Xose Ramon Barreiro Fernandez 1 09/06/10 9:03fundacionoteropedrayo.org/wp-content/uploads/2012/02/...modelo máis convencional: a valoración e o comentario crítico dun título escollido:

Xose Ramon Barreiro Fernandez 1 09/06/10 9:03

xosé ramónbarreiro fernández

saber de nós



saber de nós


Esta obra edítase coa colaboración da Consellería de Cultura e Turismo

A Fundación Otero Pedrayo agradece a colaboración

para esta edición de Xosé Luís Axeitos e da Real Academia Galega

Produción

Editorial Galaxia, S. A.

coordinación editorial

Xosé Manuel Soutullo

deseño da colección

Fausto C. Isorna

Maquetación

Hayat Husein

© dos textos e as fotografías, os autores

© Fundación Otero Pedrayo

Trasalba - Amoeiro

isBn 978-84-614-1517-5

dePósito legal VG 552-2010

iMPreso en

Obradoiro Gráfico, S. L.


saber de nós


Esta obra edítase coa colaboración da Consellería de Cultura e Turismo

A Fundación Otero Pedrayo agradece a colaboración

para esta edición de Xosé Luís Axeitos e da Real Academia Galega

Produción

Editorial Galaxia, S. A.

coordinación editorial

Xosé Manuel Soutullo

deseño da colección

Fausto C. Isorna

Maquetación

Hayat Husein

© dos textos e as fotografías, os autores

© Fundación Otero Pedrayo

Trasalba - Amoeiro

isBn 978-84-614-1517-5

dePósito legal VG 552-2010

iMPreso en

Obradoiro Gráfico, S. L.


saber de nós



74 Das novas literaturas e das novas historias

XoséLuísAxeitos

77 Non podías faltar. Carta aberta a Xosé Ramón

PepeBarro

79 Unha información necesaria

GonzálodelaHuerga

81 Aria di bravura

ManuelRivas

83 Perfil dunha biografía intelectual

RamónVillares

87 Cronobiografía

91 bibliografía

8 Saber de nós

10 Homenaxe a xosé ramón barreiro fernández

IsaacDíazPardo

11 Barreiro con don Ramón

X.L.MéndezFerrín

15 a sabenza nos libros Consagrada

17 Otero Pedrayo, historiador de Galicia

XoséRamónBarreiroFernández

29 Profesor, aCadémiCo, esCritor

71 libros e amigos

73 Xosé Ramón Barreiro Fernández

SalvadorGarcía-Bodaño


que máis parece, porén, ollada interior, coma quen viaxa polo pensamento ou pola propia reflexión antes de proceder a reanu-dar a faena, a man esquerda apoiada no rostro; un Xosé Ramón Barreiro algo máis novo ca agora, pero en plena madureza, coa elegancia do patrucio, a fronte despexada, e esa chiscadela de tenrura nos ollos tan súa, esa faísca de humor, retranca do mar de Sálvora, complicidade co fotógrafo, ou con todos nós, cando mira. Tal é o Barreiro que queremos e agasallamos.

E detrás, os libros.Os seus compañeiros de estudos na Facultade de Filosofía

e Letras da Universidade de Santiago de Compostela, á que se incorporou xa licenciado en Dereito Canónico pola Gregoriana de Roma, lémbrano na súa casa compostelá rodeado de libros, referencias que daquela ninguén ou moi poucos tiñan e que, no seu caso, conformaban unha especie de universo excepcional, inconfundible. Libros e amigos. Faladoiros da vella bohemia. Libros e documentos. Memoria do tempo que era (tamén) a memoria da tribo e, ¿por que non?, alento dunha xeración que xurdía e á que o noso profesor, futuro presidente da RAG, se incorporaba daquela coa ilusión de compartir un horizonte novo. Nunca acertaremos a saber o que somos, nin o que queremos ser, se non asumimos a consciencia ordenada, documentada e críti-ca do noso pasado. Cando as xeracións de futuros historiadores galegos, formados nas aulas compostelás na década dos anos 60, empezaban a agromar e daban os primeiros lampexos, xa Xosé Ramón Barreiro levaba a dianteira. Hai algo nel de precursor, anticipador dos novos tempos.

A Fundación Otero Pedrayo recoñece de xeito especial nesta nova edición do Premio Trasalba a obra e a biografia dunha das personalidades sobranceiras da cultura e da moderna historio-grafía de Galicia. No caso do profesor Barreiro recoñécese e aga-sállase a investigación científica, sen renunciar cando procede á divulgación, centrada moi principalmente na Historia Contem-poránea: ese tempo que vai dende a Ilustración aos nosos días,

Saber de nós

Velaquí a imaxe do noso historiador, presidente de hon-ra desta casa durante anos, presidente que foi da Real Academia Galega entre decembro de 2001 e decembro

de 2009, continuando o proceso de transformación e moderniza-ción da institución que iniciara algúns anos antes Francisco Fer-nández del Riego, xa contando coa súa asesoría e co seu apoio. Velaquí a imaxe do profesor na aula, varias xeracións de estudan-tes e investigadores formados na cátedra compostelá, seducidos tamén pola súa palabra. Velaquí o escritor, o ensaísta, capitán de proxectos editoriais ambiciosos, sempre arredor do coñecemento e da divulgación da historia de Galicia, moi especialmente da nosa historia contemporánea. Velaquí o dinamizador cultural, mesmo o activista. Velaquí o pescudador, viaxeiro de castelos e bibliotecas, pazos e casas patrucias, faiados e reitorais, tras da pegada da memoria: folletos, libros, documentos… Velaquí o compañeiro, o pai, o amigo, o aconsellador… ¿Con cal destas imaxes quedarmos? ¿Cal das caras do poliedro interesan máis ou teñen máis méritos?

A fotografía que escollemos para a cuberta deste volume contempla a Xosé Ramón Barreiro na biblioteca, sentado diante da mesa de traballo, ollando cara a algún punto fóra de cadro,


súa condición de novo Presidente da Real Academia Galega, fai a laudatio do seu predecesor. Os académicos Xosé Luís Axeitos e Ramón Villares, o primeiro compañeiro de Xosé Ramón Ba-rreiro nos labores da RAG durante anos, ademais de parceiro en diversas publicacións, o segundo, figura sobranceira tamén da historiografía moderna de Galicia, presidente do Consello da Cultura Galega, glosan a súa personalidade, a súa obra e a súa biografía. Manuel Rivas, escritor e académico, coa memoria da historia detrás, mais tamén co soño irrenunciable do futuro, constrúe unha metáfora poética. Pepe Barro, deseñador e artista gráfico, deita olladas novas sobre a figura do noso autor, en cer-ta maneira diriamos que dende o afecto persoal e mesmo den-de a anécdota humanizadora. Gonzalo de la Huerga prefire un modelo máis convencional: a valoración e o comentario crítico dun título escollido: Historia social da Guerra da Independencia en Galicia, que na nosa opinión exemplifica atinadamente o modelo de traballo, mesmo a estilística e a ollada académica, mais tamén de divulgación didáctica, con que Xosé Ramón Barreiro enxerga o seu labor na escrita. Completa o volume, especialmente coidado polo profesor Axeitos, unha cumprida bibliografía que sen dúbida ha de servir ao estudoso e interesado na obra que celebramos.

Queremos deixar para o final o agradecemento e afecto a Isaac Díaz Pardo, quen todos os anos, dende a creación deste Premio Trasalba, nos agasalla coa súa presenza e coa súa xenerosa colaboración, primeiro e durante anos dende a cerámica de La-boratorio de Formas de Sargadelos, en cuxos fornos se cocía a xe-rra tradicional de homenaxe aos premiados; arestora, nas últimas edicións, cun debuxo especialmente realizado e enmarcado para a ocasión, que reproducimos nestas páxinas e que compartimos con todos os presentes z

Fundación Otero Pedrayo

En Trasalba, Casa Grande de Cimadevila,

27 de xuño de 2010

con atención especial ao século XIX, período de convulsións e, ao mesmo tempo, de profundas mudanzas, tamén novos ideais na construción da Galicia moderna: a Galicia que explica o tem-po que arestora vivimos.

Gustaba don Ramón Otero Pedrayo desta maneira de enten-der o mundo, dende a reflexión, a descuberta e a interpretación do pasado. Os séculos XVIII e XIX sobre todo, tan queridos para os dous (Barreiro e Otero), constitúen un período fundamental da nosa historia e ata hai relativamente pouco tempo escasa ou moi incompletamente coñecido. As orixes do galeguismo (a re-volución de 1846), o movemento agrario, a imprenta, a prensa, a importancia da masonería e da cultura urbana, a guerra contra o francés, a longa e cruenta deboura entre liberais e absolutistas, o vello e novo réxime, as transformacións das cidades, o comer-cio, as guerras carlistas, a igrexa, o movemento obreiro, a expli-cación dos grandes procesos xeracionais que van configurando a identidade e as preocupacións da Galicia contemporánea, xunto cos estudos específicos de persoeiros como Manuel Murguía, Lugrís Freire, Antolín Faraldo, o propio Otero, etc., son achegas extraordinariamente valiosas para saber de nós.

Entre os anovamentos máis significativos que nas últimas ca-tro décadas viviron os estudos universitarios en Galicia, tanto na investigación como na docencia, unha das liñas fundamentais é o coñecemento, a metodoloxía e o estudo da Historia. As outras dúas son probablemente a Filoloxía e mais a Economía. Contra finais dos anos 60 e na década dos 70 sobre todo chegan á uni-versidade unha xeira de estudantes, licenciados e profesores que, andando o tempo, habían de amosar un novo xeito de entender e comprender a realidade, novos datos, novas maneiras de acce-der ao coñecemento, mesmo novas estratexias de divulgación e didáctica. A esta xeira, hoxe na madureza, pertence o noso ho-menaxeado.

Xosé Luís Méndez Ferrín, que nesta xornada colle o relevo da Presidencia de Honra da Fundación, como lle corresponde na



ballos literarios de don Ramón. Este é, pois, un premio que mesmamente semella que naceu para que un día o recibise o doutor Barreiro Fernández.

E é cando eu sinto a casa poboada de pantasmas. Pantas-mas, si, fantasmas, sombras que eu vexo materializarse agora en Trasalba, na sala de riba e nas alcobas, na solaina e na eira, no renxer do portón, no xardín e nos bacelos do emparrado que tan cativo viño daban. Os Sotelo, comezando polo trasavó mi-litar que levantara o predio ao se retirar do servizo. O pai, Enri-que Otero Sotelo, que protexera a Curros e fixera fuxir o bispo co seu verbo acendido o día da chegada da primeira locomotora a Ourense. E tamén os Pedrayo, notoriamente o avó Ramón, que tiña despacho de avogado na Praza Maior e que lle contaba ao netiño as estorias das casas fidalgas e das ruínas das castes ociosas e licenciosas. A mamá Eladia, tan formiguiña protecto-ra en tempos adversos. O tío lonxano Manuel Pedrayo, o outro xeógrafo da familia, que rematou tolo en Madrid. E Risco, que de neno choraba e tiña medo da noite estrelecida de Trasalba. Todos os de Nós, con Castelao cabezaleiro, están agora aquí en forma de memoria imborrábel, que nós dicimos fantasía. E está el, Ramón Otero Pedrayo, o patrón que nos une, o cal consagrou toda a súa obra á Historia de Galicia, incluso a súa obra xeográfica, na que a paisaxe é produto da transformación da natureza pola man e a intelixencia das masas nacionais que un día se organizarán en República ou Democracia Camponesa. Como ningunha outra, a sombra de Otero Pedrayo aplaude des-de a inmortalidade a obra histórica de Barreiro Fernández.

A obra de Barreiro contempla Galicia como unha sociedade plena de sentido. Para el, Galicia non é nin o noroeste peninsu-lar nin un vasto complexo agrario, aínda sendo as dúas cousas. É unha nación que se constitúe como reino á queda do Imperio Romano e que, a partir do século XVIII, vai coñecendo a as-censión capitalista con lentitude e seguranza. O XIX, o grande século da secularización (perdón polo xogo de palabras) e o da

Barreiro con don Ramón

X.L.MéndezFerrín

Miñas donas e meus señores:Achámonos nesta Casa Grande de Cimadevila con-vivindo coas máis amábeis pantasmas das nosas le-

tras contemporáneas para lle facer entrega do Premio Trasalba a Xosé Ramón Barreiro Fernández. Cando subiamos desde Arrabaldo viña eu cavilando en que este é un premio que lle acae de xeito perfecto á persoa e á obra de Barreiro. Digo eu que sen a obra deste dificilmente podería interpretarse de xeito cabal a casa na que nos atopamos, limpa de pedras de armas e sen vellos pergamiños nobiliarios nas gabetas, e os homes de carreira e “burgueses togados” que a habitaron e propiciaron nela a atmosfera liberal, progresista e nacionalista na que agora alentamos. Sen as leccións de Barreiro dificilmente entende-riamos a relación de propiedade desta mansión co pazo que, a cen metros, en dirección á igrexa de Trasalba, levantaran no século XVII os Gaión e que terminou vendendo Otero Pedra-yo porque lle non tiña amor. E acrecento que tamén a lección do profesor Barreiro resulta utilísima, e mesmo necesaria, para comprender en profundidade o sentido social e histórico da grande triloxía Os camiños da vida e as familias enfrontadas dos Soutelo (os desta casa) e os Doncos, os fidalgos decadentes da veciñanza. E tamén o sentido social e histórico doutros tra-


sobre todo, eu agradézolle que non cedese ao economicismo ou socioloxismo superficial e que quixese porlles nomes e rostros ás épocas e acontecementos; que soubese sempre que as masas e as multitudes van movendo as épocas mediante a contradi-ción, pero que tamén os individuos senlleiros deben ser tidos en conta e que a historia política debe ser analizada e medida con precisión. Así, o discurso histórico de Barreiro, sendo académi-co en plenitude, é tamén pedagóxico e construtor de conciencia nacional e popular. E, por cima de todo, está dotado de ética civil, polo que Barreiro resulta unha figura pública querida e recoñecida por amplos sectores da sociedade galega. Penso que por isto último tamén a Fundación Otero Pedrayo lle concede o Premio Trasalba a X. R. Barreiro.

Diciamos antes que Barreiro nos ensina a interpretar a mensaxe silenciosa que está cifrada na Casa Grande de Cima-devila, que agora nos acolle, e a contrapoñerlle o que significa o pazo viciño de Trasalba ou de Gaión. As dúas construcións representan a dialéctica do século XIX galego tal como nos aparece no discurso histórico de Barreiro. Eiquí o progresismo, o protonacionalismo e a familia de intelectuais libres. Acolá o remol carlista, a decadencia social e biolóxica, a ruína do Vello Réxime.

En efecto, a obra histórica de Barreiro prescribe, ditamina, ofrece conclusións sólidas; si. Mais tamén nos dá elementos de xuízo para nós continuarmos o noso pensamento e chegarmos a elaborar ideas propias sobre o tempo pasado. Neste sentido, Barreiro, alén dun sólido historiador, é un suscitador de pensa-mento histórico, un maître à penser.

Falo en por min, e disimúlenme a petulancia. Pero eu tiña unha idea, digamos, do carlismo en Galicia que apenas era unha sombra das historias que do carlismo se dispuxeran para Espa-ña. Despois de meditar sobre O carlismo galego (1976; 2008) de Barreiro, cheguei á conclusión de que o carlismo galego non foi nin o vasco nin o español, e que a revolución burguesa cobrou

disolución da aristocracia, é tamén en Galicia o da toma de conciencia como pobo diferenciado. O século de Murguía é es-tudado, desde as últimas raíces ao ramo máis alto, por Barreiro. Nos seus artigos, participacións en obras colectivas e grandes libros propios, Barreiro dá conta da transformación de Galicia na sociedade que hoxe somos, para ben e para mal.

A lección de Xosé Ramón Barreiro non se esgota nas súas investigacións nin nas súas conclusións en forma de obra fina-lizada e impresa. Ela sobrepasa este estadio porque é, ademais, interventor. Barreiro fíxose presente na cadeira universitaria desde a que irradiou influencia e formou xeracións de xoves que se diseminaron nos institutos ou permaneceron nos de-partamentos universitarios como os seus discípulos. Barreiro compareceu na conferencia pública e en cantos foros e reunións de persoas interesadas foi reclamado. Nos intres de plenitude do seu pensamento e da súa experiencia desempeñouse como presidente da Academia Galega e, desde ese posto, foi capaz de levar a institución, por certo moi ben acompañado por una exe-cutiva excelente e por un plenario máis unido, sabio e prudente ca nunca, ao encontro coas masas en actos e convocatorias que serán recordados.

Barreiro recibiu unha historiografía na que Galicia, na épo-ca contemporánea, só tiña de propio a literatura e, precisamen-te, o labor dos historiadores. El logrou facernos ver a Galicia dos séculos, XVIII, XIX e XX como un proceso diferente do devalar sociopolítico de España. Barreiro foi sinalando, análise a análise, caso a caso, como a ansia nacionalista de emancipa-ción ía sempre unida á causa do liberalismo, do progresismo, da democracia, do republicanismo; da esquerda, en suma. E fíxonos ver, por contraste, que diferente é a nosa historia contemporá-nea da dos vascos e dos cataláns, poñamos por caso. E, desde logo, da de España.

Debémoslle agradecer a Barreiro o seu labor de investiga-ción incesante nos arquivos e en todas as fontes posíbeis. Pro,


Civil. Os modelos da xeración de La Noche están nesta casa, en forma de pantasmas encabezadas no seu desfile polo vulto do anfitrión, Otero. A xeración de Barreiro olla para estes ante-pasados inmediatos de Nós, derrotados polo franquismo. Pero afunde as súas raíces nas leccións dos Precursores. Poden voste-des estar seguros de que algo de Manuel Murguía vive e alenta no discurso histórico de Xosé Ramón Barreiro. Ou moito.

A precisión, a brevidade, a claridade, son notas distintivas do estilo literario (funcionalista) do historiador Barreiro. Eu non quero caer na prolixidade e poño punto final á louvanza do claro varón que hoxe recibe homenaxe dos vivos e das sombras z

unha forma diferencial en Galicia cuxa expresión é o proto-nacionalismo cultural (histórico-literario) e político. Os textos de Marx recompilados como España revolucionaria (nos que aparece mencionada A Coruña) eran para min un caos concep-tual até que, lendo transversalmente todo Barreiro, comprendín a importancia do Bienio Progresista e a especificidade deste en Galicia. Sen Barreiro eu non me daba orientado no niño de avésporas que aparentaba ser A Coruña decimonónica e a constante insurrección liberal; co seu concurso, todo cadraba. Mesmo ás veces me sentín contrariado por algunha conclu-sión barreirana, como ocorreu recentemente a propósito do seu magnífico libro Historia social da Guerra da Independencia en Galicia (2009). Pro axiña me decatei de que eu non discrepaba de Barreiro senón do vento da Historia. Mesmo se triunfasen os nosos simpáticos afrancesados Galicia estaba destinada a desaparecer porque estes impoñerían (intentárono) o sistema departamental francés e por todas as vías iamos destinados a ser escartelados polo centralismo burgués. A historia da imprenta, a da Universidade, a biografía de individuos socialmente re-levantes, a calidade e textura propia da Ilustración en Galicia son espazos ocupados polo maxisterio de Barreiro que en modo ningún esgotan as súas facultades. Unha e outra vez (xa Mur-guía nos avisara) temos que voltar á revolución de 1846 para comprender o Rexurdimento e para nos explicarmos a historia política de Galicia. Como pensar 1846 sen a tutela de Barreiro? Dun Barreiro absolutamente veraz e honradamente partidario das vítimas?

