Ambala swimandla-mandla.

• Tirhisa mukwana ku tsema tanihi xihambanoeka ndhawu yo olova.

• Tirhisa ritiho ra wena ku kama bofu kutani u riveka eka phepha ro basa.


34

MMMM AAAA TTTT SSSS HHHH UUUU MMMM BBBB AAAA


• Basisa xilondzo hi mati ya munyu layavirisiweke.

• Tirhisa xifafazela lexi faneleke leswakutinhongana tifambela ekule.

• Hlengeleta phepha, bofu na swimandla-mandlaxikan'we kutani u swi celela kumbe u swi hisa.

• Loko swi koteka, tlhavela xifuwo murhi loko kutshunguriwa tshumba.

KU SIVELA• Loko xifuwo xi ri na matshumba yo chavisa

kumbe xi tshamela ku va na matshumba, xifanele ku dlayiwa.

• Ku lawula swigalana.

(Swifaniso: Xiyenge xa dyondzo ya Swigalana,Vandla ra Vutshunguri bya swifuwo ra

Onderstepoort.)


35



XANA TSHUMBA RA LE NENGENII YINI?

• Lexi i xiyimo xo vava laha tshumba ri humakaswinyamana enengeni.

I YINI LEXI VANGAKA TSHUMBA RALE NENGENI?

• Switsongwa-tsongwana leswi nghenaka emirini hile xilondzweni kumbe ku vaviseka enengeni.

• Xilondzo kumbe ku vaviseka ku nga vangiwa hi kulumiwa hi xigalana exikarhika minwala.

• Xilondzo kumbe kuvaviseka ku nga vangiwahi mitwa loko mbuti yitlatlambela leswaku yi tadya eswimudyanini.

• Kutani switsongwa-tsongwana swi endlaleswaku tshumba ri vakona.

• Tshumba ri nga tshikilelalaha ku hlanganakamarhambu ya milenge.


• Mbuti yi khungiwile, hakanyingi eka nenge wun'we.• Nenge wa hisa loko u wu khoma no vava eka

xifuwo loko u wu tshikilela.• Hi ku famba ka nkarhi, nenge wa pfimba ehenhla

ka swinondzwana kutani tshumba ri nga buluka hile ka nhlonge leyi tiyeke.

VUTSHUNGURI• Tshumba ra le nengeni swa tika ku ri tshungula

hikuva ri le xikarhi ka minwala naswona a wu ngetsemi tshumba kwalaho.

• Swi tlhela swi tika ku tshungula tshumba ra lenengeni hikuva murhi a wu ngheni hi ku olova ekatshumba ra tintswele.

• Nenge lowu vavisekeke a wu tshami wu basilenaswona xifuwo xi tshama xi omile, hlantswaxilondzo namadyambu.

• Vutshunguri bya mirhi lebyi nga na“oxytetracycline” yo tala leyi nyikiwaka eka sikurin'wana na rin'wana ra vunharhu byi nga humelela.

• Loko tshumba ri nyanya, swi nga antswa ku dlayaxifuwo.

KU SIVELA• Laha swigalana ku nga xiphiqo, nghenisa nenge wa

mbuti ematini lawa ya nga na dibi.• U nga tirhisa nkambana ku hoxa nenge wa mbuti

eka dibi.• Kumbe, u nga nghenisa milenge ya mbuti hi

wun'we wun'weeka khonthenileyitsongo ya dibi.

• Tirhisa khonthenihi xikongomelolexi ntsena.

• Tirhisa dibi leyitirhisiriwakatimbuti ntsena.

• Nghenisa milengeeka dibi kan'we hivhiki hi ximumuna kan'weendzhaku kamavhikimambirhi hi xixika.


36


Ku nghenisa nenge wambuti edibini.

Swigalana leswi nga lehansi ka minwala.

(Xifaniso: Gareth Bath.)

Timbuti ti nga tivavisa milenge ya tona loko titlatlambela leswaku ti ta dya eswimudyanini.

(Xifaniso: Michael Stenson.)

Bofu

Ku pfimba

MMMM AAAA TTTT SSSS HHHH UUUU MMMM BBBB AAAA YYYY AAAA MMMM IIII LLLL EEEE NNNN GGGG EEEE

Tshumba ra le nengeni. (Xifaniso: Gareth Bath.)


XANA MARHUDA I YINI?• Marhuda i vuvabyi bya nhlonghe na nkuva

(membrane) wa marhimila swa tinyimpfu natimbuti.

• Swifuwo leswi nga na marhuda swi naswirhumbana emilon'wini na le tinhompfini.

• Hikwalaho ka swirhumbana leswi, vito rin'wanara marhuda i “swirhumbana swa nomu”

• Marhuda ya nga tlulela vanhu loko vo khomaswifuwo leswi nga na wona.

I YINI LESWI VANGAKA MARHUDA?• Xitsongwa-tsongwana lexi vangaka marhuda xi

tiyile naswona xi nga tshama malembe yo tala ekandhawu yeleyo.

• Xi nghena emirini hi laha nhlonghe yi pandzekekeku fana no nwayeka kumbe ku tsemeka.

• Ntshikilelo wo mamisa we nga vanga vuvabyi kutlulela eka tintswele.

• Vuvabyi byi nga tlula eka vana.• Ximbutana lexi nga na vuvabyi xi nga hangalasa

xitsongwa-tsongwana eka ntswele loko xi mama.


