XIY Asrda Tezhiblenmi, ; Beylik Dönemine Ait t Üç Kur'an Cüzü*
I
-
akflar Genel Müdürlüü Ariv ve Y a y n Dairesi Bakanl Arivinde 51 demir­
ba numaras ile muhafaza edi len, ayn seriden üç adet Kur'an- Ker im cüzü bulunmaktadr .
Eser in ebad 190 x 260 m m . , yaz alan 95 X 145 mm'di r . Kur 'an- Ker im' in 5 . 15 . 18 . cüzlerine aitt ir .
5 . cüz 36 yaprak; 1 5 . cüz 39 yaprak; 18 . cüz 4 4 yaprakt r .
Her cüzün beher sayfasnda be satr bulun­ makta o lup, yaz alan çerçevelenmemit ir . Mu­ hakkak hatla, krem rengi kaln ahârl kâda yazlan eserde hattat, harflerin kaplad alan mstarla cedvellere ayrmt r . Cüzlerin birkaç say­ fasnda bunu çplak gözle görmek mümkündür.
Ciltleri mein, kz l kahverengi, devrinden kalma ve oldukça müzeyyendir . Modelleri birbi­ rinin ayn ve 8 di l imli o lmakla bir l ikte, 5 . cüz ile 18. cüzün emsesinin çap 85 m m , 15 . cüzün ise 100 m m . olup dierlerinin emsesinden büyüktür. Bu durumda muhtemelen mücelletin iki ayr kal p üzerinde çalt söylenebilir. Souk pres usulü yaplm olan ciltlerde köelerde ve ortal. ki emsede bulunan noktalar alt n kakmadr .
Miklepleri de emseli ve altn kakmal olan eser­ de, orta göbek geometrik geçmeli bir kompo­ zisyondur. Mk lepteki emsenin çap her üç ciltte ayn büyüklükte olup 70 m m . dir .
Kapak içleri de rumi dolgulu geometrik bir kompozisyonla süslenmitir. Bu geometrik kompo­ z isyonda 12 köeli y ldzlardan simetrik olan bazlarnda " M a h m u d " ismi okunmaktad r . B u n a dayanarak mücellidin Mahmud isminde bir sanat­ kâr o lduunu söyleyebil ir iz.
Cüzlerin 1. yapraklar botur . Her cildin 2-a yaprann üst k smnda; sada
"Hayrün nas men yenfeun vekâle lyas 1 2 2 7 " tarihi ile solda " V e k â f e hu L i Rza i l lâ samed abduhu lyas bin A h m e d 1 2 2 7 " ibarelerini havi el iptit ik ikier mühür bulunmaktadr . B u mühürler­ den cüzlerin 1812 tarihinde A h m e t olu lyas tarafndan vakfedildii anlalmaktadr. Ayr ca bu ibare bize, cüzlerin tam olduunu da belirt­ mektedir . Maalesef el imizde bugün üç cüz bulun­ maktadr . A y n vâk f n stanbul Yaz Sanatlar Müzesi'nde deiik iki Kur 'an cüzü daha bulun­ maktad r .
• I I . Mi l l î Türkolo j i Kongresinde tebli olarak sunulmu­ tur , i s tanbu l , 1 9 7 9 .
144 S A D B A Y R A M
Ortadaki dikdörtgen girift geometrik geçmede
görüldüü gibi daire ve çemberlerden yararlan lm­
t r . Meydana gelen simetrik göbekte bir ksm
zeminler varak a l t n , bir ksmnda ise k o y u mavi­
dir . A l t n zeminler in üzeri s iyah kontür eklinde
hatâi ler yer a lmaktadr . Mavi zeminlerde ise,
alt n yaldz rumîler süsler alanlar . K o m p o z i s y o ­
nun ortasnda yaldz , kahverengine çalan k rmz
ve filizi yeil renkler kul lan lmt r . Mavi zeminle­
rin içinde mmtlerin ortasnda siyah zeminl i küçük
alanlar meydana getirilerek, s iyah üzerine beyaz
renk kul lan lmt r .
v â k f n cü2lerde bulunan mühürleri .