Barreiro pertence a esa xeración (a miña propia) de homes e mulleres da cultura galega que nacen na década de 1930. Que nacen, xusto, cen anos máis tarde daqueles outros que Murguía retratara como Os Precursores. Se os Precursores se considera-ban fillos e continuadores da revolución do 46, a xeración de Barreiro, chamada por Borobó de La Noche, mobilizouse cultu-ral, ética e politicamente a consecuencia da desfeita da Guerra



a sabenza nos libros consagrada



Na travesía que intentamos carecemos de referencias e mesmo de compañeiros de viaxe porque a historicidade da obra de Otero foi sempre abordada desde a periferia. E dicimos isto non para gabar-nos pola novidade do noso intento senón para advertir aos lectores da provisionalidade dalgúns xuízos que precisarán ser contrastados por futuras investigacións sobre o mesmo tema.

OS NIVEIS DE HISTORICIDADE EN OTERO

Unha lectura atenta da obra de Otero Pedrayo permite distin-guir tres niveis de historicidade:

O nivel radical, que mesmo se podería denominar metafísico.Un segundo nivel, básico, no que atopa sentido toda a súa inter-

pretación da tradición galega.Finalmente, o nivel da comunicación histórica, o máis periférico

da súa obra e do seu pensamento e que, ata hoxe, é o único que me-receu a atención dos investigadores, unha atención, por outra parte, non sempre atinada porque non captou a crítica e mesmo a ironía coa que Otero, ás veces, se refire ao traballo do historiador e á súa metodoloxía.

1. A HISTORICIDADE RADICAL

Para interpretar axeitadamente en que consiste este nivel de his-toricidade é preciso asomármonos á gnoseoloxía oteriana.

Xa dixemos noutra ocasión2 que Otero Pedrayo non se someteu a un pensamento filosófico concreto para alicerzar a súa cosmovi-sión, aínda que comparte os principios fundamentais dos sistemas que podemos chamar vitalistas.

Otero repudia en forma clara o modo de coñecemento por abstracción (racionalismo) ou pola experiencia externa (empi-rismo ou positivismo) e séntese máis atraído polo intuicionismo bergsoniano e por outras formas de coñecemento de actualidade no seu tempo3.

Otero pronúnciase reiteradamente en contra do coñecemen-to científico como capaz de aprehender a máis fonda realida-

Otero Pedrayo, historiador de GaliciaXoséRamónBarreiroFernández1

Otero Pedrayo é, despois de Rosalía e Castelao, o au-tor galego máis investigado, estudado e divulgado. A Editorial Galaxia publicou as súas obras máis im-

portantes, a Real Academia Galega dedicoulle no ano 1988 o Día das Letras Galegas, as revistas Grial, Dorna e A Nosa Terra publica-ron números monográficos sobre el, tamén no ano 1988, o Consello da Cultura Galega celebrou cinco congresos para conmemorar a súa figura. Centos de artigos e varias monografías alumean todos os aspectos da súa vida e da súa obra. Os intelectuais, as institucións de Ourense e de Galicia enteira podemos sentirnos satisfeitos polo deber cumprido a favor dun dos bos e xenerosos da Terra.

Por iso estas e as próximas convocatorias que se fagan para cele-brar a memoria de don Ramón deberían aproveitarse para proxec-tar máis luz sobre aspectos moi concretos da súa obra ou da súa biografía, para realizar microinvestigacións co fin de evitar caer na tentación de volver repasar un campo xa trillado pola investigación e non repetir o xa sabido e suficientemente investigado.

Consecuentemente, iso é o que vou intentar nesta conferencia. Que non se agarde, pois, un relatorio horizontal ou plano sobre a obra histórica de Otero senón máis ben unha aproximación sobre o lugar que a historia ten no pensamento oteriano, no seu ideosistema.


caso, dunha versión anovada da concepción agustiniana da vida e do mundo. O Espírito non só informa, marca tamén o deber ser dos homes e das cousas porque o Espírito é tamén o destino final da creación, porque a morte (e aquí emprega unha expresión de Bergson) non é máis que “un corte feito na realidade que nos libera cando esgotada a riqueza das formas luza a alma esencial na cegadora nudeza da súa luz a un tempo orixinaria e eterna”12.

O Espírito, pois, está presente en todas as cousas e márcalle a dirección transcendente da vida ao home que ten a liberdade de elixir este ou outro camiño.

Dentro da unidade cósmica están os pobos, as comunidades, que son unha das formas máis plenas de estar no mundo. O pobo nace por unha conxunción entre unha raza (etnia) e unha terra (gea)13, conxunción que produce o milagre de crear un ser novo: unha comunidade.

Non todas as comunidades son iguais. Hai razas que están acampadas nunha terra, nun chan histórico, e por iso teñen unha reducida capacidade para crear unha cultura propia. Outras, en troques, están fixadas e incorporadas, como Galicia, e estas si que teñen capacidade para crear unha cultura propia, é dicir, son pobos que están dotados dun sistema inicial de interpretación do mundo da historia e do mundo das ciencias da natureza14, teñen orixinalidade cultural.

Os pobos sen orixinalidade cultural están sometidos perma-nentemente ás influencias dos demais, están espiritualmente co-lonizados e por iso nunca se erguerán na historia con carácter e acento propio.

Pero as comunidades plenas, con capacidade para crear unha cultura propia, non sempre manteñen a súa inicial orixinalida-de e tamén no decorrer da historia poden perder o seu rumbo (Otero pon os exemplos de Grecia e de Roma, que perden o sentido de pobo cando se proxectan nunha aventura imperialis-ta15), especialmente esgazan o cordón umbilical que as vencella ao Espírito xerminal e vivificante do seu ser histórico.

de porque “non se pode pechar o Esprito nos marcos lóxicos da definición”4, porque “o devir inconmensurable do puramente cósmico non pode ser aprehendido por esquemas”5, porque “as formas vitais foxen do esquema”6.

O coñecemento racional pode apreixar a aparencia das cou-sas, pero non pode chegar ao que Otero chama o “alén-aparen-cia”, é dicir, ao reduto último comprensible, fóra do coñecemento místico que, para Otero, é tamén unha forma lexítima de coñe-cemento, pero non do coñecemento habitual, porque o coñece-mento místico é un privilexio que participa o Absoluto a quen quere.

Pero, ¿como é posible chegar ao coñecemento dese “alén-aparencia”? Otero dinos que a aprehensión desa última realidade require meditación e capacidade fantástica, condicións que só teñen algúns pobos e culturas:

Namentras os cidadáns7 a pesares de tódolos seus libros e das

súas maneiras de imitanza e de progreso, non pasaban da tona

da alma e da tona da natureza8, os homes do agro e do mar

afondaban, etnicamente, nos vastos mundos do alén aparencia9,

é dicir, nas profundidades infindas [onde habita] o esprito que

poideramos chamar metafísico10.

O lector pouco atento podería pensar que estamos ante unha superposición de metáforas, solución que, ás veces, emprega Otero cunha intención estética. Pero non é este o caso. Estamos realmente na cerna do pensamento oteriano. Esa posibilidade que o noso autor lles atribúe a algúns pobos ten unha lexitima-ción, porque son pobos que viven sub specie aeternitatis. Deteñá-monos nesta cuestión fundamental.

Para Otero existe unha unidade cósmica11 que inclúe todo o existente, formando unha unidade total alimentada polo Es-pírito. O Espírito informa a vitalidade das cousas e dálle senso ao cosmos. Non se trata dun animismo panteísta senón, en todo


Non nos interesa agora pór de relevo que Otero opera sobre unha conxunción apriorística e en certa maneira ahistórica entre a etnia e a gea, entre un pobo e o seu destino final, mesmo antes do asentamento físico desa raza fecundante sobre unha terra fe-cundada. Tampouco nos interesa salientar que estamos ante unha metáfora que se sitúa ela mesma fóra de todo tempo histórico. O que si nos interesa pór de manifesto é o pensamento oteria-no: a fidelidade entre os destinos dunha raza que atopa o locus axeitado para que eses destinos se poidan cumprir. E algo máis aínda: que ese pobo é na medida en que segue a ter capacidade de proxectar na historia a súa fidelidade a unidade cósmica e o Espírito que a vivifica e a agarda como destino final máis aló do tempo.

En definitiva: que o pensamento oteriano sobre Galicia re-mite, en último termo, a unha determinada visión teolóxica non necesariamente coincidente coa versión tomista e xeneralizada da providencia sobre o mundo, porque esta visión iguala ou ho-mologa a todos os pobos ante os designios divinos, senón que estariamos máis ben ante unha visión predeterminante, apriorís-tica e por iso nunca comprobada, de que os pobos celtas serían algo así como os pobos elixidos, algo que a Biblia e a mesma historia reservaron sempre a un pobo semita, ao pobo xudeu.

Sen esta radical concepción nunca se entenderá na súa ple-nitude o pensamento oteriano. Isto constitúe o seu selo persoal, aínda que tamén a súa debilidade, a súa eiva máis fonda, porque Otero, sen decatarse, incorre na contradición de colocar unha abstracción ou, peor aínda, un apriorismo como eixe diamantino de toda a súa cosmovisión. Fuxindo da racionalidade como for-ma de interpretar o mundo cae no fideísmo irracional.

2. A HISTORICIDADE BÁSICA

Neste segundo nivel, Otero expón as grandes liñas do deco-rrer de Galicia no tempo, pero sempre sen perder de vista que a eficacia social da nosa cultura está en relación directa coa súa capacidade para vivir sub specie aeternitatis.

Agora enténdese o que significa para Otero vivir sub specie aeternitatis, que non é outra cousa que asumir o principio de que o pobo ou comunidade, porque forma parte da unidade cósmica, está vivificado polo espírito e por iso ten que acomodar os seus destinos, pero tamén os seus códigos, a esa vivencia e nostalxia do alén co que nos fundiremos, home e pobos, natureza e cos-mos, un día.

Galicia, e sobre todo a comunidade rural e mariñeira, a me-nos contaminada, ten aínda esa percepción do alén nós que pro-cede da enerxía do seu etnos inicial estimulada por unha terra (granito, luz, carballeiras, sombras, humidades, a faces xeolóxica de Galicia e o chan humanizado) que facilita o encontro co Espírito e determina que a súa cotidianeidade, o seu vivir, se compase co ritmo dese Espírito. Por iso a Galicia popular vive aínda sub specie aeternitatis.

Máis alá do decorrer histórico de Galicia en fases ou etapas e de acordo coa evolución da historia dos demais pobos (que constitúe un segundo nivel da historicidade) hai un nivel pre-vio, case metafísico, máis intuído que racionalizado por Ote-ro e que se concreta no momento en que unha raza nómade procedente do norte de Europa inicia a súa peregrinación ata atopar unha terra na que as súas ansias de eternidade, o seu determinante e único estilo de vida encontran a envoltura, o locus axeitado para asentarse e iniciar a nova historia. Por iso Otero escribe que

a primeira idea de Galicia nace na historia cando dunha orixi-

naria terra ignorada sairon os primeiros celtas migradorios.

A primeira idea, neboenta, confusa, elemental de Galicia e da

Bretaña e da Irlanda e da Escocia e da Auvernia e da Cisalpina

e de todas as patrias celtas16.

Ou dinos que a historia galega comeza co primeiro “plega-mento hercyniano”17.


porque soubo adaptar algunhas e incorporar e dirixir outras e así acadar períodos de eficacia superior25.

Romanización e cristianización

Veu de Roma a primeira influencia estraña que experimenta a Galicia céltica, porque Otero nega en forma rotunda calquera outra colonización anterior, dos gregos ou dos fenicios26.

A situación xeográfica de Galicia, no occidente da Romania e no sur da Celtia, leva a Otero a pensar que a romanización non puidera ser tan intensa en Galicia como o fora en Escocia ou en Irlanda.

O máis importante da romanización foi sen dúbida a cristia-nización. Galicia deixa de falar en céltico e adopta o latín, “plasma xerminativo do romance galego”27, pero non polo poder do imperio romano senón pola influencia do cristianismo. Evanxeo e latín in-troducen Galicia nas altas culturas, sen mingua da súa identidade28. Nas obras de Prisciliano, produto da cristianización céltica, aparece a primeira expresión literaria do espírito galego29.

Os suevos, a primeira monarquía de España

A forza e a enerxía da raza céltica e galega dixeriu os suevos desde o momento en que se cristianizaron30. A súa condición aria facilitou a integración e en Galicia ensáiase a primeira monar-quía céltica e cristiá de Iberia.

O románico e o esplendor da cultura galega

A invasión musulmá afirmou aínda máis a substancialidade da cultura galega e, en xeral, a identidade dos pobos do norte (a España húmida) fronte aos pobos do sur (a España seca)31.

A aparición dos restos do apóstolo Santiago fai de Galicia o corazón do reino de León32.

Co románico, “a alma de Galicia florece como un bosque en maio”33. A sinfonía pastoral do Pórtico da Gloria, a vida cotiá da Galicia rural, os séculos radiantes dos cancioneiros marcan o

A cultura galega, expresión da nosa identidade como pobo, non permanece inmutable, pero si o espírito que a informa.

Ese espírito non se adapta ás distintas formas culturais que sobreveñen en Galicia, senón que as adapta cando teñen posibi-lidade de integrarse no noso corpus cultural: “O espírito galego nas formas desinteresadas da súa actuación adoptou varias cul-turas sucesivas mais a cada unha delas impuxo polo menos o seu cuño particular, o eixo da súa alma”18. Cando as formas culturais alleas non se axeitan ao seu espírito, a cultura galega fíxose “im-permeable e gardou en silencio a súa enerxía para aplicala a outra cultura máis simpática, mais favorable á intención indixena”19.

O celtismo

Otero segue fiel á tradición historiográfica que arranca de Verea y Aguiar, condénsase en Murguía e prosegue en Risco e o Seminario de Estudos Galegos20. “A primeira comunidade gale-ga acéndese en fogar e en verbo celta”, escribe Otero21 e mesmo intenta descubrir a psicoloxía da cultura celta: ausencia dunha dogmática ríxida, tendencia ao soño e a fantasiar vidas que nun-ca poderá vivir, unha enorme ironía, unha arbitraria sucesión do tonus exaltado e deprimido baixo a aparente solidez dunha vida disciplinada, o desexo vago doutra cousa manifestado en entu-siasmos imaxinativos ou en contraria e paralela ironía e acerba crítica22.

Porén, o celtismo é só o símbolo da nosa primeira comunida-de histórica, porque o propio Otero non desbota a posibilidade dunha cultura anterior á cultura celta23, aínda que recoñece que os estudos prehistóricos, polo momento, non debuxan o perfil dunha cultura anterior24.

Sobre a orixinalidade cultural galega creada, segundo escri-be Otero, na época céltica “pasaron sucesivamente a civilización romana, a cultura xermánica, o occidentalismo creador da Idade Media, o imperio español, a revolución mecánica e ideolóxica do século XIX […]. Ningunha delas matou a concencia galega”


menos a casta distinguida delas, sobre todo o estrato administra-

tivo e oficinesco. Este fala castelán gástase en longos preitos de

etiqueta… e despreza ou ignora con verdadeiro terror ó campe-

siño que cheira a monte e fala unha lingua pouco apta nas chan-

celerías39.

Ráchase tamén “a fermosa harmonía do setecentos entre o pazo e a aldea”40 e os comerciantes “na súa maioría casteláns” combaten os fidalgos que se refuxian nos seus pazos41.

E o peor foi que “o progreso e a liberdade modernas tamén estaban cegadas por abstraccións sistemáticas” e, sobre todo, eran importadoras dun espírito crítico e racionalista que non se podía harmonizar co tradicional espírito céltico, o espírito da intuición e da fantasía. Ata que apareceu o romanticismo:

O Romantismo non podía ser en Galicia aura extraña axitando

as frondas da moda. E algo consustancial no occidente europeo

astra o punto de agudos escritores teren indentificado roman-

tismo e celtismo42.

Así se iniciou o “renacemento espiritual de Galicia” na arte, na poesía, na historia e, sobre todo, na conciencia política do galeguismo.

Seguindo a Otero fixemos un percorrido non da historia de Galicia senón daquelas etapas nas que a identidade galega, mani-festada na súa cultura propia, atopou a posibilidade de manifes-tarse na súa plenitude. Por iso, coherentemente coa súa ideoloxía, non se presenta como un historiador de Galicia senón como un historiador da tradición, por iso cualificamos este nivel de histo-ricidade básica.

Xosé Ramón Quintana e Marcos Valcárcel estudaron con ex-tensión e exactitude o que significa a tradición en Otero43. A tradi-ción é o lugar onde se finca e ten sentido a identidade dun pobo. A tradición é a acumulación no tempo das experiencias do vivir,

ritmo do período de maior grandeza de Galicia, porque nunca a cultura galega viviu, como naquel intre, o seu implacable destino de ser e vivir sub specie aetenitatis34.

O solpor do barroco

Viñeron logo séculos difíciles. Galicia mantén unha con-dición subalterna na estrutura política do Estado35. Chegaron outras cultura alleas por completo á esencia da cultura céltico--galega, e a conciencia crítica da colectividade refuxiouse en si mesma, ensimesmouse, para non contaxiarse dos valores que non eran de seu. Non todas as clases sociais, pero si o pobo, reserva secular da cultura galega.

Por fin chegou, o século XVIII:

o século compacto, enteiro, cortado integramente como un ana-

co grave de tempo e de pensamento [que] cubriu benignamente

a Galicia en conxunto e en tal quietude o espirito galego deu a

súa nota rica, harmoniosa, chea de orixinalidade, redondamente

madura para o mundo, semellante e paralela en forza e plenitu-

de á céltica prerromana e á románica36.

A Galicia barroca maniféstase na ruralidade (labregos e fidal-gos), nas institucións xurídicas e administrativas, no pensamento ilustrado, pero sobre todo na arte. “Solpor barroco polo sol ma-duro da tarde que nas artes, o pensamento, no estilo xeral da vida alumea as creacións do século XVIII”37.

O romanticismo

Novamente viñeron tempos difíciles. Co século XIX intro-dúcese o divorcio entre Estado e Nación38, pero tamén o divorcio entre as cidades e o campo:

a incomprensión do pobo folclórico, en plena posesión da súa

conciencia cósmica e eterna e da súa lingua polas cidades ou polo


A súa teima na defensa dunha tradición espiritualizada, transcendente, que se refuxiaría na Galicia rural e labrega, lévao a enfrontarse coa modernidade encarnada nunha nova economía e en novas formas de convivencia e mesmo a laiarse de que a Galicia campesiña entre na modernidade do diñeiro, da moda e da comodidade renunciando aos modos de vida seculares que para Otero eran o paradigma do equilibrio social. O seguinte texto é revelador:

Sería angueira de moito espacio e vagar, o de esculcar como

foi triunfando a economía do diñeiro. Hoxe manda nas aldeas

como nas vilas. Os paisanos non se compoñen sen diñeiro e

os cartos circulan na aldea en tódalas formas […]. Trabállase a

terra, quizais mellor que denantes para ter cartos. Toda a xente

viste de tenda. Mércase regularmente a carne e o peixe. Hai

moitos fogares que compran o pan cocido. A bica vai sendo

unha larpeirada anacrónica, ó igual que o liño, a estopa, os tra-

ballos de axuda entre os veciños e a autoridade dos pais de fa-

milia, Cada un vive de por si. Domina un sentimento do carpe

diem, ó igual que nas vilas, incompatible co xogo maino e seguro

das causas e productos do vivir labrego. Os mellores propieta-

rios deben cartos e non teñen vergonza por elo. “O mundo

non se entende”, din os vellos46.

Consciente da debilidade da súa argumentación fronte á mo-dernidade, Otero sae ao paso:

Non se pense que sexamos partidarios de erguer arredor de Galicia

outra muralla da China para conservar un pobo folclórico e pin-

toresco. Galicia ten dereito e obrigación a vivir no mundo e non

debe ter medo ós aires de fóra. Mais para vivir no mundo é

preciso ter personalidade para alternar coas personalidades dos

outros pobos e enriquecerse coa súa relación. Doutro xeito non

sería alternar e vivir senón someterse e morrer […]. A función

do pensar e do sentir, realizada a través de xeracións ata a forma-ción dun común patrimonio espiritual, cultural e relixioso. Por iso o galeguismo ten a responsabilidade de preservar e continuar a tradición galega, é dicir “as esenciales vitais do pobo”.