• Swirhumbana leswitsongo swi tala ku voniwaekhonweni ya nomu.

• Swirhumbana swi tlulela eminon'wini na letinhompfini, na le mahlweni.

• Swirhumbana swi nga huma eka tinhlungu tatintswele leti mamisaka swimbutana.

• Loko swimbutana swi mama tintswele leti ngana swirhumbana emaveleni, swi vava ngopfu.

VUTSHUNGURI• Vuvabyi byi ta suka hi byoxe.• Hambanisa swifuwo leswi nga na marhuda,

hikuva switsongwa-tsongwana swi rhwariwa himadzovo ya swlondzo naswona loko swi wa switlulela emisaveni ku ringana tin'hweti to tala.

• Ambala swimandla-mandla ku tota mafurhaleswaku madzovo ya tshama ya olovile.

• Eka swifuwo leswi vabyaka ngopfu, xifafaxelolexi nga na murhi xi fanele ku cheriwa ekamadzovo.

• Swimbutana leswi nga ta ka swi nga mami swifanele ku mamisiswa hi bodlhela.

KU SIVELA• Laha swifuwo switsongo swi vabyaka naswona

u vilela leswaku vuvabyi byi ta tlulela swifuwoswin'wana, tlhavela ntlhambhi hinkwawo.

• U nga tlhaveli ntlhambhi laha swifuwo swi ngakhomiwa hi vuvabyi.

• U nga tlhaveli swifuwo leswi hanyeke kahle ekantlhambi lowu hanyeke kahle.



37

Swirhumbana swa marhuda.(Xifaniso: Jenny Turton.)

Swirhumbana swa marhuda.(Xifaniso: Gareth Bath.)

Swirhumbana swa marhuda.(Xifaniso: Yunivhesiti ya Pitori.)

MMMM AAAA RRRR HHHH UUUU DDDD AAAA



XANA KU PFIMBA KA MAVELE IYINI?

• Ku pfimba ka mavele hi ku ndlandlamuka kamavele.

• Tintswele leti humesaka masi yo tala, ti ngakhomiwa hi vuvabyi.

• Ku pfimba ka mavele ku nga va xivangelo xa kuva na masi lamatsongo.

• Ku pfimba ka mavele ko tika ku nga vangachefu eka miri wa xifuwo, leswi nga vangakamukhuhlwana, ntshikilelo no pfumaleka karinoko.

• Eka swifaniso leswi landzelaka, hafu ya vele yitsemekile hi xivangelo xo pfimba ka mavele.

I YINI LEXI VANGAKA KU PFIMBAKA MAVELE?

• Ku pfimba ka mavele swi vanga hi vuvabyi byale veleni.

• Ku pfimba ka mavele ku tumbuluka ekaswiyimo swotsakama na swo kufumela.

• Vuvabyi byi nga tlulela loko swimbutana swinghenisa switsongwa-tsongwana eka tinhlunguloko swi ri karhi swi mama.

• Tintswele leti nga na swimbutana leswi nga naswirhumbana swa marhuda (swirhumbana swanomu) ti tala ku pfimba ka mavele.


• Ku cinca ka vele na swibuwana eka masi switala ku va swikombiso.

• Ku pfimba ka tinhlungu swi nga endla leswakuvele ri pfimba, ri hisa loko u ri khoma, rotshuka no vava, no va no basuluka hi muhlovo.

• A ku nge vi na masi kumbe wu ta va lowu ngatolovelekangiki (wo lala no va mati, wo tika waswibuwana, kumbe wu ri na bofu kumbe ngati).

• Matshumba ya nga va kona emaveleni.• Tintswele ti nga koka nenge wa le ndzhaku u

tshuneta laha ku vavisekeke eveleni, no khwitaloko ti famba.

• Hikwalaho ko twa ku vava, tintswele ti ngepfumeli leswaku swimbutana swi mama.

• Swimbutana swi nga khwankhwa kutani swi fa.


38

Ku pfimba ka mavele - hafu ya vele yitsemekile. (Xifaniso: Gareth Bath.)

Tshumba eveleni. (Xifaniso: Gareth Bath.)

Vele leri pfimbeke. (Xifaniso: Gareth Bath.)

KKKK UUUU PPPP FFFF IIII MMMM BBBB AAAA KKKK AAAA MMMM AAAA VVVV EEEE LLLL EEEE


VUTSHUNGURI• Laha swi kotekaka, vele ri fanele ku kamiwa

masi hinkwawo.• U nga hlanganisi masi ya mbuti leyi pfimbeke

mavele na masi ya mbuti leyi hanyeke kahle.• Masi yo huma eka tintswele leti pfimbeke

mavele ya fanele ku lahliwa.• Tshikilela nchumu wo hisa (ku fana na bodlhela

ra mati yo hisa) eka vele leri khumbhekakakwalomu ka 5-10 wa timinete.

• Kutani tshikilela hi nchumu wo titimela (ku fanathahulo leri nga na tiayisi, kumbe thawula leringhenisiweke eka mati yo titimela) ku ringana 5-10 wa timinete.

• Tlhavela murhi hi neleta emirini wa mbuti.• Tihlanganisi na dokodela wa swifuwo hi

matirhiselo ya vutshunguri bya tinhlunu.• Nyika bodlhela ra masi eka swimbutana swa

tintswele leti pfimbeke mavele hi masi yatintswele leti nga vabyiki leswaku swimbutanaswi nga dlayi hi ndlala.