Her cildin 2-b ve 3-a sayfalarnda biribiri ile
kar l k l , simetrik o lmak üzere, yaz alan brak­
maksz n , tam sayfa tezhiblenmit i r .
B u tezhibleri 5 . Cüzden balayarak sras ile in ­
ce leye l im:
koyu mavi zemin içinde açk mavi , kaln bir z in -
cirekle çevri lmit ir . Birbir ini kesen daire kavisle­
rinden ibaret bir geometrik kompoz isyonun dol ­
durduu çerçeve içindeki bolukta geometrik
örgünün içinde kalan muhtel i f ekiller rumî mo­
tiflerle doldurulmutur . Bunlarn bir ksm mavi
üzerine alt n ya ld z , bir k sm siyah üzerine f iruze
ve k o y u mavi , bir ksm da alt n yaldz üzerine
krmz boyal fon üzerine y ine alt n yaldzla renk­
lendiri lmitir .
ksm har iç , üç taraf n bir kuak çevirmektedir .
Bu kuan zemini alt n yaldz olup üzerinde
mavi ve krmz renkte gölgeli nak teknii ile
yap lm narçiçei moti f ler iyle, bunlarn arasnda
yer alan yaprak ve tomurcuk motif ler inden ibaret
bir bitkisel tezyinat yer almt r . Bunlar komple
sras ile mavi , yaldz , siyah tahriller çevirmekte­
dir .
mavi renkte 2 9 t çevirmit ir .
Kar sayfada baz detay farklar dnda
tezyinat tekrar lanmt r .
b iç imde tezhiblenmit ir .
Bütün bunlar , yaldz zemin üzerinde siyah
kontür eklinde bir z incirek çevreler. Etraf n ,
srta bakan ksm hariç koyu mavi kaln bir hat
çevreler. Üstünde rumî ve stilize hataî motif ler
yer alr. B u kompoz isyonda mavi , beyaz , s iyah,
ley lâk , f i ruze, nar çiçei krmzs , sar ve altn
yaldz kul lan lmt r . Etraf nda ise t lar yer
alr. B u tezhibi X V . asra kadar götürmek müm­
kündür. Kar sayfada ayn ekilde tezhiblen­
mit i r .
18 . cüzün 2-b ve 3-a sayfas ise y ine simetrik
olarak tezhiblenrVitir. Hakim renk mavidir .
Dikdörtgen içinde kenarlara teet geçen mavi
zeminl i bir emse vardr. Üzerinde yaldz , beyaz ,
k rmz rumîlerden meydana gelen bir kompo­
z isyon yer alr. Dikdörtgenle emse motif i arasn­
da kalan dört köede zemin siyahtr. Üzerinde
ç içek motifleri yer alr. Y a l d z , vine krmzs ,
pembe, yeil kul lan lmt r .
Bunlar çevreliyen kaln yaldz zemin üzerin­
de siyah bordürlü tomurcuk yaprak ve kvrm
dallarn oluturduu bir bordürle çevril idir. D a h a
sonra srta bakan ksm hariç kompoz isyonun
üst tarafn mavi zeminli kal n kuak çevreler. Üze­
rinde rumilerden meydana gelmi bir süsleme yer
alr. B e y a z , s i y a h , narçiçei krmzs , yaldz fi­
ruze gibi renkler kul lan lmt r . Bunlar 29 t
çevirir .
Bu üç cüzde tezhibler yap lmadan önce, kom­ pozisyon alan mstar ile taksimatlandr lmt r . Esere çplak gözle dikkatl ice bakldnda belli o lmaktad r . Motiflerin tanmas, yerletirilmesi bu taksimatla daha kolay o lmutur .
X I V . A S I R D A T E Z H B L E N M , B E Y L K D Ö N E M N E A T Ü Ç K U R ' A N C Ü Z Ü 145
Her üç cüzde de ilk tezhiblerde yaz alan yoktur .
e m a , göbek, orta çerçeve ve d çerçeve halinde üç kademeden oluur.
Renkler gölgeli kul lan lmt r . A y n renk skalas tatbik edi lmit i r .