Este concepto de tradición explica non só as ausencias de longos períodos de historia galega na súa síntese da historia bá-sica, períodos nos que a nosa cultura se encolle, se esconde, para non contaminarse con ideoloxías alleas á súa espiritualidade e transcendencia, como tamén a dura crítica que Otero fai a no-vas formas de vivir e pensar, aos ideosistemas que ameazan con impoñer a súa ditadura. O colectivismo ou comunismo aparece duramente criticado:

Calquera economía de tipo importado ou abstracto, non pode

acompasarse co carácter do noso chan e do conxunto [do] orga-

nismo vital de Galicia. Patria de labregos desde as orixes, de indi-

vidualismo só concertado por institucións e costumes familiares

e veciñais na aldea petrucia, por amor a libertade, por esixencia

do seu terreo de prolixa e matizada complexidade, pola maneira

usual de se dispoñe-la poboación, por tradición experimenta-

da e por axeitado tipo de traballo, ten de repugnar dos grandes

conxuntos organizados da economía que anulan a personalidade

do home e do eu traballo e do disfrute del44.

Pero, así mesmo, tamén aparece criticado o capitalismo como alternativa ao vivir tradicional:

Temos completa fe en que o pobo galego dos agros, por mosdis-

cada que poida figura-la súa psicoloxía, endexamais se compa-

sará ó tipo espiritual americano ou soviético [...].

Cando a esperanza do mundo está pendente do triunfo das

forzas do espírito, resulta tristeira proba de inferioridade, de

negación, a actitude que só estima como esencial unha mellor

organización da riqueza45.


Valora, por iso, “ó precioso drama galego Hostia do Sr. Cotarelo Valledor”49. Sen citalo, está acusando a López Ferreiro de non ser capaz de captar o sentido da vida de Prisciliano.

Trata con ironía a suposta imparcialidade dos historiadores que precisan afastarse un pouco dos acontecementos para me-llor valoralos: referíndose ao “discutido, vigoroso e contradictorio século XIX”, dos que pretende estudar os capítulos máis impor-tantes, engade que se o século XIX é pouco estudado e peor en-tendido “non o atribuamos modestamente á falta de suficiente perspectiva, como fan os manuais de historia en uso, tan celosos desa quimérica virxinidade que se chama a imparcialidade his-tórica”50.

O que acusa Otero na historia e nos historiadores é a preten-sión de obxectividade. Por iso a depuración das fontes e, sobre todo, a clara separación entre o dato e os sentimentos dos cro-nistas, provocan, sempre segundo Otero, a despersonalización da historia, o seu esquematismo; en definitiva, a opacidade dos sentimentos, do espírito no que reside a auténtica historia. “Mais a historia”, escribe Otero no momento solemne de introducir o tomo I da grande Historia de Galiza publicada en América, “a oficial, a científica ó servicio de precisados fitares, a xenealóxi-ca egoísta e espiñenta, poucas veces, deica ó rexurdir do esprito galego no dezanove, soupose achegar ós eixes verdadeiros e á corrente centrosa do devenir intenso de Galiza”51.

Por iso Otero valora en forma entusiasta a obra histórica de Vicetto, cualificada como “un prodixio do que podería chamarse ‘imaxinación creadora’ ou mellor recreadora [e nela] a certeira intuición supre a miudo a demostración”52.

Otero procura sempre na historia o alento da vida, e os do-cumentos case sempre omiten as sensacións, as vivencias, a calor humana. Os homes da Idade Media, por exemplo, “non tiñan mentes de rexistrar os feitos dista vida [pero] confiaban o seu re-cordo ó verso, ó capitel” e non cavilaban que un día chegarían os “espreitos” historiadores recontando os seus feitos. Por iso Otero

das clases que se chaman dirixentes será darlle forma moderna

á forte espiritualidade dos labregos, para que non se atopen des-

amparados e inferiores. Convencelos de que teñen unha lingua

digna, fermosa, rica, disposta para dicir nela tódalas cousas no-

vas e vellas.

Que non poden morre-los sentimentos de relixión e moralidade

herdados dos antepasados47.

3. A COMUNICACIÓN HISTÓRICA

Otero tamén escribiu libros e artigos de historia, é dicir, exer-ceu tamén de historiador. Esta función máis periférica constitúe o terceiro nivel da súa historicidade.

A realidade é que unha mente intuitiva, como a de Otero, unha desmesurada cultura e unha pluma exuberante de recursos literarios, compoñíase mal coa racionalidade da nova historia, aquela que pretende chegar só ata onde chega a información.

Por iso non había boa avinza entre Otero e a historia preten-siosamente científica.

A crítica aos historiadores e á súa metodoloxía

Cando estuda “o tema esencial da historia de Galicia”, a his-toria do Apóstolo Santiago e da súa “tumba xerminal”, alporízase contra os “eruditos receosos e mezquiños, agarrados ás chaves do celeiro da historia” porque dubidan da autenticidade histórica da aparición no século IX das reliquias de Santiago, en Composte-la. Cualifícaos, ademais de “receosos e mesquiños”, de “eruditos desconfiados”48. O curioso é que Otero nin se molesta en pre-sentar probas de tal autenticidade. Abóndalle con que se trate dunha “tradición sentida de modo incomparable astra Polonia e Escandinavia, astra os mosteiros nestorianos e as máis afastadas terras cristiás”.

Referíndose a Prisciliano novamente ataca os eruditos aos que a súa sabedoría mata “o fino sentido da vida e da arte” e non son capaces de captar os supremos momentos das almas.


bradamente coñecidos, así como as amarguras que sufriu na vida con enteireza eclesiástica sen declinar xamais a súa dignidade. Otero captou o vigor daquel home, chamado a ser unha lumina-ria da Igrexa de España, marxinado pola raquítica e cutre política do absolutismo. Dedicou tamén unha importante monografía ao médico compostelán Varela de Montes, aínda non superada, que lle permitiu integrar os seus extraordinarios coñecementos do Santiago do século XVIII, o seu século barroco, e do século XIX, ao século do romanticismo57.

O seu mestre e amigo Marcelo Macías mereceu un apaixona-do esbozo biográfico58, o mesmo que o padre Feijóo59. Un libriño con breves semblanzas biográficas, escrito con fondo sentimento galego, O libro dos amigos, no que o agarimo vén sutilmente con-densado e no que se prescinde de todo aparato bibliográfico ou arquivístico60.

Colaborou noutros traballos menores sobre Florentino López Cuevillas, Fontán, san Martín Dumiense, Castelao, Risco, etc.

Ourense, a cidade e a provincia é outro tema privilexiado nas investigacións históricas de don Ramón. Ademais da Guía turís-tica de Ourense, publicada no ano 1969, do tomiño de Bibliófilos Galegos que leva por título Orense, publicado no ano 1973, e do libro Orense-Ourense da Caixa de Aforros Provincial, publicado no ano 1966, temos que destacar unha serie de investigacións.

Xa no ano 1927 publicou un traballo titulado “Estampas de Ourense a mediados do século XVIII”, que apareceu no Arquivo do Seminario de Estudios Galegos, A Coruña, 1927.

Na revista Cuadernos de Estudios Gallegos publicou as inves-tigacións máis sólidas sobre Ourense: a restauración do absolu-tismo na cidade de Ourense en 182361, un comentario sobre o estraño libro do abade da Peroxa Xoán Moreiro Trinomio Sa-cro62, un ensaio sobre a desamortización eclesiástica nas terras ourensás63, notas sobre a economía de Ourense e a súa provincia a finais do século XVIII64, a Igrexa e a vida relixiosa de Ourense no século XIX65, a exportación de cera en Ourense no século

cre que os poetas captan con maior profundidade e acerto que os historiadores o alento da vida53. Parece descoñecer Otero que oshistoriadores tamén utilizan a poesía e a arte como información histórica.

O tratamento que lles dá aos cronicóns é moi revelador da idea un pouco inmatura que nestes anos ten Otero do oficio de historiador, idea que co tempo foi rectificando. Os cronicóns, como se sabe, son auténticas superposicións históricas, son docu-mentos inventados para encheren ocos e baleiros na información histórica. Para Otero, os cronicóns son interesantes como crea-dores de opinión, forzas operativas e influentes nos caracteres e nos costumes do vivir54. Servirían os cronicóns para entender a psicoloxía dos cóengos, abades e cabaleiros que aparecen nas crónicas espidas de circunstancias. Esquece o grande Otero que os cronicóns, ao seren inventados tantos séculos despois de suce-didos os acontecementos que narran, reflicten as circunstancias non do momento ao que se refiren senón do momento no que se escriben e por iso carecen de validez para expresar ese alento vital que Otero, coma nós, botamos en falta nas crónicas históricas.

A obra histórica de Otero Pedrayo

Foi na madurez da súa vida cando Otero comezou a investi-gar e a publicar temas históricos55.

A súa contribución á historia foi cuantitativamente meritoria. Cualitativamente teremos que distinguir os ensaios filosófico-históricos como o Ensayo histórico sobre la cultura gallega (1933) e Romantismo, saudade, sentimento da terra e da raza (1931), dúas obras fermosas, suxestivas, pero historicamente intranscenden-tes, e a serie de monografías e artigos que foron aparecendo a partir de 1950 moito máis maduros. Cada unha delas constitúe unha contribución á historiografía galega.

O xénero biográfico, para o que Otero estaba especialmente dotado, enriqueceuse cos seus traballos sobre o cóengo Bedoya56; a súa cultura ascética sacerdotal e nítido liberalismo éranlle so-


fermosa obra na que, por vez primeira, Otero se somete a unha disciplina e metodoloxía histórica, polo menos na construción da mesma. Consta de seis capítulos nos que o lector pode seguir a evolución económica e demográfica, a vida da aldea e das cida-des, o poder eclesiástico, as institucións xurídicas e administrati-vas, a arte e os acontecementos políticos.

É certo que Otero sobrevoa a realidade histórica, caendo ás veces en vertical, coma os miñatos, cando trata algunha das cuestións para el preferidas. Este libro revela a capacidade de don Ramón para construír un relato histórico suficientemente documentado, envolto nunha prosa luminosa que suxestiona e, ás veces, conmove o lector z

XVIII66, un traballo xeográfico-histórico sobre as terras ouren-sás no século XIX67 e, finalmente, un magnífico traballo sobre a encomenda sanxoanista de Beade68 que pon de manifesto a ca-pacidade historiográfica de Otero se fose capaz de someterse á disciplina e metodoloxía propiamente histórica.

Noutras revistas, como o Boletín da Real Academia Galega, tamén aparecen algúns traballos sobre Ourense69.

Poucos escritores escribiron de Ourense con tanto coñece-mento e fervor como Otero Pedrayo. A recompilación de todos os traballos de Otero sobre a cidade e a provincia faría un esplén-dido tomo que a cultura galega agradecería.

A pesar de que Otero se mostrara nos anos mozos tan es-quivo sobre os temas económicos, na súa madurez publicou moi importantes traballos sobre esta cuestión.

Xa nos referimos antes ás investigacións sobre a desamorti-zación e sobre a economía de Ourense a finais do século XVIII70. Publicou ademais a polémica sobre os décimos a comezos do século XIX71, sobre a produción e comercialización do liño e os lenzos72, sobre a evolución do problema do foro73.

Baixo a rúbrica de Varia queremos referirnos a outras inves-tigacións de Otero. O carlismo aparece constantemente nas súas obras de creación e tamén no Ensayo histórico sobre la cultura ga-llega onde dá unha visión negativa pero moi exacta dos obxec-tivos deste movemento na Primeira Guerra Carlista74. Tamén publicou un traballo sobre un dos máis famosos guerrilleiros, Mateo Guillade75.

Preocupáronlle temas como os derradeiros momentos da vida de Porlier76, a conclusión non pacífica da Comisión do Deputado Xeral de Galicia en Madrid77, os establecementos de ensino en Galicia78 e moi particularmente a vida e circunstancias dos dous grandes ilustrados galegos, Feijóo e Sarmiento79.

Para rematar, só un breve comentario sobre a única mono-grafía estritamente histórica que publicou Otero Pedrayo. Re-ferímonos a Síntesis histórica do século XVIII en Galicia80. É unha


5. Otero Pedrayo, R. Ensaio histórico sobre a cultura galega, Vigo, Editorial Galaxia, 1982, p. 122 [En adiante citaremos por Ensaio histórico]. A obra, como se sabe, é a tradución do Ensayo histórico sobre la cultura gallega, Santiago, Nós. Publicacións Galegas, 1933, por conseguinte o galego da tradución non é o de Otero Pedrayo. 6. Ibidem, p. 122.

7. Refírese evidentemente ao home culto.8. Refírese a un coñecemento da inmediatez, da realidade inmediata.9. “Morte e resurrección”, p. 31. 10. Ibidem, p. 122.11. Otero Pedrayo, R. “Ensaio sobre a paisaxe galega”, en Obras selectas. II.

Ensaios, Vigo, Editorial Galaxia, p. 75; “Morte e resurrección”, p. 28.12. “Morte e resurrección”, pp. 30-39.13. A construción do concepto de comunidade ou nacionalidade procede

de Murguía e foi reformulada por Vicente Risco, sempre sobre a mes-ma base da conxunción dunha raza e dunha terra. Otero segue a Risco cando afirma que “onde houber unha raza cosmicamente fixada xorde unha posibilidade de cultura orixinal”, Ensaio histórico, p. 13.

14. Ensaio histórico, p. 12. 15. Ibidem, p. 26.16. “Morte e resurrección”, p. 34. 17 Ibidem, p. 37.18. Ensaio histórico, p. 14. 19. Ibidem, p. 15.20. Sobre a evolución do concepto histórico do celtismo cf. Barreiro

Fernández, X. R. “A historia da historia. Aproximación a unha his-toriografía galega (séculos XVI-XIX)”, en Xavier Castro e Juan de Juana (dirs.), Historiografía galega: IV Xornadas da Historia de Galicia, Ourense, Deputación de Ourense, 1987, pp. 17-81; e “A historia da historia. Aproximación a unha historiografía galega: de Murguía a Risco”, en Justo G. Beramendi (coord.), Galicia e a historiografía, San-tiago de Compostela, Tórculo, 1993.

21. Ensaio histórico, p. 22. 22. Ibidem, p. 23. 23. Ibidem, pp. 22, 23 e 31.24. Ibidem, p. 23. 25. Ibidem, p. 23. 26. Ibidem, pp. 45-46. 27. Ibidem, p. 40 28. Ibidem, p. 40: “Galicia adopta o latín non pola forza do Imperio senón polo imperio da Idea: pois fala latín a apostolicidade cristiá”. 29. Ibidem, p. 74. 30. Ibidem, p. 83. 31. Ibidem, p. 101. 32. Ibidem, p. 105.33. Ibidem, p. 122. 34. Ibidem, p. 122. 35. Ibidem, p. 181. 36. Ibi-dem, p. 197. 37. Ibidem, p. 195. O entusiasmo oteriano polo século XVIII levouno a publicar a única monografía propiamente histórica que escribiu, Síntesis histórica do século XVIII en Galicia, Vigo, Edi-torial Galaxia, 1969. 38. Ibidem, p. 199. 39. Ibidem, p. 200. 40. Ibidem, p. 229. 41. Ibidem, p. 229. 42. Ibidem, p. 235.

43. Quintana, X. R. e Valcárcel, M. Ramón Otero Pedrayo: vida, obra e pen-samento, Vigo, Ir Indo, 1988, pp. 58-82.

1. Este artigo publicouse en Xornadas sobre Otero Pedrayo: actas das xorna-das realizadas pola Dirección Xeral de Promoción Cultural en Ourense, os días 22 e 23 de xuño de 2001, Santiago de Compostela, Consellería de Cultura, Comunicación Social e Turismo, 2001, pp. 15-30.

2. Barreiro Fernández, X. R. “Otero Pedrayo y el galleguismo: una aproxi-mación a sus condicionantes doctrinales”, en Justo G. Beramendi e Ra-món Maiz (comps.). Los nacionalismos en la España de la II República, Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega; Madrid, Siglo XXI, etc. 1991, pp. 1-11.

3. Otero cita expresamente a Bergson, Gentile, Spengler, Ortega y Gas-set, Dilthey, pero todo parece indicar que directa ou indirectamente tamén influíron na súa cosmovisión Keyserling (1880-1946), V. So-loviev (1853-1900), Meyerson (1859-1933). Malia que é aínda escasa a reflexión filosófica sobre a obra de Otero, teñen xa algunhas contri-bucións: Baliñas, C. “Os estilos de D. Ramón”, Grial 52 (1976), pp. 159-183; “Otero Pedrayo, intelectual”, Cuadernos de Estudios Gallegos 93-95 (1878-1980), pp. 25-94; Herrero Pérez, N. “Ramón Otero Pe-drayo: Henri Bergson. notas para unha filosofía galega”, Agora. Papeles de Filosofía 2 (1981), pp. 171-181; Dulin Bondue, N. El granito y las luces. Relaciones entre la literatura gallega y francesa en la época moderna, Vigo, Edicións Xerais de Galicia, 1987, 2 vols.

4. Otero Pedrayo, R. “Morte e resurrección”, Obras selectas. II. Ensaios, Vigo, Editorial Galaxia, 1983, p. 52 [en adiante citaremos por “Morte e resurrección”].

Notas


66. “Exportación de cera en Orense a fines del siglo XVIII”, Cuadernos de Estudios Gallegos XL (1958), pp. 259-260.

67. “Orense y las tierras orensanas en el XIX”, Cuadernos de Estudios Ga-llegos XLIII (1959), pp. 233-265.

68. “La encomienda de Beade de la Orden de Malta”, Cuadernos de Estu-dios Gallegos LIV (1963), pp. 57-91.

69. “Nótulas sobre el Campo Santo y algunas ermitas de Orense”, Boletín da Real Academia Galega XXVI (1955), pp. 99-106.

70. Vid. notas 61, 62, 64, 66.71. “La polémica sobre los diezmos en Galicia a principios del siglo XIX”,

Cuadernos de Estudios Gallegos XXXII (1955), pp. 435-438.72. “Producción y comercio de onos y lienzos”, Cuadernos de Estudios Ga-

llegos XXXVI (1957), pp. 135-136.73. “Evolución de la doctrina sobre el foro”, Cuadernos de Estudios Gallegos

XXXIX (1958), pp. 58-76.74. Ensaio histórico, p. 227.75. “Algunhas lembranzas e notas da primeira guerra carlista na Galiza e

do seu xefe tradicionalista Mateo Guilade”, Boletín da Real Academia Galega XXVII (1956), pp. 373-279.

76. “Una carta sobre los últimos días de Porlier”, Cuadernos de Estudios Gallegos XXIX (1954), pp. 392-397.

77. “Nota sobre los últimos tiempos de la Comisión del Diputado Ge-neral del Reino de Galicia”, Cuadernos de Estudios Gallegos XXXVI (1957), pp. 135-136.

78. “Información y sentir del P. Feijóo sobre el primer escrito célebre de Rousseau”, Cuadernos de Estudios Gallegos XV (1950), pp. 147-151; “O P. Martín Sarmiento: Unha hipótese sobre o íntemo da sua eru-dita adicación”, Boletín da Real Academia Galega XXXI (1971-1972), pp. 125-135.

79. “Sobre algunos establecimientos de enseñanza en la Galicia del siglo XIX”, Boletín da Real Academia Galega XXIX (1959).

80. Síntesis histórica do século XVIII en Galicia, Vigo, Galaxia, 1969, pp. 237-246.

44. Otero Pedrayo, R. “Economía e cultura”, El Pueblo Gallego, 26-VI-1936; tomado de Quintana e Valcárcel. Op. cit., p. 59.

45. Otero Pedrayo, R. “Arredor do tema labrego”, El Pueblo Gallego, 14-IX-1930; tomado de Quintana e Valcárcel. Op. cit., p. 61.