KU SIVELA• Nsivela mavabyi wa kahle na mafambiselo i swa

nkoka swinene.• Ku hatlisa ku tshungula tinhlungu leti

vavisekeke i swa nkoka.• Tinhongana ti nga hangalasa vuvabyi, kutani ku

lawula tinhongana i swa nkoka.• Kambela mavele u nga si tswarisa.• U nga tswarisi tintswele leti nga na mavele yo

tiya, kumbe tinhlungu leti pfalekeke hikuva a tinge swi koti ku mamisa no kurisa swimbutana.

• Dlaya swifuwo leswi nga pfimba swinenemavele.

• Loko ku pfimba ka mavele ku ri xiphiqoepurasini, katsa ntlhavelo wa mavele ekanongonoko wa wena wa ntlhavelo (langutisapheji 52).



39


XANA XITLHAVI I YINI?• Xitlhavi i vuvabyi bya ndlela ya moya na mahahu,

lebyi tshikilelaka tinyimpfu, timbuti, tihomu naswifuwo swin'wana.

I YINI XI VANGAKA XITLHAVI?• Xitlhavi xi vangiwa hi xitsongwa-tsongwana lexi

vuriwaka Pasteurella na Mannheimia.• Vuvabyi byi tala ku humela loko swifuwo swi ri

ehansi ka ntshikilelo swinene.• Swifuwo swi nga va na ntshikilelo loko swi

hlangana na maxelo yo tika yo fana na moya wamatimba, timyevula ta matimba, ku cinca ka xihatlaka mahiselo na ku titimela.

• Swifuwo swi nga khomiwa hi vuvabyi endzhaku kotleketliwa rendzo ro leha.


• Swifuwo swi nga languteka swi karhele no fambaendzhaku ka ntlhambhi loko sw risiwa.

• Ti nga yima ku dya kahle.• Timbuti leti nga na xitlhavi ti tala ku va na

mukhuhlwana.• Swifuwo leswi nga na xitlhavi swi kombisa ku

hefemula hi xihatla no tikeriwa loko swi hefemula.• Ti nga helela hi moya no khohlola.• Ku nga va na marhimila lawa ya humaka

etinhompfini.

EKA SWIFUWO LESWI FAKAHIKWALAHO KA XITLHAVI:

• Mahahu ya ta languteka ya ri na swimbhovanaleswi nga na muhlovo wo tshuka eka tindhawu tantolovelo ta muhlovo wa pinki.

• Xiphemu lexikulu xa mahahu xi nga va xi tiyile nova na muhlovo wo tshuka.

• Mahahu ya nga funengetiwa hi nchumu waxitshopana xo basa lowu namarhelaka endzenika timbambu.

• Ku nga na khuvi ephayiphini ya moya.• Swiphemu swa mahahu leswi khumbhekaka swa

xifuwo lexi feke hikwalaho ka xitlhavi swi tadzika ematini.

VUTSHUNGURI• Tshungula hi xitirhisiwa xo leha xa

oxytetracycline.• Tlhela u swi endla endzhaku ka 3 wa masiku

loko swi boha.

KU SIVELA• Lulamisa swiphiqo swo tsana swa mafambiselo

leswi tshikilelaka swifuwo.• Nyika vutumbelo hi karhi wa maxelo yo biha.• Hi nkarhi wa rendzo ro leha, pfumela timbuti

ku yima ti wisa, ku nwa mati no dya muhwana.• Ku tlhavela ntlhambhi swi nga pfuna ku sivela

ku andza ka vuvabyi.



Hahu leri nga na xitlhavi. (Xifaniso: Xiyengexa dyondzo ya Mavabyi, Vandla ra

Vutshunguri bya swifuwo ra Onderstepoort.)

Nchumu wa xitshopana wo basa eka mahahu.(Xifaniso: Xiyenge xa dyondzo ya Mavabyi,

Vandla ra Vutshunguri bya swifuwo raOnderstepoort.)

Ku nga va na khuvi ephayiphini ya moya.(Xifaniso: Xiyenge xa dyondzo ya Mavabyi,

Vandla ra Vutshunguri bya swifuwo raOnderstepoort.

XXXX IIII TTTT LLLL HHHH AAAA VVVV IIII

40


XANA I YINI TINSO TO VUNA?• Tinso to vuna i vuvabyi lebyi khomaka timbuti,

tinyimpfu na tihomu naswona bya dlaya.

I YINI XI VANGAKA TINSO TO VUNA?• Tinso to vuna ti vanga hi xitsongwa-tsongwana.• Tinso to vuna ti tala ku landzela ku antswa eka

madyelo, xikombiso, loko timbuti ti yisiwa ekandhawu leyi pfumalaka madyelo ku ya eka leyihlayisiweke.

• Swifuwo swo tala leswitsongo swa vabya, kambeleswi dyuhaleke swi nga fa hi vuvabyi lebyi.


• Vuvabyi byi humelela hi xihatla.• Timbuti ti nga kombisa ku nonoka loko ti

famba no rhurhumela.• Swifuwo leswi nga na vuvabyi lebyi swi tala ku

kumeka swi file ku ri hava swikombiso swihikumbe swihi.

• Ku kuma xivangelo xo va mbuti yi file, i swankoka ku endla xikambelo xa xivangelo xa rifu.