ç çerçevenin dnda ve ortadaki göbein geometrik örgüsü ile balanan iç kenarnda ince ve basit bir örgü eridi bulunmaktadr .
5. cüzün 3-b sayfasnda Nisa Suresinin 6 . say­ fasndan balamaktadr . 3-b ve 4-a sayfa lan kar­ lkl olarak simetrik tezhiblenmit i r . D tan içe doru mavi t lardan sonra, srta bakan kenar ha­ riç üç tarafn mavi zemin çevirir sayfay. Üzer in­ de düzgün, rumî motif i vardr. Düümlerde yeil kul lan lm, düüm boluklar siyahla doldurulmu­ tur . Ya ld z çerçeve, bordür ve sulardan sonra altta ve üstte dikdörtgen mavi iki yaz panosu görülmek­ tedir.
Burada: nnehu le Kur 'an'ün K e r i m
F i Ki tabn meknun E l cüz'ül hâmis min teczieti selasine cüz
ibaresi okunmaktad r . Beyaz kufi yaznn zemi ­ ninde yaldz rumller vardr. Or tada kalan boluk­ ta ise üç satr halinde yaz vardr. Aralarnda siyah kontür halinde ince rumller vardr. ç ler i botur. Zemininde gözle zor görülen hafif sar kafes dolgusu bulunmaktad r .
1 5 . cüzün 3-b ve 4-a sayfalarnda srâ Suresi balamaktadr . 5 . cüzü benzer ekilde tezhiblen­ mit i r . 5 . cüzden farkl olarak yanlarda iki hizib gülü vardr. D ,bordürde düüm motifi biraz küçülmütür. Kuf i yaz alan sada ve solda içi hatâil i birer kare alan meydana çkmas ile daral­ m ve ovallemitir.
Burada ; Suretü Süb'hane
mines selasin, ibaresi bulunmaktadr .
Kare eklindeki orta ksmlarda yine etraf yaldzla kontur lanm üçer satr yaz o lup , zemin yine çok ince bir kafes örgüsü üzerine ince rumî kvrmlar ve yer yer konturlu palmet kompozis ­ yonlar ile süslenmitir. A n c a k bunlarn içi gölge­ lidir.
18 . cüzün 3-b ve 4-a sayfa kompoz isyonla ­ r da ema olarak benzer. A n c a k iki hizip gülü arasnda iri bir palmet içinde hatâi lerden oluan bir kompoz isyon ilâve edi lmit ir . Düümlerin yerini krmz-siyah zeminl i palmetler alr.
Bu cüzde alt ve üstteki yaz panolar dil imli kartular hal indedir. Üzer inde;
Suretül Mu'min
min teczieti selâsin.
ibaresi vardr. Bu cüzde Mü'minin suresi balamaktadr .
Burada cüzlerin tezhip içil iine bakacak olur­ sak, 1 5 . ve 18 cüzlerin daha ince ve ustaca, 5 cü- - zün daha kaba bir içilie sahip olduunu gö­ rürüz.
Bütün cüzlerde dört çeit gül vardr. Bir i
emseye benzeyen ve Selçuk münhanilerinden
meydana gelen, alt ve üst uçlar t larla süslü hamse
gülü, ik inc is i , y ine Selçuk münhanilerinden meyda­
na gelen ve 12 t la etrafa dalan kar tanesini
andran aer gülü. Her ikisinin de merkezi daire
o lup, içinde ematik kufi ile hamse veya aer
ibaresi vardr.
1 5 . cüzde 18 adet 18 . cüzde 18 adet;
K a r tanesini andran aer güllerinden; 5 . cüzde 14 adet
15 . cüzde 17 adet
18 . cüzde. 18 adet gül bulunmaktadr . Bazlar mek ik ekilde ilk anda bir mühürü
andran tl hizip veya nsf-hizip iareti , ortada bazlar yei l , bazlar yaldz boyal n m î dolgulu mavi zemin üzerinde beyaz —bazlarnda yaldz— kufi yaz , hizip gülleri yer almt r . Hemen y a ­ nnda aer gülü bulunmaktadr . 5 . cüzde 3 adet; 1 5 . cüzde 2 adet; 1 8 . cüzde 2 adet bu lunmak­ tadr .