46. Otero Pedrayo, R. “Do farrapo ó cheque”, El Pueblo Gallego, 26-VIII-1927; tomado de Quintana e Valcárcel. Op. cit., p. 64.

47. Otero Pedrayo, R. “A cultura dos paisanos”, A Nosa Terra, 1-V-1929; tomado de Quintana e Valcárcel. Op. cit., p. 75.

48. Ensaio histórico, p. 51.49. Cotarelo Valledor, A. Hostia. Pantasía tráxico-histórica nun auto, A Co-

ruña, Lar, 1927; López Ferreiro, A. Estudios histórico-críticos sobre el priscilianismo, Santiago de Compostela, 1878.

50. Ensaio histórico, p. 223.51. Otero Pedrayo, R. Introdución ao tomo I da Historia de Galiza, Bue-

nos Aires, 1961, p. VII.52. Ensaio histórico, pp. 243-244.53. Otero Pedrayo, R. Introducción, op. cit., p. VIII. 54. Ibidem, pp. IX-XI.55. No ano 1931 publicou unha obra de texto, Lecciones elementales de His-

toria Universal, A Coruña, 1931; e no ano 1936, Lecciones de Geografía e Historia, Ourense, 1936.

56. Juan Manuel Bedoya, Santander, 1950 e “Algunas noticias para una nueva biografía de D. Juan Manuel Bedoya”, Cuadernos de Estudios Gallegos XVII (1950), pp. 428-439.

57. “El doctor Varela de Montes. Médico humanista compostelano del siglo XIX”, Cuadernos de Estudios Gallegos (Anexo VII-1952).

58. Vida del doctor D. Marcelo Macías, A Coruña, 1943.59. El padre Feijóo. Su vida, doctrina e influencias, Ourense, Instituto de

Estudios Orensanos P. Feijóo, 1972.60. O libro dos amigos, Buenos Aires, Galicia.61. “La reposición del Antiguo Régimen en Orense en 1823”, Cuadernos

de Estudios Gallegos XXVI (1953), pp. 409-421.62. “Sobre un libro orensano del siglo XIX”, Cuadernos de Estudios Galle-

gos XXVIII (1954), pp. 316-318.63. “Ensayo sobre la desamortización eclesiástica en tierras de Orense”,

Cuadernos de Estudios Gallegos XXX (1955), pp. 89-110.64. “Algunas notas sobre la economía de Orense y su provincia a fines del

siglo XVIII”, Cuadernos de Estudios Gallegos XLV (1960), pp. 111-115.

65. “La Iglesia y la vida religiosa en Orense durante el siglo XIX”, Cua-dernos de Estudios Gallegos, XLVI (1960), pp. 191-203.



PROFESOR, ACADÉMICO,

ESCRITOR


Nunha entrevista, 20-III-1981Fo

togr

afía

: Xos

é C

astr

o


Retrato, 1981

Foto

graf

ía: X

urxo

Lob

tato


Retrato, 1981

Foto

graf

ía: X

urxo

Lob

ato


No seu estudio, na década dos noventa


Con Francisco Fernández del Riegona toma de posesión de Barreiro Fernández como presidente da RAG, 20-XII-2001


Na Real Academia Galega, con Francisco Fernández del Riego e Camilo Gonsar, 2004


Na recepción de Darío Xohán Cabana como membrode número da RAG, 22-IV-2006

Foto

graf

ía: X

osé

Cas

tro


Na biblioteca da RAG, 2006

Foto

graf

ía: X

osé

Cas

tro


Na homenaxe aos Mártires de Carral, organizada pola

RAG, 26-IV-2006

Foto

graf

ía: X

osé

Cas

tro


No acto de entrega da medalla de Ouro de Galicia á RAG, 25-VII-2006

Foto

graf

ía: X

osé

Cas

tro


Con académicos e o presidente da Xunta de Galicia, Emilio Pérez Touriño, no acto de entrega da medalla de Ouro de Galicia á RAG, 25-VII-2006

Foto

graf

ía: X

osé

Cas

tro


No despacho da Presidencia da RAG, 26-IX-2006

Foto

graf

ía: X

osé

Cas

tro


Conmemoración do primeiro discurso político en galego, pronunciado por Manuel Lugrís Freire en Betanzos, o 6 de outubro de 1907. Betanzos, 13-X-2006

Foto

graf

ía: X

osé

Cas

tro


No seu despacho da RAG durante unha conversa con Víctor Freixanes para Grial no ano 2006

Foto

graf

ía: Ó

scar

Par

ís


Nun balcón da Real Academia Galega, 2006

Foto

graf

ía: Ó

scar

Par

ís


Na Real Academia Galega, 2006

Foto

graf

ía: Ó

scar

Par

ís


Na homenaxe aos Mártires de Carral, organizada pola RAG, 26-IV-2006

Foto

graf

ía: Ó

scar

Par

ís


Con Ánxela Bugallo no cemiterio de Carral, 2006. En primeiro plano, a gaiteira Susana Seivane

Foto

graf

ía: Ó

scar

Par

ís


Académicos de número da RAG, 2006

Foto

graf

ía: X

osé

Cas

tro


Xunta extraordinaria da RAG en Folgoso do Courel o Día das Letras Galegas de 2007 dedicado a María Mariño, 17-V-2007

Foto

graf

ía: X

osé

Cas

tro


Retrato, 10-I-2008

Foto

graf

ía: X

urxo

Lob

ato


Co seu fillo Álvaro no ano 2008

Foto

graf

ía: X

urxo

Lob

ato


Intervención na conmemoración do centenario da morte de Manuel Curros Enríquez. A Coruña, 5-III-2008

Foto

graf

ía:

Fran

cisc

o Pu

ñal


No balcón da RAG, durante os actos conmemorativos do centenario da morte de Manuel Curros Enríquez, 5-III-2008

Foto

graf

ía: X

osé

Cas

tro


Cortexo de honra a Curros Enríquez no centenario da súa morte. A Coruña, 5-III-2008

Foto

graf

ía: X

osé

Cas

tro


Inauguración da Exposición Na frente unha estrela, conmemorativa do centenario da morte de Manuel Currros

Enríquez. Celanova, 10-V-2008

Foto

graf

ía: X

osé

Cas

tro


Con Manuel González, Ánxela Bugallo e Antonio Mouriño, alcalde de Celanova, na inauguración da exposición Na frente unha estrela, conmemorativa do centenario da morte deManuel Currros Enríquez, Celanova, 10-V-2008

Foto

graf

ía: X

osé

Cas

tro


No mosteiro de Celanova, 10-V-2008

Foto

graf

ía: X

osé

Cas

tro


Con Salvador García-Bodaño, Manuel González e Xosé L. Axeitos na sesión extraordinaria da RAG do Día das Letras Galegas 2008, dedicado a Xosé María Álvarez Blázquez. Vigo, 17-V-2008

Foto

graf

ía: X

osé

Cas

tro


Foto

graf

ía: X

osé

Cas

tro

Na recepción de Margarita Ledo como membro de número da RAG. Paraninfo da Universidade de Santiago de Compostela, 2-II-2009


Na sesión extraordinaria da RAG do Día das Letras Galegas de 2009, dedicado a Ramón Piñeiro. Láncara, 17-V-2009

Foto

graf

ía: X

osé

Cas

tro


Co académico Andrés Fernández-Albalat, 2009

Foto

graf

ía: X

osé

Cas

tro


Acto de recepción de Manuel Rivas como membrode número da RAG. A Coruña, 12-XII-2009

Foto

graf

ía: X

osé

Cas

tro


Académicos de número na RAG. A Coruña, 18-XII-2009

Foto

graf

ía: X

osé

Cas

tro


Xunta extraordinaria da RAG que elixiu a Xosé L. Méndez Ferrín como presidente. A Coruña, 23-I-2010

Foto

graf

ía: X

osé

Cas

tro


Na xunta extraordinaria da RAG que elixiu a Xosé L. Méndez Ferrín como presidente. A Coruña, 23-I-2010

Foto

graf

ía: X

osé

Cas

tro


Na festa literaria de Trasalba, homenaxea Xosé Manuel Beiras, 2009. Á dereita,con Andrés Torres Queiruga, probando as cereixas de don Ramón



Xosé Ramón Barreiro na biblioteca da RAG, 2009




LIBROS E AMIGOS



Retrato vital á témpera

Contra o fondo a ribeira benamadanesta terra de agardas e beleza,cunha Historia ferida de incertezae o loitar pola lingua acurralada.

Voz tronante dende o alto proxectadapara o ensino de xestas e braveza,ampla face —espello de nobreza—e a sabenza nos libros consagrada.

Un vivir xeneroso e destemidobaixo o ondear amoroso da bandeirana vangarda dun pobo non vencido.

Con Beatriz e con Álvaro á beira,sente o ser da nación con el fundidoe a vibrarlle na alma a patria enteira z

Xosé Ramón Barreiro Fernández

SalvadorGarcía-Bodaño


Das novas literaturas e das novas

historias

XoséLuísAxeitos

Recomendaban os manuais clásicos de retórica que a descrición dun personaxe debía ser abordada desde o ángulo físico e desde o moral. Seguindo con fidelidade

estes bos hábitos do discurso antigo, permítome remitir o perfil prosopográfico ás fotografías do texto e asumirei, en parte, a res-ponsabilidade de achegarme ó perfil intelectual, digamos etopei-co, do profesor Xosé Ramón Barreiro. Dixen “en parte” porque malia ser coñecedor da súa obra non deixo de ser un intruso, alleeiro como diría o meu paisano Manuel Antonio, no campo da historiografía. Non obstante, esta pexa quedará compensada polo interese que esperta a figura obxecto destas liñas.

Como todos sabemos, o noso Rexurdimento cultural do sé-culo XIX tivo unha compoñente esencialmente literaria e os nomes canónicos de Rosalía, Pondal e Curros son encarnación viva de textos fundacionais ineludibles en calquera repertorio interpretativo da nosa cultura. Aínda que outras moitas nacións adoptaron denominacións semellantes á nosa, poucas acaen tan ben coma no caso galego, toda vez que na segunda metade do século XIX ocorre a descoberta dos Cancioneiros medievais

coincidente coa práctica cultural da clase burguesa liberal de coñecer o pasado como signo distintivo. Deste xeito, esplendor, decadencia e rexurdimento nacen motivados pola propia rea-lidade do descubrimento. Porén, máis alá desta consideración atopámonos que a literatura asume un protagonismo funda-cional tan grande na nosa historia cultural que agacha outros discursos coetáneos.

Porque paralelamente ó discurso literario, discorre un vizoso discurso histórico silenciado en moitas ocasións polo impacto que causou na sociedade nomeadamente a obra de Rosalía e Curros.

Os nomes de Vedía, Vicetto, Murguía e mesmo López Fe-rreiro, alicerces da nosa historiografía, aínda hoxe seguen a ser considerados coma un apartado neboento ancorado nas lindes do mito. Pero a estes nomes temos que engadir outros moitos dedicados a descubrir Galicia guiados por unha conciencia de facer país.

Neste senso, a práctica historiográfica dos nosos historiado-res non se circunscribía ó feito histórico senón que se apoiaba noutras moitas e diversas manifestacións. Cando Martínez Sala-zar publica certos documentos medievais, cando Barros Sibelo e Villaamil fan inventario dos monumentos arqueolóxicos do noso país, ou José Rodríguez Seoane está a descubrir as cántigas me-dievais do Rei Sabio, cando Pérez Ballesteros publica o seu can-cioneiro, cando Rodríguez ou antes Aguirre del Río proxectan os seus estudos lexicográficos e Mirás e Saco as súas gramáticas, cando López Seoane ofrece os seus estudos xeolóxicos a Mur-guía, todos eles están convencidos de estar a contribuír á mesma causa da dignificación cultural do país e todos tiñan a certeza de que as súas investigacións estaban moi preto da conciencia historicista da época.

Todo este percorrido fainos aparecer ó pé das novas literatu-ras do século XIX, a nova historiografía, as novas historias.

Esta nova concepción da historia encarnada en Murguía, debedora do espírito romántico, en nada se diferencia da histo-


historiografía española para converterse na obra do profesor Barreiro nun conflito complexo onde as ideoloxías xogaron un papel fundamental. Por certo, que ó longo do século XIX non sempre foi doado trazar un perfil nidio entre liberais e absolu-tistas. Dedicou Barreiro numerosos traballos a clarificar esta situación, clave para o desenvolvemento dos acontecementos políticos do século XIX.

Non descoidou Xosé Ramón Barreiro o estudo e reflexión sobre as institucións galegas: Seminario de Estudos Galegos, Universidade de Santiago de Compostela, Real Academia Ga-lega, Capitanía Xeral, etc., consciente do papel que xogaron no desenvolvemento do país.

Quizais a faceta menos visible do profesor Barreiro sexa a da bibliofilia, unha dedicación que lle permite ter unha biblioteca de máis de 30.000 volumes e ser un dos importantes historiado-res do libro galego.

Non descoidou nos seus estudos o problema da emigración galega nin a importancia da historiografía local. En todas e cada unha das facetas nas que se moveu na súa investigación o pro-fesor Barreiro puxo o seu esforzo ó servizo da dignidade dun pequeno país, Galicia, que non renuncia a ocupar o lugar que lle corresponde no mundo z

riografía doutras nacións veciñas: se a preocupación de Galicia como nación empezou a vertebrar a interpretación do seu pa-sado, da mesma maneira a percepción de España, poñamos por caso, como Estado nacionalista conformou gran parte da inter-pretación que realizou o Centro de Estudios Históricos.

A historia de Galicia que encarna Murguía é a historia como elemento de persuasión nacionalista, como función lexitimadora da construción do país. A nobre loita que comeza Murguía cos seus estudos históricos —un pobo sen historia é un pobo morto— para dotarnos dunha historiografía con capacidade de crear conciencia nacional é un traballo que supón unha anticipación, a nivel indivi-dual, de empresas europeas de natureza colectiva, como por exem-plo a que se agrupou arredor da Revue Historique en Francia.

Pois ben, o profesor Barreiro, sen abandonar esta liña lexi-timadora comezada por Murguía, conseguiu que a historia de Galicia entrase no mundo académico e se dotase do rigor univer-sitario empregando novas fontes e novas metodoloxías interpre-tativas. Non debemos esquecer que en gran parte a renovación e profesionalización da historiografía académica estivo relaciona-da coa denominada problemática das nacionalidades e coa cons-trución de identidades nacionais.

Calquera que observe a bibliografía de Xosé R. Barreiro de-cátase deseguida de que soubo incidir nos grandes problemas de sempre pero con visión renovada. Por exemplo, dedicou un amplo grupo de estudos á historia eclesiástica, consciente da im-portancia que a Igrexa tivo no proceso identitario de Galicia; do mesmo xeito, os seus estudos sobre a revolución de 1846, ade-mais de darlle carácter canónico a un momento histórico, foron unha contribución necesaria para ampliar os horizontes da loita de Galicia por recoñecerse como nación. O carlismo galego, de ser unha extravagancia literaria, cos traballos de Barreiro pasou a ter un lugar na nosa historia.

A denominada “guerra de independencia” en Galicia saíu decontado da burbulla patriótica na que quedou por mor da


Carta de Galiza para Xosé Ramón BarreiroColaxe e tinta chinesa, Barro 2010

Non podías faltar

Carta aberta a Xosé Ramón Barreiro

PepeBarro

Prezado amigo:Desculpa a tardanza. Daquela agradecinche a túa carta e o teu apoio decidido á nosa iniciativa, pero do que tal

pasou aquel día nada che dixen. Aínda agora, se o penso, vénme un arrepío. Pero o curioso do caso é que na hora, todos os que integramos o Cortexo Cívico dos Veciños da Cidade Vella da Coruña, todos digo, vivimos aquilo con normalidade, nada no 17 de maio de 2004 se nos fixo extraordinario. Velaquí pois o asunto segundo me vén á memoria, atrapallado, tentando fiar farrapos esgazados, procurando recompoñer os frames retalla-dos do vídeo vivido.

Lembro de primeiras o amigo común que se nos foi. Aba-neaba a cabeza cun aceno afirmativo, Ramiro Fonte repetía: “Este é o acto, este é o acto do Día das Letras…” Diante do escritor, no mesmo cuarto, con toda a forza da súa Romanía

natal, Zita Tanafefcu emocionábanos co piano que apertaba a poderosa voz de Antón de Santiago. Desde o balcón daquela casa, o cantor convocaba coa súa música o Lorca dos Seis poe-mas galegos, para dicirlle a Rosalía de Castro: “Érguete miña amiga que xa cantan os galos co día…” De súpeto, unha nube encheu de sombra toda a rúa do Príncipe, foi só un momento, logo o sol volveu ao ceo. Había menos dunha hora que, desde o balcón da Real Academia Galega, o aínda académico elec-to, Xosé Luís Axeitos, cumpría a encomenda de ler a todos a túa carta aberta aos veciños: “Levaredes a palabra desde o corazón da Coruña até o corazón de todos os galegos”. No mesmo punto, Bernardino Graña chamaba ao público e aos escritores, vivos e mortos, a camiñar neste 17 de maio: “Todos estamos en marcha, Rosalía, Vasco da Ponte, todos, Seoane, Garcés…” E mesmo ao adro da Colexiata viñeron ese día os peixes todos da plataforma continental galega, convocados por Xurxo Souto, novo frautista de Hamelin dos reinos sub-marinos, ao chamalos un por un, polos seus nomes galegos, tal como ensina o ilustrado Xosé Cornide, que alí ten a súa casa. Todo quedou cheirando a frescura. Había pouco que no número 6 da rúa das Donas, Santiago Jaureguízar axudara ao teu colega Vasco da Ponte e a toda a cabalería feudal das Mariñas a integrar o noso cortexo. Daba xenio vela, andando a Cidade nos seus cabalos a paso lixeiro, marchando detrás das gaitas mozas e ben temperadas do Monte das Medas. Viñan xa con nós desde moito antes as cigarreiras de Mari-neda, desde o balcón do número 6 da rúa do Parrote, María Xosé Queizán convidara a unirse á nosa comitiva ás mulleres rexas e liberais que habitan as novelas de Emilia Pardo Bazán. Arrecendía a fume de faria. E viñeron tamén as leiteiras a engrosar a nosa infantería literaria, viñeron da man de Pi-lar Pallarés, que debruzada na varanda da casa de Francisca Herrera dicía o seu canto ás de Culleredo, que todos os días achegaban a estas casas as palabras frescas e nutritivas da fala


a rúa das Tabernas, nada, brétema, fume, ar. Ramiro marchou aquel día amolado, pero coa certeza de que aquilo sucedera, ha-bíacho preguntar. El sabía o motivo, ti non podías faltar a aque-la cita, non podías deixar de cumprimentar a Manuel Murguía no día do seu aniversario.

Velaí o asunto, non che pregunto se si ou se non, aí queda o conto.

Velaí tamén, a carón destas letras, outra carta. É apenas un convite a volver ao xogo. Perde coidado, que ben sei que tratán-dose da cultura do país, de seguro xogarás moitas mans, trunfos e triunfos non che han faltar z

Saúde e Terra.Apertas mil.

BarroA Coruña, maio de 2010

popular, coas que Francisca tecía paseniño as súas historias. E ao xardín de San Carlos fómonos mergullar, alí onde a Atlántida de Garcés salvou do naufraxio as lembranzas de Urbano Lugrís cos seus versos mollados, a voz de Xosé María Álvarez Cáccamo, enésima reencarnación daquel barqueiro remador que Mendiño puxo na illa de San Simón, enchía agora aquel castelo vexetal. Sentíase ben a emoción da pala-bra, do acto e do dicir. Huete, no patio porticado da de Luís Seoane, contaba fóra de programa que había corenta e un anos, tal día coma este, cando se celebraba no xardín de Pos-sío de Ourense o primeiro Día das Letras Galegas, aquel mozo pintor decidiu, nun compromiso íntimo, galeguizar o seu nome de pía. Foi agora cando Ánxel Huete foi quen de nomear entre nós a inmensa contribución intelectual de Luís Seoane, un artista que por vontade do poeta Xulio L. Valcárcel transformou a masa de público asistente nun inmenso polbo popular para reclamar, xunto ao presidente da Asociación de Veciños, “mil escritores, cen mil artistas máis para Galiza”.