EKA SWIFUWO LESWI FEKE HIXIVANGELO XA TINSO TO VUNA:

• U nga vona tinso to basuluka to olova;hikwalaho ti vuriwa “tinso to vuna”.

• Tinso ti nga languteka ti ri na ngati.

• Nkarhi wun'wana u nga vona khwiri ro tshukaleri taleke hi gasi. (Kambe u nga tlhela u vonalesw eka swifuwo ku nga khale swi file.)

• Xikombiso xa nkoka eka xifuwo lexi nga fa i kuengeteleka ka swihalaki eka nkwama lowurhendzelaka mbilu, lowu noneke no fana namafurha loko wu yevuriwa.

VUTSHUNGURI• Hikuva swikombiso swi vonaka hi xihatla,

vutshunguri byi tala ku ta endzhaku.• Loko ku ri na ku antswa eka madyelo, tlhelela

eka madyelo yo sungula kutani u sungula kutinyika swakudya swo antswa hi switsongo-tsongo.

KU SIVELA• U nga cinci swakudya hi xihatla.• Ntlhavelo wa nkarhi na nkarhi i ndlela ya kahle

yo sivela mavabyi.• Ku na mintlhavelo yo hambana leyi kumekaka -

landzelela swileriso swa mutumbuluxi hi ndlelaya vukheta.



41

Tinso to basuluka to olova.(Xifaniso: Xiyenge xa dyondzo ya

Mavabyi, Vandla ra Vutshunguri bya swifuwo ra Onderstepoort.)

Khwiri ro tshuka leri taleke hi gasi. (Xifaniso:Food and Agriculture Organization.)

TTTT IIII NNNN SSSS OOOO TTTT OOOO VVVV UUUU NNNN AAAA


XANA I YINI VUVABYI BYARIHLAYA?

• Vuvabyi bya rihlaya byi vangiwa hi vuxungu byaxiborisi lexi kumeka eka vulongo/tintshogolona misava.

• Byi vangela ku tiya ka tinyama na rifu.• Byi khoma tihanci, tinguluve, tinyimpfu, timbuti

na timbyana.• Vanhu na vona va nga khomiwa hi vuvabyi bya

rihlaya.

I YINI LEXI VANGAKA VUVABYIBYA RIHLAYA?

• Vuvabyi bya rihlaya byi nga vangiwa hixivangelo xa loko xilondzo, ku tsemiwa kumbetinyama leti feke ti nghena hi xiborisi.

• Nhlayo ya le henhla ya tinyama leti feke yi ngavangiwa hi vuhandzuri (xikombiso, ku tsheniwa)loku nga endliwangiki kahle.

• Xiborisi xa andza exilondzweni kumbe ekatinyama leti feke kutani xi humesa vuxungulebyi tshikilelaka tindlela ta misiha.

XANA HI SWIHI SWIKOMBISO LESWIU SWI VONAKA?

• Vuvabyi lebyi byitumbuluka eka 1-3 wamavhiki loko xifuwo xivavisekile.

• Mbuti yi twa ku vava, yiwela ehansi yi tlela hirivambu kutani milenge yiololoka yi tiya. Nhloko yivoyamela endzhaku.

• Xifuwo xi kombisa kuchuha eka mpfumawulokumbe ku khumbhiwa.

• Ndzololo yi tala kutsemakanya hi le xikarhika tihlo.

• Xifuwo xa fa hi xivangeloxo helela hi moya tanihileswi tinyama leti tirhaka eka ku hefemula tikhumbhekaka

EKA SWIFUWO LESWI FAKAHIKWALAHO KA VUVABYI BYA

RIHLAYA:• Swilondzo leswi tlulelaka kumbe leswi nga

tshunguriwiki kahle swa vonaka.

VUTSHUNGURI• Ambala swimandla-mandla loko u tirhana na xifuwo

lexi u ehleketaka leswaku xi na vuvabyi bya rihlaya.• Basisa no dlaya switsongwa-tsongwana eka

swilondzo swa swifuwo leswi vabyaka, u susatinyama hinkwato leti feke.

• Tlhavela swifuwo hi murhi lowu tekaka nkarhi woleha.

• Hlayisa swifuwo leswi vabyaka emunyameni, laha kumiyeleke.

• Vona leswaku swifuwo swi na swakudya swo kahlena mati.

• Swifuwo leswi vabyaka swinene swi fanele kudlayiwa kahle.

KU SIVELA• Titoloveti mafambiselo ya kahle ya swilondzo hi ku

swi basisa no dlaya switsongwa-tsongwana.• Endzhaku ko tshena swimbutana, swi pfaleli eka

ndhawu yo basa kumbe etshangeni laha tintshogoloti nga kotaka ku wela ehansi.

• Tlhavela tintswele leti biheke emirni eka vuvabyi byarihlaya 6-8 wa mavhiki nakambe eka 2-4 wa mavhikiti nga si tswala. Landzelela swileriso swa ntlhaveloswa mutumbuluxi hi ndlela ya vukheta.



42

Vuvabyi bya rihlaya lebyi vangiwaka hi endleloro tshena ku tirhisiwa xitirhisiwa xa Burdizzo.

(Xifaniso: Xiyenge xa dyondzo ya Mavabyi,Vandla ra Vutshunguri bya swifuwo ra

Onderstepoort.)

Ku tiya ka swirho loku vangiwaka hi vuvabyi bya rihlaya.