Baz h iz ip iaretleri de kare gövdeli , konik azl bir mürekkep hokkasna veya kandile ben­ zemektedir . Köeleri ve az tlarla süslenen bu eklin gövdesi z incirek motif l i kare çerçeve içinde mavi zeminl i yaldz rumlli bir fon üzerine beyazlar veya yaldzla yaz lm kufi harfli hizip ibaresini ihtiva etmektedir . 15 . ve 18 . cüzde birer adet bulunmaktadr .
15 . ve 18. cüzlerde eserlerin ortalarnda yeni sureler balamaktadr . 15 . cüzde mavi zemin üzerine beyaz ku f i , 18 . cüzde mavi zemin üstüne alt n yaldzla kufi yazyla sure adlar yaz lmt r . Zemini rumîler süsler. Bunlar su , z incirek ve mavi kontür çevirir. Yannda klasik bir gül var­ dr .
15 . cüzde suret-ül K e h f , 18 . cüzde Nur , F u r - kan sureleri yer alr.
146 S A D B A Y R A M
15 . cüzün son üç âyeti eksik olup sonradan tamamlanmt r . Bunlar Sure-i Kehf ' in 7 2 . , 73 . ve 74 . âyetler idir . A y n cüzde Sure-i srâ'nn 108. , 109. âyet in in bir ksm istinsah esnasnda hattat taraf ndan sehven atlanm o lup , sonradan ilâve edi lmit ir . Hattatm hafz o lduu ve ezberinden yazd düünülebilir.
18 . cüzde Nur Suresinin 8. âyet i de unutul ­ m u , sonradan ilâve edilmitir .
Kur 'an- Ker im' in usulüne göre ahenkle o k u ­ nabilmesi için durak ve tecvidde yutulacak harfler krmz mürekkeple iaretlenmitir .
Hattat , Arapça imlâ gramerini bi lmemekte­ dir. A y e t adetlerini bel ir t i rken, önce küçük ra­ kamlardan balamas gerekirken, Türkçe 'deki gibi büyük rakamdan küçük rakama doru say­ mt r .
Meselâ; Suret-ül Furkan i 'den sonra Sebatü ve Sebune ' denmesi gerekirken, Sebune ve Seb 'a yaz lmt r .
Ayr ca srâ Suresi ( M i r a ç , gece yürüyüü) adyla bil inen sureye Subha'ne demit ir .
Ayet ler arasnda üst ksmda 13 m m . çapnda iç çe geçmi üç çember o lup, ortada kufi " A l l a h " baresi bulunmaktadr . Zemin Yald zd r .
CüzCTn sonunda Ketebe o lmad ndan, 3 0 . cüzde el imizde olmamas sebebiyle, hangi tarihte, k im taraf ndan , k imin için eserin hazrlandn b i l e m i y o m z .
E s e r ; A n k a r a Etnorafya Müzesi'nde bulunan 10 115-137 envanter numaral Meraga Kads A b ­ dullah bin A h m e d bin Fazlul lah bin Abdülhâmid E l Kazvin i 'n in Hicri 788 Mi lâd i 1386 tarihinde yazd Kur 'an cüzlerinin tezhiblerine benzemek­ te o l u p , ebad , onlardan biraz küçüktür. Bu benzer­ lik ci lt içi l ii , sure balarndaki devrin tezhib üslubu yönünden bilhassa dikkati çekmektedir . B iz im eserimiz ondan daha arkaikt ir .
Ayr ca , sure balarndaki tezhipler, Londra Bri t ish L ibrary 'de 22 409 numarada bulunan 1304 tarihli Msr Memluk lar Kur 'an tezhibine de benzer.
Y i n e Boston, Museum of F ine Arts 29 .58 numaral X I V . asr Moo l devri Kur'anlarna da benzemektedir .
18. cüzün ilk tezhbl sayfas d bordürleri ; O x f o r d , Bodleian L ibrary , Ms. El l iot 287 numa­ ral A l i I r Nevâl 'n în Hamse'snin zahriye say­ fasna da benzerlik gösterir.
Bu cüzlerin kâd Vak f lar Gene l Müdür­ lüü arivinde bulunan Selçuk Devri Kur'an- Kerimler inin kat lar na da uymaktad r .
Bu cüzlerin, mukayeseler sonucu , X I V . yüzylda imdil ik smini b i lmediimiz tek bir hattat ve bir müzehhibler grubu marifetiyle ha­ zr landn , ciltlerinin " M a h m u d " isml tek br sanatkâr tarafndan yapldn söyleyebil ir iz.
B e y l i k D o n e m i Kur 'an- K e r i m cûz\er\naen bir sayfa .
1
X I V . A S I R D A T E Z H B L E N M , B E Y L K D Ö N E M N E A T Ü Ç K U R ' A N C Ü Z Ü 147
15
R E S M 1 : Vak f la r Gene l Müdürlüü A r s i v i ' n d e muhafaza edilen B e y l i k dönemine alt X W . VV- K u r ' a n cüzü c i ld in in kapa .
R E S M 2 : C i ld in içyüzü. D ikkat le bak ldnda geometrik geçmeler içinde Müceltidin " M a h m u d " smi okunmaktad r .
R E S M 3 : C i ld in ds yüzünün genel görünüü.
X I V . A S I R D A T E Z H B L E N M , B E Y L K D Ö N E M N E A T Ü Ç K U R ' A N C Ü Z Ü 147
15
R E S M 1 : Vak f la r Gene l Müdürlüü A r s i v i ' n d e muhafaza edilen B e y l i k dönemine alt X W . VV- K u r ' a n cüzü c i ld in in kapa .
R E S M 2 : C i ld in içyüzü. D ikkat le bak ldnda geometrik geçmeler içinde Müceltidin " M a h m u d " smi okunmaktad r .
R E S M 3 : C i ld in ds yüzünün genel görünüü.
X I V . A S I R D A T E Z H B L E N M , B E Y L K D Ö N E M N E A T Ü Ç K U R ' A N C Ü Z Ü 149
_m Jh m r ja
5
»•S
RES M S : A y n serinin S . cüzünün 2' • 3^ sahifesi .
150 S A D B A Y R A M
4 * *
' •:. • ,1,
i
MS,
•fi
— « t
5 h * T ' . T ^ ^ y J ^ r > s ^ v . i r / ^ r . > % \ J > * r
R E S M 6 : S . cÜzUr» 2 « - 31" sahifesi .
X I V . A S I R D A T E Z H B L E N M , B E Y L K D Ö N E M N E A T Ü Ç K U R ' A N C Ü Z Ü 151
•m
-M
-E-
s
R E S l M 7 : 15. cüzün "i^ - sahifesl . E s r a Suresi 'n in basndan i t ibaren baslar. Sure- i S u b ' h a n olarak da adlandr lmt r .
-m
'a • •
3
t: ÜS
RES M 8 : 18 . Cüzün 3 t* - 4^ sahifesi . M ü ' m i nun Sures i 'n in balangcdr.
152 S A D B A Y R A M
i LJ i
t - , . » " w
RES M 9 : 5. cüzün 31> - 4» sahifesl . N isa Sures l 'n ln 2 3 . âyet inden t ibaren, balamaktadr .
R E S M 10 : 18 . Cüzün 13^ - 14Ö sahifes.
1
X I V , A S I R D A T E Z H B L E N M . B E Y L K D Ö N E M N E A T Ü Ç K U R ' A N C Ü Z Ü 153
R E S M 12 : 18 . cüzün 140 sahifesi Nsf iaret i .
R E S M 11 : 5. cüzün 2lt> sahifesi .
w .
ti
Vs
I
R E S M 13 : Nsf (yar) iareti . R E S M 14 : Ar areti .
.1
R E S M 15 : 15 . cUzÜn 22^ sanifesi, H iz ip gülü (dör t teb l r ) . • * RES M 16 : 18. Cüzün 2 0 " sahifasl . Nur Suresi baslaHiaktadc
R E S M 17 : 15 . cüzun 25» sahifesl . K e h f Suresi balamaktadr .
RES M 18 : 18 . cüzün 3 9 » sahifesi . Sure-i F u r k a n balamaktadr. r