O acto saíra ben, aquilo tiña un xeito. Na rúa das Tinallas, uns grolos de cervexa refrescaban xa as nosas emocións. Foi daquela cando viñeron avisar, vírante saír da casa de Rosalía a falar cun raro personaxe. Non podía ser, Anxo Varela, Carlos Mazaira e outros organizadores daquel Cortexo Cívico ase-guraron que un minuto antes, o presidente da Real Academia Galega saíra na televisión en directo, era en Ourense, falan-do a carón dun daqueles carros do Xocas. Busquei a Axei-tos, marchara, tiña unha charla en Boiro. Ninguén reaxía, eu pasmado, moitos nin se decataron do asunto. Ramiro Fonte fitoume de fronte, arregañou os ollos, calado, botouse á rúa. Dixo despois que apurou o paso e que xa á altura da Leone-sa, albiscou ao lonxe, coma na brétema, unha estraña parella, un alto el, ben cumprido, o outro de curta estatura, chisteira, levita e pantalóns negros. Dixo que se lle arreguizou o cabelo, botou a correr perseguindo aquelas sombras pero ao abocar


Mais, de que nos informa a respecto diso o profesor Barreiro Fernández no seu libro?

Por suposto que, de primeiras, témonos de atopar cunha pericipecia militar; mais, a escena resulta de modo inmediato esencialmente tinxida pola peculiaridade sociolóxica dos inter-venientes; por iso, o aviso da palabra “social” no propio título do libro. E así, o xeneral corso (ou os seus colaboradores na empresa invasora, cando este xa en Astorga precisa acudir a outras urxen-tes citas militares por Europa) non atopa sen máis en Galicia un exército regular que se lle opoña; é máis, as autoridades tanto civís (Real Audiencia, o seu presidente e capitán xeneral, os con-cellos das 7 capitais) como eclesiásticas de alto nivel (decisivas na época) semellan aceptar o feito da invasión. Son precisamente os tumultos populares, iniciados na cidade da Coruña e continua-dos polos outros lugares os que dan xeito á formación das xuntas (locais, provinciais e a do reino, que se proclama soberana) quen van dirixir a insurrección e formar ordenadamente un exército popular sobre a base organizativa das tradicionais “alarmas”, existentes como partidas artelladas na defensa da orla marítima galaica e das zonas fronteirizas do reino.

A Xunta do Reino actuante ata entón como órgano de inter-mitente actuación e de carácter consultivo, convértese en perma-nente e decisoria. Son os fidalgos e os cregos os que se acaban definindo como caudillos das correspondentes alarmas; e resulta salientable a entidade da contribución económica do clero á cau-sa da resistencia; ao tempo que é de sinalar o cativa que foi a da burguesía das cidades.

A actuación dese exército popular de referencia foi de tal po-tencialidade xeneralizada, que o exército francés non foi quen de estabilizar posicións en Galicia e tendo iniciada a invasión no mes de xaneiro de 1809, vese obrigado a evacuar o país no mes de xullo seguinte. No entanto, o corpo de exército regular enviado polo Estado non conseguiu montar unha estratexia de defrontamento co exército francés, aínda que o seu xefe chegase

Unha información necesaria

GonzalodelaHuerga

A chegarse ao libro Historia social da guerra da independen-cia en Galicia do profesor Xosé R. Barreiro Fernández é deixarse conducir a unha época do país, xeralmente

descoñecida, coma tantas outras en Galicia, por teren sido con-tadas (cando o son) por persoas situadas fóra dos nosos intereses ou da nosa sensibilidade.

No caso do libro en exame, a narración parte dun serio e acabado coñecemento dos feitos, froito dun esforzo investiga-dor e dun achegamento cordial aos mesmos, sen outra mira que describir nun tempo concreto a navegación no océano peninsu-lar e europeo dunha personalidade colectiva coma a de Galicia lograda socioloxicamente durante os séculos anteriores, por cer-to, de xeito máis acabado que outras que aparecen no momento tan visibles como pouco maduras aínda; e nárrasenos, diciamos, como sucedeu iso diante dunha circunstancia histórica verdadei-ramente retadora: a invasión entre xaneiro e xullo do ano 1809 do territorio galego polas tropas regulares francesas xurdidas da época da Revolución, xa no momento da súa posterior adminis-tración cando lle foi encomendada esta a un exitoso e aclamado xeneral, por certo, de orixe foránea a Francia, como nado na illa de Córsega, da sabida cultura italiana e marítimo-apresadora, bautizado co nome de Napoleón, e de apelido Buona Parte.


mos como “nación”, “soberanía”, “pobo”, “constitución”, “Cortes”. E, así mesmo, os conceptos de “cidadán”, os diversos dereitos da persoa como a “liberdade”, a “igualdade”, a “propiedade” e toda a problemática suscitada pola liberdade de prensa e a opinión públi-ca, termo que aínda non aparecera na época da Ilustración.

En resumo, e como o propio profesor confesa na introdución do libro, este foi escrito pensando nos alumnos da Universidade, nas persoas cultas do país que falan e escriben no noso idioma, para que Galicia non estea ausente nas sínteses históricas que fan en Madrid e “para os nenos que agora e hoxe están nacendo en Galicia co fin de que un día, cando pensen de seu, coñezan o pasa-do de seu pobo, e que non sempre foi derrotado e vencido”.

Xa que logo, quédanos entón agradecer tan substanciosa in-formación e agardar unha pronta aparición do novo libro que tamén aí se nos anuncia e que tratará sobre os afrancesados z

co tempo a encabezar o exército popular do país; nin a Xunta chamada Suprema constituída no Estado chegou sequera a co-ordinar as dos diversos territorios ata data tan serodia coma a do ano 1810; de maneira que, expulsados os franceses de Galicia, o que fixeron os paisanos galegos integrados nas alarmas foi retor-nar ás súas casas.

A carón de toda esta peripecia, suscita o historiador e autor do libro algunhas cuestións en temas de marcado interese desde a perspectiva dos protagonistas nela; así por exemplo, e sen posi-bilidade agora dun afondamento: a lexitimidade ou non da gue-rra e, no caso dunha conclusión positiva, as condicións requiridas para poder ser declarada.

A licitude ou non da intervención do clero nunha loita ar-mada, desde as esixencias da lei natural e desde as do dereito canónico.

O principio lexitimador da soberanía, disterando a perspec-tiva revolucionaria francesa (modo gallico) e a do chamado modo hispánico, diferenciando nel a denominada Escola Hispánica (Victoria, Suárez, Molina, Alfonso de Castro…) que fala dunha transferencia inicial de soberanía do pobo ao monarca, e do po-sible retorno da mesma a aquel en determinadas circunstancias; e a posición do absolutismo integrista, negador da intermediación do pobo na transmisión do poder.

O profesor Barreiro Fernández completa o seu libro cunha segunda parte dedicada ao xornalismo e á opinión pública na época, que no período primeiro contou ata con cinco xornais (por suposto baixo licenza e con censura previa), que no período de invasión víronse reducidos a un e que, liberado o territorio, se produciu unha época de esplendor con animados debates entre absolutismo e liberalismo.

Resulta sumamente clarexador dos cambios na mentalidade da época o exame que o historiador realiza tamén sobre a intro-dución de novas palabras, expresivas de novas ideas e de novos costumes. De grande interese resultan as consideracións de ter-


Aria di bravura

ManuelRivas

A primeira vez que chegou a pólvora a Galicia foi para acalar as voces irmandiñasdos proclamados ceibes. Eles só tiñan como armas ese alcance do berro, o seixo na tirafunda da ollada, o voo de peto verdeal na idade da frecha.Acalou o país coma un fondo mariño.Aínda se pode oír esa detonaciónpolos lindes pútridos da historia,polas marcas do medo,ver os círculos pretéritos do espectro sonoro do terrorque devolve a marea.

Como acadaron os humanos

o concepto de liberdade?

Foi unha grande idea.

Georg Christoph Lichtenberg

A Xosé Ramón Barreiro, o día de Trasalba.


Baixas aleixadas desa primeira pólvora,levámola nas gallas, no desorbitado silencioque acampa no punto cego, no insomnio dos séculos,no hospital dos peiraos,nese xeito vadíode facerse camiño,cavado con acento,e de andar pola auga, corpo dentro do alén.

Tarde chegou a pólvora a Galicia.Tarde chegou Madruga.Tarde os señores da guerra. Tarde a queimarroupa. Tarde o tormento.Tarde a nora da infamia. Tarde a desfeita, chegou tarde,a demouca das fragas, o esquilme dos almeiros, o espolio da memoria,todo iso chegou tarde. Porque xa se inventara a liberdade.

Escritas todas as desesperanzas, anacrónica a himnodia, nun suburbio da esfera,teimosa anda a morte a tomar posesión. Mais chegou tarde,conducindo bébeda maquinaria pesada, pregoando o imperio da súa voz. No foxo do lobo vive o lobo. No espírito do ourizo, anda o ourizo. Aboian as ánimas polo oco da ferida que as matou.Andan polas teclas do piano, coma no cine mudo,esa obsesión dos camiños.A ferida ten beizos: canta.

Chegou tarde o futuro futurista. Tarde o destino. Tarde chegou a pólvora a Galicia. Xa se criaran as palabras. Xa nacera na cerna do pan unha nación. Xa se inventara a liberdade.Tarde chegoua morte. Non tomará posesión z


No caso do profesor X. R. Barreiro, a escolla feita foi a de se incorporar á Universidade compostelá, cursando nela a carreira de Filosofía e Letras, na súa sección de Historia. Chegou á con-dición de estudante cun fardel de coñecementos e de experiencia que se fixo decontado ben patente entre todos os seus condiscí-pulos, aos que sempre tratou con solidariedade e comprensión intelectual. Alén da diferenza de idade e de formación, tiña ta-mén ao seu favor unha liña de investigación propia no ámbito da historia eclesiástica, con estudos sobre arcebispos de Compostela (Vélez, García Cuesta…) ou sobre a parroquia galega, así co-mo coa dirección efectiva da revista Compostellanum, pensada como voceiro dos estudos xacobeos e que el foi reconducindo cara ao campo dos estudos históricos de Galicia, incluídos al-gúns tan afastados do seu propósito inicial como a demografía histórica ou a historia agraria, daquela tan en voga na Minerva compostelá.

Na biografía intelectual do profesor X. R. Barreiro atópan-se varias características centrais que deben ser subliñadas neste perfil. Trátase, antes ca nada, dun historiador vocacional e de raza, cunha obra publicada de enorme amplitude e calidade, que abrangueu moitos campos do saber histórico. A súa condición de historiador é o resultado dunha vocación que xa comezara na súa fase vital de pertenza á carreira eclesiástica, pero que desenvolveu a xeito despois da súa incoporación á universidade compostelá, xa desde os tempos de escolante. Naquela altura publicou elabo-rados artigos sobre a difusión do evolucionismo en Galicia ou sobre as orixes federais do galeguismo, así como algunhas obras que se volveron decisivas para a historiografía da Galicia con-temporánea, que tal resultaron ser El carlismo gallego (Pico Sacro, 1975) ou El levantamiento de 1846 y el nacimiento del galleguismo (Pico Sacro, 1977). Obras que, tempo andado, se poden consi-derar máis clásicas do que pioneiras, porque despois de máis de trinta anos seguen a ser referentes básicos para a comprensión dos primeiros pasos da Galicia contemporánea.

Perfil dunha biografía intelectual

RamónVillares

O percurso biográfico de Xosé Ramón Barreiro é difícil de reducir a unhas breves notas, porque a brevidade compadécese mal coa xustiza. Pero urxido pola solem-

ne entrega do Premio Trasalba que lle foi concedido na edición de 2010, enxergo aquí este perfil que, en boa parte, recupera o escrito con ocasión da homenaxe que varias institucións galegas acordaron tributarlle hai poucos anos.

Como lle aconteceu a tantas elites culturais galegas, a súa primeira formación regrada comezou no seminario compostelán, sendo coroada cunha estadía de varios anos na cidade de Roma, onde frecuentou as aulas da Universidade Gregoriana e onde se doutorou en Dereito Canónico. Os anos pasados en Roma, que coincidiron cos tempos da Italia da “dolce vita” felliniana pero ta-mén das sesións do Concilio Vaticano II, foron de proveito non só intelectual senón tamén vital. Retornado a Compostela, moi axiña se volveu unha figura relevante na cidade, como profesor no seminario, pero tamén como referente dun grupo de sacerdo-tes que quixeron aplicar á Igrexa galega algunhas das novidades conciliares. Aínda contando con máis comprensión que favor do saudoso cardeal Quiroga Palacios, o pulo xuvenil daquela xeración de clérigos renovadores careceu de vieiros polos que se desenvol-ver e cadaquén acabou por coller o seu propio camiño.


Proxecto Galicia (Hércules Ediciones, 1991) con cinco volumes e, en tempos máis recentes, a dirección da Gran historia de Galicia (Arrecife Edicións, 2007), divulgada polo xornal La Voz de Gali-cia en 32 volumes, dos que o profesor Barreiro é autor persoal de cinco deles. Neste mesmo campo da alta divulgación, aínda que conteña unha notable parte de investigación arquivística directa, podería encadrarse a súa obra Historia de la ciudad de La Coruña (La Voz de Galicia, 1986), que representa un especial contributo á historia urbana de Galicia.

A vocación universitaria de X. R. Barreiro tivo axeitada ex-presión tanto na docencia como na dirección de investigacións. Do seu éxito como docente —laboría á que nunca renunciou nin para gozar dun ano “sabático”— dá boa proba o aprecio que su-cesivas promocións de escolantes lle tributaron ano tras ano, ata a chegada da súa iubilatio administrativa. Como inspirador de investigacións, a súa pegada deixouse notar de forma especial en tres campos: a) a transición ao liberalismo, con especial atención ás ideoloxías políticas en conflito; b) o estudo da vida política en Galicia, incluída a fase da guerra civil e do franquismo, que abriu rumbos novos para a comprensión do clientelismo político e que librou da condición de tabú o achegamento á represión da guerra civil e do franquismo; c) a historia cultural e da comuni-cación, con notoria influencia intelectual, directa ou indirecta, en investigacións realizadas tanto coas ferramentas da historiografía como da historia literaria ou da comunicación.

Remato subliñando outra cualidade que resulta ben acaída neste lugar de Trasalba, onde ecoan verbas e lembranzas do pa-triarca don Ramón Otero Pedrayo. Trátase do compromiso do profesor Xosé Ramón Barreiro con institucións da cultura gale-ga, das que en moitos casos ten sido un parceiro esencial para a súa aparición, fose nos seus tempos mozos (Patronato Rosalía de Castro, Centro de Estudos Xacobeos) fose na súa época de ple-nitude vital e madureza intelectual, cando tivo lugar a súa incor-poración a institucións galegas tan relevantes como o Instituto

O seu traballo de investigador tivo, desde os anos oitenta, dúas grandes liñas de traballo. Dunha banda, a historia da vida política de Galicia, nomeadamente no século XIX, que o levou a indagar o proceso de formación das grandes correntes ideolóxi-cas e políticas da Galicia dos séculos XVIII e XIX (Liberales y absolutistas, Xerais, 1981), a historia das eleccións parlamenta-rias, o funcionamento do caciquismo e as biografías dos prin-cipais líderes políticos. Os resultados, publicados en diferentes artigos e contributos especializados, tiveron a mellor plasmación no seu Diccionario de parlamentarios de Galicia (Parlamento de Galicia/RAG, 2000), que é unha obra prosopográfica de referen-cia para a historia política e parlamentar da época contemporá-nea española. A segunda liña de traballo ten que ver coa historia cultural e institucional na que tamén, a carón de moitos artigos especializados, cómpre mencionar unha serie de publicacións so-bre a historia da prensa e da imprenta en Galicia, nomeadamente no século XIX, con resultados que están na liña de grandes es-tudosos como Soto y Freire ou Antonio Odriozola. Alén diso, salientan dous grandes proxectos: a dirección (e redacción par-cial) da Historia da Universidade de Santiago, froito dun proxec-to pensado para conmemorar o quinto centenario da Minerva compostelá, da que se levan publicados dous volumes (1998 e 2002) e, en segundo lugar, o estudo biográfico da figura esencial do Rexurdimento galego que foi o historiador Manuel Murguía, do que, en colaboración con Xosé Luís Axeitos, se levan publi-cados dous volumes do seu Epistolario (Fundación Barrié, 2003 e 2005) e do que en pouco tempo sairá á luz unha biografía, obra persoal do profesor Barreiro.

De forma paralela a esta actividade investigadora, levou a cabo Xosé Ramón Barreiro un notable labor de alta divulga-ción da historia moderna e contemporánea de Galicia a través de diferentes proxectos, como son os de Historia de Galicia. IV. Epoca contemporánea (Galaxia, 1981), Historia contemporánea de Galicia (Gamma Editorial, 2002, 4 volumes), a participación no


tura como Galicia comporta paixón e compromiso, vontade de adoptar un ideal, forza para defendelo e decisión de transmitilo aos seus coetáneos e aos seus herdeiros. Cualidades e actitudes que felizmente se ven recoñecidas tamén con este Premio Tra-salba 2010, entrando así a formar parte desta peculiar procesión de inmorredoiros que, por inspiración chateaubrianesca, vai indi-cando cada ano o patrucio Otero Pedrayo desde a súa morada do Alén-cova z

de Estudos Galegos “Padre Sarmiento” —do que foi secretario nos anos 1979-1983—, o Consello da Cultura Galega, do que forma parte desde a súa creación en 1983 e, nomeadamente, a Real Academia Galega, na que ingresou en 1997 e da que foi presidente desde 2001 ata 2009. Esta aposta institucional máis do que persoal define toda unha biografía intelectual. Porque alén do universitario, do docente e do investigador, está o inte-lectual e cidadán consciente de que pertencer a unha nación-cul-



CRONOBIOGRAFÍA


1936Nace en Santa Uxía de Ribeira (A Coruña) o 2 de dec-

embro. Seu pai, Xosé Barreiro Barral, procede do Porto do Son e súa nai, Elisa Fernández Cambeiro, nacida no Pindo, procede dunha familia de Muros. Xosé Ramón é o maior de cinco irmáns.

Pasa na vila natal ata os seis anos. Trasládase coa familia para O Pindo, onde permanece ata os oito, cando se instala en Cal-das de Reis, onde estuda Latín. Posteriormente, reside duran-te dous anos no Colexio dos Picos (Mondoñedo). En Salcedo (Pontevedra), remata os tres primeiros anos de bacharelato.

Cursa os últimos anos de bacharelato en Santiago de Compostela.

1961Despois de ingresar no Seminario de Santiago de Com-

postela, marcha a Roma para estudar na Universidade Gre-goriana da capital italiana.

1963Licenciado en Dereito Canónico pola Universidade

Gregoriana.

1965Doutor en Dereito Canónico coa cualificación de Summa

cum laude e Medalla de Ouro da Universidade Gregoriana.

1970Director do Centro de Estudios Jacobeos ata 1978.

1971Nomeado correspondente da Real Academia Galega.

1974Licenciado en Filosofía e Letras (Sección de Historia)

pola Universidade de Santiago de Compostela.

Premio Extraordinario cunha tese de licenciatura titula-da La Ilustración en la Universidad de Santiago. É nomeado profesor de Historia no Colexio Universitario de Vigo e pro-fesor axudante de clases prácticas de Historia Contemporá-nea, Facultade de Xeografía e Historia, da Universidade de Santiago de Compostela.

Director da revista Compostellanum, do CSIC, ata 1978.