(Xifaniso: nhlengeleto wa CTVM.)

Ndzololo yi tsemakanyahi le xikarhi ka tihlo.(Xifaniso: Xiyenge xadyondzo ya Mavabyi,

Vandla ra Vutshunguribya swifuwo raOnderstepoort.)

VVVV UUUU VVVV AAAA BBBB YYYY IIII BBBB YYYY AAAA RRRR IIII HHHH LLLL AAAA YYYY AAAA


XANA I YINI RIRIMI RA WASI?• Vuvabyi lebyi bya tinyimpfu na timbuti byi tala ku

voniwa endzhaku ka timyevula ta matimba ekuheteleleni ka ximumu na xixikana.

I YINI XI VANGAKA RIRIMI RAWASI?

• Vuvabyi lebyi byi vangiwa hi xitsongwa-tsongwana lexi rhwariwaka hi switsotswanaleswi hahaka leswi vuriwaka 'midges'.

• Switsotswana leswi swi kumeka ngopfu ekatindhawu leti kufumelaka no tsakama.


• Mbuti leyi vabyaka hi ririmi ra wasi yi ta va namukhuhlwana kutani yi hisa miri ku tlula 39°C.

• Milomu yi nga va yi pfimbile.• Ku nga va na matshumba emakumu ka ririmi na

maxinini.• Muhlovo wa ririmi wu nga va wa wasi,

hikwalaho vito ra “ririmi ra wasi”.

• Mabandi lawa ya nga le henhla kaswinondzwana ya nga va yo tshuka.

• Loko ntsele yi humesa masi, ku nga va na kuehla ka nhlayo ya masi lawa humesiwaka.

VUTSHUNGURI• Timbuti leti nga na ririmi ra wasi ti fanele ku

hlayisiwa endzhutini no nyikiwa mati yo tengaswakudya swa rihlaza.

• Tlhavelo swifuwo hi ntlhavelo wo leha wamurhi ku sivela xitlhavi.

KU SIRHELELA• Sirhelela timbuti eka ku lumiwa hi switsotswana

hi ku papalata madyelo yo tsakama.• Tota murhi wo chavisa switsotswana eka

timbuti.• Tlhavela eka ririmi ra wasi hi ximun'wana

endzhaku ko va tintswele ti ri na swimbutana.• U nga tlhaveli tintswele leti biheke emirini eka 3

wa tin'hweti to biha emirini.



43

Ririmi ra wasi ri nga vanga milenge leswaku yitshuka. (Xifaniso: Vandla ra Vutshunguri bya

swifuwo ra Onderstepoort.)

RRRR IIII RRRR IIII MMMM IIII RRRR AAAA WWWW AAAA SSSS IIII

Ku cinca ka muhlovo wanhompfu na nomu.

(Xifaniso: Nhlengeletowa CTVM.)

Tinyimpfu kumbe timbuti leti nga na Ririmira wasi ti nga khotsa tinhamu ta tona hi ndlelayo hlamarisa. (Xifaniso: Vandla raVutshunguri bya swifuwo ra Onderstepoort.)


XANA I YINI VUVABYI BYA MBILU?• Vuvabyi bya mbilu i vuvabyi bya tinyimpfu,

timbuti na tihomu naswona swifuwo swi namukuhlwana no komba ku chuha.

I YINI LESWI VANGAKA VUVABYIBYA MBILU?

• Vuvabyi lebyi byi vangiwa hi xigalana xa le ngatini.• Xigalana lexi i xiborisi.• Xiborisi xi hundziseriwa hi xigalana lexikulu.• Xigalana lexi xi kumeka ngopfu eka tindhawu to

oma to pfumala nhova ta laha tikweni, kutaniVuvabyi bya mbilu byi kumka ntsena ekatindhawu leti.


• Xikombiso xa nkoka hi leswaku swifuwo leswivabyaka swi nga va na mukhuhlwana wa 40°Ckumbe ku tlula.

• U nga vona hanyelo ro ka ri nga tolovelekangi,xikombiso, mbuti yi nga hundzuluxa nhloko kuya emirini hi ndlela yo hlamarisa.

• U nga tlhela u vona swifaniso swo chuha kufana na magoza lamakulu loko yi famba, yisombholoka kumbe ku raha hi matimba.

• Timbuti ti vabya ngopfu hi Vuvabyi bya mbilunaswona ti nga fa naswona eka swifuwo leswi unga vona khuvi na swihalaki ku sukaenhompfini.



44

Xigalana lexikulu -xigalana xi ringanana nwala wa wena

wa rintiholeritsongo hi

vukulu. (Xifaniso:Arthur Spickett.)

Mbuti yi hundzuluxa nhloko. (Xifaniso:Xiyenge xa dyondzo ya Mavabyi, Vandla ra

Vutshunguri bya swifuwo ra Onderstepoort.)

Xihalaki exifuveni. (Xifaniso: Xiyenge xadyondzo ya Mavabyi, Vandla ra Vutshunguri

bya swifuwo ra Onderstepoort.)

Mahahu yo pfimba. (Xifaniso: Xiyenge xadyondzo ya Mavabyi, Vandla ra Vutshunguri


Mbuti yi raha hi matimba.

VVVV UUUU VVVV AAAA BBBB YYYY IIII BBBB YYYY AAAA MMMM BBBB IIII LLLL UUUU


• Loko u yevula ntsumbu (langutisa mapheji ya19-21), u nga kuma swihalaki ekhwirini,exifuveni na nkwama lowu rhendzelaka mbilu,ku pfimba ka mahahu na khuvi, na swihalakieka phayiphi ya moya.

VUTSHUNGURI• Loko u vona swikombiso swa vuvabyi, swi

tshunguri hi xihatla hi murhi ntlawa wa mirhi yotitvata (“oxytetracycline”).

• Hlaya mfungho ku kama mpimo na swilerisoleswi faneleke ku landzeleriwa.

KU SIVELA• Tihlanganisi na dokodela wa swifuwo wa

muganga loko u sungula ku lawula vuvabyiendhawini ya ka n'wina.

• Eka tindhawu ta vuvabyi bya mbilu, vuvabyi byinga lawuleka:• ntlhavelo wo sungula wa swifuwo

hinkwaswo, na• endzhaku, tshungula swigalana ntsena loko

swi sungula u va na mukhuhlwana.



45


XANA I YINI VUVABYI BYANCHULUKO?

• Vuvabyi bya nchuluko i vuvabyi byaswimbutana na swinyimpfana.

I YINI LEXI VANGAKA VUVABYIBYA NCHULUKO?

• Vuvabyi bya nchuluko byi vangiwa hi muxakawa protozoon lowu ku nga sele yin'we.

• Vuvabyi lebyi byi humelela loko ku ri naswiyimo swo thyaka eka ndyelo ya xifuwo,tindhawu to tlela na matshanga.

• Swifuwo leswitsongo swi vabya hi ku olova nokhomiwa hi thyaka ku suka eka swinonisi.

• Swifuwo leswikulu swa sawuta eka vuvabyi(naswona a swi vi na swikombisi) naswona swiva ntleketlo wo lahlela swigalana evulongweni.


• Nchuluko.• Ku helela hi mati emirini.• Ku pfumaleka ka rinoko.• Ku lahlekeriwa hi ntiko.

VUVABYI BYA NCHULUKO EKAXIFUWO LEXI FEKE:

• Ku nga va na swipatso ekhwirini.

• Loko khwiri ri yevuriwa, ku fanele ku vaswibundzwana leswi vonakaka.

VUTSHUNGURI• Hambanisa swifuwo hinkwaswo leswi vabyaka.• Tshungula swifuwo leswi vabyaka hi murhi wa

nchuluko.• Hlanganisa ½ ya xilepulana xa munu na 6 wa

swilepulana swa chukela eka litara yin'we ya matiyo kufumela yo tenga.

• Nyika ximbutana lexi helelaka hi mati ¼ ku yaeka ½ ya litara ya mati laya hlaganisiweke kamune hi siku ku ringana 3 wa masiku.

KU SIVELA• Vona leswaku tindyelo ta swifuwo na matshanga

swi omile no basa.• U nga manyanisi swifuwo eka ndhawu leyitsongo.• Loko swi endleka, aka tshanga ra timbuti leri

tlakukeke ri endliweke hi mapulanga laha ku ngana xindhawana exikarhi ka mapulanga ku endlelaleswaku tintshogolo ti wela ehansi.


46


VVVV UUUU VVVV AAAA BBBB YYYY IIII BBBB YYYY AAAA NNNN CCCC HHHH UUUU LLLL UUUU KKKK OOOO

Mbuti leyi nga na nchuluko eka swiyimoswo thyaka eka ndyelo ya swifuwo.

(Xifaniso: Gareth Bath.)

Khwiri leri nga na nchuluko.(Xifaniso: Nhlengeleto wa CTVM.)

Khwiri leri nga na mukhuhlwana.(Xifaniso: Yunivhesiti ya Pitori.)


I YINI SWIVUNGU SWARHANDZAVULA?

• Swivungu swa rhandzavula i swigalana swaswifuwo swo fana na timbuti, tinyimpfu natihomu.

XANA SWIFUWO SWI KUMANJHANI SWIVUNGU SWA

RHANDZAVULA?• Timbuti,

tinyimpfuna tihomuswi kumaswivunguswarhandzavulaloko swidya byanyilebyi nga naswivungu.

• Swivunguswo ka swinga si tiyaswi kula endzeni ka xifuwo.

• Swifuwo leswitsongo swa khumbheka swinene.


• U nga vona tinhlaya leti.• Endzeni ka tinxiyi ku cinca muhlovo.• Nchuluko wu nga humelela. Kumbe tsundzuka,

nchuluko wu nga vanga swin'wana (ku fana namukhuhlwana kumbe swimila swa vuxungu).

• Hi nguva ya xixika kumbe yo oma, swifuwo swinga va eka xiyimo xo tsana.

EKA SWIFUWO LESWI FAKAHIKWALAHO SWIVUNGU SWA

RHANDZAVULA:• Ku nga va no huma ngati kumbe swivungu

ekhwirini kumbe ehansi ka khwiri.

VUTSHUNGURI• Loko u vona swikombiso leswi swi tshunguli hi

murhi wa swivungu.

• Endlelo ra FAMACHA© ri nga tirhisiwa kukumisisa leswaku hi swihi swifuwo leswi lavakavutshunguri - ehandle ko tshungula ntlhambihinkwawo.

• Loko u lava ku tirhisa khadi ra FAMACHA©

vutisa muofisiri wa vurimi loyi a tokoteke,muthekiniki wa rihanyo ra swifuwo kumbedokodela wa swifuwo wa mfumo kumbe wo anga ri wa mfumo ku ku kombisa hilaha switirhaka ha kona.


47


SSSS WWWW IIII VVVV UUUU NNNN GGGG UUUU SSSS WWWW AAAA RRRR HHHH AAAA NNNN DDDD ZZZZ AAAA VVVV UUUU LLLL AAAA

Swihalaki swa ngati

Swivungu

Tinhlwayo to pfiba.(Xifaniso: Thomas Terrill.)

Murhi wa swivungu.

Khwiri leri yevuriweke.

Tirhisa khadi ra FAMACHA© .


• Ku kuma mahungu hi xitalo kumbe ku xavamakhadi ya FAMACHA©, tihlanganisi na:Phurofesa Gareth BathPrivate Bag X04, Onderstepoort, 0110Riphabliki ra Afrika DzongaRiqingho: laha tikweni - (012) 529 8038

misava hinkwayo - +27 12 529 8038Fekisi: laha tikweni - (012) 529 8396

misava hinkwayo - +27 12 529 8396Imeyili: [email protected]

KU SIVELA• Hlayisa swifuwo swa wena ku va eka rihanyo ra

kahle.• Swi nyiki swakudya swa kahle na lekere ro

munyunga- swi nge tali ku khomiwa hi vuvabyibya swivungu.



48

Khadi ra FAMACHA© ra kumeka hi tinxakatimbirhi ta tisayizi.Timbuti leti nyikiwaka lekere ro munyunga.

Ku tirhisa khadi ra FAMACHA©.(Xifaniso: Leslie Harrison.)

XIKO

MBISO

XIKO

MBISO

XIKOMBISO XIKOMBISO


• Tinxaka tin'wana ta swivungu, manyoka-nyokana, ya tala ku humelela eka tinyimpfu natimbuti.

• Manyoka-nyokana ya humelela hi xivumbeko xamuhlovo wo basa eka mahuma ya xifuwo.

• Swifuwo leswi nga na manyoka-nyokana swifanele ku tshunguriwa, kambe tsundzukaleswaku swivungu swa rhandzavula i swona swinga na nghozi ku tlula manyoka-nyokana.

• Tirhisa murhi wa swivungu ku tshungulamanyoka-nyokana na swivungu swarhandzavula. Leswi swi ta ku hlayisela mali.



49

MMMM AAAA NNNN YYYY OOOO KKKK AAAA -- NNNN YYYY OOOO KKKK AAAA NNNN AAAA

Manyoka-nyokana lawa ya nga le vulongweni.(Xifaniso: Rosina Krecek.)


XANA I YINI A XIGALANA XAVUVABYI BYA XIVINDZI?

• Vuvabyi bya swivindzi byi pavalarile, swivunguswa xivumbeko xa makamba swa kumekaka ekanyongwa ya swivindzi swa swifuwo.

XANA SWIFUWO SWI KUMANJHANI XIGALANA XA VUVABYI

BYA XIVINDZI?• Xigalana lexikulu xi tshikela mandza laya

tlhotlhoraka ematini kumbe eka madyelo yotsakama, ku kurisa swigalana (“flukes”)leswitsonga.

• Xigalana xi fanele ku tshama xiphemu xavutomi bya xona eka humba leswaku xinghena eka humba no tshama kona nkarhi woleha.

• Kutani xi sukela humba xi namarhelaswimilana leswi kulaka enhlangasini na lenyameni naswona swi mitiwa loko timbuti ti rieku dyeni.



Vutomi bya xigalana xa vuvabyi bya xivindzi.

XXXX IIII GGGG AAAA LLLL AAAA NNNN AAAA XXXX AAAA VVVV UUUU VVVV AAAA BBBB YYYY IIII BBBB YYYY AAAA XXXX IIII VVVV IIII NNNN DDDD ZZZZ IIII

50

Xivungu xi kula xi va lexikulu kuva vuvabyi bya swivindzi lebyi

kumekaka eka xivindzi xa mbuti.

Xigalana xa vuvabyibya xivindzi xi

tshikela mandzatshamaka

evulongweni.

Xivungu xa hlambela, xinghena eka muxakawun'wana wa humbakutani xi kula ku ya

swiyenge swo hambana.

Xivunguxi

tlhotlhoriwa

emandzeni.

Xiyenge xo hetelela xaxivungu xi huma eka

humba kutyani xihlambela.

Xiyengexo hetelela

xaxivungu xinamarhela

byanyikumbe

swimilana.

Mbuti yidya

xivungu nabyanyi.



• Ndhawu ya marhimila leyi basulukeke.• Ku lahlekeriwa hi ntiko. Eka xinepe lexi nga laha

hansi, timbuti leti nga le xikarhi na leti nga le kaxinene ti khomiwe hi xigalana xa vuvabyi byaxivindzi. Ti le ka xiyimo xo tsana ku tlula timbutileti nga le ka ximatsi leti nga ri na vuvabyi.

• Tinhlaya leti pfimbeke, laha ku nga ku pfimbako olova ehansi ka xilepfu xa xifuwo. (U ngatlhela u vona leswi eka xivungu xa rhandzavula-langutisa pheji 47.)

EKA SWIFUWO LESWI FEKE NALESWI NGA DLAYIWA:

• Ku huma ngati ka xivindzi.• Swipatso swo bava swa nyongwa exivindzini.• Tindhawu to tiya, to olova exivindzini..• Vuvabyi bya swivindzi eka swipatso swa

nyongwa.• Eka xinepe laha hansi, swivindzi leswi nga e

ximatsini na le xikarhi swi na vuvabyi naswona aswi khome hi xigalana xa vuvabyi bya xivindzi.Xivindzi lexi nga le ka xinene xi kahle.

VUTSHUNGURI• Tirhisa murhi lowu rhijisitariweke wo tshungula

swivungu eka swifuwo swa wena hi ku sungulaka ximun'wana, exikarhi ka ximumu na lemakumu ka xixikana kumbe ku sungula kaxixika.

• Loko vuvabyi bya swigalana byi tinyikamatimba, swifuwo swi nga vutshunguri byoengetela hi ximumu.

• Loko u ri karhi u tshungula xigalana xa vuvabyibya xivindzi naswona ku nga ri na ku antswa, ufanele ku kombela ku pfuniwa hi ku vutisadokodela wa swifuwo kumbe muthekiniki warihanyo ra swifuwo.

KU SIVELA• Laha swi faneleke, vekela rihlampfu,

swinambyana na swidan'wana ku sivela timbutiku ya kwaleho.

• Endla rihlampfu eka madyelo hinkwawo layapfumalaka swigalana na lawa ya nga na swona.

• Madyelo laya tivekaka ku nyika swiphiqo swaxigalana xa vuvabyi bya xivindzi ya fanele kutirhisiwa ntsena hi tin'hweti ta xixika, lokonhlayo ya swigalana yo hungutekile swinene.


51


Timbuti to ondza leti nga le xikarhi eka tlhelora xinene a ti ri na xigalana xa vuvabyi bya

xivindzi. (Xifaniso: Shubh Mahato.)

Xigalana xa vuvabyi bya xivindzi ku nga vaxiphiqo eka swifuwo swa wena leswi dyaka

kusuhi na swidan'wana. (Xifaniso: Xiyenge xaDyondzo ya swigalana, Vandla ra Vutshunguri


Swivindzi leswi nga le ximatsini na le xikarhi swi na vuvabyi naswona a swi

khome hi xigalana xa vuvabyi bya xivindzi.Xivindzi lexi nga le ka xinene xi kahle.

(Xifaniso: Shubh Mahato.)



52


• Nongonoko lowu landzelaka wu fanele kutekiwa tanihi xiletelo. Tihlanganisi na dokodelawa swifuwo eka nongonoko wo karhi wantlhavelo wa mbuti ya wena.

• Landzelela swiringanyeto swo karhi swamutumbuluxi loko u tirhisa ntlhavelo wihi nawihi.

• Landzelela swinene swiringanyeto mayelana namatirhiselo ya mintlhavelo eka timbuti letibiheke emirini.

Swimbutana - eka vhiki ro sungula hi vukhale• Vuvabyi bya mbilu (tihlanganisi na dokodela wa

swifuwo wa muganga)

Swimbutana - ku sukela eka 2 wa mavhiki hivukhele• Pasteurella (kambirhi, 4 wa mavhiki hi ku siyana)

Swimbutana - swi nga si mama (eka 2 kuyaeka 5 wa tin'hweti hi vukhale)• Tinso to vuna• Pasteurella• “Blackquarter”

Swimbutana - 6 wa tin'hweti hi vukhale• Ririmi ra wasi (3 wa mintlhavelo, 3 wa mavhiki

hi ku siyana)• Tinso to vuna• “Blackquarter”• Anthirakisi

Tintswele na swiphongho - ximun'wana(Dzivamisoko-Mudyaxihi eAfrika Dzonga)• Ririmi ra wasi (9 wa mavhiki tintswele ti nga si

biha emirini kambe ntsena eka swiphongho; 3wa mintlhavelo, 3 wa mavhiki hi ku siyana)

• Tinso to vuna• “Blackquarter” (4 wa mavhiki ku nga si tsemiwa

voya bya timbuti ta Angora)• Anthirakisi (4 wa mavhiki ku nga si tsemiwa

voya bya timbuti ta Angora)

Tintswele na swiphongho- xixikana(Dzivamisoko- Mudyaxihi eAfrika Dzonga)• Pasteurella

Tintswele - ku nga si fika nguva yo tswala• Ku humela hi khwiri (4-6 mavhiki ti nga si

tswala)

Tintswele - ti nga si tswala• Vele ra wasi (6-8 wa mavhiki na 2-4 wa mavhiki

ti nga si tswala)• Vuvabyi bya rihlaya (6-8 wa mavhiki na 2-4 wa

mavhiki ti nga si tswala)• Marhuda (4 wa mavhiki ti nga si tswala, loko ya

kombisiwile)

NNNN TTTT LLLL HHHH AAAA VVVV EEEE LLLL OOOO



ISBN-13 978-1-86849-443-9

XXIIBBUUKKWWAANNAA XXAA NNHHLLAAYYIISSEEKKOO

WWAA RRIIHHAANNYYOO RRAA SSWWIIHHAARRHHII

XXAA VVAAHHLLAAYYIISSII VVAA TT IIMMBBUUTTII


Documents

XITSONGA Goatkeeper.qxd 2008/12/17 04:06 nm Page A ... Catalogue... · wa Matiko (“Food and Agriculture Organization of the United Nations”), Rhoma, Ithali yi nyike mpfumelelo