1977Profesor adxunto interino de Historia Contemporá-

nea Universal e de España da Universidade de Santiago de Compostela.

1978Membro fundador do Seminario de Estudos Galegos.

1979Doutor en Xeografía e Historia (Sección de Historia)

pola Universidade de Santiago de Compostela cun traballo titulado El campesinado gallego en la Historia Contemporánea, polo que obtén a cualificación Summa cum Laude.

Neste mesmo ano foi nomeado agregado contratado de Historia Contemporánea da mesma Universidade.

1982Premio de Investigación dos Premios da Crítica de Galicia.

1983Secretario xeral do Instituto Padre Sarmiento do CSIC,

ata 1985.

1984Profesor titular de Historia Contemporánea, por oposi-

ción, na Facultade de Xeografía e Historia da Universidade de Santiago de Compostela.

Casa na Coruña con Beatriz López Morán.


1985Decano da Facultade de Xeografía e Historia de San-

tiago de Compostela. Primeiro decano elixido democratica-mente en toda a historia da Facultade.

1987Catedrático de Historia Contemporánea, Facultade de

Xeografía e Historia da Universidade de Santiago de Com-postela.

Premio Televisión Nacional de Galicia pola Investiga-ción sobre a Historia de Galicia.

Director do Departamento de Historia II (Historia Medieval, Moderna e Contemporánea) da Universidade de Santiago de Compostela.

1990Do 17 de xullo de 1990 ao 30 de xullo de 1991: vice-

rreitor de Política Cultural da Universidade de Santiago de Compostela.

Nace na Coruña o seu fillo Álvaro.

1991Medalla Castelao. Máxima condecoración do Goberno

galego.

1993Académico correspondente da Real Academia de la

Historia.

1994Nomeamento, por resolución reitoral de 9 de maio,

de coordinador da Historia de la Universidad de Santiago de Compostela.

Insignia de Ouro da Universidade de Santiago de Com-postela.

1997Membro numerario da Real Academia Galega. Toma

posesión cun discurso titulado O liberalismo coruñés: a segun-da xeración (1823-1846).

Editor da revista de investigación Estudios Migratorios, do Consello da Cultura Galega.

Membro da Comisión de Bibliotecas de Galicia da Consellería de Cultura, Comunicación Social e Turismo da Xunta de Galicia.

1999Nomeado pola presidencia da Xunta de Galicia, mem-

bro da Comisión para a futura Cidade da Cultura (Bibliote-ca e Hemeroteca de Galicia).

2000Membro do Consello de Hércules de Ediciones.

2001Elixido Presidente da Real Academia Galega, cargo que

exerce ata o ano 2009.

2002Membro da Real Academia de Córdoba de Ciencias,

Bellas Letras y Nobles Artes.

2003Membro numerario do Instituto José Cornide de Estu-

dios Coruñeses.



bibliografía


Galicia: rías gallegas, Pontevedra, Turgalicia, 1991 [en colaboracióncon Augusto Pérez Alberti].

La memoria perdida de los afrancesados: aproximación al afrancesamiento

coruñés, A Coruña, Instituto José Cornide de Estudos Coruñeses, 1995 [discurso de ingreso no Instituto J. Cornide].

Historia de la ciudad de La Coruña, A Coruña, La Voz de Galicia, 1996 (2ª edición ampliada).

Catálogo de la colección histórica de prensa de ‘La Voz de Galicia’, ACoruña, La Voz de Galicia, 1996.

O liberalismo coruñés, a segunda xeración (1823-1846), A Coruña, Real Academia Galega, 1997 [discurso de ingreso na RAG].

Historia da Universidade de Santiago de Compostela, Santiago de Compostela, Universidade, Servizo de Publicacións e Intercambio Científico/Parlamento de Galicia, 1998 [coord. Xosé Ramón Barreiro].

Manuel Murguía. Vida e obra, Vigo, Edicións Xerais de Galicia, 2000 [en colaboración con X. L. Axeitos].

Manuel Murguía (1833-1923): unha fotobiografía, Vigo, Edicións Xerais de Galicia, 2000 [en colaboración con X. L. Axeitos].

Historia de la Universidad de Santiago de Compostela. Volume I, Santiago de Compostela, Universidade, 2000.

Colección histórica de periódicos del Museo de ‘La Voz de Galicia’, A Coruña, La Voz de Galicia, 2001.

Parlamentarios de Galicia. Biografías de deputados e senadores (1810-2001), Santiago de Compostela, Parlamento de Galicia e A Coruña, Real Academia Galega, 2001, 2 volumes [coordinador xeral].

Historia de la Universidad de Santiago de Compostela. Volume II, Santiago de Compostela, Universidade, 2002.

Cartas a Murguía I, A Coruña, Fundación Pedro Barrié de la Maza, 2003 [en colaboración con X. L. Axeitos].

Parlamentarios de Galicia. Biografías de deputados e senadores (1810-2003), Santiago de Compostela, Parlamento de Galicia e A Coruña, Real Academia Galega, 2003, 2 volumes [coordinador xeral].

MONOGRAFÍAS

El Pórtico de la Gloria. Autor e interpretación, A Coruña, Ed. Moret, 1965 [en

colaboración con Rafael Silva].

El trabajo manual del clero,Santiago de Compostela, Porto y Cía, 1968 [en colaboración conRafael Silva, J. J. Cebrián Franco].

A parroquia hoxe, Vigo, Editorial Galaxia, 1970 [en colaboración].La Ilustración en la Universidad de Santiago: reformas en la Universidad

de Santiago en el siglo XVIII, Santiago de Compostela, Facultade de Filosofía e Letras, 1974.

El carlismo gallego, Santiago de Compostela, Pico Sacro, 1976. El Levantamiento de 1846 y el nacimiento del galleguismo, Santiago de

Compostela, Pico Sacro, 1977.Historia de Galicia, Vigo, Editorial Galaxia, 1981. Liberales y absolutistas en Galicia (1808-1833), Vigo, Edicións Xerais de

Galicia, 1982.Historia política: siglos XIX-XX, A Coruña, Gamma, 1982-1984 (4

vols.).De Rosalía a Castelao. Galicia (1837-1950), Santiago de Compostela,

Xunta de Galicia, Dirección Xeral do Patrimonio Artístico e Monumental, 1985 [en colaboración].

Historia de la Ciudad de La Coruña, A Coruña, Ed. La Voz de Galicia, 1986.

Historia de la Imprenta en Galicia, A Coruña, Biblioteca Gallega, 1991 [en colaboración con A. Odriozola].

A Galicia do Antigo Réxime: ensino, Ilustración e política, A Coruña, Hércules de Ediciones, 1991 (vol. IV de Galicia. Historia).

A sociedade galega contemporánea: tradición e modernidade, A Coruña, Hércules de Ediciones, 1991 (vol. V de Galicia. Historia).

Historia contemporánea: ensino e cultura, A Coruña, Hércules de Ediciones, 1991 (vol. VI de Galicia. Historia).

Historia contemporánea, política (século XIX), A Coruña, Hércules de Ediciones, 1991 (vol. VII de Galicia. Historia).

Historia contemporánea, política (século XX), A Coruña, Hércules de Ediciones, 1993 (vol. VIII de Galicia. Historia).


“El desarrollo ideológico del galleguismo (1840-1936)”, en Actes du

colloque internatinal: Nation et nationalités en Espagne XIXe-XXe s., París, Fondation Singer-Polignac, 1985, pp. 191-211.

“A problemática foral no século XVIII: unha nova interpretación”, en J. Vilas e C. Barros (eds.), Dende Galicia: Marx. Homenaxe a Marx no

primeiro centenario da súa morte, Sada, Ediciós do Castro, 1985, pp. 243-258.

“Aproximación histórica al tema de los afrancesados, en III Xornadas de

Historia de Galicia, Ourense, Deputación Provincial, 1986, pp. 85-129.

“Debates ideolóxicos e políticos en Galicia no período 1846-1868”, enActas do Congreso Internacional de Estudios sobre Rosalía de Castro e o seu

tempo, Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega, 1986, pp. 355-370.

“Prólogo”, en Antonio Martínez Coello, El obispo de Orense D. Pedro de

Quevedo y Quintano: regente de España (1810), Ourense, Concello de Ourense, 1987.

“A Historia da historia, (séculos XVI-XIX): aproximación a unha historiografía galega”, en X. Castro X. e J. de Juana (dirs.), Historiografía galega: IV Xornadas da Historia de Galicia, Ourense, Deputación Provincial, 1988.

“La burguesía compostelana, la familia «de Andrés García», (1760-1815)”, en Ramón Villares Paz (ed.), La ciudad y el mundo urbano en la

Historia de Galicia, Santiago de Compostela, Facultade de Xeografía e Historia da Universidade/Tórculo Ediciones, 1988.

“Introducción”, en A. Martínez Salazar (ed.), El Cerco de La Coruña en

1589 y Mayor Fernández Pita (apuntes y documentos), A Coruña, La Voz de Galicia, 1988 [ed. facsimilar].

“La iconología de María Pita, entre la realidad y la ficción”,“Expofil 89”,

IV Centenario María Pita: La Coruña, 15-24 septiembre 1989, A Coruña, Concello da Coruña, 1989, pp. 13-18.

“Prólogo”, en Clemente Crespo Caamaño, Porlier. Crónica documentada do

levantamento de 1815, Santiago de Compostela, Coordenadas, 1989.

Cartas a Murguía II (1868-1885), A Coruña, Fundación Pedro Barrié de la Maza, 2005 [en colaboración con X. L. Axeitos].

Historia política da Galicia contemporánea, A Coruña, La Voz de Galicia, 2007 (vol. XI de A gran historia de Galicia).

O carlismo galego, Bertamiráns, Edicións Laiovento, 2008 [2ª edición corrixida e ampliada; tradución para o galego de Alberto Allegue Leira].

Historia social da Guerra da Independencia en Galicia, Vigo, Edicións Xerais de Galicia, 2009.

OBRAS COLECTIVAS

“Aproximación metodológica al estudio del Federalismo Republicano en Galicia”, en Actas I Jornadas de Metodología Aplicada de las

Ciencias Históricas, Santiago de Compostela, Universidade, 1975, t. IV, pp. 303-314.

“Historia política”, en Los gallegos, Madrid, Istmo, 1976, pp. 95-146.“A Edade Contemporánea ate 1936”, en X. R. Barreiro Fernández

et al., (dirs.), Historia de Galicia, A Coruña, Frente Cultural da ANPG, 1979, pp. 141-197.

“Galicia no século XX”, Galicia eterna. Historia, Barcelona, Planeta, 1980.

“Galleguismo”, en Gran Enciclopedia Gallega (1980).“Introdución, revisión do texto e notas”, en La Imprenta en Galicia.

Manuel Soto Freire, Lugo, Círculo de las Artes, 1982.“Sinais do acontecer histórico de Galicia”, en Dieter Kremer e Ramón

Lorenzo (eds.), Tradición, actualidade e futuro do galego. Actas do

coloquio de Tréveris, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, Consellería de Cultura, 1982, pp. 49-64.

“Las elecciones de la Unión Liberal (1858) en la provincia de Orense y el tema del caciquismo”, en I Jornadas de Historia de Galicia, Ourense, Deputación Provincial, 1983.


documental], A Coruña, Ilustre Colegio Notarial de La Coruña/Madrid, Consejo General del Notariado, 1993, pp. 23-27.

“A historia da Historia: aproximación a unha historiografía galega, de Murguía a Risco”, enJusto G. Beramendi (coord.), Galicia e a

historiografía, Santiago de Compostela, Tórculo Ediciones, 1993, pp. 183-209.

“Introdución e selección”, en Fermín Bouza-Brey, A imprenta com-

postelana: séculos XVI-XIX, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 1993.

“Administración y sociedad en la Galicia liberal: aproximación metodológica”, en Xosé Ramón Barreiro Fernández e Pablo González Mariñas (coords.), Historia da Administración Pública:

relatorios e comunicacións presentados no I Simposio da Historia da

Administración Pública, celebrado os días 24, 25 e 26 de xuño de 1992

na Escola Galega de Administración Pública, Santiago de Compostela, Escola Galega de Administración Pública, 1993, pp. 211-223.

“A Compostela contemporánea, da tradición á modernidade”, en Xosé Manuel García Iglesias (dir.), Santiago de Compostela, A Coruña, Xuntanza, 1993, pp. 65-76.

“La Historia explica el atraso”, en Xaquín A. Corbacho e José Luis Gómez (coords.), Estrategias para Galicia, A Coruña, La Voz de Galicia/Fundación Caixa Galicia, 1994, pp. 8-11.

“La Administración municipal en la Galicia contemporánea”, en Alfredo Gallego Anabitarte (dir.), II Simposio de Historia da Admi-

nistración: Santiago de Compostela, 5 e 6 de maio de 1994, Santiago de Compostela, Escola Galega de Administración Pública, 1994, pp. 83-105.

“Los Orfebres coruñeses del siglo XVIII”, en Rafael Taboada Vázquez (dir.), Oro, plata y piedra para la escena sagrada en

Galicia. Curso de orfebrería y arquitectura religiosa, La Coruña, del

2 al 11 de mayo de 1994: actas, A Coruña, Asociación de Amigos de la Colegiata y del Museo de Arte Sacro de La Coruña, 1995, pp. 137-146.

“La Guerra de Independencia: de la guerra contra el francés a la carlistada”, en Ramón Villares Paz (dir.), Historia de Galicia, Vigo, Faro de Vigo, 199-?, pp. 689-708.

“La Administración liberal: la organización política y administrativa en el régimen liberal”, en Ramón Villares Paz (dir.), Historia de Galicia, Vigo, Faro de Vigo, 199-?, pp. 709-724.

“O marco histórico do século XIX”, en X. L. Barreiro Barreiro, G. Pereira et al., O pensamento galego na historia: aproximación crítica, Santiago de Compostela, Universidade, Servizo de Publicacións, 1990.

“Terra e etnia nos historiadores galegos”, en Xosé M. González Reboredo e Xosé A. Fernandez de Rota (coords.), Identidade e territorio: Actas

Simposio Internacional de antropología. Centenario de Otero Pedrayo, Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega, 1990.

“O movimiento obreiro en Galicia, aproximación historiográfica”, enO movemento obreiro en Galicia: catro ensaios,Vigo, Edicións Xerais de Galicia, 1990.

“A cultura galega a exame, 1975-1990”, en Alfonso Blanco Torrado e Manuel López Rodríguez (coords.), Doce anos na búsqueda da nosa

identidade, Guitiriz, Asociación Cultural Xermolos, 1991.“Otero Pedrayo y el galleguismo (una aproximación a sus condicionantes

doctrinales)”, en Justo G. Beramendi e Ramón Máiz (comps.),Los

nacionalismos en la España de la II República, Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega; Madrid, Siglo XXI, 1991, pp. 1-12.

“Prólogo”, en Xosé López García, A prensa local e comarcal en Galicia,Santiago de Compostela, Edicións Lea, 1992.

“Introducción”, en Regla de la Orden de la Caballería de Santiago, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 1992? [edición facsimilar].

“Iniciativas culturales permanentes desde América: la Real Academia Galega y la Biblioteca América”, enGalicia e América: cinco siglos

de historia, Santiago de Compostela, Consellería de Relacións Institucionais/Consello da Cultura Galega, 1992.

“Los protocolos notariales y el historiador”, en María José Justo Martín, El notariado: una necesidad de ayer y de hoy, [catálogo da exposición


“Historiografía de la historia local gallega”, en Joseba Agirreazkuenaga e Mikel Urquijo (eds.), Perspectivas de historia local: Galicia y

Portugal, Bilbao, Servicio Editorial, Universidad del País Vasco, 1996, pp. 49-71.

“Edad Contemporánea, los hombres del altar: aproximación al clero secular como grupo social”, en Marco V. García Quintela (ed.), Las religiones en la historia de Galicia, Santiago de Compostela, Universidade, Servizo de Publicacións, 1996, pp. 181-232.

“Prensa masónica en Galicia”, en Alberto J. V. Valín Fernández e Carlos Díaz Martínez (coords.), Masonería universal: una forma de

sociabilidad. “Familia galega”, (1814-1996), [Catalogo de exposición], A Coruña, Fundación Ara Solis, 1996, pp. 157-162.

“Prólogo”, en Luis Antonio Giadás Álvarez, La vida política municipal en

La Coruña entre 1900 y 1931, Sada, Ediciós do Castro, 1997.“Prólogo”, en Santiago Daviña Sáinz (ed.), La Coruña, nuevos relatos sobre

el cerco de 1589, A Coruña, Librería Arenas, 1997. “Reflexión histórica sobre o marco ideolóxico e as estratexias da Igrexa

galega no século XIX”, en Gerardo Pereira-Menaut (coord.), O feito

diferencial galego na Historia, Santiago de Compostela, Museo do Pobo Galego/A Editorial da Historia, 1997, pp. 301-318.

“A Coruña do pobo traballador”, en Carlos Díaz Martínez, Felipe-Senén et al., A memoria da Coruña: álbum de postais, Vigo, Edicións Xerais de Galicia, 1995, pp. 57-63.

“Prólogo”, en Juan Miguel González Fernández, Disertación político-

legal (1788): opúsculo inédito del jurista ilustrado Manuel Martínez

Yáñez, Vigo, Instituto de Estudios Vigueses, 1995.“Prólogo”, en X. Antonio Martínez García, Igrexa antifranquista en Galicia

(1965-1975): análise histórica da crise posconciliar, Sada, Ediciós do Castro, 1995.

“Estudo preliminar”, en Estorbos y remedios de la riqueza de Galicia: discurso

político legal / Francisco Somoza de Monsoríu, Santiago de Compostela, Escola Galega de Administración Pública, 1995.

“Limiar”, en Jacobo Araujo, Bosquejo histórico, político y religioso del antiguo

reino de Galicia,Viveiro, Seminario de Estudos Terra de Viveiro, 1995.“Historiador de Galicia”, I Nadal sen Filgueira, A Coruña, Hércules de

Ediciones, 1996, pp. 23-58.“Prólogo”, en Padre F. Gómez, 50 años de desarrollo social de Galicia,

ACoruña, Fundación Pedro Barrié de la Maza, 1996.“Prólogo”, en Manoel Lousa Rodríguez, O Santuario da Nosa Señora do

Monte. Feira do Monte, Cospeito,Lugo, Deputación Provincial, 1996.


Compostela, 6 e 7 de maio de 1996, Santiago de Compostela, Escola Galega de Administración Pública, 1997, pp. 41-59.

“Introdución, revisión do texto e notas”, en La imprenta en Galicia:

ensayo bibliográfico / por Manuel Soto Freire, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, Dirección Xeral de Promoción Cultural, 1998.

“Prólogo”, en Emilio Grandío Seoane,Los orígenes de la derecha gallega,

la CEDA en Galicia (1931-1936),Sada, Ediciós do Castro, 1998.“Galicia ante o 98”, en Actas do Congreso Galicia nos tempos do 98,

Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 1998, pp. 5-28.“Ficción e realidade histórica na novela O señorito da Reboraina de

Otero Pedrayo”, en Dieter Kremer (ed.), Homenaxe a Ramón

Lorenzo, Vigo, Editorial Galaxia, 1998, pp. 321-332.“O primeiro Colexio de Lope Gómez de Marzoa”, en X. R.

Barreiro Fernández (coord.), Historia da Universidade de Santiago

de Com postela, Santiago de Compostela, Universidade, Servizo de Publicacións, 1998, vol. 1, pp. 23-35.

“A Fundación do Estudio Xeral (1501)”, enX. R. Barreiro Fernández (coord.), Historia da Universidade de Santiago de Compostela, Santiago de Compostela, Universidade, Servizo de Publicacións, 1998, vol. 1, pp. 37-54.

“A obra de Fonseca”,enX. R. Barreiro Fernández (coord.), Historia da

Universidade de Santiago de Compostela, Santiago de Compostela, Universidade, Servizo de Publicacións, 1998, vol. 1, pp. 55-77.

“Transición cara á Universidade Real”, en X. R. Barreiro Fernández (coord.), Historia da Universidade de Santiago de Compostela, Santiago de Compostela, Universidade, Servizo de Publicacións, 1998, vol. 1, pp. 79-97.

“As ordes relixiosas e o ensino universitario”, en X. R. Barreiro Fernández (coord.), Historia da Universidade de Santiago de Compostela, Santiago de Compostela, Universidade, Servizo de Publicacións, 1998, vol. 1, pp. 215-239.

“Os irlandeses e a Universidade de Santiago”, en X. R. Barreiro Fernández (coord.), Historia da Universidade de Santiago de Compostela,

“Del feudalismo eclesiástico al centralismo monárquico en Galicia”,enGloria Morán (coord.), Nacionalismo en Europa, nacionalismo en

Galicia: la religión como elemento impulsor de la ideología nacionalista.

Simposio internacional celebrado en Pazo de Mariñan, A Coruña, 4-6

septiembre 1997, A Coruña, Universidade da Coruña, Servizo de Publicacións, 1998, pp. 57-64.

“Para unha comprensión do século XIX galego”,en Galicia Terra Única. O século XIX, [Catálogo de exposición], Santiago de Compostela, Consellería de Cultura, 1997, pp. 24-36.

“A Igrexa galega no tempo do padre Sarmiento”, en Actas do Congreso

Internacional do Tricentenario de Fr. Martín Sarmiento (1695-1995), Santiago de Compostela, 29 de maio-3 de xuño de 1995, Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega/Universidade, 1997, t. 1, pp. 225-237.

“Liberalismo y ejército en Galicia en el siglo XIX”, en Robustiano Fernández Ballesteros (dir.), Cátedra “Jorge Juan”, ciclo de

conferencias, Ferrol, curso 1995-1996, A Coruña, Universidade, Servizo de Publicacións, 1997, pp. 159-180.

“Una ciudad para el hombre”, en A saudade do progreso A Coruña,

1890-1936, [catálogo da exposición], Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, pp. 15-24.

“O control ideolóxico na Galicia da Ilustración”, en Xosé Luís Barreiro Barreiro, Luís Rodríguez Camarero e Martín González Fernández (coords.), Censura e Ilustración: XX aniversario da fundación da

Facultade de Filosofía e CC. da Educación, Santiago de Compostela, Universidade, Servizo de Publicacións, 1997, pp. 139-153.

“Notas históricas”, en Guía de Padrón, A Coruña, Hércules de Ediciones, 1997, pp. 10-41.

“A saudade do progreso”, en A Coruña, 1890-1936, [catálogo de exposición],Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 1997, pp. 129-142.

“Caciquismo e funcionariado en Galicia no século XIX”, en Xosé Ramón Barreiro Fernández e Pablo González Mariñas (dirs.), III Simposio de Historia da Administración Pública. [Santiago de


“La fase fundacional, (1495-1550)”, en Xosé Ramón Barreiro (coord.), Historia de la Universidad de Santiago de Compostela, Santiago de Compostela, Universidade, Servizo de Publicacións, 2000, vol. 1, pp. 19-98.

“Las órdenes religiosas y la enseñanza universitaria”, en Xosé Ramón Barreiro (coord.), Historia de la Universidad de Santiago de Compostela, Santiago de Compostela, Universidade, Servizo de Publicacións, 2000, vol. 1, pp. 217-242.

“Los irlandeses y la Universidad de Santiago”, en Xosé Ramón Barreiro (coord.), Historia de la Universidad de Santiago de Compostela, Santiago de Compostela, Universidade, Servizo de Publicacións, 2000, vol. 1, pp. 243-249).

“Francisco María del Valle Inclán ou a extravagancia ó servicio da cultura”, en Xosé López García (coord.), El catón compostelano, Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega, 2000, pp. 15-46.

“A esaxerada vida de Antonio Benito Fandiño”, en Antonio Benito Fandiño, A Casamenteira, Ourense, Linteo, 2000, pp. 17-35 [introducción de X. R. Barreiro Fernández, Laura Tato e Carmen Blanco].

“El mito del anticastellanismo en Galicia”, en Luis Suárez Fernández et al., Castilla y España, Valladolid, Universidad de Valladolid, 2000, pp. 91-117.

“Un reto para la calidad educativa: el fracaso escolar, perspectiva de los padres”, en José Cajide Val, Miguel A. Santos Rego, Ana Porto Castro (coords.), Calidad educativa y empleo en contextos multiculturales, Santiago de Compostela, Universidade, Servizo de Publicacións, 2000, pp. 165-172.

“Prólogo”, en Alfonso Gomis Rodríguez, La insurrección de Ferrol de 1872,A Coruña, Deputación Provincial, 2000.

“Prólogo”, en Xosé L. Mínguez Goyanes, Quiroga Palacios no seu tempo,Santiago de Compostela, Consorcio de Santiago/Sotelo Blanco, 2000.

“Aproximación histórica”, en La central térmica de Meirama y su entorno, [Galicia], Unión Fenosa, 2001, pp. 17-62.

Santiago de Compostela, Universidade, Servizo de Publicacións, 1998, vol. 1, pp. 241-246.

“A Coruña retrospectiva”, en II Catálogo de la colección de postales Arquivo

Municipal La Coruña: una diversidad de imágenes, [catálogo da exposición], A Coruña, Concello da Coruña, 1999, pp. 11-21.

“O mapa político de Galicia antes do 18 de xullo”, en Xosé Ramón Barreiro Fernández et al., Roberto Blanco Torres: vida e obra. Actas das Xornadas de

Cuntis, Vigo, Edicións Xerais de Galicia, 1999, pp. 7-13.“A Coruña que viu Humboldt”, en Francisco Díaz-Fierros Viqueira

e Daniel Rozados Grela (coords.), Un novo mundo para un home

universal: partida de Humboldt desde A Coruña cara á súa viaxe

americana, Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega, 1999, pp. 27-48.

“Prólogo”, en Xosé R. Veiga Alonso, O conde de Pallarés e o seu tempo,

1828-1908: aproximación ó activismo das élites na Galicia decimonónica, Lugo, Deputación Provincial, 1999.

“Galicia entre 1898 e 1920”, en Manuel Mosquera Cobián (coord.), A mirada compracida e a mirada inqueda: a pintura finisecular entre

a tradición e a modernidade [catálogo da exposición celebrada no Museo de Belas Artes da Coruña], Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, Consellería de Cultura, Comunicación Social e Turismo, 1999, pp. 36-43.

“Apoloxía do xudaísmo nunha obra teatral inédita de Martínez Padín (1842)”, en Rosario Álvarez e Dolores Vilavedra (coords.), Cinguidos

por unha arela común: homenaxe ó profesor Xesús Alonso Montero, Santiago de Compostela, Universidade, Servizo de Publicacións, 1999, vol. 2, pp. 161-175.

“Alcalá-Zamora y Galicia”, en Francisco Durán Alcalá (coord.), IV

Jornadas Niceto Alcalá-Zamora y su época: Priego de Córdoba, 2, 3 y 4

de abril 1998, Priego de Córdoba, Patronato Niceto Alcalá-Zamora y Torres, 1999, pp. 33-56.

“[Sen título]”, en Margarita Rueda Alonso (coord.), Paisaxes inconexas [catálogo da exposición], Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 2002, p. 58.


“Bibliotecas e arquivos dos pazos”, en La Galicia de los pazos, A Coruña, La Voz de Galicia, 2001, pp. 10-11.

“Cien años en la vida de Galicia”, en A. Morales (compilador), Claves

de la España del siglo XX. Ideologías y movimientos políticos, Madrid, SEMN, 2001, pp. 339-346.

“Os Casares e a Coruña”, en José Luis Castro de Paz, Jaime J. Pena Pérez (coords.), Entre o exilio e o reino: María Casares, unha actriz

fronte á cámara, A Coruña, Servicio Galego de Igualdade, 2002, pp. 19-27.

“Frai Martín Sarmiento”, en Mostra filatélica homenaxe a Portugal Día

das Letras Galegas colección Albertino de Figueiredo, Noia, Grupo Filatélico e Numismático de Noia, 2002.

“A Cultura da transgresión na Galicia do século XIX”,enXavier Castro e Jesús de Juana (eds.), Historia da cultura en Galicia / XI Xornadas

de Historia de Galicia, Ourense, Deputación Provincial, 2002, pp. 171-182.

“Reflexións sobre a Segunda República”, enTeresa López e Francisco Salinas (ed.), Actas do Simposio Ricardo Carvalho Calero “Memoria

do Século”, A Coruña, Universidade da Coruña/Asociación Sócio-Pedagóxica Galega, 2002, pp. 263-279.

“Resposta do Excmo. Xosé Ramón Barreiro Fernández”, en Francisco Díaz-Fierros Viqueira, Un ensaio sobre a historia ecolóxica de Galicia:

o aproveitamento do solo, (2002), A Coruña, Real Academia Galega [discurso de ingreso].

“Paco del Riego”, en Xesús Ferro Ruibal e Antón Pulido (coords.), Homenaxe a Francisco Fernández del Riego, Vigo, Fundación Premios da Crítica-Galicia, 2002, p. 69.

“Carlismo”, en Gran Enciclopedia Galega (2003).“Clericalismo”, en Gran Enciclopedia Galega (2003).“Cortes franquistas”, en Gran Enciclopedia Galega (2003).“A Coruña dende os Reis Católicos ata hoxe”, en Gran Enciclopedia

Galega (2003).“O noso primeiro encontro”, enXoán Guitián (coord.), Homenaxe a Borobó,

Sada, Ediciós do Castro, 2003, pp. 71-72.

“Introdución”, en Murguía e ‘La Voz de Galicia’,A Coruña, La Voz de Galicia, 2000.

“Introdución”, en Los trovadores gallegos. Manuel Murguía, Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega, 2000 [ed. facsimilar].

“Laudatio in memoriam do profesor Xosé Manuel Pose Antelo”, en Xesús Balboa López e Herminia Pernas Oroza (eds.), Entre nós: estudios de

arte, xeografía e historia en homenaxe ó profesor Xosé Manuel Pose Antelo, Santiago de Compostela, Universidade, Servizo de Publicacións, 2001, pp. 19-25.

“Nacemento, plenitude e ocaso da firma compostelá ‘D. Ramón Pérez Santamarina’ (1760-1830)”, en Entre nós: estudios de arte, xeografía

e historia en homenaxe ó profesor Xosé Manuel Pose Antelo, Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela, Servizo de Publicacións, 2001, 1055-1073.

“Murguía, historiador”, en Congreso sobre Manuel Murguía: actas das

xornadas realizadas pola Dirección Xeral de Promoción Cultural en

Arteixo, os días 25, 26 e 27 de maio de 2000, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, Consellería de Cultura, 2001, pp. 13-30.

“Otero Pedrayo historiador de Galicia”, en Xornadas sobre Otero Pedrayo:

actas das xornadas realizadas pola Dirección Xeral de Promoción Cultural

en Ourense, os días 22 e 23 de xuño de 2001, Santiago de Compostela, Consellería de Cultura, 2001, pp. 15-30.

“Eugenio Montes e Acción Española: aproximación á súa ideoloxía política”, en Xornadas sobre Eugenio Montes. Actas das xornadas

realizadas pola Dirección Xeral de Promoción Cultural en Ourense, os días

23 e 24 de novembro de 2000, Santiago de Compostela, Consellería de Cultura, 2001, pp. 193-219.

“Bouza-Brey historiador”, en Xornadas sobre Fermín Bouza-Brey. Actas

das xornadas relizadas pola Dirección Xeral de Promoción Cultural en

Ponteareas, os días 15 e 16 de marzo de 2001, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, Consellería de Cultura, 2001, pp. 127-142.

“El republicanismo coruñés del siglo XIX. Mito y realidad histórica”, en El republicanismo coruñés en la Historia, A Coruña, Concello da Coruña, 2001, pp. 55-79.


“González Garcés, historiador”, en Luciano Rodríguez (ed.), Miguel

González Garcés. O home. O libro. A palabra. A imaxe, A Coruña, Concello da Coruña, 2003, pp. 19-26.

“Demandas históricas e sociais para unha reestructuración administrativa da Igrexa galega”, en Manuel Espiña (coord.), Demandas históricas e

sociais dunha reestructuración da Igrexa galega, A Coruña, Ediciós do Castro, 2003, pp. 23-39.

“Emilia Pardo Bazán en su tiempo histórico”, en Ana María Freire López (ed.), Estudios sobre la obra de Emilia Pardo Bazán: actas de las Jornadas

conmemorativas de los 150 años de su nacimiento, A Coruña, Fundación Pedro Barrié de la Maza, 2003, pp. 13-38.

“Introdución”, en Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego, A Co-ruña, Real Academia Galega/Instituto da Lingua Galega, 2003.

“Un pobo con historia”, en Ramón Villares Paz (dir.), Galicia, o sorriso de

Daniel: [catálogo da exposición], Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega, 2004, pp. 91-101.

“A miña interpretación da obra do intelectual galego Ramón Fernández Mato”, en Antón Rodríguez Gallardo, Memoria dos últimos días da

II República en Boiro (xaneiro-xullo 1936), Boiro, Concello de Boiro, 2004.

“Santiago entre 1808 e 1875”, en Portela Silva, Historia da cidade de

Santiago de Compostela, Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela, 2003.

“O tempo histórico de Villar Ponte”, en Actas do Congreso Ramón Vilar Ponte

(1890-1953), Lugo, Facultade de Humanidades, 2003.“Prólogo”, en Ana Romero Masiá, Severino Chacón: líder sindical do mundo

do tabaco, Santiago de Compostela, Fundación Luis Tilve, 2003.“García-Sabell, presidente da Real Academia Galega”, en Marcelino Agís

Villaverde e Darío Villanueva (eds.), Medicina e humanismo. Homenaxe

a Domingo García-Sabell, Santiago de Compostela, Universidade, Servizo de Publicacións; Vigo, Editorial Galaxia, 2003, pp. 133-138.

“García-Sabell, testemuña dun tempo”, en Primeiro Nadal sen García-

-Sabell, A Coruña, Hércules de Ediciones, 2003, pp. 13-30. “Bernardo Barreiro e a Galicia Diplomática”, en Galicia Diplomática

(Santiago de Compostela, 1882), A Coruña, Edicións Losa, 2003 [ed. facsimilar].

“Da tutela eclesiástica aos inicios da andaina burguesa (1808-1875)”, en E. Portela Silva (coord.), Historia da cidade de Santiago de Compostela, Santiago de Compostela, Concello de Santiago de Compostela, 2003, pp. 423-463.


“A Matanza e Trasalba, espazos da galeguidade”, en Víctor F. Freixanes, Álvaro M. Sixto e Xosé M. Soutullo (eds.), Memoria dos amigos:

Agustín Sixto Seco, 1926-2004, Vigo, Editorial Galaxia; Trasalba (Ourense), Fundación Otero Pedrayo, 2005, pp. 79-82.

“A Constitución Europea. Unha valoración persoal”, en O Tratado da

Constitución Europea. Visión desde Galiza, A Coruña, Baía Edicións, 2005, pp. 201-202.

“A Historia de Puentedeume de Couceiro Freijomil, un modelo de historia local”, en Charo Ferreiro e Inma Pena (coords.), Simposio sobre

Antonio Couceiro Freijomil: actas do congreso realizado pola Dirección

Xeral de Creación e Difusión Cultural, Santiago de Compostela, o día 13

de maio de 2005, Santiago de Compostela, Consellería de Cultura, 2005, pp. 9-20.

“O liberalismo coruñés”, en Ana Romero Masiá, A Coruña liberal

(1808-1874), A Coruña, Bahía Edicións, 2005, pp. 9-12. “Morrión y boina. El cuento que nos introduce en la militancia carlista

de Emilia Pardo Bazán”, en José Manuel González Herrán, Cristina Patiño Eirín, Ermitas Penas Varela (eds.), Emilia Pardo Bazán, los

cuentos. Actas do II Simposio, A Coruña, 27, 28, 29 e 30 de setembro de

2005, A Coruña, Real Academia Galega, 2005, pp. 23-43.“Os sinais da nosa identidade histórica”, enGalicia, a forza da palabra:

centenario da Real Academia Galega,[catálogo da exposición],A Coruña, Fundación Caixa Galicia, 2006.

“Lugrís Freire e o seu compromiso Político”, en Manuel Lugrís Freire:

o compromiso coa terra, Santiago de Compostela, Secretaría Xeral de Política Lingüística da Xunta de Galicia, 2006.

“As primeiras sociedades económicas de amigos do país”, en Real

Sociedad Económica de Amigos del País de Santiago de Compostela

1784-2006, Santiago de Compostela, Fundación Caixa Galicia, 2006.

“La memoria histórica de la emigración gallega (1778-1930)”, en M. A. Santos Rego (ed.), Estudios sobre flujos migratorios en perspectiva

educativa y cultural, Granada, Grupo Editorial Universitario, 2006, pp. 195-210.

“Xaquín Lorenzo, galeguista”, en Charo Ferreiro e Inmaculada Pena

(coords.), Congreso sobre Xaquín Lorenzo: actas do Congreso realizado

pola Dirección Xeral de Promoción Cultural en Ourense os días 22, 23

e 24 de abril de 2004, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, Dirección Xeral de Promoción Cultural, 2004, pp. 11-24.

“O primeiro xornalismo galego (1808-1815)”, en Xosé López, (coord.), A comunicación en Galicia, Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega, 2004, pp. 227-249.

“A rede das bibliotecas de Galicia e a nova experiencia do fondo bibliográfico histórico de Caixa Galicia”, en A Casa Grande do Pozo:

sede da Fundación Caixa Galicia en Santiago de Compostela, Santiago de Compostela, Fundación Caixa Galicia, 2004, pp. 121-144.

“A ideoloxía política de Curros”, en Xesús Alonso Montero, Henrique Monteagudo, Begoña Tajes Marcote (eds.), Actas do I Congreso

Internacional “Curros Enríquez e o seu tempo”, (Celanova, 13-15 de

setembro do 2001), Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega, 2004, vol. 1, pp. 263-281.

“Prólogo”, en Antón Costa Rico, Historia da educación e da cultura en

Galicia (Séculos IV-XX): Permanencias e cambios no contexto cultural e

educativo europeo,Vigo, Edicións Xerais de Galicia, 2004.“Prólogo”, en José Ramón Rodríguez Lago, La Iglesia en la Galicia del

franquismo (1936-1965): clero secular, Acción Católica y nacional-

catolicismo,Sada, Ediciós do Castro, 2004.“O camiño de Santiago e a identidade europea”, en VII Congreso da

Asociación de Historia Contemporánea. Memoria e identidades, Santiago de Compostela, Universidade, Servizo de Publicacións, 2004.

“Rubén García Álvarez, un académico in pectore. Lembranzas dun amigo”, en Museo Etnolóxico de Ribadavia (Ourense). Depósito

Rubén García Álvarez: fondo bibliográfico e documental, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 2004, pp. 25-32.

“La crisis política (1780-1833)”, en Jesús de Juana e Julio Prada (coords.), Historia contemporánea de Galicia, Barcelona, Ariel, 2005, pp. 83-102.

Catálogo Museo de La Voz de Galicia, A Coruña, La Voz de Galicia, 2005 [Documentación e textos: X. R. Barreiro Fernández et al.].


“A bandeira de Galicia”, en X. R. Barreiro Fernández, R. Villares Paz e X. L. Axeitos (coords.), Os símbolos de Galicia, Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega; A Coruña, Real Academia Galega, 2007, pp. 79-104 [en colaboración con X. L. Axeitos].

“Un lugar para a memoria. O panteón da galeguidade”, en X. R. Barreiro Fernández, R. Villares Paz e X. L. Axeitos (coords.), Os símbolos de

Galicia, Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega; A Coruña, Real Academia Galega, 2007, pp. 193-199.

“Galicia e Castela: orixe, evolución e fracaso do mito anticastelán”, enHelena González Fernández, María Xesús Lama López (eds.), Mulleres en Galicia [e] Galicia e os outros pobos da Península. Actas VII

Congreso Internacional de Estudos Galegos. Barcelona 28 ó 31 de maio de

2003, Sada, Ediciós do Castro, 2007, pp. 25-38.“Limiar”, en Javier Crugeiras Sampedro, Historia de Carreira, Vigo,

Ediciones Cardeñoso, 2007.“Abrindo camiños de comunicación”, en María Liñeira, Dolores Vilavedra

(eds.), John Rutherford. Mar por medio, Trasalba, Fundación Otero Pedrayo, 2007, pp. 78-79.

“Introdución”, en Historia general del Reino de Galicia [...] su autor el Padre

Pascasio de Seguín; corregida y aumentada hasta 1843 por Bernardo

Antonio Lluch y Santiago Aenlle, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, Secretaría Xeral de Emigración, 2007 [ed. facsimilar].

“Contestación [ao discurso de ingreso]”, en Xosé A., Fraga Vázquez, Creación e orixinalidade na obra do naturalista Seoane, A Coruña, Instituto José Cornide de Estudios Coruñeses, 2007.

“A reforma parroquial de 1867: a diocese de Santiago de Compostela”, en F. García Pazos (coord.), A parroquia en Galicia. Pasado, presente e

futuro, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 2008.“A contribución do clero á Guerra da Independencia de Galicia (1808-

1809)”, en Segundo L. Pérez López (coord.), Plenitudo veritatis.

Homenaje a Mons. Romero Pose, Santiago de Compostela, Instituto Teológico Compostelano, 2008, pp. 625-652.

“Casa-Museo Emilia Pardo Bazán: o compromiso”, en Xulia Santiso Rolán (coord.), Casa-Museo Emilia Pardo Bazán, [catálogo], A Coruña,

“Prólogo”, en Xaquín Vales, Actos académicos en Mondariz, Vigo, Ir Indo, 2006.

“Manuel de la Riba (1780-1831): un modelo de protoburguesía compostelá”, en Xoán Carmona Badía (coord.), Empresarios de

Galicia, A Coruña, Fundación Caixa Galicia, 2006, pp. 66-85.“Comerciantes e industriales de Valladolid en Santiago (1760-1808):

notas para una historia de la protoburguesía gallega”, en Elena Maza Zorrilla, Concepción Marcos e Rafael Serrano García (coords.), Estudios de historia. Homenaje al profesor Jesús María Palomares, Valladolid, Universidad de Valladolid, Secretariado de Publicaciones, 2006, pp. 307-320.

“Prólogo”, en Nélida Cosme Abollo, Dolores Sánchez Vales (eds.), Escolma de textos. Manuel Lugrís Freire, Sada, Ediciós do Castro, 2006.

“Literatura clandestina. A crítica social na Galicia de finais do século XVIII”, en Pablo Sánchez Ferro (dir.), Entre liñas. Unha ollada á

historia da cultura escrita en Galicia: da idade antiga o século XVIII, Vigo, Universidade de Vigo, 2006, pp. 123-144.

“Como Seoane percibe a historia de Galicia”, en José Manuel B. López Vázquez (coord.), Do primitivo na arte galega ata Luís Seoane. Procesos

de creación artística e de identidade nacional, [catálogo da exposición], A Coruña, Fundación Luís Seoane, 2007, pp. 15-31.

“Emilia Pardo Bazán y el debate entre La Fe y El Siglo Futuro”, en José Manuel González Herrán, Cristina Patiño Eirín e Ermitas Penas Varela (eds.), Emilia Pardo Bazán, el periodismo. Actas do III Simposio,

A Coruña, 3, 4, 5, 6 e 7 de outubro de 2006, A Coruña, Real Academia Galega, 2007, pp. 131-159 [en colaboración con Patricial Carballal Miñán].

“Filgueira Valverde e o Partido Galeguista”, en Xosé Carlos Valle Pérez (ed.), Xosé Filgueira Valverde (1906-1996), un século de Galicia,

[catálogo da exposición], Pontevedra, Museo de Pontevedra, 2007, pp. 134-171.

“Esforzo, ilusión e utopía”, en Henrique Alvarellos Casas (coord.), Alvarellos: 30 anos de edición en Galicia, Santiago de Compostela, Alvarellos, 2007, pp. 41.


“A resistencia da terra do Xallas contra os franceses (1809)”, en Xesús A. Jurjo Lado e Juan A. Jurjo Otero (eds.), Os franceses en Mazaricos, Noia, Toxosoutos, 2009, pp. 9-18.

“Lugrís Freire ante o seu tempo histórico”, enCarme Fernández Pérez Sanjulián, María Pilar García Negro e Henrique Rabuñal Corgo (eds.), Congreso sobre Lugris Freire, A Coruña, Universidade da Coruña, 2009, pp. 11-26.

“Da resistencia teolóxica ao evolucionismo na Galicia do século XIX”, en Francisco Díaz-Fierros Viqueira (ed.), O darwinismo e Galicia, Santiago de Compostela, Universidade, Servizo de Publicacións, 2009 pp. 105-144.

“A guerra ideolóxica en Galicia (1808-1814)”, enCidades en guerra, 1808-

1814, [exposición], Madrid, Sociedad Estatal de Conmemoraciones Culturales, 2009, pp. 293-302.

“Limiar”, en José Manuel González Herrán, Cristina Patiño Eirín e Ermitas Penas Varela (eds.), La literatura de Emilia Pardo Bazán, A Coruña, Fundación Caixa Galicia/Casa-Museo Emilia Pardo Bazán, 2009, pp. 11-12.

“Laudatio”, en Xosé Manuel Beiras. Compromiso coa terra, Trasalba, Fundación Otero Pedrayo, 2009.

“Prólogo”, en Juan A. Carneiro Rey e Miguel A. Rodríguez Vázquez, Historia de Mugardos,Mugardos, Concello de Mugardos, 2009.

“Os balbinos”, en Ismael González Díaz (ed.), Homenaxe a Neira Vilas e a

Balbino, o neno labrego, O Carballiño, 2009.

ARTIGOS

“El axioma ‘Nullum crimen sine lege’ en la doctrina canónica de Amo

Rubial”, Compostellanum 1, t. 9 (1964), pp. 73-95. “El autor de la Salve Regina en la moderna bibliografía”,Compostellanum

1, t. 10 (1965).“Origen litúrgico del derecho canónico”, Compostellanum 3, t. 10 (1965),

pp. 389-403.

Real Academia Galega/Casa-Museo Emilia Pardo Bazán/Deputación da Coruña, 2008, p. 9.

“Estudo introdutorio“, en Almanaque gallego. Por Manuel Castro López,Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega, 2008 [ed. facsimilar].

“O xornalismo galego no ciclo da Guerra da Independencia (1808-1815)”, enXosé Ramón Barreiro Fernández (coord.), O liberalismo nos seus

contextos: un estado da cuestión, Santiago de Compostela, Universidade, Servizo de Publicacións, 2008, pp. 185-211.

“Para Olga Gallego”, en Pablo Sánchez Ferro (ed.), Olga Gallego

Domínguez: o tecido da historia, Trasalba, Fundación Otero Pedrayo, 2008, p. 64.

“Palabras novas para tempos novos, aproximación ao léxico ideolóxico e político do primeiro xornalismo galego (1808-1814)”, en Xosé López García e Rosa Aneiros Díaz (coords.), Primeiros diarios galegos (1808-

1809), Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega, 2008, vol. 1, pp. 85-125.

“O crecemento da cidade”, enA Coruña 1208-2008: a construción dunha

cidade, [catálogo da exposición], A Coruña, Concello da Coruña; Madrid, Sociedad Estatal de Conmemoraciones Culturales, 2008, pp. 345-374.

“La Oliva. Xornal progresista e galeguista de Vigo”, en Francisco Fernández Rei, Xosé M. García Crego, Rosa López Fernández e Xabier Vázquez López (eds.), A semente da nación soñada. Homenaxe a

X. L. Méndez Ferrín, Santiago de Compostela, Sotelo Blanco; Vigo, Edicións Xerais de Galicia, 2008, pp. 293-301.

“Notas histórico-biográficas”, en Ramón Mariño Paz (ed.) e Rosa Aneiros Díaz (coord.),Papés d’emprenta condenada. A escrita galega entre 1797

e 1846,Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega, 2008.“Conflitos ideolóxicos en Galicia durante a Guerra de Independencia

(1808-1814)”, en Guerra, revolución, reacción: os comezos dun século

de cambios 1808-1823, [catálogo da exposición], Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, Dirección Xeral de Patrimonio Cultural, 2008, pp. 11-22.


“El origen de las parroquias amovibles: un capítulo de historia de la Iglesia en Francia en el siglo XIX”, Compostellanum 1, t. 15, (1970), pp. 61-89.

“El evolucionismo en Galicia en el siglo XIX: hipótesis interpretativas del atraso de la ciencia en España durante la segunda mitad del siglo XIX”,Compostellanum 1-4, t. 16, (1971) [en colaboración con María Rosaura Rodríguez Díaz, Luz Ruibal Sobral].

“El pontificado compostelano del cardenal García Cuesta (1850-1873)”, Compostellanum 1-4, t. 17 (1972), pp. 189-260.

“Ideario político-religioso de Rafael de Vélez, obispo de Ceuta y arzobispo de Santiago (1777-1850)”, Hispania Sacra 25 (1972), pp. 75-108.

“La parroquia en el siglo XIX: la amovilidad y el problema de los Artículos Orgánicos en Francia”, Compostellanum (1973).

“La política religiosa en la I Republica española”, Atenea 4 (1973), pp. 107-131.

“Federalismo e rexionalismo galegos no século XIX”, Grial 43 (1974), pp. 49-53.

“Pronunciamento do 1846 e rexionalismo galego”, Grial 50 (1975), pp. 413-428.

“Abadologio del monasterio benedictino de San Martín Pinario de Santiago de Compostela (1607-1835)”, Studia Monástica 7 (1965), 147-188.

“Reforma de las instituciones diocesanas según el decreto ‘de Pastorali Episcoporum Munere in Eclesia’”, Compostellanum 1, t. 11, (1966), pp. 171-189.

“Decreto ‘Christus Dominus»’ sobre el ministerio pastoral de los obispos”,Compostellanum 3, t. 11 (1966), pp. 541-573.

“Incorporación del monasterio benedictino de San Martín Pinario de Santiago a la reforma de Valladolid”, Compostellanum 2, t. 11 (1966), pp. 235-256.

“El trabajo manual del clero en la historia de la Iglesia”, Compostellanum

1, t. 12, (1967), pp. 5-72.“La reforma estructural de la microparroquia rural de Galicia:

presupuestos sociológicos”, Compostellanum 1, t. 13, (1968), pp. 127-159.

“La estabilidad de los párrocos: estudio histórico jurídico”,Compostellanum 1, t. 14 (1969), pp. 5-72.

“Concilios provinciales compostelanos”, Compostellanum 4, t. 15 (1970).


“As ideas da Revolución francesa na Galiza”, Cadernos A Nosa Terra

de Pensamento e Cultura 4 (1989), pp. 4-9.“O clero liberal galego”, Dársena 1 (1989), pp. 47-49.“María Pita: entre o mito e a realidade”, Alborada (Centro Gallego de

Barcelona) (1989), p. 31.“A Ilustración galega: bases para unha interpretación histórica”, Grial 102

(1989), pp. 167-180.“El enigma de Galicia: datos para una interpretación histórica de la

Galicia contemporánea”,Historia y Vida 54 (1989), pp. 152-159.“O clero galego afrancesado”, Encrucillada 66 (1990), pp. 6-21.“Batallón Literario: mito y realidad”, Cuadernos del Camino de Santiago

3 (1993).“La Coruña, sus señales de identidad”, Coruña, paraíso del turismo, (1993).“Las primeras elecciones y primeros diputados de la provincia de La

Coruña”, Coruña, paraíso del turismo (1994).“El ilustrado coruñés Somoza de Monsoriu y su radical galleguidad”,

Coruña, paraíso del turismo (1995).“A publicidade das compañías e liñas de navegación na prensa ata 1874”,

Estudios Migratorios 1 (1995), pp. 256-277.“Edad Contemporánea. Los hombres del altar: aproximación al clero

secular como grupo social”, Semata 7-8 (1996), pp. 181-234.“Las ciudades del Arco Atlántico: historia comparada de A Coruña-

Bilbao”, Bidebarrieta. Anuario de Humanidades y Ciencias Sociales de

Bilbao, Bidebarrieta Kulturgunea I (1996), pp. 17-20. “Os Moctezuma e Galicia (I). Sarmiento de Valladares, conde de

Moctezuma, vicerrei de Nova España (1696-1701)”, Estudios

Migratorios 3 (1997), pp. 35-63. “Os Moctezuma e Galicia (II). Orixe e evolución do condado de

Moctezuma”, Estudios Migratorios 4 (1997), pp. 9-39. “Publicidade e emigración. O pintor coruñés Román Navarro e a

compañía Lloyd Real Holandés”, Estudios Migratorios 4 (1997), pp. 185-196.

“Estatística migratoria dunha parroquia galega (San Salvador de Pazos, Ponteceso)”, Estudios migratorios 5 (1998), pp. 223-244.

“Los comienzos de la reforma del Colegio de Fonseca en 1748-51 y su incidencia en la primera reforma universitaria española”, Liceo

Franciscano, Revista de Estudio e Investigación 82-84 (1975), pp. 215-233.

“Igrexa e galeguismo na historia (1840-1923)”, Encrucillada 2 (1977), pp. 2-16.

“La reacción absolutista en Galicia en el trienio 1820-23”, Cuadernos de

Estudios Gallegos, vol. 31, fasc. 93-95 (1978/1980), pp. 167-208.“López Ferreiro e a recuperación da concencia histórica de Galicia”,

Encrucillada 8 (1978), pp. 213-226.“As eleicións populares de párrocos en Galicia: a proposito dunha eleición

popular no Carril no ano 1843”,Encrucillada 16 (1980), pp. 35-47.“La Facultad de Filosofía y Letras: hasta la creación de la sección

de Historia en 1922”, Santiago de Compostela, Universidad, Secretariado de Publicaciones, 1980.

“Os primeiros liberais galegos”, Grial 74 (1981), pp. 425-440.“Los orígenes del pensamiento reaccionario y liberal en Galicia (1808-

1833)”, Cuadernos de Estudios Gallegos, vol. 32, fasc. 96-97 (1981).“Impresores galegos: Ignacio Aguayo y Aldemunde (1754-1819)”, Grial

82 (1983), pp. 410-422.“Xosé Arias Uría: un ministro progresista de Betanzos”, Anuario

Brigantino 7 (1984), pp. 51-62.“Santiago e os vellos camiños de Europa”, Outeiro 15 (1984), pp. 41-42.“Los gallegos de América y la recuperación política de Galicia”, Indianos,

Los Cuadernos del Norte 2 (1984). “O clero liberal galego: Xoan Antonio Posse”, Outeiro 16 (1985), pp. 54-55.“A conspiración liberal galega de 1817”, Grial 87 (1985), pp. 32-46.“A recreación do mito celta”, A Nosa Terra (extra) 7 (1986), pp. 27-29.“Valle Inclán e o carlismo”, Outeiro 20 (1986), pp. 27-28. “Historia regional y fuentes archivísticas”, Studia Historica 6-7 (1988-

89), pp. 55-65.“A división administrativa de Galicia: bases para unha interpretación

histórica”,Seiva 2 (1989), pp. 103-106.


“Noticias da afrancesada: o ministro Mazarredo na Coruña”, La Coruña:

historia y turismo, 2004. “Antonio Meijide Pardo” [necrolóxica], Boletín da Real Academia Galega

366 (2005).“A microhistoria de Compostellanum. Primeira fase (1956-1973)”,

Compostellanum 50 (2005).“Pedagoxía democrática: A Cartilla Constitucional de J. M. Paz Novoa”,

Boletín da Real Academia Galega 366 (2005), pp. 305-366 [en colaboración con X. L. Axeitos].

“A ideoloxía política de Emilia Pardo Bazán: unha aproximación ao tema”, La Tribuna. Cadernos de Estudos da Casa-Museo Emilia Pardo

Bazán 3 (2005), pp. 39-67.“A orixe da imprenta na cidade da Coruña”, La Coruña: historia y turismo

(2005).“Discurso pronunciado no solemne acto de entrega da Medalla de Ouro

de Galicia 2006 á Real Academia Galega”, A Trabe de Ouro 67 (2006), pp. 403-406; Boletín da Real Academia Galega 368 (2007), pp. 235-239.

“A persecución política do Deán Bedoya (1823-1827) e o texto inédito da súa defensa”, Auriensia 9 (2006), pp. 257-304.

“A dedicatoria de Femeninas, primeira obra impresa de Valle-Inclán”,Galegos 1 (2008), pp. 198-200.

“800 anos de historia que marcan o destino dunha cidade”, Criterios:

Revista de Pensamiento Político y Social 10 (2008), pp. 129-134.“La Guerra de la Independencia en Galicia”, Revista de Historia Militar

1 (2008).“A lingua galega na praxe xurídica”,Avogacía Compostelá 5 (2008), p. 30.“Cen anos de historia da Real Academia Galega”, Maremagnum 13

(2009), pp. 85-92.

“Real Academia Galega. Pasado y presente”, Arbor: Ciencia, Pensamiento

y Cultura 163, 641 (1999), pp. 37-45.“La primera luz, un libro de lecturas de Murguía para as escolas galegas”,

Revista Galega do Ensino 27 (2000), pp. 15-35.“Manuel Chamoso Lamas” [necrolóxica], Boletín da Real Academia

Galega 361 (2000).“Casimiro Torres Rodríguez” [necrolóxica], Boletín da Real Academia

Galega 361 (2000).“Uxío Torre Enciso” [necrolóxica], Boletín da Real Academia Galega 361

(2000).“Cen anos de historia”, Revista Galega do Ensino 28 (2000), pp. 23-36. “A burguesía compostelá (1760-1808), unha base de datos”, Semata 12

(2001), pp. 35-66.“Francisco María del Valle Inclán. Vida e obra”, Cuadrante. Revista

Cultural da Asociación Amigos de Valle-Inclán 3 (2001), pp. 5-12. “O tempo histórico de Curros”, Boletín da Real Academia Galega 362

(2001).“A imprecación contra a morte de Xosé Labrada. A primeira laudatio en

honra do P. Sarmiento”, Boletín da Real Academia Galega 363 (2002). “Aquel Vigo de 1835”, Faro de Vigo, 3-XI-2002.“A primeira imprenta e os primeiros libros impresos na Coruña”, Historia

y Turismo, 2002.“Vintecinco anos de Galicia: algunhas reflexións”, Encrucillada, Revista

galega de pensamento cristián 126 (2002), pp. 49-58.“Limiar”,La Tribuna. Cadernos de Estudos da Casa-Museo Emilia Pardo

Bazán 1 (2003), pp. 11-12. “O estudio crítico das obras do P. Feijóo, de Pardo Bazán, Concepción

Arenal e Miguel Morayta. O certame de Ourense de 1878”, La

Tribuna. Cadernos de Estudos da Casa-Museo Emilia Pardo Bazán 1 (2003), pp. 47-96.

“El vino en la obra de Emilia Pardo Bazán”, La Tribuna. Cadernos de

Estudos da Casa-Museo Emilia Pardo Bazán 2 (2004), pp. 77-162 [en colaboración con Patricia Carballal Miñán].



Este libro,XOSÉ RAMÓN BARREIRO FERNÁNDEZ

SABER DE NÓS,rematouse de imprentaro 27 de xuño de 2010,

día da Festa Literaria de Trasalba.



Documents

Xose Ramon Barreiro Fernandez 1 09/06/10 9:03fundacionoteropedrayo.org/wp-content/uploads/2012/02/...modelo máis convencional: a valoración e o comentario crítico dun título escollido: