xUsusi iqrisani zoNarARrN re$rir,i ve iNrigar …library.oyu.edu.az/books_sdu/N_-246.pdf · 2017-02-14 · s cr S).\ $oFA OLTYEV xUsusi iqrisani zoNarARrN re$rir,i pRoBLEMr,eni ve

$Page 1: xUsusi iqrisani zoNarARrN re$rir,i ve iNrigar …library.oyu.edu.az/books_sdu/N_-246.pdf · 2017-02-14 · s cr S).\ $oFA OLTYEV xUsusi iqrisani zoNarARrN re$rir,i pRoBLEMr,eni ve$
scrS).\

$oFA OLTYEV

xUsusi iqrisani zoNarARrNre$rir,i pRoBLEMr,eni veiNrigar pERspEKrivr,eni

BAKI-dLM>-2008

fis't 6,t

Elmi redaktor:

Reygilar:

Ovez BayramovA z ar ba ycan Dtivl a t iq t i sad Llniv er s i t <' t i ni nelmi iSIar iizra prorektoru, iqti.satlelnrlari doktoru

Memmadhasan MeybullayevAz ar bayc a n Ddvla t iql is a d Univ er si te t inin< i q t isadi naz ariy ya- 2 > kaJbdr a s mt n miidir i,iqtisad eln ari doktoru, professor

Kamil gahbazovA zar hayrun Divl at iq t i sad lJ niver s i t t' t i ni nMenetmenl kafedrasmtn miidiri, iqt isadelmlari doktoru, professor

Oliyev g.T. Xiisusi iqtisadi zonalarn tsqkili problemlari va

inkiqaf perspektivleri. Bakr: <Elm>, 2008. - 252 s.

(sBN 5-8066- 1668- l

Monoqrahyada xiisusi iqtisadi zonalarrn nazari-konseptual asaslan,mahiyyeti, onlann te$ekkiilii, esas xiisusiyyatleri ve prinsiplari oz aksinitapmrgdrr. Monoqrahya 5 fasilden ibaratdir va elmi araqdrmalar, tadqi-qatlar, analizlcr. tehlillar l6 paraqralda verilmiqdir.

Monoqrafiyada diinya iilkalcrinin iqtisadiyyatrnda xiisusi iqtisadi zo-nalarrn rolu. bu yeni iqtisadi instrumentin inkigaf problemleri va perspek-tivlari araqdrrrlmrgdrr. Azarbaycanda xiisusi iqtisadi zonalarrn taEkili. qa-nunvericilik vo fealiyyet maselalari, xarici ticaretde qeyrineft sektorununpaymrn arturlmasrnda bu yeni iqtisadi vasitenin rolu barada tahlillar xiisusiahamiyyat kesb edir.

Monoqrafiya elmi i99ilar, xiisusi iqtisadi zonalartn yaradtlmast prob-lemlari ila moglul olan qanunverici va icra orqanlartntn mlitaxessislari vageniq oxucu kiitlasi iigiin nazerdc tutulmugdur.

060s010407

6ss(07) - 2008o

O <Elm> nogriyryatr, 2008

MUNDaRiCAT

on sdz.''......',''..'. ''........''......''....'.5

Giri9.................... ...........................1

I FOSIL. Xiisusi iqtisadi Zonalann (XiZ)nczari-konseptualasaslarrvsmahiyyeti.........................................l1

l.l. Xiz-in tagakkiilii ve nrzari asarlar, . . .......... ............._ .... ff1.2. Diinya tesarrtifat sisteminda

XiZ-in miivcud formalarr............ ............151.3. Xiz-in asas xiisusiyyetIari.......................... ..... .............. . .. rt

IIT'OSiL. Dilnya <ilkelarinin iqtisadiyyatrndaXIZ-in rolu va problemlari .......... ..........................j0

2. I . ABg-rn va digar Amerika rilkalarinin iqtisadiinkigafrnda XiZ-in rolu ................ ...........10

2.2. Avropada XiZ-in inkiqaf mesalaIari.................. .... ..... .....,q22.3. Yaxrn garq vo Asiya 6lkelerinin inkigafinda

XIZ faktoru ................66

III FOSiL. Kegid iqtisadiyyath dlkalann diinyatascrrijfat sistemine inteqrasiyasr prosesindeXIZ-in mi.ihiim ahamiyyari.......... ...........................96

3.1. MDB iilkalarinde kegid iqtisadiyyatr garaitindcXIZ-i partlandiran asas amiller........ .._ . .... . . ...........96

3.2. Rusiya va Belarusda XiZ-in regkili va fealiyyati...._........1043.1. Orra Asiya va eazaxsranda Xiz_in inkiqai

-

problemlcn......... .................. .....,............1153.4. GUAM rtlkclarinda XiZ-in inkigaf perspektivlari............ 1 27

IV FOSL. Azarbaycan Respublikasrnda XiZ-in tegkili,qanunvericilikvefaaliyyetmasaleleri..............................................l38

4. l. Azarbay canda iqtisadi inki gaf proseslarind a

XIZ-in rolu, onlarrn teqkili va qanunvericilikproblemlsri......... .......... 138

4.2. Xiz-de infrustruktur mesalalari va bu sahademcivcud potensialn qiymetlendirilmasininohamiyyati .......... ......... 160

4.3. XIZ-da ver$vo g6mriik nezarati mesalalari ..............,...... 168

V FASiL. Xarici ticaratde qeyri-neft sektorununpayrnrnartrrrlmas:ndaXiZperspektivi...........................................1E2

5.1. Ixrac potensiahmn artrnlmasrna, ixrac tayinatlrva reqabat qabiliyyatli mahsullarrn istehsahnrnte$kiline Xiz-in tasiri........,............ .........182

5.2. Idxahn strukturunun tekmillaqdirilmesindeva idxal avazedici istehsallann yaradrlmasrndaXiZ-in praktiki ahamiyyati.............. ...................................1g2

5.3. Qeyn-neft sektorunun inkiqafinda XiZ-in rolu................ 1 99

6N soz

Malum oldulu kimi, dtinya iqtisadiyyatrnda iqtisadi pro-seslerin transformasiya va qloballagma elementleri ilbeil art-maqdadrr.

Bele bir qaraitds, regionda iqtisadi inkigaf tempina g6re li-der <ilkeya gevrilen Azarbaycanrn diinya tasarriifat sistemineinteqrasiyasrmn siirstlanmesi ve bu proseslerda yeni iqtisadiinstrumentlarden behralanmesi mesalalari miihiim ahamiyyatkesb edir. Olkelerarasr inteqrasiya proseslerinde, hamginingeri qalmrg iqtisadi sahelerin ve arazilarin siiretli inkigafimn te-min edilmasinda diinya tacriibesinde <iziinii dofrultmug yeniiqtisadi instrument kimi Xiisusi iqtisadi Zonalarn rolu diq-qata layiqdir.

XiZ- iqtisadi inkigah temin etmak meqssdile, siiretli iqti-sadi islahatlar aparan <ilkelar iigiin yeni iqtisadi instrument ro-lunu oynamaqla yanagr, bu olkelarin diinya teserriilat siste-mina inteqrasiyasrnrn geniglendirilmasina ve hemin <ilkalarindaxilinde inkigafdan geri qalmrg erazilerin, iqtisadiyyat sektor-larrnrn inkigaf etdirilmasine da alave stimullar vere bilir.

Bu miihiim faktorlarr nazera alan iqtisad elmleri namizedi

$efa Oliyev XiZ-in diinya tssarriifat sisteminde rolunu geni;formada tedqiq eda bilmiq ve bu sahede nazari asaslan, XiZ-inmahiyysti, xiisusiyystleri, prinsipleri, onlann tegkili maselelo-rini ardrcrhqla tahlil etmigdir. Bundan alave, 45-a yaxrn dtinya

6lkelerinin bu sahade tecriibalarinin, onlarrn kegdiyi inkiqalmerhelalerinin, problemlorinin ve olda ctdiyi naticalerin lako-nik analizi xiisusile toqdire layiqdir. Bele ki, bu araqdtrmalar

hazrrda Azerbaycan Respublikastntn rcsmi dairelerinde XiZ-in yaradrlmasr istiqametinde ciddi i9 aparan qanunverici or-qanlar vs hdkumat strukturlart iigiin olduqca miihiim shsmiy-yet da$ryrr.

Qeyd etmek lazrmdtr ki, $.Oliyev Azarbaycan Respublika-

srnda XiZ-in qanunvericilik va fealiyyet maselelarini, infrast-ruktur, vergi, gdmriik nazarcti laktorlartm va bu yeni iqtisadi

instrumentin xarici ticaretde qeyri-neft sektorunun paylnln ar-

trrrlmasrnda rolunu tehlil etmakle yanait, bir srra elmi va prak-

tiki baxrmdan celbedici teklifler vere bilmigdir.

G6sterilenlerle yanagr, Azerbaycan Respublikasr Preziden-

ti ilham Oliyevin <Azarbaycan Respublikasrnda . xiisusi iqti-sadi zonalarrn yaradrlmast haqqrnda> Fermanrmn icrast pro-

seslarinin siirstlendiyi va 2008-ci ilda Azerbaycanda <Xiisusi

iqtisadi zonalar haqqrnda Qanunu>>n qabul cdilmasi ehtimah-

nrn ytiksek olmasr bir d6vrda, bu monoqraltya aktualhfir ile

diqqeti celb edir.

Ziyad Scmodzada

Az ar ba yc an Re spub likau M il liM ac lisinin iq lisacli s i y a.s at

komis s i yasmr n satlri, akatle mik

ciRi$

Hanrda diinya teserriifat sistemi qloballagma ve liberal-lagma d6vriinil ya$ayrr. Eyni zamanda iqtisadi miinasibetlerinkoklii transformasiyasr, ticarat-iqtisadi elaqelarinda yeni meyl-leri siiratlandiren qertlarin artmasl ve bunlarla baflr xarici-iqti-sadi elaqelerde daha effektivli va scmarali istiqamatlarin miiay-yenlegdirilmesi, tckmillsqdir.ilmesi maselalari diqqeti calb et-makle yana$r, aktualhlr ile segilir.

Bu geraitde iqtisadi inki;afa can atan, bununla balh apa-rrlan iqtisadi islahatlarr siiretlendiran, bu islahatlarda 6z rilko-sinin potensiahnl real qiymetlandiren, ixrac yontimlii istehsalgiiclsndiren, ixrac tsyinath mahsullarrn reqabat qabiliyyatininartrr masrnr tamin edan dlkelerds iqtisadi inkiqafda esash ira-lilcyigin elds edilmasi qagrlmazdrr vs drinya 6.lkelcrinin hazrrkrinkigaf seviyyalari buna ayani siiburdur. Tehlillar gdsterir ki,iqtisadi inkigafin tomin edilmesinda ve ulurlu xarici ticarctstrategiyasrrun gergekleqdirilmasindc, 6lksya kifayat qadar irikapitahn, investis.iya resurslarrnrn calb edilmcsindc <agrqqapu> siyaseti esas apancl faktorlardan biridir. Bu laktorugertlandiran amillsra a;afitdakrlarr aid etmak olar:

- Olkeya yatrnlan investisiya resurslanmn samaroli istifade-sina hesablanmrg gtizagtler va ya samerali htiquqi statuslu inteq-rasiya y<iniimhi, hsm de yeni iqtisadi vasitalar (instrumentlcr);

- Xarici sarmayadarlartn fealiyyati ile ballt iqtisadi-hii-quqi bazalarrn etibarLh!r ve bu sahaya dtivlatin xiisusi qaylrsr;

- investisiya resurslartmn yerlegdirilmesinda alda edilan

effektivlilik va rentabellik saviyyalerinin homin resurslara malikolkelerdeki analoji fealiyyatden qat-qat yiiksak olmast ve s.;

Hals XX asrin 60-70-ci illarinden baglayaraq, iri kapitahngetirilmasi iigiin an aktiv iqtisadi ngaqlart igs salan 6lkelards,

bu msqssdler iigiin yeni iqtisadi mexanizmlerin va vasitelerin

iglenib hazrrlanmasrnr zeruri etmigdir. Bu mexanizmlerden ge-

vikliyi. elfektivliliyi. s:'meraliliyi ila segilen. ham da tarixi - iq-

tisadi srnaqdan kegen, inkigal etmakde olan goxsayh 6lkaleriigiin tamamile yeni ve hem de perspektivli olan bir sahe kimi

- XiZ - bilavasita ferqlenirler. xiz iqtisadi inkigafa dogru

esasl islahatlar aparan <ilkalerin milli iqtisadiyyatlarrnda(agrq qaprD iiyasetinin guzgiisii rolunu oynamaqla yanagr, ha-

min olkanin diinya taserriifat sistemine kegidinin siirctlendiril-mesi, inteqrasiya proseslerinde tareqqinin alda edilmasi, bey-

nelxalq emakdaghqda layiqli va maraqlan iist-iiste diigan taraf-

daqlarrn segilmasi, olkelerarasr ticaret-iqtisadi alaqslsrin gi.ic-

lendirilmssi, xarici ticarst ddvrilryssinin arttrtlmast ve bu msq-

sadla ixrac-istehsal potensiahmn iiza glxartlaraq, roqabat qabi-

liyystli mallann ixracrnrn gergeklegdirilmasi kimi zeruri tcd-

birlerda gox miihiim rol oynayrr. iqtisadi inkiqahn tadqiqatlarr

ila ms;fiul olan ekspertlorin proqnozuna g<ira yaxrn illerdediinya ticaret dcivriyyasinin 30-35 faizi XIZ-de fealiyyet goste-

ren tasarrtifat ve ticarat subyektlsrinin payrna diigacekdir. Ha-zrrda miixtelif menbali statistikalara esaslansaq, diinyada tax-

minen 2000-e yaxln ve 25-dsn gox miixtelif formalt (tipli) qu-

ruluqa malik XiZ fealiyyet gostarirler [86].

XiZ-in yarudtlmast ve inkigafr sanaye sahesindo taraqqietmig <ilkalerlc yanagr (ABg, Almaniya, italiya, ingiltsre, ya_poniya ve s.) bir srra inkigaf ermekde olan olkalcrda de (ein,Tiirkiys, Malayz.iya, Polqa va s.) diqqeti celb edir va bizimtadqiqatlanmrzda bu zonalann miixtelif qitelerda (rilkslerde)yaradrlmasr ve onlarrn fealiyyati ila ba[h icmallar, tehlillar.analizlar va miiqayisaler verilmasina say gtistorilmigdir [40].

Qeyd etmak laztmdtr ki, hazrrda iqtisadi inkigaf dinamika_slna gdra rcgionda lider d6vlate gevrilen va diinyada iqtisadiinkigaf tempi ile xiisusi olaraq segilan Azarbaycanda da, bumiitereqqi inteqrasiya mexanizmine ciddi yanagrlmaqdadrr.Bela ki, Azerbaycan Respublikasr prezidentinin 6 mart 2007-ci il tarixli <<Azarbaycan Respublikasrnda xiisusi iqtisadi zona_larrn yaradtlmasr barede> Farmanr bu istiqametds atrlmrg mii-hiim addrm kimi deysrlsndirilir. prezident Fermanr iqtisadizonalann hiiquqi-normativ bazalannrn (qanunlarrnrn) iglanibhazrrlanmastna, bu sahado hdkumatin iqtisadi siyasetininmi.ieyyanlagdirilmasine va nehayst, diinya tacriibasinin sinte_zino (analtzina) ssaslanmr g, milli iq ti sadiya trn xiisusiyyarlerini6ziinda aks etdiran va milli maraqlarr qoruyan, 6lkenin qeyri_nelt sektorunun inkigafina giiclii stimul vera bilan scmoreliXiZ modellerinin iglanib hazrrlanmasrna takan veracakdir [16;s. 579-5801. Bundan elava, hela BMT-nin inkigaf proqramrgsrgivesinda 1995-ci ildan baglayaraq. regionda ilk dafa ola-raq, Sumqayrtda Azad iqtisadi Zonantn yaradrlmasr kimi mii-rakkeb bir prosesa cahd gdsterilmig, bir srra tedbirler heyatakeqirilmig, ictimar fikir formalagmrq va tekliflar iroli siiriilmiig_drir. Amma bu prosesler hiiquqi bazanrn iqlenib haarlanma_masr va bu sahada osaslandrrrlmrg tex niki-iqtisadi hesabatlarrnolmamasr sababindan baga gatdrrrlmamrg ve yarrmgrq qalmrg_

9

drr [18; s. 23-30]. Hazrrkr tedqiqatlarda XiZ-in yaradrlmasr,

onlarrn keqdiyi tarixi inkigaf xronologiyasr, xiisusile da son 10-

15 il arzinde iqtisadi inkigafa soy gostercn 6lkelerda bu miihiim

inteqrasiya vasitesindan istifadede elda edilmig tacriibelar ve

Ar"ibuy"un Respublikasrnda qeyri-neft sektorunun m6vcud

potensiahnl qiymatlendirerak, bu sektorun miixtelif sahalari-

nin rilkanin xarici ticarat diivriyyasinde giiclsndirilmasi prob-

lemlari ve perspektivlarind e XiZ-in rolu verilmigdir'

l0

r Fosil. xususi iQTisADi ZoNALARTNNOZORi -KONSEPTUAL OSASLARI VO

MAHiYYATi

l.l. Xiz-in taqekktilfl ve nezari osaslan

Diinya sivilzasiyaslnrn miixtelif giiqalarinda ticarat elaqele-rinin tegakkiil tapdrfir ilk ddvrlerda bele insanlar ticaret mese-lelarinde semereli vo galirli alqr-satqr qaydalanna can attrdr.Bu elaqslerde miixtelif n<iv vergilerin azaldrlmasr, serfeli gert-lor biitiin esrler boyu insanlan diigiindtren faktorlardandtr.Xiisusi iggiizarhq zonalarrnrn va bu zonalarda qanunilegdiril-mig gertlera, ticaret rejimina, vergi qaydalarrna esaslanmr;, ey-ni zamanda tecridlanmiq miieyyen arazinin ham yerli ticarst iq-tirakgrlan ve ham de kenardan gelan (xarici kapitalla) toref-daglar tigtin elverigli mekan olmasr artlq tarixin slnaElndangoxdan grxmrgdrr. Ilk sarbast iqtisadi zonalar ispaniya, Alma-niya, italiya, Fransa, Rusiya k.imi dovletlerin liman sahillerin-da yaradrlmrgdr va bunlarr <serbest liman>, (Free Port; ital-yanca Porto- Franco) adlandtrrrdllar. Sarbest liman statuslu-lar arasrnda Livorno (1547 -ci il), Selmiya (1595-ci il), Vene-siya (1661-ci il), Marsel (1669-ci il), Odessa (1817-ci il), Vladi-vostok (1862-ci il), Batumini (1878-ci il) g<irmek olar [40; s.7].Sonralar bu tipli iqtisadi zonalann faaliyyetinin semerasiniyaxgr anlayan Amerika, onlarla sarbest iqtisadi zonalar yarat-maqla, iqtisadi inkigaf baxrmrndan avropahlara nisbatan dahasiiratli dirgoliqa miivaffaq oldu.

ll

Lakin dtnya sivilizasiyasrnr biiriiyan miiharibelar dalfasr,vatendaq qrrlrnlarr, 6lkelerin pargalanmasr, miistcmlekegilikproblemleri uzun illcr crzinde dtinya iqtisad iyyatrnda inteqra-siya proseslarinin siiratlenmesina manelor yaratml$ va bu ba-

xrmdan bir gox miitareqqi inteqrasiya proscsleri kimi, xiisusiiqtisiidi zonalarrn da, daha kiitlevi formada yaradtlmast va in-kigafi genig qckilde miimkiin olmamrgdrr.

XiZ-in geniglenmesi, onlann formalannrn takmillegmasiesasen diinya olkelorinin keEan asrin ortalanndan baglayaraqsiiretlcnen iqtisadi inkigaf dcivriina tasadtf edir. XiZ-in sayr dainkigaf tempina uyEun artaraq, 1970-80-ci illerdaki 100-s ya-

xrndan, 1980-90-cr illarda 300-dan gox, 1990-2000-ci illarda1000-den gox vo hazrrda 2000-a yaxrn bir hsdde gatmrqdrr.

Diinyanrn .miixtalif 6lkelcrinden alim ve miitexsssislcrineserlarindo sorbast zonalarrn mahiyyeti, nezcri asaslart va on-larrn fcaliyyct prinsipleri, tsgkili problemlsri, inkigal perspck-

tivlari oz aksini tapmrgdrr. Bunlardan Avdokuqin E.F., Bula-tov A.S., Butlers I., Boqageva O., Belova Q, Brk V.F., DankoT.P., Hamilton C., Hall P., Houv S, Humada K., iqnatov B.,

Kadio., Kopilov Y.M., Kibritgi ollu A., Miyaqiva K.F., Nej-makov A.L., Noskov i.N., Okrut 2.M., Rodriguez S.A., Sa-

vin V.O., Svensson L.O., Seyidofilu H., Sklar L., Smorodins-kaya N, Stepanov Y.S., $vrdak N.Q., Younq.L. va digorlariniqeyd etmsk olar. Azerbaycan alimlarinden va miitexassisler-dan iss Abbasov Q.M., Agayev S.H., Olirzayev O.Q., Hesanov

A.Q,, Hesenov R.T., Kerimov Q.O., Qeribov A.N., Mamme-dov Z,., Memmedov O., Nuriycv O.X., Samadzada Z.O.,Ta$r-yev A.N. ve ba$qalarml gostermak olar. Azerbaycanda serbest

iqtisadi zonalann yaradrlmasr iizra proseslera obyektiv mtina-sibeti ile segilen akademik Z.Somadzadanin amayi xiisusile tcq-

diralayiqdir [28; s. 185-1951.

t2

Qeyd etmak lazrmdrr ki, xiisusi z.onalarrn nezeri esaslarr veonlarrn yaradrlmasrnrn zeruriliyinin mahiyyeti ingilisler p.Hallvs S.Houv, amerikah C.Butter terafinden verilmigdir. Bu ted_qiqatgrlann galdiyi qenaatin mahiyyeti, bundan ibaratdir ki,iqtisadi taneziillerin qargrsrnr dovlat ala bilmadikda, iqtisadiy-yatln enenovi idareetme ngaqlan arttq lcsirsizdir ve onlarrnyenilegdirilmssina, yani biznesla (sahibkarhqla) maglul olanlariiqtin alverigli geraitin yaradrlmasr ve vergiler iizre giizegtlarinedilmesi zrruridir. Bundan elave, azad zonalann mahiyyati vakonseptua.l menasr barcde tarixan miixtelif fikirler formalag_mrgdrr. Msselen, G6mnik prosedurlarrmn Sadelagdirilmasi veTasnifatr iizra Beynelxalq Konvensiyada (Kioto, .l g may 1973-ci 1l) azad zona anlayrgr bele miieyycnlegdirilmigdir: <AzadZona - bir drivlstin erazisinin miioyyon hissasi kimi, oradaktmallara grimriik rejimi qamil edilmir va dlkedaxili vergi siste_minde giizegtlere malikdir> [ll; s. 273-276]. Bir gox rus alim-leri azad zona anlayrgrnrn miixtelif variantlarrnr asaslandrr_mala sey gdstsrmigler. Akademik F.Avdokuginin fikrinca, iq_tisadi zonalarr <azad iqdisadi zonalar yox>, <xiisusi iqtisadizonalar>> adlandrrmaq daha diizgiin olardr [42]. professorK.A.Semyonov a gore azad iqtisadi zonalar, anklava bcnza-yir, burada d<ivlatin miidaxilesi aza\r ya d<ivlatin miieyyanlag_dirilmig iqtisadi mekanrnda giizegt sistemi tedbiq edilir. Mos_kva iqtisadigr alimleri T.p.Danko va Z.N.Okruta gAra, XiZ<ilkenin miisteqil arazisi kimi tesarriifat kompleksini rtziindacomlsgdirarsk, miiayyen maqsadlere gatmaq iigiin istehsal voictimai mahsulun bdliigdtiriilmasini temin edir va serhada do!_ru irslilayir [52j. V.iqnatov vo V.Butova gore XiZ _ mahdud_Iagdrrrlmrg orazidir, burada yerli ve xarici sahibkarlar iigiin gii_zeqtlrrla iqtisadi gerait qiiwadsdir vs bu gertlcr xarici ticarat,iimumiqtisadi, sosial, elmi-texniki va elmi_texnoloji iglarin ye_

l3

rine yetirilmesine imkan verir. Bundan elavs, sorbast zonalarlnBeynalxalq inkigaf Assosiayasiyasrntn (MAPSEZ) miieyyen-legdirdiyine asasen Azad Zona xiisusi iqtisadi-tesarriifat quru-mudur va maliyys-tasarriifat faaliyyeti iigiin agrqdrr. XiZ-inyaranmaslnln tarixi zaruriliyi (aspektleri) esasen agafitdakt

amillarla izah olunur:

-Ticaret d<ivriyyesinin arttrtlmast, ahg-veriqin siiretlendi-

rilmesi, ticarat terefdaglanntn maraqlartntn temin edilmssi;

-Sarhad ve gomriik manelerinin aradan qaldrrrlmast, bii-rokratik nazaret ve dovlat orqanlarrnrn miidaxilclerinin meh-

dudla$drnlmasr;

-investisiya va sarmayslerin ya rtlmastna stimullarrn gtic-

landirilmasi, qoyulan kapitaln rentabellik seviyyesinin artrnl-masl;

-ixrac ytrniimlii istehsahn heveslcndirilmasi va xarici tica-

ret tsrafdaqlarmtn maraqlartnrn qorunmasl;

-Olkaninin istehlak bazartnda defisit olan istehlak malla-

rrnnrn istehsahnrn stimulla$drrrlmasr;

-Ms9fullugun giiclendirilmesi, i9 yerlerinin agrlmasr, ixti-sash kadrlartn haztrlanmast;

-infrastrukturun maddi-texniki bazasmtn geniqlandiril-

mesi, yeni layihalerin gergakleqdirilmesi va s.

Hanrda diinya .iqtisadiyyatrnda iri kapital axtnlartmn ya-

ratdrlr qloballagma ve bununla bafih bir gox inkiqaf etmakda

olan tilkelarin <iz milli maraqlartna uylun iqtisadi inkigaf stra-

tegiyalarrnrn formalaqdrrdrflr bir qaraitdc, XiZ mahiyyatca

yeni bir merhelsys qedam qoymaqdadtr va bununla balh ya-

xrn d6vrlerde bu miihtim inteqrasiya formastntn tokmilleqdiril-

mesi istiqamatinde tadqiqatlarrn va praktiki iqlarin artacalrproqnozlagdrrrhr.

l4

1.2. Diinya tesarriifat sisteminda

XiZ-in mdvcud formalan

XiZ-in yaranmasr prosesinds vo onlarrn fealiyyeti dovriin-de tekmillegdirmelar yeni iqtisadi elementlarin oyrenilmasin-dan ve islahatlann sintezindan alde edilmiq mi.itsraqqi iqtisadiinteqrasiya ve ticarat-iqtisadi elaqelarin neticalarinin tetbiqisayasinde bu fealiyyet n6vti bir srra formalara va tiplera brjliin-miig va oziiniin bir srra seciyyevi xiisusiyystlari ile farqlaniler.Sarbest iqtisadi zonalann tesnifatrna nezer salsaq, bu tipli fca-liyyet zonalannn 20-25 arasr mtixtelif formalannr g<irerik vabunlar da 5 esas qrupda verilmiqdir [11]:

Cadval ISorbast iqtisadi zonalarrn tasnifah

I qrup-ticaret

II qrupixrac yerlari

III qrup-istehsal

IV qrup-iqtisadi fea-

liyyat

V qrupimumi

Gtimr[kzonasl

Vergidanazad ixrac is-tehsal zonasr

Azad ixrac is-tehsal zonasr

Sormaya yar-drmr zonast

Azad, zona

Azad g6m-riik zonasr

Azad ixraczonast

Ixrac istehsalzonasl

Mii$tarekmiiassisezonasl

Azad liman

Azad ticaretzonasl

Azad ixrac is-tehsal zonast

Azad ixrac is-tehsaI zonasl

TexnologiyazoDasl

Makviladora

Vergidanazad ticarct

zonasl

Ixrac istehsalzonasl

Azad istehsalzonasl

Xiisusi iqti-sadi zona

Vergidanazad zona

Azad ixrac is-tehsal zonasl

Sanaye isteh-sal zonasr

Mii$1areksahibkarhq

zonaslIxrac istehsal

rejimiAzad senaye

zonaslBeynelxalq

xidmetzonalarr

l5

XIX asrin sonlannda ve XX esrin cwollorindc azad zonaprinsiplari Avropada, esasen gimalda genig yayrlsa da, 1930-50-ci illarda bu qitede iqtisadi inkigafrn zaiflemosi va II Diinyamiiharibasi ile bagh, bu proseslarda btihran yaranmrgdr va dur-lunluq emale galmiqdi. Hemin d<ivrda, artrq tarixi iqtisadi in-kigafrn anenalerinin an yaxgrsrnr ulurla tekmillagdiran vc yeni-legdiran AB$-da azad zonalaln inkiqafina miinbit gsrait varidi. XX esrin 50-ci illorindan baglayaraq bu prosesler Asiya vaSakit okean b6lgasinda, Avropada siiratlenmaya baqladr va buprosesler diinya cografiyasrnda yeni dovlatlarin yaranmasl,onlarda iqtisadi islahatlann aparrlmasr ile balh 6ziiniin en di-namik inkigaf dovriindedir.

Xiisusi zonalann formalanmn ve tiplarinin miixtalifl iyinebaxmayaraq, onlar asasan eyni meqsedi riziinde cemlegdiraniqtisadi inteqrasiya metodudur va onlann tasnifatrna, xarak-terlarina nezar salanda, biitiin bunlar aydln nazere garprr. Bir-legmi9 Milletlar Tegkilatrnrn tesnifatlarrnda xi.isusi zonalannagafrdakr formalan vs tipleri yer almrgdrr I I 1

'l]:

- Serbast ticarat zonasr (The zones of the free trade);- Serbost gomriik zonasr (The free customs zone);- Serbast iqtisadi zona (The zones ofthe free economic);- Ticaret-anbar zonasr (The store and trade zones);- investisiyalara kcimek zonast (The zones of the assis-

tant investitions);- Birge sahibkarhq zonasr (The zones of the consistent

employment);- ixrac istehsal zonasr (The export production zones);- Riisiimsuz istehsal zonasr (The zones of undutyal in-

dustrial production);

l6

- Kompleks zonalar (The complex zones);

- Elmi- texniki zonalar (The scientific-technical zones);- Sarbast elmi-texniki zonalar (The free scientific-techni-

cal zones);

- Riisumsuz ixrac-senaye zonasr (The zones of undutyalexport-industrial);

- Miinbit iqtisadi zonalar (The fertile economic zones);- Xarici ticarat zonalan (The foreign trade zones);

- Serhadyanr inkigaf zonalarr (The trunsbarder zones ofdevelopment);

- Bank ve srgorta zonalarr (The banking and insuransezones);

- Aqrq geherler (The open towns);- idxahn inkigaf zonalan (The zones of the development

of the import)lrnY - Xiisusi gomriik zonalan (Special customs zones)

t - Serbest havanlar (The lree havens);r.}1.t - Ixrac sanaye zonalan (The export industrial zones);

- Riisumsuz ixrac zonalan (The zones of undutyal ex-port);

- Offgor zonalar (The offshores zones);

- iqtisadi istehsal rejimi (Economic Processinq Regime);- Xiisusi iqtisadi zonalar (Special Ekonomic Zones) ve

digarleri.Xiz-in bu ciir forma ve tip miixtslifliyi investisiya layiha-

larinin gergeklagdirilmasinde va investorlara investisiya resurs-

lannrn yatrrrlmasrnda esasl stimul yaradtr.Bele ki, faaliyyetdairssinin genigliyi, iqtisadi rejimlerin mtixtalifliyi ve sahibkar-hq faaliyyoti iigiin genig i1n-kanlann mdvcudlfilu, iqtehsal va is-

tehlakrn konkret teyinath texniki-iqtisadi hesabatlara esaslan-masr, zonalann yaradllmasl vo idare edilmesinda subyektivmiidaxilelerin minimuma enmcsi va s. bu kimi vacib $ertlcr xii-susi zonalarrn loaliyyetlarinin mahiyyetini seciyyalandircn xii-susiyyatlerindsndir.

1.3. XiZ-in esas xflsusiyyotlari

Xiisusi iqtisadi zonalarrn yaranmasl ve tegekktil tapmasl,hemin zonalann yaradrldt[r olkelerin strateji, regional, beynel-xalq ve digcr yiiksak seviyyalare hesablanmrg iqtisadi siyasstintarkib hissesi kimi diqqeti celb edir. Burada mcqsedler miixte-lif ve geniq gaxeli olsalar da, bu zonalarrn an vacib prinsiplerikonkret olaraq iqtisadi dirgcliq ve ticarat-iqtisadi elaqelaringeniglendirilmasine istiqametlenendirler. Bir gox tedqiqatlardava menbalsrdc XiZ-in qargrsrnda duran prinsipial meqsadlerinva vezifelorin iimumileqdirilmasi veri'lmigdir va eksar hallardabunlarr 3 saheys- sosial, iqtisadi ve elmi-texniki istiqametlersb<iliirler. Bu b6liinmani qruplaqdrrmalar, sahalar, yaxud blok-lar qaklinde veren tadqiqatgrlarrn skseriyycti oxsar cahetlsrloonlann mahiyyatini agrqlamrglar. Bu bloklar iizra an gox qeydolunan ve fikrimizce, asas vezifeleri, meqsedleri oziinda oemls-yan cehatlcr, xiisusiyyotlar aqalrdakrlardan ibaratdir:

iqtisadi blok [zre:

- Xiisusi giizo$tler va miinbit iqtisadi faaliyyat makanrkimi xarici investisiyalarrn celb edilmesi , onlar;.n fealhqlannrnartrr masr, bu sahsda effektivli layihelarin gergoklaqdirilmesiiigiin alava stimullann giiclandirilmasi;

- Milli investorlarrn vcsaitlcrinin va yerli h6kumetde

l8

m6vcud investisiya resurslannrn clvcrigli maliyye-iqtisadiyyatmakanrna vs yiiksak rentabelli maliyya-tesarriifat faaliyetineistiqamstlanmasi va bu istiqamatda segimin edilmesindc bii-rokraik manelarin azaldrlmast, giizagtlcr paketinin (sisteminin)qsbul edilmesinin ve risk amilinin azaldrlmasrnrn tamin edil-mesi;

- Qanunvericilik bazasrnrn takmillegdirilmssi, sabit qa_nunlarrn qebul edilmssi, onlarrn icra mexanizminin miiayyen-legdirilmasi (qanunlarrn iglamesi) va bu qanunlarrn icrasr za-manr milli maraqlann qorunmast. iqtisadi amillarin nazaroahnmasr ve iqtisadi-maliyyc faaliyyatins qanunlarrn eda bile-c:yi tasirlarin uzlagdrnlmasr problemlarinin hall edilmesi:

- Olkade milli iqtisadiyyatrn ayrr-ayn saholsrinin ve yayeni yaradrlmasr nazerdc tutulmug iqtisadi faaliyyst sahasininyiiksek rentabelli istehsal layihslerinin gergeklegdirilmesi, ro-qabat qabiliyyetli ve diinya standartlanna cavab vcran mah-sullarrn istehsahnrn teqkili, menecment ve idareetmenin tek-millegdirilmasi ve diinya istisadiyyat sistemina inteqrasiyanrnsiiratlcndirilmesi iiqiin strateji proqramlarrn gergeklsgdinlmosi;

- ixrac teyinatl mahsullafln istehsahnda vo xarici ticaratd<ivriyyasinin artrrrlmasrnda mcivcud potensiahn qiymetlandi-rilmesi va bu potensiahn iize grxanlmasrnda, reallagdtnlma-srnda beynelxalq emak bdlgiisii resurslarrndan (b<ilgiisiindan)ve iistiin elementlcrindan samarali istifadenin tomin edilmasi;

- Brilgeda va regionda biznes miihitine tasirin gticlendiril_mesi vc sahibkarh[tn inkigafina elave stimullann yaradrlmast,

- Xarici ticarat d6vriyyasinda qeyri-neft seklorunun pa-yrnrn arlrrrlmasr vo bu sahcds idxaldan asrhlrfirn azaldtlmasriigiin olkcye idxal edilen mohsullarrn istehsahnrn tegkili;

l9

- Bolgada infrastrukturun inkigafi problemlarinin halliiigiin real iglarin gririilmesi;

- 6lka iqtisadiyyatrnrn miixtelif sahelerine iri kapitahn(dtivriyye vesaitlorinin) ve biidcsya daxilolmalarrn artrnlmasr;

- Daxili bazann telaba uylun istehlak mallan ila temina-trn <jdanilmesi va ehalinin istehlak talebinin tamin edilmesi;

- iqtisadi inkigaf seviyyesinin yiiksaldilmasine alava sti-mullarrn yaradrlmasr va s.

Smial blok iizre:

- B<ilgenin ve regionun sosial-iqtisadi inkigafinrn siirat-landirilmcsine kompleks miinasibetin formalagmasr va bu isti-qametlarde prioritet layihelerin heyata kegirilmasi;

- Brilganin va regionun ahalisinin sosial teminat prob-lemlorinin kompleks hallinin siirotlandirilmesi;

- Yeni i9 yerlarinin yaradrlmasr, igsizliyin azaldrlmasr ve

ahalinin aktiv hissesinin ve amok qabiliyetli ktitlosinin magfiul-

lulunun tegkili;

- Olkada yoxsullulun aradan qaldrrrlmasr iizre apanlantedbirlerin effektivliyinin artrnlmasr;

- Tiifeyliliyin, cinayetlerin azaldrlmasr, narkomaniyayaqargr ddvletin gdrdiiyri todbirlerda <sosial teminat> anlayrqr

amilinin giiclendirilmasi;

- Yeni yetigmskde, formalagmaqda va inkigaf etmakdeolan <ilkelera xas olan menecer naslinin, idareetme va sahib-karhq medeniyyatinin formalagdrnlmasr;

- Ohalinin saflamhfrnrn, gigiyenik standartlann qorun-masl ve temin edilmesi iigiin diinya standartlarrna uyfun giin-delik talabat va istehlak mallannrn istehsahnrn tcgkili;

- Sosial problemlerin hellinc y6nsldilmiq proqramlann

20

maliyyalagdirilmasi iigiin biidcsye va digar sosial-ydniimlii men-balars maliyye vesaitlerinin daxil olmasrnrn artrrrlmasr ve s.

Elmi-texniki blok [zre:- Elmi-texniki yeniliklara, elmi tedqiqatlara, fundamen_

tal aragdrrmalara mara[rn artmasl va konkret sahalarin inki-gafi tigtin elmi-texniki kegflerin, takliflarin iiza grxarrlaraq real_lagdrrrlmasr;

- Onenevi milli iqtisadiyyat sektorlarrnrn inkigafinrn sii_retlondirilmesi, modernizasiya edilmasi va bu meqsedler figiinyeni texnologiyala rrn tatbiqinin tegkili;

- Mrivciid istehsal komplekslerindan, iri qurlulardan veinlrastruktur imkanlanndan ssmerali istifadenini tamin edil_mesi va onlarrn rentabellik seviyyelerinin yiiksaldilmosi, meh_suldarhgrnrn artrrrlmasr va s.

Qeyd etmek lazrmdtr ki, bu bloklar iizra verilan vszife vemeqsadlarin, xiisusiyyotlarin va prinsiplerin ekseriyyati inkigafetmakda olan 6lkelerin sosial-iqtisadi hayatr iigiin xarakteriksayrla bilar.

Diinya teserriifat sisteminds qloballagma va inteqrasiyaproseslarinin derinlagmesi, bu tosarrtifat sisteminin lormalagdr$ddvrda ticarat-iqtisadi emakdaghq prinsiplarinin takmillagdiril-mesi ve 6lkelarin iqtisadi inkiqaf istiqametlerinin transformasi_yasr neticasinde XiZ-in xarakterlerinds, onlann prinsip va xii-susiyyetlarinde miixtelif amiller oztinii gostermekdedir Il l2].

Sarbsst ticarot zonasr (The zones of the free trade). Bu kimizonalarda gtimriik riisumlarr, idxal vergisi va diger vergi ntiv_lari tatbiq edilmir (yaxud qisman htbiq olunur) ve giizagt sis-temi movcuddur. Amma vergi azalmalanndan narahatgrhqkegiren 6lkaler iigiin bu zona va yeri galmigkcn qeyd edek ki,

21

bu tip zonalarrn digar lormalannln da bir gox giizept sistemivariantlannr (modellorini) tatbiq etmak olar. Zonanrn yaradrl-masrndan asas maqsad kommersiya ve maliyya-tsserriifat foa-liyyetinin geniglendirilmasi, ticaret d6vriyyasinin arUrrlmasr vc

xarici ticaretin stimullaqdrnlmasrdrr. Bela zonalar iigtin iri an-

bar sahelari, genler ve mahsullann saxlanrlmast, segilmasi,

keyfiyyetinin yoxlanrlmasr iigiin avadanhq va texniki vasitcler

xarakterikdir. Oz faaliyyetlsrine ve tcyinatlarrna g<irc bu zona-lar, ssrbast g<imriik zonalarr ve ticarat-istehsal zonalartna b<i-

liiniirler. Bu zonalarrn esas tayinatr beynelxalq ticaret meqse-

dils, gomriik nezaretindan kcnarda olan ssnaye mallarmrnsaxlanrlmasrdtr.

Serbast g6mriik zonasr (The free customs zones): Buradasorheddan kegsn mallara riisum tetbiq edilmedan mallar yer-

leqdirilir. Osasen daniz ve gay limanlannda, neqliyyat (hava)

obyektlarinda vc senaye zonalannda yaradrhr. Osas maqsed

xarici-iqtisadi faaliyyarin giiclendirilmesi ve xarici ticaret ela-qelarinin geniglandirilmesidir. Bu zonalarda gox vaxt kenar-dan gstirilan komplektlegdirici yanmlabrikatlardan (ehtiyyathisselerinden) momulatlar hazrrlant (ixrac tayinath mallarkomplektleqd irilir), idxal mallan qabul edilir, yiiklanir va yolasahmr, mallar anbarlara yerlaqdirilir ve buradakr mallannsaxlanrlmasrna miiddat qoyulm:ur. Zonada <ilkalararasr ticaretdiivriyyssi ilo yanagr bcynalxalq tranzit emeliyyatlarLna da xid-met gosterilir.

Serbast iqtisadi zona (The zones of thc free economic): Bustatuslu zonalann yaranma tarixi ticaratin inkigai marhelelsriva ticarat-iqtisadi alaqelarin liberallaqmasr (ssrbcstleqmesi) ilebilavasito bafhdrr. Bu zonalarrn orazisinds ticarat, g6mriik vcistehsal rejimlcri iizra giizagtler kompleksi m<ivcuddur va asa-

san sarbest limanlardan, ticarat ittifaqlannr oziindc camlayensertrast ticarat <qahercik>lerindan ibaratdir. Sarbsst iqtisadizonalarrn esas xiisusiyyetlerindan baqhcasr burada d<ivriyyayaburaxrlan kapitahn yiiksek galir getirmasi va gevik harakatidirki, bu qartler de xarici, hom de yerli investorlarrn xiisusi diqqe-tindadrr.

Bir gox hallarda xarici va yerli kapitallann tamarkiizleg-mesi va birlsgmesi neticssinda, bu zonalarda birgs layihelaringergeklagdirilmasi asanlagrr, yerli ucuz iggi qiiwasindon, xid-mstlsrdan, o ciimladan, icare haqqr va s. sarleli gartlarlc isteh-sal-kommersiya, ticaret, bank zonalarr, maliyya, idareetme vesrlorta ameliyyatlan mcrkszlari fealiyyet gristerirlir.

Bu kimi zonalann tekmilleqdirilmssi ve iqtisadi taraqqininsiiretlenmasi, yeni texnologiyalann tatbiqinin zsrurliyi va ger-gaklaqdirilimasi maselalsri, bagari, beyin ideyalannrn va iri la-yihelerin reallagdrnlmasr problemlarinin halli istiqamatindeaxtarrglar prosesinde, ssrbasr iqtisadi zonalann yeni lormalarryaranmaga baglamrg (texnoparklar, innovasiya markazlari vas.) ve hale yaxrn galccekda bunlarrn geniglcnacayi proqnozlag-drnhr.

Diinya tasarriifat sistemina daxil olmug va aparrcr m<ivqetutmuq iilkelerin iggi?ar dairelerinin va beynalxalq ticarst sub-yektlerinin eksariyyati <iz inkiqaf proseslerinda ilk marhelclardesarbsst iqttsadi zonalarda olan miinbit qartlarden behralenmsyemiivsffaq olmuglar va haarda inkigaf etmakds olan olkaler dabu zonalara iqtisadi inkiqal yolunda mahsuldar va samerali birvasite kimi baxrrlar. Bele ki, bu zonalar xiisusi hiiquqi statuslarrilo .bagqa zonalardan ferqlanir va xarici ticaret, iimumiqtisadi,sosial, rcgional vo elmi-texniki vezifelarin yerins yetirilmesindaan effektivli iqtisadi instrumentlerden biri kimi segilir.

Ticarat-anbar zonasr (The zones of the free economic): Butip zonalarda yerlaqdirilan mallar gdmriik riisumlarr odenilma-dan saxlamla ve satlla biler. Bu zonalann esas xiisusiyyotlaridiinya bazarlannda xidmetin teqkili, onlara bir gox vergi n<iv-

lerinin, gomriik mehdudiyyatlerinin tetbiq edilmesi ve xarici-iqtisadi elaqelarin idarsedilmesinde dovlet tenzimlanmasininonlara aid olmamasrdu. Bu zonalarda esasen ticaret-anbar te-

sorriifatlan yaradrhr ve faaliyyat gristerirlar (mallarrn qabulu,

saxlanrlmasr, onlaln ahnmasl va satl$ iiqiin hazlrlanmasr ve

s.). Bunlarla yanagr, bu zonalarda bank vo slEorta, konsaltinq,sorgiler ve ticarot xidmatlari ila de meqlul olurlar.Bu tip zona-larr ferqlendiran esas xiisusiyyetlerden biri de, onlarrn mal va

serniginlerin tranzit margrutlannda (demiryol qovgaqlan, do-

niz-gay limanlan,aeroportlar, bir nege regionun va ya olkeninkesigdiyi avtomobil magistrallannda) teqkil olunmasrdrr.

Birga sahibkarhq zonasr (The zones of the consistent employment): Bu zonanrn arazisi 6lkenin aynca miieyyanlagdiril-mig erazi hissesi kimi fsaliyyet giistarir ve gomriik, icara, vergi,valyuta, viza, emek va digar rejimlars malikdir. Bu kimi Sert-leri yiiksek rentabelliyin teminatgrst qebul edan xarici inves-torlar, adatan yerli hdkumatle, ham de investorlarla b.irge sa-

hibkarhq fealiyyetina vs birge miisssiselarin, girkat va kompa-niyalann yaradllmaslna iistiinliik verirlar.

ixrac istehsal zonasr (The export production zones): Bu zo-nalar ixrac ydniimlii istehsahn stimullagdrrrlmasr va ixrac teyi-nath mallann gegidinin geniglsndirilmesi maqsadila yarad rr.Bu orazilarde esas farqli xiisusiyystler srrastna siiratlendirilmigamortizasiya metodunun tetbiqi, avadanhqlafln qrsa miiddaterzinde silinmesinin miimkiinliiyii,ucuz igg.i qiivvasi, emek eh-tiyyatlarrrun olmasl, emek miinasibotlerinda xiisusi nizamlan-

ma metodunun totbiqi, hamkarlar tagkilatlannrn, sosial srlor_ta fondlanna kdgiirmalarin olmamasr va s. aiddir. yerli xam-maldan istifada etmekla mahsul istehsah da diqqeti colb edirva havaslendirilir. Burada investorlar tarefindan getirilen xam_mal, avadanhqlar va materiallar riisumdan azad edilerek idxalolunur va son mahsul ise ixrac edilir.

Kompleks zonalar (The komplex zones): Bu tip zonalardalaaliyyet dairesi olduqca geniq xarakter daglyrr ve miixtelif n6vsarbast iqtisadi zonalann xiisusiyyetlsri, ssmsreli elementlarifaaliyyet gdstarir.

Bir gox hallarda bu tip zonalar xiisusi erazilerde, yaxud<agrq geherlerde> yaradrlrr va serbast zonalann en miiasir for_malanm 6ziinde cemlagdirir. Burada ticaret, gomriik, istehsal,kommersiya-istehsal, ixrac teyinatl vs reqabat qabiliyyatlimehsullann istehsah vo elmi-tedqiqat funksiyalarrnr birlegdi-ren kompleks mexanizm va inliastruktur movcuddur. Bu ciirkompleks fealiyyet dairosi investorlann ve yerli sarmayadarla_rrn fealhlrnrn artmaslna stimul gostermekla yanagr, ham dcbirge sahibkarh[rn inkiEahna miisbat tasir gostsrir.

Elmi-texniki zonalar (The scientific-technical zones): Butip zonalar elmi-texniki yeniliklerin istehsalatda tdtbiqininreallagdrrrlmasr, yiiksck texnologiyalara esaslanmtg istehsal sa-helarinin tagkili mcqsadile yaradrbr. Osas tipik xiisusiyyetlerimiiasir menecmentin, marketinq ve miitereqqi metodlarrn tag-kili, qabaqcrl sonaye texnologiyalannrn igalinib hazrrlanmasr-drr. Qeyd etmek lazrmldrr ki, elmi-texniki zonalar esasen sa-naye ve texnologiyalar baxrmrndan va iqtisadi inkiqaf seviy-yesi prizmasrndan diger 6lkelerc nisbetan onda olan inkigaf ermig 6lkalarde yaradrlrr.

Sarbest elmi-texniki zonalar (Ihe free scientific-technical

25

zones): Diinya praktikaslnda bu zonalar texnopolislcr (tech-

nopolis) vs texnoparklar (technoparc) formastnda fealiyyet

gostarirler.

Texnopolislar- ynksek inkigaf etmig istehsal, elm vs tehsilin

inteqrasiyasl asastnda serbest iqtisadi zonalartn tckmrllegdiril-

mig vs mi.iasirlegdirilmig an yeni formaiartndandtr.

Texnopark ise elmi texniki sahade elm ve innovasiya fea-

liyyatini iiziinda birlaqdiran bir mexanizm olmaqla, elm, isteh-

sal, maiiyya strukturlarl ve hakimiyyet organlarrntn qar$lhqh

inteqrasiyasrnt tamin eden effektiVli sarbast zona formastdtr.

Yeri galmiqkon, son vaxtlar iqtisadi inkigafa can atan iilkalar-

de bu tip zonalattn yaradrlmast meylinin giiclenmasi bag ver-

migdir. Bela ki, texnoparklar kigik vc orta biznesin, sahibkar-

hgrn inkigahna giiclii tekan vera bilecek, kompleks mexanizm

formasrnda olan bir iggiizar miihitdir. Burada yeni ideyalann

gergaklegdirilmesi, tedqrqatlann apartlmasr, stnaq niimunaleri-

nin ahnmasr, elm ve kapital tutumlu mehsullartn istehsalt va

sair bu kimi fealiyyet formalart iisttinliik tsqkil edir. Texno-

parklar yaradrcr va istedadlt elm adamlartnt, miiteraqqi sahib-

karlarr va asaslandrr mtg layihsleri olan hrmalan, real nstice-

larin elda edilmasi iigiin miinbit qarait olan bir sarbast elmi-tex-

niki zona kimi diqqeti celb edir. Teyinatlarma va regionlarln

spesifik xiisusiyystlarine g<ira texnoparklarrn bir 9ox teqkilati

formalan yaranmtqdrr va gclecakde onlarrn strastnrn geniglan-

mesi proqnozlagdrrrlrr.

Biznes-inkubator (The busines-incubator): Bu zonantn en

9ox fsrqlensn xiisusiyyetieri serfeli icarc haqqrnrn vo xidmetle-rin iimumi olmasrdrr ki, bu da biznesc baglayan sahibkarlarrnilk fealiyyat dovrlerinde onlar iigiin vacib amillordendir. Biz-n0s-inkubatorlan <siini mayalanma> morkezlerine do benzat-

26

mek olar. Belo ki, sahibkar burada formalagdrqdan, yetigdik-

don, miieyyan faaliyyyst tecriibesi ve ilkin kapital topladlqlan

sonra, daha sarbest biznes miihitina atlltr ve miieyyan miiddet-

dcn sonra brznes-inkubatoru tark edir.

lllmi park (The science park): Bu ciir parklar elm va tehsil

miiessisalerinin (universitetler, elmi-tedqiqat miiessisalerinde

ve s.) yaxrnh[rnda yaradthr ve baghca meqsad, istehsalla meg-

lul olmadan, elmi texsyyiiliin ve neticalerin tadqiqi va inkiqa-

fidrr.innovasiya merkazi (innovation centre): Bu markazlerin ya-

radrlmasrndan ssas meqsed, yeni texnologiyalarrn tetbiqi, ger-

gsklaqdirilon layihalcrds risk amilinin azaldtlmasr ve bununla

balh sahibkarlara tedqiqatlar, texnologiyalar maliyye va

kommersiya faaliyyeti ila bafh meslehatlerin verilmasidir.

Kommersiya parkr (Commercial park): Bu tip parklar is-

tehsal, kommersiya ve inzibati iglerle megfuldurlar (hazrr

mshsulun qaplagdrnlmasr, satrlmast, sergilsrin teqkili ve s.).

Senaye parkl (The industry park): Bu parklar infrastruktu-

run qisman zaif oldufiu bolgalarda yaradrhr va burada miixtelif

tayinath miiassiseler faaliyyet g<isterirlor. Ustiin amillara gal-

dikda ise, burada dovlet taraltndan dastek giicliidiir, giizegtler

paketi verilir, infrasturktur gticlendirilir ve s.

Elmi-texniki park (Science-technology park): Bu statuslu

parklarda faaliyyet gostorenlerin, hem de orada yagamast, el-

mi-texniki parkrn digar parklara nisbatan en ferqli xiisusiyyat-

lerindadir. Burada faaliyyet Edsteren miiassiselar miiasir texno-

logiyalara esaslandlfrndan, yerli h<ikumetin bu tip parklara

xiisusi diqqati izah olunandrr.

Xiisusi giimriik zonalart (Special customs zones): Bu zona-

lar strukturuna, xiisusiyyetlerine 86re ve fealiyyat baxtmtndan

en sado zonalardandlr. Burada bilavasite ixrac iigiin nazerdotutulan mallann tranzit senedleqmasi, yaxud konsiqnasiya an-barlarrnda saxlanrlmasr, qablagdrrrlmasr, onlann ixrac gartla_rina uyluniagdrrrlmasr amsliyyatlan apanhr. Bu ciir zonalargenig yayllmrgdrr, onlarrn srazisina mallarrn daxil olmasr ve gr-xarrlmasr grimriik riisumundan azaddrr.

Bank vo srlorta zonalarr (The banking and insurance zo_nes): Bu zonalarda bank ve stlorta pirketlsri (firmalarr) lealiy_yat g6starirlar va emaliyyatlarrn aparrlmasr iigiin giizeqtlermrivcuddur.

Agrq gaherlar (The open towns or open city): Hor hansr bird<ivletin serhedyanr erazisinde yaradrlan aqrq <gehercik>dir.Bu agrq gaherin miiayyan edilmig statuslan olur ki, hemin sta-tuslarda giizcatler sistemi, beynalxalq mtinasibetlerin tenzim- t

lanmesinda hiiquqi baxrmdan selahiyyatlsrin vcrilmasi nezerdetutulur.

Sarbest havan (The free port): Bu zonalar esassn limanlar_da yaradrlrr, mallann riisumsuz daxil olmasr va grxarrlmasr hii-ququna malikdirler. Hemin zonalar yerlsgdiyi erazinin gom_rtik nazaratine daxiI olmurlar.

ixrac senaye zonalarr (fhe export industrial zones): Bu zo-nalarda ixrac teyinath sanaye mehsullarrnrn stimullagdrnlmasriigiin istehsal-kommersiya fsaliyyatlari tagkil edilir. Hamin zo-nalarda gomriik vs vergi tariflari iizra giizegtlcr rejimi miiay_yenlagdirilir va bu gtizaqtlar yerli sormayadarlarla yanagr, xa_rici investorlara da gamil edilir.

Ofgor zonalan (The offshores zones): Bu zonalan saciyya-landiren asas xiisusiyyatlaro, hemin zonalarda maliyye-valyutarejiminin miigtcrilsr iigtin celbedici olmasr, bank va kommer_siya gcrtlarinin ciddi qorunmasr, masalan amalilyatlann gizli_

liyinin, kommersiya sirlarinin saxlanrlmasr vs s_ aiddir. Belaki, bu zonalarda valyuta ameliyyatlarlna mahdudiyyatlar qo-yulmur, manfaatin sarbast grxanlmasr tamin edilir ve xarici in-vestorlar iigiin grimriik riisumlarr tatbiq olunmur. Ofgor zona-larda asason bank, srlorta iglari, deniz gemigiliyi, dagrnmazemlak ve idxal-ixrac amaliyyatlan iizra faaliyyct xarakterikdir.

iqtisadi istehsal rejimi (Economic Prccessing Regime): Butip zonalarda ysrli kapitalla yanaSr, xarici kapitahn igtirakr ey-ni giizegtlsr sistemi ve hiiquqi statusla miiayyanlsgdirilir. Zo-naya idxal edilen mahsullar, xammal va avadanhqlar, yanm-fabrikatlar, komplektlagdirici memulat.lar, emaldan sonra isteh-sal olunan mallar, g<imriik riisumu <idamadan ixrac edila bilsr.

Xisusi iqtisadi mnalar (Special Economic zones): Bu zona-lar miihiim eharpiyyet kesb, edan d6vlot proqramlarrnrn, iqti-sadi inkigaf tadbirlerinin icrasr, ayn-ayrr iqtisadiyyat sektorusahalerinin dirgaldilmesi ve bu meqsedlarlo hemin zonaya xa-rici kapitahn, investisiyantn, yeni texnologiyalarrn va idaraet-ma metodlanmn getirilmasi maqsedile yaradrlrr. Bu tip xiisusizonada g<imriik ve vergi giizaqtlerinin tstbiqi, qanunvericil.ikdeayn-ayrr istisnalarrn edimasi ve xiisusi qaydalann iqlenib tes-diq olunmasr vo sairler hayata keqirilir.

Qeyd etmek lazrmdrr ki, zonanrn yerlegdiyi diivletin asas

meqsedi hansrsa bir prioritet istehsal-kommersiya, xidmet, tu-rizm ve ya konkret sanaye sahesinin dirgeldilmasi va naticclerolaraq, g<izlenilsn kapital qoyulugundan, mal ixractndan, va-tendaglann sosial taminatrmn giiclendirilmesindan, masalen,

megfullu[un teminatl, yeni iq yerlerinin aqrlmast va s. clda ede-

cayi manfect va sosial-iqtisadi dividentlerden ibaratdir. Ne-zera almaq lazrmdrr ki, XiZ hem da yerleqdiyi regionun, sa-

hibkarhgrn ve biznesin inkiqafina ciddi stimul ola bilor.

II FOSiL, DIJNYA 6LKOLORiNiNigrisnoivvarmol xiziN i'oii;

vaPROBLEMLoRi

2.1. ABg-rn va diger Amerika dlkalerinin iotisadiinkipafinda XiZ-in rolu

Dtinya teserriifat sisteminin formalagmasrnda ve inteqra_siya proseslorinin siirotlenmesinde, bir gox iqtisadi ink.igaf fak_torlarrmn reallagmasrnda Amerika 6lkeler.inin miistesna roluvardrr. Bu rilkalar igsrisinde Amerika Birlaqmig gtatlan (ABg)tam ferqlenir..

ABg hazrrda diinya iqtisadi sisteminda 6nde geden dlkadirva bu sahode hegemonlulu uzun illardir ki, sailamaqdadrr.Dtinya ekspertlsrinin proqno zlartna va apanlan miiqayisalitadqiqatlara g6re, ABg helo yaxrn 30-50 il erzinds biitrin iqti-sadi parametrlara g<ira superddvlet statusunu mdhkemlandi_racekdir. Bu rilkeda iqtisadi inkigafin teminatgtstna verilon ide_yalarrn reallagdrrlmasr vo onun yeni modellerinin hazrrlan_masr iigiin celb edilen sahibkarhq subyektlarinin fsalhfirnrn sti-mullagdrnlmasr maqse<i.ile, en miiasir inteqrasiya ve iqtisadifaaliyyet formalarrndan, o ciimledon XiZ_aonsemarali istifadeolunur.

ABg-da Xiz-in tekmillsgdirilmig va formalagmrg 3 asastipi fealiyyat g<istarir. Bun.lar xarici ticaret zonasl, sahibkarhqzonasl va texnoparklardan ibarotdir. eeyd etmek lazrmdrr ki.bu tip zonalar ABg-da <iz spesifik xrisusiiyctlori ile farqlonirlsr

/

ve bu rsasen Slkada iqtisadi inkiqafrn digar ,iilkalarla miiqayi-seda iistiinliiklari ila elaqelandirilir [103].

Xarici ticarat zonalarl esasen XX asrin 30-cu illerindenbaglayaraq yaradrlmrgdrr. Bu tip zonalar ilk defe XX asrde gi-mali Avropada tegakkiil tapmrgdrr. Xarici ticaret zonalarrndaasas etibarils, ticaret ve ticaret-istehsalat subyektlari faaliyyatg<isterirlar ve burada xiisusi gomriik, vergi va maliyye rejimlsrimiiayysnlegdirilir. Bu tip zonalarrn ABg-da qanunilegdirilmesi1934-cii ilda qebul edilmig <Xarici ticaret zonalan haqqrndaqanun)a asaslamr. Hemin qanuna g6re zonada ixrac tsyinathmallarln saxlanrlmasl, gegidlenmes.i, qabla$drllmasr va onlannqisman yeniden hazrrlanmasr miimkiindiir. Adetan bu ciir zo-nalar limanlarda ve aeroportlarrn yaxrnlfrnda, yeni infrast-rukturun inkigal etdiyi arazilerde yaradrhr. ABg-da bu zona-larrn yarad masr miieyyan strateji iqtisadi maraqlarrn reallag-drrrlmasr meqssdi dagrmrgdr ki, bunlardan da baghcasr 6lkadaiqtisadi faalhgrn yiiksaldilmasi, xarici ticarst igtirakgrlarrnrn sr-rasrmn geniqlendirilmesi ve beynelxalq ticaret-iqtisadi alaqa-lsrda onlann paylnrn artrnlmasrdr.

Bundan elave, bu zonalarda iqtisadi leallgrn va mahsul-darhfirn olkeda yagayrg saviyyesinin yiikseldilmasina, iqsizliyinazaldrlmasrna vo pul gslirlcrinin artmasrna birbaga tasiri var-drr. Sarbast ticaret zonalanntn oz mahiyyati ve fsrqlonan xiisu-siyyetlari nszera ahnmaqla, onlan fimumi teyinath zonalara vaxiisusi zonalara ayrrrrlar. tlmumi tayinath zonalar gdmriik na-zaretinden kenarda olmaqla, liman vo aeroportlarda yaradrlrr.Onlar gox vaxt iri mal anbarrnr xatrladrr. Burada ssasen mal-larrn yerlcgdirilmesi, qablaqdrrrlmasr ve ixraca hazrrlanmasr,yaxud satrlmasr iigi.in elava igler gririiliir. Umumi tayinath zo-nalar ABg-da Los-Anceles, Nyu-York, San-Fransisko, yeni

3l

Orleana, Oklend, Sietl, Oqayo (Toledo), Migiqan (Bey-Kaun-

ti), Havayi (Honolulu), Puerto-Riko (Mayarues) vs sair gtat-

larrnda yaradrlmrg vo fealiyyatdsdirler. Bu statlarda yaradtlan

iqtisadi zonalarrn ma.raq kesb eden cehatlarinden biri da, onla-

nn akseriyyetinin, xiisusile da XX asrin 70-80-ci illarinda yara-

drlanlann bir hissesinin ticaret ve bu sahade xarici ticarct ami-

linin feallagdrnlmasr baxtmrndan qsharlerde vs yaxud digarmiinasib erazilarde, yani limanlara - okeanlara birbaqa grxrgr i

olmadan, liman va aeroportlardan kanarda yerlegmasidir. Bu ,-,tayinath zonalat yaratmaqla, h6kumat ixrac potensialtnt ge- Iniglendirmayc ve tilkeys idxal edilen mallartn geqidinin azaldrl- [maslna, onlann yerli mallarla evaz edilmssine garait yaradtr ve

bu zonalarda l-saliyyat g6steren ticaret, istehsal-kommersiya ;flrrmalarrm stimullaqdrrrr. Bu kimi iqtisadi zonalartn asas iis-

tiin faktorlan agafrdakrlardrr:

- Kompleks giizegtler sisteminin m6vcudlufiu;

- Gdmriik riisumlan vc yerli vergiler mallar yalnrz daxili

istehlak bazartna verildiyi halda qismsn tetbiq edilir;

- Gdmriik riisumlart va aksizler tatbiq olunmur;

- Ozal miilkiyyet yerli va federal vergilerdan azad cdilir;

- Srforta xarcleri azdtr

- ixrac zamanr gomriik prosedurlart tam sadalagdirilir;

- Zonalarrn yerlegdiyi erazilerde giiclii infrastruktur fea-

liyyet gostcrir;

- Olke iqtisadiyyatrmn diger sleralanna aktiv inteqrasiya

edir; :

- Yerlegdiyi arazinin sosial-iqtisadi inkigafina ciddi tasir

gristerir;

- investisiya miihitini faallagdtrrr ve xarici ticarat dovriy-

32

,-.,G--

yestnl artlflr;

- Raqabet qabiliyyetli mallann istehsahna tekan verir;- Ticarot-iqtisadialaqelorinin geniqlanmasinazemin vara-

drr va s.

2000-2007-ci illerda bu tip zonalarda orta hesabla ilds160-190 mlrd.ABg dollan mablelinde mal haraket etmigdir vebu mebla[ ilbail artmaqdadtr. Bunun esas sebalerinden biri daABg-da bu saheya hokumetin xiisusi diqqat gdsrarmasi, ixracprosedurlarrnda takmillagdirmelarin ve xarici ticaret d6vriyya-sinin artrn.lmasr iigiin qirket va kompaniyalarrn elave stimul_lagdrrrlmasrdlr.

Sahibkarlq zonalan xarici ticaratle bilavasita ball olma_yan tiplare aiddir ve bu zonalarrn yaradrlmasrnda esas meqsedkigik va orta biznesin inkigafinrn tamin edilmasi, bu sahelerdafealiyyatin geniglsndirilmssidir. Bu zonalarda esas iqtisadi n_gaqlar ve giizagtlsr inzibati, vergi ve mal.iyya rejim.lari ile ba[L_drr. Bele ki, bu rejimlar iizro sahibkarhfrn semorali va renta-belli faaliyyot gristarmelari, galir elda etmeleri, kapitallannrnartrr masr, ixrac potensiahmn giiclendirilmasi, istehlak baza_nnda talab olunan mallarrn istehsahmn onlar torefindan tagki-linin stimullaqdrnlmasr va sair faaliyyot iizre gtizagt.lar tstbiqedilmigdir. ABg-da bu tip zonalar geniq yayrldrgrndan, onlarrhiiquqi statuslanna g<iro federal, gtatlar va yerli erazilsr iizrasaviyyalare boliirlar. Bu ciir zonalar adeten 20 illik miiddeta veasasan igsizliyin yiiksak oldulu arazilsrde yaradrlrr.

Qeyd etmok lazrmdrr ki, sahibkarhq zonalannda fealiyyetddvriintin biitiin merhelalarinda giizsgtlsr sistemi nazore ahn-mrgdrr:

-Tikinti ve remir iglorina 5%_lik vergi gi.izogti:

33

-Har bir i9a qabul edilan i99iya gora vergi yiikiiniin azaldrl-

masl;

-Kapital dayorinih artmaslnln vergiden azad edilmesi;

-Yeni i9 yerlari yaradan sahibkarlara vergi giizaqtlarinin

artrrrlmasr;

-Menfect galirlarindsn aytrmalartn azaldrlmasr;

-SsnedlaEdirme prosedurlarrntn sadala$dirilmasi;

-Otraf miihitin miihafizasi ve tehliikssizlik normalart iizro

standartlara telobkarLSrn yiingiilleqdirilmcsi;

-sahibkarhgrn inkigafi fondlartntn yaradtlmast vs s.

Bu tip zonalara hiikumatin xiisusi diqqotinin, giizsgtler sis-

teminin geniglandiriimasinin va zonalartn fealiyyatinin giiclan-

dirilmasinin baghca ssbeblarindsn biri, ahalinin iggiizarhq qa-

biliyyetinin ve sahibkarhq fcalhlrnrn arttnlmastnda hiikume-

tin konkret iqtisadi va sosial-siyasi maralrntn olmasrdtr.

Texnoparklann yaranma tarixi ve formalaqmast XX esrin

70-80-ci illerinda siiretlanmigdir. Bu parklarda e'lm va texnika-

nrn semerali inteqrasiyasr ile yanagr, ycni kapital tutumlu

miiasir texnologiyalann iglenib hazrrlanmasr, tatbiq edilmesi

ve innovasiya fealiyetinin geniglcndirilmosi kimi gox giiclii

faaliyyet novlsri tagkil olunur ve ytiksok rentabelli naticelsr al-

da edilir. Qeyd etmsk lazrmdrr ki, texnoparklar iri miili layiha-

lsrin ve beynelxalq ehamiyyctli layihelerin reallaqdrrrlmasrnda

yeni va miitrraqqi iqtisadi fealiyyot sahosi kimi diqqati cslb et-

mekdadir. Kompleks laaliyyot formast kimi baxrldrqda, bu-

rada yerli vc xarici clmi-tedqiqat resurslart, ixtira va patent

mahsullan, ideyalar ve tekliflar markszlari, perspektivli layihe-

lar, miirekkeb va elm, kapital tutumlu layiholerin texniki-iqti-

sadi asaslandrrmalarr, biznez-planlartn hazlrlanmasl, elm-tex-

--=---=\

niki profilli elm-istehsalat firmalarr, girkat ve kompaniyalarrvehdot hahnda iizvi qekilde birlegmig, ya da bir-birlerinin fca-

liyyatlcrini tamamlayaraq, son yiiksek neticalerin elde edilme-

sinda igtirak ederek, manfeet elde edirler.ABg-da texnoparklann yarandrlr ilk 10-15 ilde bu sahaya

maraq giiclii olsa da, onlann kiitlevi yayrlmasr va geniqlendiril-

mesi tempi o qedar ds yiiksek deyildir. Bu onunla izah olunurki, yaradrlan texnoparklarrn heg de hamrsr yi.iksek naticalarin

alds edilmesina nail ola bilmir, elm-texniki yeniliklsrin prak-

tiki naticalerinda bilavasite maraqh olan taqkilatlarrn, dovlststrukturlarrnrn va xiisusile ds sahibkarhq subyektlerinin ela-

qali fealiyyatini ve miihiim istiqamatlcrin koordinasiyasrnr ni-zamlaya bilmirlar. Masalon, fsaliyyatlarinde qargrya qoydulumoqsodlerin gergoklesdirilrnasi ve iqtisadi qurum kimi moh-

kemlenmasi, tiziinii tesdiq etmesi iigtn Yuta Universitetinin

texnoparkrna 20 il, $imali Karolina parkrna 30 il, <Silikonluvadi> (<Silikon Vallay>) texnoparkrna ise 35 il vaxt lazrm go1-

miqdir. Bu parklarda apanlan elmi-tadqiqal iqlarinda miiasirtexnologiyalann tatbiqi ile bagh layihalarin icrasr zamanr, gox-

larrnrn takmillagdirilmesi va ya ycnilsqdirilmesi problemleriiigiin uzun iller ardrcrl olaraq, genig hacmde iqlarin apanlmasr,

kapitaln sarf edilmesi zerureti yaranmrqdrr.

Texnoparklann yaradrlmasr, foaliyyeti va inkigafr proses-

lerinde bu kimi spesifik xiisusiyyetlcr iiziinii g6stcrir:

- iri layihalarin haddindan qox riskli olmasr ve bu layiha-

lere ddvletin dasteyinin zeruriliyi;

- Bu zonalann yaradrlmasrna xiisusi icazanin telab olun-mamasl;

- Elm ve texniki yeniliklarin on siiretli inteqrasiyasrnrn

35

qrsa miiddetdo tegkilinin miimkiinliiyii;

- Milli iqtisadiyyatrn yiiksek texnoloji sahelcrinda d6vletiigiin prioritet layihalerin, mesalen, rabita, informasiya texno_logiyalarr, kosmos, hsrbi-senaye kompleksi iizre strateji maq-sedlarin gergoklegdirilmasinin vacibliyi;

- Yerli hcikumot i.igiin prioritet kontraktlara, layihelareddvlet terahnden maliyye dasteyi, meselen, kontraktlann ma_liyyelogdirilmasi, yaxud birga layiholerdo paygr kimi igtirak et_mesi vs s.;

- Bu zonalarda faaliyyot grisieran firma ve kompaniyala_rtn anoloji laaliyyat iizra reqib girkatlera nisbeton giizegtlar sis-teminin ve xiisusi dtivlet qayfrsrnrn mdvcudlu[u;

- Olde edilsn menfeatin yiiksak faiz darsceli olmasr;

- Zonalarn fealiyyatlerinin maliyyalegdirilmasi iigiinmiixtelif menbelerin iri girkatlor, miiassiseler, federal va yerlih<ikumstler, gahar miidiriyyetleri ve belediyyelar, nazirlikler,xiisusi fondlar va sairelarin fealhfr;

- Alimlorin, ixtiragrlann va yiiksak ideyalara mexsus in_tellektual sahibkarlarrn fealiyetleri tigiin kompleks bazanrn,infrastrukturun movcudlulu vs buradakt fealiyyet nijvlsrinegiizagtlerin tetbiqi;

- Ofis va istehsalat arazilerinin icarasinde, elmi-tedqiqatiglsrinin apanlmasr iigiin avadanhq, mamulatlar ve laborato-riya levazimatlarrnrn, inventarlarrn ayrrlmsrnda, inzibati igla_rin tegkilinds problemlsrin olmamasr;

- Zonalarda faaliyyet gosteran igtirakgrlarrn miihiim in-formasiya resurslanndan ve bu texnoparklarda comlegen uni_versitetlerin infrastrukturundan istifadesinin miimkiinliiyii;

- Texnoparklarda aparrlan elmi-tadqiqat i$lorinin yekun_

36

larrndan, kegflarden, ixtiralardan bu erazida yerlegen universi-tetlorin praktiki bahrelanmesinin calbediciliyi va s.

ABg-da texnoparklann sayr, qeyd edildiyi kimi gox siiratleattmasa da (bele ki, onlarrn sayr hazrrda cemisi 200-a yaxrn-drr, misal iigiin texnoparklann diinya iilkaleri iizre sayr son il-lerde 8000-a qaderdir), bu olkade yaradrlan texnoparklar <iz

nehengliyi ve fealiyyet hecmi ila xiisusila segilirler. Bela ki, tek-ga meghur va naheng <Silikonlu vadi> texnoparkrnrn payrnadiinyada istehsal olunan kompiiter ve kompiiter texnikasrnrn2Ooh-den goxu diiqiir.

Amerika gitesinda 6z hecmina, hamginin inkigaf seviyye-sina gora en iri sarbast ticaret zonalarrndan biri- $imali Ane-rika Srrbest Ticaret Zonasrdrr (<North American Free TradeArea>> NAFTA). Bu zona ABg-rn feal tagabbiisii va destayi ilaKanada va Meksika daxil olmaqla, 1994-cii ilde yaradrlmrgdrr.

Zonartn shate etdiyi arazida 400 milyondan gox ehali yagayrr

ve Umumi Daxili Mehsulun (UDM) deyari l0 trilyon dollar-dan goxdur [103]. Zonamn fealiyyet dairasinda a;agrdakr asas

faaliyyet istiqamatlari iizra raalaqmalar qiiwedadir;

- Ticarat;

- Xdmet saheleri;

- investisiyalar,NAFTA-nrn yaradrlmasrnr $artlandiron asas amillar bun-

lardrr:

- Zonaya daxil olan olkelarin colrafi yaxrnhfir;

- Milli iqtisadiyyatlann ayn-ayn sahslerinin bir-birinitamamlama elementlarinin m6vcudlu!u, kooperasiya ve tesor-riifat, kommersiya subyektlarinin qargrhqh elaqaleri;

- Faaliyyot giistaren miiessiselarin, girkat ve kompaniya-

37

lann diinyanrn diger lcal ticaret zonalarr, masalon, Avropa vaYaponiya va diinya bazarlart ila giiclii inteqrasiya alaqalarininolmasl;

* Zonaya daxil olan <ilkclarin srx ticarat-iqtisadi elaqale-rini! olmasr, xarici ticaretdc strateji terafdaghlr vs s.

Meselan, Kanadanrn UDM-nin 207o-i va yaxud iilkenin ix-racrmn 8070-i hccminde bu olkaden ABg-a mal ixrac edilir voKanadaya yatrrrlan investisiyalann 807o-a qaderi ABg-rn pa-yrna diigiir. Meksikaya daxil olan investisiyalann 60%-i daABg tarahndan yatrrrlrr. Qeyd etmak lazrmdrr ki, UDM-ninhacmina g<ire AB$ Kanadadan 15 defc, Meksikadan isa 19

defa iistiindiir.NAFTA-nrn inkigafint seciyelendiran ve ona daxil olan <il-

kelerin maraqlannr birlegdircn asas faktorlar agalrdakrlardlr;

-Mallarrn (xidmatlerin) serbast hsraketi;

-Kapitaln qargrhqh axrnl ve serbest d<ivriyyasi;

-iqgi qiivvasinin, amek ehtiyyatlarrnrn tayinatrna, telebineuylun heraketi, yerlagmesi va bu resurslardan semerali istifa-danin tcqkili;

-Ticaret va xidmetlarda, naqliyyatda, telekommunikasiya,kompiiter, maliyya sistemlar.i, turizm sahesinde mehdudiyyot-lerin lafivi;

-Kredit-maliyyc sisteminds xarici miilkiyyate mehdudiy-yatlerin lcfiv edilmesi (ABg-Kanada-ikitarolli sazigla);

-iqtisadi sahalerin inkigaf proseslerinin istiqamctlcndiri[-mesi;

-Vahid teserriifat orqanizminin formalaqmasr, masslan,Avropa ittifaqt tilkalerinin inteqrasiya proseslari kimi vs s.

NAFTA-struktur quruluquna ve inteqrasiya saviyyasine

38

gora Avropa inteqrasiya modellerindan bir srra xiisusiyystloriilc dc fsrqlsnir:

-Zonaya daxil olan olkelarin (ABg, Kanada vo Meksika)bir-birindon iqtisadi asthhgr ve kooperasiya baghhgr;

-Meksika ila Kanadanrn taserriifat, koopcrasiya slaqaleri,biitiin parametrlor iizra Kanada-Amerika vc Meksika-Ame-rika inteqrasiya alaqelarindan 9ox-9ox zeifdir va geri qalrr;

-iqtirakgr <ilkolarin ink.igaf seviyyelerindaki ferqlerin m<iv-ciidlugunun olmasr. Bela ki, inkigaf saviyyasino giira ondaAmerika, sonrakr yerlerde Kanada ve Meksika gedirlcr. Sondcivrlerde Kanada bir srra makroiqtisadi gristcricilars goreAB$-a yaxrnlagsa da, Meksika halo de iri xarici borclan olan.iqtisadi cehetden geri qalan iilke kimi onlardan iqtisadi inkiga_frn asas baza parametrlarino g6re xeyli gerida qalmaqdadrr.

Maraqh maqamlardan biri da, NAFTA-nrn fealiyyatindobir srra istisnalarrn olmasrdrr:

-Meksikanrn neft sektorunda xarici firmalann fsatiyye_tine qadalalar qoymaq hiiququ;

-Kanadanrn bir srra inlormasiya sektorlarrnrn, radio veri_liglerinin, kinofrlmlarin buraxrlmastnrn, kitablarrn neqrininmedeni prizmadan miidafi asi hiiququ;

-ABg-rn daxili qiymatlerin va kend tcsorriifatr mahsullarr_nrn ahnmasr sisteminin qorunmasr hiiququ ve s.

NAFTA-nrn qi.ivvado oldu!u erazids xarici investisiyala_nnr qorunmasr iigiin asas prinsiplar ise agalrdak rlardrr:

-Zonada m<ivcud rejimin niifuzdan sahnmamasr;

- investisiyalara vc investorlara xtisusi telablerin olma-mast;

- investisiyalarla bagh maliyye resurslannrn sarbest hero-

39

keti;

-Kanarlagmalara miinasibot ancaq beynelxalq hiiquq nor-malarr gorgivasinde baxrlrr;

-Saziglsrin pozulmasr hallarrndan tsreflarin beynalxalqmohkemeya mtiraciat etmek hiiququnun olmasr.

Bundan alave, Amerikamn digar <ilkelerinde do serbast zo-nalar fealiyyet gosterirler. Bele ki, Argentinada <Yanar tor-paq> (<Fiery Land>) va Braziliyada <Manaus> kompleks xii-susi iqtisadi zonalarr yaradrlmrgdrr.

Braziliyada xiisusi iqtisadi zonanln yaradrlmasr tarixi <eh-

tiyath d4vranrg>hg ils segilir. Serbast iqtisadi zonalar haqqrn-da qanun 1957-ci ildo qebul edilsa da, <ilkede yegane zona olan<Manaus> 30 illik xiisusi ticarot ve vergi giizagtlari ile 1967- ciilda yaradrlmrgdrr vo sonradan bu zonada tatbiq edilen gtizaqt-

lsr sisteminin miiddeti 2013-cii ile kimi uzadrlmrqdrr [1031.<Manaus>> XiZ-nin s trateji vezifaleri bunlardrr :

-investisiyalarrn celbi iigiin imkanlardan istifada edilmasi;

-Xiisusi investorlarrn calb edilmssi;

-investisiyalann celb edilmesinda regional, hem de bey-nalxalq statusun elde edilmasi;

-Zonanrn infrastrukturuna iizal va d6vlet investorlannrnsermaye qoyulmasrna stimullagdrnlmasr;

-Xidmat sahelsrinin kommersiya fealhllmn artrrrlmasr:

-Amazoniyamn inkigafinda hrikumetin iqtisadi siyasetiningergekleqdirilmssi;

-inteqrasiya proseslerinin olkenin gimahna hereketinin sii-retlandirilmasi.

Qeyd etmek lazrmdrr ki, <Manaus> Xiz-in iistiin xiisu-siyyatlari ve giizegtlar sistemi bu tip zonalarr yaratmaq isteyan

40

dlkaler iigiin niimune kimi giitiiriila biler:

- Miiassiselarda ixraca g<ira verginin olmamasr;

- Miiessisalarin galir vergisinden (income tax) 10 il miid-datine azad edilmesi;

- Zonantn daxilinde igledilan idxal mallarrndan vergila-rin tutulmamasr;

- Zonada istehsal edilen istehlak sanaye mehsullann4 vasanaye mallanna vergiledn qoyulmamasr;

- Zonada istehlak, yaxud sanaye mallarr istehsah iigiin,Braziliyanrn digar yerlorinden gatirilmig mallarrn va xidmetle-rin d<ivriyye vergilerinden azad olunmasr;

- Xiisusi vacib layihsler iigiin maliyya resurslannrn aynl-masl;

- Federal giizegtlardon alavc, Amazoniya gtatrmn va Ma-naus belediyyesinin vergi giiZegtlarinin m6vcudlulu.

Bir srra Merkazi va Conubi Amerika <ilksleri da XiZ-denbshrelenmek tigtin cehdler gcistermiglar.Bunlarrn srrasrna Kos-ta-Rika, Panama va Uruqvay daxildir. Burada yaradrl an XiZ-let asasen ofgor zonalanndan (offshores) ibaretdir vo esasmeqsed vergi yiiklerinin azaldrlmasr, investisiyalarrn ve kom-mersiya maraqlanntn qorunmasl, idxal-ixrac amaliyyatlarrrungeniglandirilmasi va valyuta rejiminin celbedici olmasrnrn ta-min edilmesidir. Bu tip zonalarr amerikah tadqiqatgr RigardQordan <vergi stlrnacaqlan> (tax havens) adlandrrmrgdrr.

Diinya tasarriifat sisteminde qloballagma proseslsri siirst-londikce ve inkiqaf etmig 6lkelorda yeni texnologiyalarrn, elm-kapital tutumlu sahelarin inkigafrna uylun strateji proqramla-nn, layihelarin gergeklagdirilmcsinin zeruriliyi ila balh, tcxno-parklara maraqlarrn artacagt, onlann faaliyyetlerinin en miia-sir formalarda takmillagdirilacayt proqnozlagdrrrlrr.

4t

2.2. Avropada XiZ-in inkigaf mesaleleri

Avropa iilkalari XiZ-in yaradrldrfr va taqekkiil tapdrgr ilkeraziler olsa da, bu qitade uzun d<ivrde sarbost zonalarrn asaslr

inkigafr, takmillegdirilmasi mi.imkiin olmamrgdrr. Bu saheda

real irelilsyiglar XX asrin son 20 ilinde miimkiin olmugdur.Bunun esas sebablari aqalrdakr amillarle izah olunur:

-<Agrq qapr> iqtisadi siyasetinin gergeklsqdirilmssi yolla-rrnrn axtarrlmasr zeruriliyi:

-Milli iqtisadiyyatrn idaraedilmesinde planh, inzibati ida-regiliyin liberallaqdrrrlmasr va bazar iqtisadiyyatr idareetmaformalaiina kegidin siiratlendirilmesi vacibliyi;

-Xarici-iqtisadi elaqalerin geniglandirilmesi va xarici tica-rat d6vriyyssinin artrnlmaslnda strateji vezifelerin yerine yeti-rilmosinde yeni inteqrasiya metodlannrn celb edilmasi;

-ixrac tayinath mehsullann roqabat qabiliyyotlerinin artr-nlmasr ve milli istehsaLn seviyyasinin yiikssldilmesi;

-Yeni istehsal ve xidmet sahelerinin yaradrlmasrntn sti-mullagdrnlmasr;

-Xarici investisiyalarm artmasr hesablna idxal-ixrac tayi-nath mallarrn istehsahntn geniglsndirilmosi ve xarici ticaratdiivriyyasinde mdvcud mal strukturunun olkanin milli maraq-larrna uylun tekmillegdirilmasinin vacibliyi;

-Olka iqtisadiyyatrnrn miixtelif saholarinin bazar iqtisadiy-yatrna uyfiunlagdrr masrnrn siiretlandirilmssi zoruriliyi ve s.

Avropada XiZ-in geniglandirilmesi son 15-20 il erzinds buqitade olkelarin sayrnln artmasl, ddvlatlarin qurulug sistemlsri-nin dayigilmesi, sosializm rejiminin siiqutu, yeni d<ivletlarinyaranmasr va bazar iqtisadiyyatr atributlarrnr menimsomcklo

diinya taserriilat sistemine daxil olmaq istsyan va ya bu sis-temdo oz movqelerini mdhkemlandirmek istayan dovletlariniqtisadi siyasatlari ila bilavasite ba[Ldrr.

Siibhasiz, Avropa <ilkelerinde bu zonalann yaradrlmasr vcinkigaf prosesi, hemin olkslsrin rqtisadi inkiqaf saviyyesi va iq-tisadi islahatlar strategiyasl ila uzlagdrnldrlrndan forma vetiplarina, fealiyyet funksiyalanna gora bir-birlarindan farqle-n.irlar.

Almaniya- 6z iqtisadi potensiahna gcire Avropada birinci,diinyada ise (AB$ vo Yaponiyadan sonra) iigi.incii yerdodir.Bu 6lkenin iqtisadi inkiqahnda csas stimul onun beynelxalqcmak b6lgiisiinda va diinya ticaret sisteminda feal iqtirakrdrr.Avropa zonasrnda UOM-da Almaniyanrn payt 30%o-den gox-dur va bu <ilkenin xarici tilkalere qoydugu investisiyalar diinyaiizra yatrrlan investisiyalarrn 10%-ni tagkil edir.

Bir gox miiterraqi iqtisadi elementlerin inkigafi kimi, buOlkada XiZ-in semarali fsaliyyetine ciddi miinasibet g6strrilir.Bele ki, hole XIX asrin 90-cu illorindo bu 6lksnin liman geher-

Iarinda (Bremen, Kil, Emden, Hamburq, Bremerhalen veKukshafen) sarbest iqtisadi zonalar yaradrlmrqdrr. Bu kimi zo-nalann esash formada inkigafi ise XX asrin sonunda reallag-mrqdrr. Bele ki, 1980-ci illarden baglayaraq Almaniyada elmi-texniki parklarln sayl artmaEa baglamrq va artlq 1990-cr illa-rin sonlarrna onlann sayr 200-e yaxrn olmugdur. Almaniyadayaradrlan texnoparklar asasen kigik elmtutumlu firmalarrn ya-radrlmasr iigiin ixtisasla gmrglar [ 1 03].

Iliiyfik Britaniyada sarbest zonalarrn hiiquqi rejim qaydala-rrnrn asaslarr XX asrin 80-90+r illerinda i$lenib tekmille$diril-migdir. Bu zonalar sarbest erazi kimi, Avropa ittifaqrna daxilolan dlkelardan kanar bir gdmriik erazisi sratusuna malikdirlar.

43

Sarbost zonalarrn yaradrlmasrna icazoni Kral G6mriik vcAksizler Xidmeti verir va her bir zona iizrg asas qanuna alave

kimi xiisusi altqanun qebul edilir. Bu zonanr farqlandironamillar va xiisusiyyatler agalrdakrlardrr:

-Serbsst zonalar har bir f-rziki ve hiiquqi Saxs terefindantesis edila biler;

-Zonanrn erazisinde Avropa ittifaqrndan kanarda istehsaledilmig mallar yerlagdirile ve saxlamia bilir;

-Avropa lttifaqrnda, (hem de Btiyiik Britaniyada) isteh-sal olunan mallar serbast olaraq, Avropa ittifaqr arazisindad6vr eda biler;

-G6mriik senedlegdirilmesi tam yerine yetirilmeyen mallarzonanrn arazisinda herekat edo biler;

-Burada agafr va yiiksek texnologiyalar esasrnda istehsaledilmig mallarrn saxlamlmasr, qablagdrnlmasr ve yeniden emaledilmosi, lazrm goldikds onlann utile verilmasi ve diger sme-liyyatlann apar masr.

Bdyiik Britaniyanrn erazisindeki <ilkelerda serbest zonala-nn fealiyyatlsri prosesinds bu zonalar iigiin xarakterik giizegt-lorin bir gox n<ivlori uzun d<ivr erzinda deyigikliklero meruzqalmrg, tekmillegdirilmig vc yenilegdirilmigdir:

-Yerli vergi giizagtlari tetbiq olunmur;

-Avropa ittifaqr ve B<;yiik Britaniyanrn digsr erazilcrin-den gotirilan idxal mallanna riisumlar vc elava dayer vergisitetbiq edilir;

-iki formada gomrtik nazarsti hayata kegirilir: mallarrnzonaya daxil olmasr, gxanlmasl zamanr va gomrtik anbarlan-ntn auditi.

Qeyd etmsk lazrmdrr ki, B6yilk Britaniyada Sahibkarhq

zonalanntn yaradrlmaslna ve faaliyyatine ciddi <inam verilir vabu tip zonalar 10 il miiddatine tasis edilir. Hanrda bu tip zo_nalar 30-dan goxdur va onlan seciyyalondiren esas amillar aga_grdakrlardrr:

-B6lgade iqtisadi fealllrn ve sahibkarhgrn inkigafrna te_kan verilmesinin siiretlondarilmasi;

-Yerli ahali arasrnda igsizliyin azaldrlmasr, ahalinin gelir_larinin artrrrlmasrnda ireliloyigin slda edilmesi.

Zonalarda esas giizegtler paketina bunlar daxildir:-Ovvalcadan yaradrlmrg firmalara, sonradan tesis olunan-

larla miiqayisada gdmriik xidmatlarinin g<istarilmasi ncivba_denkenar aparrlrr;

-Ssnaye va kommersiya faeliyyetinde kapital qoyulugla_rrna korporativ va gelir vergileri tstbiq edilmir;

-Sanaye ve kommersiya foaliyyeti vergilerdan az.addr;

. -Orazive obyektlarin planlagdrnlmasr, layihelegdirilmesi,(xiisusi nczaret orqanlan torofindan) icazoleria verilmesi sil_retlendirilmiq rejimda apanlrr;

-Tessrriifat fsaliyyetini mahdudlagdrran yerli h<ikumatinnormativ serancamlarrnrn bir qoxunun zonalara aid edilma_mssi, iggiizarh[tn artrrrlmasr maqsedila, qeher, arazi tabeliyin_da olan dagrnmaz amlakn, bina ve tikiiilerin zonada fealiyyetg6starenler tarafi nden <izallagdirilmesinin miimkiinliivri.

Qeyd etmek lazrmdrr ki, sahibkarhq zonalarrnrn idareedil_mesi yerli guralar va inkigaf korporasiya.lan terafinden hayatakegirilir. Bu orqanlann tasis edilmasina icazalan atraf miihitenazarat edcn Nazirlik, hem do neqliyyat ve regionlann inkiga_frna cavab versn ali ddvlat strukturu verirler.

italiya- serbast iqtisadi zonalarrn yaradrlmasr vs toqakkiil

45

tapmasrnda ilk tarixi erazilcrin yerleqdiyi dlkelardan biri olma-

slna baxmayaraq, burada bu tip zonalarrn genig fealiyyct dai-

resi yoxdur va bu barede xiisusi qanun qabul edilmeyib' Buna

baxmayaraq, <ilksda sahibkarhq fealiyyatinin geniqlendirilma-

sine va stimullagdrrtlmaslna istiqametlandirilmig Gdmrffk zo-

nalanmn yaradrlmasr qanunla nszerde tutulmugdur' Mosalan,

Adriatik danizi limanlartna esaslanmrq zonalart va onlardan

an irisi olan- Triest sarbast liman zonasrn misal giistarmok

olar. Zonantn esas iistiinliikleri ve sociyyavi xiisusiyyetleri bun-

lardrr:

-Hara gtindsrilmesindan, msnbeyinden astlt olmayaraq

daniz vasitesile limana daxil olan mallar iigiin riisumlar ve di-

ger vergilar tutulmuri

-Avropa ittifaqr olkelerina idxal mallarr iigiin g6mriik rii-

sumlartrun vs vergilerin <idenilmesi iigiin 180 giinedak alava

miiddet verilir;

-Limana daxil olan mallartn diger iigiincii olkelara ixract

zamanr gomriik senadlaqdirilmssina mahdudiyyetler qoyul-

mur;

-ixrac teyinatlt mallartn qablaqdrrrlmasr,yenidan qablag-

drnlmasrna mehdudiyystler yoxdur;

-ixrac tayinatlt mallartn sonaye emah gomrtik orqanlart-

mn ve Maliyys Nazirliyinin ioazesi ila aparrla bilsr'

ispaniyada faaliyyat gdsteren XiZ-in esas tayinatr ispan

mengeli mallann diinya bazarlartna gxmaslnln geniglendiril-

mesi, ixractn inkigafi ve yeni iq yerlarininin yaradtlmast, emek

qabiliyyatli iqsiz ehalinin leal ameya celb edilmesidir. Bu iilka-

daki XiZ-nin farqli xiisusiyyatlorindan biri onlarrn hamrstntn

ispaniyanr Avropa ile birlegdiran dcniz neqliyyatt va serniEin

marsrutlarlnln kasigdiyi erazilerda vc iri liman geharlarinda

yerlagmasidir. Hazrrda 6lkede dord iri XiZ fealiyyet gosterir.

Bunlara Arahq danizi sahilinda Barselona qeherinde, Atlantikokeanrn sahillerinda Kadis ve Biqo qehsrlarinda xiisusi zona-

lar va Kanar adalan daxildir. Bu zonalardan hecmina giira on

irisi- <Barselona> Xiz-dir (Zona Fransa de Barselona). Zo-naya sanaye poliqonu, <sarbast anbat>> ve (serbast ticaret zo-

nasr> daxildir. Sanaye poliqonu Kataloniyada an iri miqyash

senaye zonasr saytlrr vs Barselonarun geheratrafinda (Tarra-

qone) yerlegir. Poliqonun asas iistiinliiklari bunlardrr:

Regionda en inkiqaf etmig infrastrukturun olmast;

-Zeruri kommunikasiya strukturlarlnln mtivcudlu[u;

-ispaniya ve Avropantn bag avtomobii yollanna birbaga

grxrglartn olmasr;

-Zonantn arazisinde damir yolu yiik stansiyasrnln va kon-

teynei terminallarrnrn movcudlulu;

-Tarraqona gemi limanrndan ve Reys aeroportundan ca-

mrsi 7 kilometrlik masafada yerlegmasi;

- Sarbcst ticarat. zonastndart tranzit va miixtelif mallann

ixracrnrn taqkili va s.

ispaniyada 6z hacmine gore ikinci olan va asasan xarici-ticaret emaliyyatlartntn arttrtlmastna, senayenin inkigairna isti-qamotlenmig <Kadis>r Xiz-dt. Bu zona 6lkenin Amerika, $i-mali Afrika, Atlantik va Arahq denizi boyu Avropa dlkalari,

Yaxrn ve Orta $erq d<ivletlari ila ticarat-iqtisadi elaqolerin ge-

niglandirilmosina ciddi tasir g<istarir. XiZ-in esas potensialt va

iistiin faktorlan bunlardan ibaratdir:

-Miiasir liman qurlulannrn m6vcudlulu;

-Beynalxalq ticaret markozi, ofis msrkezi, bagh va agrq

47

anbarlar ve meydangalar, scnaye ve liman zonala:r- kimi inf_rastruktur bazasrnrn olmasr.

Beynalxalq ticaret merkazinin ohslerindc ispaniyanrn fir-ma ve toqkilatlan ila yanagr, Avropa Birliyi va digar <iigiincii>dlkelerin qirketlari, firma ve kompaniyalan l-aaliyyet gosterir_lar. Kadis XiZ-da miiasir beynelxalq infrastruktura, mslumat_lar bazasr, tahltkesizlik xidmoti, daxili rabito sistemi, gdmriikxidmati, bank va noqliyyat xidmetleri m<jvcuddur. eeyd et_mek laamdrr ki, <Kadis> XiZ-i Avropa ittifaqrnrn g<imriikcrazisinin bir hlssesi sayrhr vc <iigiincii> iilkelorin mallan iigiinagafrdakr gomriik va vergi giizegtleri miieyyenlegdirilmigdir:

-Mallann zonada qaldrlr mtddatde onlar idxal riisumun-dan azaddrlar;

-Zonantn erazisine getirilon mallar iigiin xtisusi vergileri6demirler;

-ODV-don azad edilmesi vo zonaya daxil olan mallariiqiin ODV-nin qaytarrlmasr;

-Avropa Birliyinin ticarat siyasstinin tetbir edilmamasiva s.

Niderlandda- XiZ 2}}l-ci ildsn qiivvede olan qanunla ni_zamlanr. Kralhqda yaradrlan xiisusi zonalar ssassn <SippdeM.i> kompaniyasrnrn nczaratindadir va hamin kompaniyanrnnazaret paketlorinin 85%-i Kyurasao adasrnrn Mridiriyyatinamaxsusdur (Antil adalan). Hanrd,a yerlogdiyi erazilsrin sosialiqtisadi heyatrnda va sahibkarhq lealiyyetinin geniqlendirilme_sindo miihiim rol oynayan xysusi zonalardan Villemstad aero-portundakr xiisusi zona, Kyurasao beynelxalq aeroportununyarunda yerlagen xiisusi iqtisadi zona ve <Brivenqat> sanayeparkr xiisusi iqtisadi zonasrnr qeyd etmak olar. Niderland

48

Kralhlrnda xiisusi zonalann yaradtlmasl va ballanrlmasrAdalann icragr $urasr tarefinden baxrlrr. Bundan clavs bu $u-ranln qerarr ila zonalara idareetmo hansrsa kompaniyaya, kor-porasiyalara ve girketlars verila bilcr. Zorralarrn tayinatr v6 ya-radrlmasrnda esas maqsedler a;afirdakrlardrr:

-Xaricde istehsal olunmu$ mallann hesabrna adalarda .iq-

giizar miihitin ve sahibkarhq faaliyyetinin geniglendirilmesi,beynelxalq topdansatrg bazasr kimi faaliyyatin giiclendirilmesi;

-Yerli ahalinin arasrnda igsizliyin azaldrlmasr va emak eh-tiyyatlanndan semarali istifadanin taqkili;

-Xarici i9 adamlannrn adalara galmesinin vo investisiyalarqoyulmasrnrn havaslendirilmesi va s.

Adalarda laaliyyet g6steren xiisusi zonalarda tetbiqedilan giizagtler va iistiinliiklardan bunlarr g<istarmek olar:

-Zona tigiin nezarde tutulan mallara idxal riisumlart vavergiler tetbiq edilmir;

-zoDaya daxil olan mallardan aksiz tutulmur;

-infrastrukturun inkigafr, dagrnmaz emlak emeliyyatlaniizre alda edilen galirlerden camisi 202 tutulur;

-Satrgdan vergi yoxdur;

-Dagrnmaz amlak ve 6zel miilkiyyat iigiin vergilar tstbiqolunmur ve s.

Portuqaliyada XiZ l98O-ci ildsn Madeyra arxipelaqrn-da va Azor adalannda fsaliyyat gdste rler. On iri serbast zo-nalarrndan biri kimi, erazisi 4t0 hektar olan <Santa Mariya>nrqeyd etmak olar [103]. Bu zonada asas fealiyyat dairasine sa-

nayenin miixtalif sahelari, ticarat-kommersiya va maliyye ame-liyyatlan daxildirler. Zonada derin sulu daniz limanr, beynal-xalq aeroport yerlagir va esas giizegtler bunlardrr:

- Mallarrn sarbcst daxil olmasr ve gtxartlmast;

- G<imriik sonedlegdirilmasinin sadolegdirilmesi;

- Sehmdar cemiyyatlerinin galirlorinden rtsum tutulmur;

- Zonada faaliyyet gdsteran miiassisalera riisum tatbiq

edilmir;

- Xarici miiessisclerin kapitallarrnrn serbesthsrakoti;

- Ugiincii 6lkolera ixractn riisumdan az.ad edilmasi. Bu ix-

rac mallarr cmal olunmug ve ya emal olunmamtg halda ola bi-

ler;

- icarc haqqr iizre 5 illik miiddeta 50%Jik subsidiyalarrnverilmasi;

- Yerli ehalinin maariflcndirilmasine , peqe hazrrhfirna

1 00%-lik subsidiyalarrn aynlmast;

istehsal miiossisalorinin tikintisina ve avadanhqlarrn

ayrrlmasrna 50%lik subsidiyalann verilmesi;

- Rentabelli lbaliyyetleri olduqda, zonada lealiyyat gds-

tsren miiossiselarin Azor adalartntn digcr erazilsrindo miiey-

yenlegdirilmig qertlerle fsaliyyatlerini geniglendirmak imkanla-

rrnrn miimkiinliiyii.

Qeyd etmak lazrmdtr ki, digsr qrup calbedici xiisusi zona-

lar Madeyre adalarrnda yerlegirler. Burada t'ealiyyet g6steren

miisssiseler Avropa bazarlartna grxmaq iigiin elveriqli imkana

malikdirlar. Portuqaliyada faaliyyat gosteran zonalarda qeydc

ahnan miixtelif tayinath miiassisolcrin sayr 1000-e yaxtndtr va

onlardan 8070-a qederi bank, srgorta vs diger maliyyc ameliy-

yatlarr iizre lealiyyotlc maqluldurlar. Bu miiessisalerdo istehsal

ve xidmetlerin hecmi ildc 100 mlrd. dollardan goxdur vo ya-

xud olkenin UDM-nrn yansrnr t);kil cdir. Hazrrda Xiz-de li-senziyalarrn miiddeti 201i-ci ilc kimidir va korporativ vergiler

}ok-den 1o/o-a kimi, maliyyc kompaniyalarr iigiin ise 7 ,5"/o-den

12,S'h-dir.Polqada- XiZ-in yaradrlmasl v, inkiqafr baredc esas dis-

kussiyalar '1990-cu illarin evvalinde siiretlenmig va artrq 1994-

cii ilda <Xiisusi iqtisadi Zonalar haqqrnda Qanun> qabul edil-

misdir ve bu qanun 6lkanin Avropa ittilaqrna daxil olmasr ile

alaqedar 2000-ci ilda (<D6vlat k<imoyi haqqrnda>) va 2002-ci

ilda (<D<ivlat k6meyi haqqrnda> evazedici qanun) qebul cdil-

mig qanunlarla takmillegdirilmiqdir. Maraqh meqam'lardan

biri da, 2000-ci ilo kimi qeydiyyata ahnmr$ miiassiselarin k<ih-

ne qanunla foaliyyet gostsrmssidir. Bu olkodeki Xiz-in birslra saciyycvi xiisusiyyetlarini, maqsad ve yaradrlmast zarurili-yini, onlara olan taleblari vc iisti.inlilklari agafrdakr kimi qrup-

lagdrrmaq olar:

-Regional biznesin, sahibkarhgrn stimullaqdrrrlmasr vo

onun inki$afina dovletin dosteyi;

-19 yerlerinin geniglendirilmcsi va onlann arttrtlmastntnvacibliyi;

-Kigik va orta biznesin inkigafrnln temin edilmesi ve onla-

rrn ilkin investisiya qoyuluglannrn maksimum 65%-ne kimidrivlet terafinden desteklanmasi ve qaylr gosterilmssi;

Malum oldulu kimi, Polqa sosializm sastemindcn vo onunprinsiplsrindan uzaqlagmala can atan <ilke kimi, hela 1989-cu

illsrdan teserriifat ve iqtisadi sistemin deyigdirilmasine, isla-

hatlara baglamrgdrr. $iibhesiz, bu qaraitda yeni iqtisadi rrgaq-

lann ige diigmcsi, inteqrasiya proseslarindon en miiteraqqilari-nin reallagdrnlmasr qagrlmaz idi. Bu geraitde 1995-ci ilde <Me-

lets Avroparkir> llk XiZ kimi fealiyyata.bagladr. Zonanrn fea.

liyyct miiddati 20 ila miieyyenlagdirilmigdir. Polga Avropa itti-

5l

faqrna daxil olan d<ivre qader (2001-ci ils kimi) bu zonaya 450milyon dollar investisiya qoyulmug va yeni yaradrlan ig yerlo-rinin sayl 8 minden gox olmu$dur. Bazar iqtisadiyyatl ele-mentlerina uylunlagan Polgada ilk d<ivrlarda bu kimi zonala-nn yaradrlmast ve inkigafina xiisusi diqqet gdsterilmigdir vsarttq <<XiZ haqqrnda Qanunun> tatbiqindon sonrakr 4 ilde buzonalarrn sayl 17-ya gatdrrrlmrg, 6 tl arzinda ssrbost zonalaray6noldilen investisiyalarrn hecmi 2,6 milyard dollar olmuq,yeni yaradrlmrg iq yerlerinin sayr isa 36 mina garmrgdrr [103].lnvestisiya qoyulugu ve yeni ig yerisrinin yaradrlmasr hacminagrire xiisusila lorqlanen zonalardan <Katovitskaya>>, <Valb-jixskaya>, <Leqnitskaya>, <Lodzinskaya>, <Suvalkskaya>nrgdstermek olar. Qeyd etmek lazrmdrr ki, Polga artrq inkiqaf et_mi9 Avropa <ilkoleri ile srx inteqrasiyadadrr ve bu baxrmdanson 5 ilda Xiz-in tekmillegdirilmesi, onlarrn faaliyyetlerindeyiiksak sameralilik prinsiplorinin nezara ahnmasr neticasinda2003-cii ile kimi XIZ-in erazisinda qiivveds olan 670-e yaxrnicazedan, bti ddvrdan sonra cemisi 70-e yaxrn icazeler yenileg-dirilmiE $ertlerle qiivveda saxlarulmrgdrr. Bunlarla balh, inves-tisiya gertlarinin ve giizogtlar sisteminin Avropa ittifaqr 9er9i-vosinda transformasiyasr nazsre ahnmaqla, Xiz-da fealiyyetgdstoren kigik ve orta miiassisalar iigiin miivafiq olaraq, 2010-cuvs 2011-ci illorin sonuna kimi kegid ddvrii miiayyonlegdirilmig-dir I I l8].

Qeyd etmek lazrmdrr ki, Polgada yaradrlmrg ve faaliyyotgdsteron Xiz-lar investorlar iigiin olduqga elverigli faaliyyatzonasrna gevrile bilmig vo dziinii biiti.in iqtisadi-siyasi vo sosialgdstericilara g6rs dolrultmuqdur.

Kegmiq sosialist rilkalorinden biri olan Macaristanda-XiZ-in tagekkiil tapmasr niimuna kimi gosrarile biler. Bela ki,

52

htikumatin bu saheda apardrfir esaslandrrrlmrg iqtisadi siyaseti,

XiZ-ri feal inteqrasiya makanr, investisiyalar iigiin elveriglifealiyyat zonasr kimi tasdiqlaya bilmigdir ve bu zonalarrn tesirineticesinda onlarrn yerlegdikleri regionlarrn sosial-iqtisadiproblemlarinin hallindo vo infrastrukturun inkigafinda meh-suldar neticelar elds edilmigdir. Macaristanda XiZ-in agagr-

dakr formalan daha geniq yayrlmrqdrr:

-Sanaye parklarr;

-Sahibkarhq zonalan ;

-Ticarat, anbar ve senaye tipli serbast g6mrfik arazileri.Xiz-in miiterraqi formalanndan biri olan sanaye parklan-

nrn inkigafinda Macaristamn kegdiyi tacriibade diqqeti celbeden masslelardan, biri m6vcud istehsal potensiallanndan,miiveqqeti olaraq faaliyyatlerini dayandrnlmrg iri istehsal qur-

lularrndan samareli istifadani reallaqdrrmaq iigiin 1997-1999-

cu illerde iig illik d6vlet proqrarrumn yiiksak naticalarla icrasr-ntn temin edile bilmesidir. Bu tacriibo, MDB dlkelari, o ciimla-den Azarbaycan iigiin mthiim ahemiyyct kesb eda bilar. Buproqrarun icrasrnda alde edilan neticelarin hecmi hor bir olkaiigin arzu edilan iqtisadi teroqqi, srgrayrg kimi xarakteriza edil-meye layiqdir. Bela ki, 2000-ci ilde, yeni proqramrn baga gat-

drfr dtivre <ilkada ssnaye parklartrun sayr 1997-ci ildaki 28-den112-ya qadar artmlg vc bu parklarda fealiyyet gostaren 1000-ayaxrn miessisalarde 100 mina yaxrn amek qabiliyyetli iqqininmagguliyyati, igle temin olunmasr tagkil edilmrgdir. Hominparklara 1,5 milyard dollarhq investisiya yahnlmrg, onlarlasanaye obyektlarinin, istehsalatlarrn samereli fealiyyati taminedilmig amsk mehsuldarhfir 6lkenin digor orazilarina nisbaton

2 del-e artmrq ve parklarda istehsahn illik hecmi 6 milyard dol-lara yaxrn olmugdur [ 181. Bu parklarda qiivvada olan giizsqt-lar agalrdakrlardrr:

-Yerli vergilardon l0 il miiddstinc azad edilmesi;

-idxal olunan istehsal avadanhlrna g6mriik riisumunun50- 100% azaldrlmasl

-Olde edilan manfeatin istehsala ve meqfullulun artrrrl-masrna yonaldiyi halda menfeetc gora vergiden azad edilmasi;

-Kommunal xidmatler iigiin odomalerin azaldllmasr ve

odaniqlorin aparr'lmasr iigiin miiddetlsrin artrrrlmasr.Haz.rda Macarrstanda senaye parklarr <ilka iqtisadiyyattn-

da miihiim ohemiyyet kosb edirler va <ilksnin senaye istehsah-n 20yo-e qadari bu parklarrn payrna diigiir. Tehlitlar g<istarir

ki, bu parklar yaxrn illerde investisiyalann celb edilmasindcfaal rol oynayacaqlar ve bu investisiyalarrn hacmi 5 milyarddollara qeder proqnozlagdrrrlrr. Digar aktiv vs semereli zonaformalanndan biri de, <ilkade iqtisadi seviyyasina gtiro geriqalmrg arazilarin inkiqafr iigiin yaradrlmrg lO-dan gox SahiLkarltq zonalandlr. Bu zonalann semercli laaliyyati iigiin genig

investisiya va regional gilzagtlcr nezerde tutulmuqdur. Eyni za-manda, drivlet va ictimai, iqtisadi-siyasi, inkigaf, taraqqi fond-lan terefindan miixtaiif iri layihaler iizro kegirilan miisabiqslar-de, yerli investorlarla xarici investorlar birga igtirak edc biler-lar.

Macaristanda serbest zona formalarrndan biri de, ticarat,anbar ve senaye tipli serbest giimriik erazileridir. Bu tip zonalaryarandrlr ilk dcivrlerde siiretle artsa da, sonralar onlann fea-liyyatlari qismen mehdudlaqdrrrlmrgdrr. Bele zonalar esasan

gay limanlarrnda, aeroportlarda yerlsgirlsr va esas lbaliyyet sa-

hasi ixracdrr. Olkeda miitaraqqi zona tiplerindan <iz xiisusiy-yotlcrina giire yaxgr naticalari ila segilan zonalardan Sanaye tip-li serbest g6mrik orazisini da qeyd etmek yerina diigardi. Belo

ki, bu tip zonalarm tasis edilmesi prosedurasr olduqga sadedirva b<iyiik kapital telob etmir. Meselan, miieyycn arazinin ol-masl ve hamin erazida gomriik-buraxrhg manteqasinin mov-cudlu[u bu meqsed iigiin kifayatdir. Bu zonalarda investorlariigiin calbedici giizagtlar nazardo tutulmugdur:

-Getirilan avadanh[a gcimriik riisumu va ODV tetbiqedilmir;

-istehsal prosesi iigiin gctirilsn xammal, detallar ve komp-lektlsgdirici hissalera gdra gdmriik riisumu, ODV, istehlak ve

ekoloji vergiler tatbiq olunmur.

Qeyd etmek lazrmdrr ki,'sarbast zonalann srazilarinde ya-

radrlmrg sanaye milassisalcri rilkenin iqtisadi inkigafina giicltitakan vermigdir. Bu istehsalatlardan ekscriyyeli yeni miiasirtexnologiyalara asaslanmtqdrr vo (aEar tahvili> prinsipi ile ya-

radrlmrqdrr.

Qexiyada- XiZ-in fealiyyatinde esas laktor kimi orada iqle

tamin olunanlann sayr gritiiriiliir va zonalann inkiqafi iigiinqrantlar ayrrrlrr. Bu qrantlar igsizliyin qox oldulu bolgelar:rverilir. Olkede 50-ya yaxrn XiZ m6vcuddur ve bunlarla yanaqr

<ilkada regionlann inki$afi iigiin bir srra proqramlar va tadbir-lar miiayyanlegdirilmigdir:

-$imal Qerb va Adalann inkigafr proqramr;

-investor firmalara k6mek Proqramr;

-Zeif tesarriifatlara ve struktura gdrc zcrargckmig rayon-lara k6mek regional proqraml;

-Kigik va orta biznese komak regional proqra[u ve s.

55

Bu proqramlann hamsr ddvlet terefinden maliyyslegdirilirve iglorin koordinasiyasr ile Sonaye va Ticaret Nazirliyi ve

Regionlann inkiqafi Nazirliyi mag[ul olurlar. QexiyadaAvropa ittifaqr strukturlarr tarafinden bir srra pilot layihalarhaztrlanmrgdlr vs bu layihalar els ittifaqrn ozfi tarafinden demaliyyalaqdirilir. Bu layihelardon <<Ostrava> Regional inkigafAgentliyinin ve <Pardubitse Serbest Zonasr>rmn yaradrlmasrnrmisal g<istarmak olar [93].

Slovakiya - Avropada nisbeten yeni yaranmrg genc dovlet-lordsn biri olmaqla, beynelxalq iqtisadi emekdaghfrn geniglen-dirilmesinda va bu meqsadle inteqrasiya metodlanndan mah-suldar istifade edilmasinde bilavasite maraqhdrr. Bu meqsadle,1992-ci ilde Qexiya, Macaristan va Pol$anrn igtirakr ile serbostticarat haqqrnda Merkezi Avropa Sazigini baflamrglar (Buda-pegt protokcilu). Sonradan bu Saziga Sloveniya, Bolqaristanva Rumrniya qogulmuqlar. Lakin Saziga daxil olan olkelar gii-zagtler sisteminin formalagdrnlmastnda vs tstbiq edilmesindavahid bir fikre gslmadiklerindan XiZ-dan helslik cffektivli ya-rarlana bilmirlar. Teraflar araslnda tarif ve vergilcrin nizam-lanmasr, onlann udagdrrrlmasr iigiin bu <ilkelardski miixtalifiqtisadi amillarin bax masr vs konkret qerarlann verilmasi za-rureti qalmaqdadrr:

- Polqa 6z istehsallan olan traktorlan almaq iiqiin fer-merlari stimullaidru va elava olaraq, Qexiyadan getirilentraktorlara 26% riisum qoyur;

- Macaristan i\z ezcazgitq senayesinin maraqlarrnr qoru-maq iigiin idxal edilan mahsullara 8%o olave riisum tatbiq edir;

- Qexiya, Polqa ve Slovakiya 6z daxili bazarlarrnr macargiinebaxan ya[rndan qorumaq iigiin, idxalda 19-dan 45o/o'c qa-

dar olava vergi miiayyanlegdirirlar;

- Slovakiya <ilkeya daxil olan mallara alava 10oZ vergiqoyur ve s.

Rumrniyada - serbast zonalann yaradrlmasr ve fealiyyetiiigrin qanunvericilik bazasr miivcuddur ve bunlar qismsn tak_millegdirilmigdir (1992-ci ilda qabul edilmig <Serbest zona re-jimi haqqlnda Qanun> ve s.). eanuna g<ira serbast zona d6vle_tin bir hissesidir vo milli qanunlar burada qiivvoda drl. Zonala_rrn miitloq ssrhedi olmah, yaxud digar crazilarden su hovza_leri, trbii yolla ayrrlmahdrr. Doniz va gay gemilari sarbest zo-nalarrn limanlannda yerlagdikda bu zonanrn xiisusi qanunla_rrna tabe olurlar. Her bir zonanln yaradrlmasr vc fealiyyeti hci_kumatin qsran ile tosdiqlenir. Hrikumatda sarbast zonalarlabalh iqtisadi siyasat ve koordinasiya maselelerina Neqliyryat,Tikinti va Turizm Nazirliyi ve onun Sorbast Zonalar iizra Baqmiidiriyysti cavabdehdirlar. Serbest zonalara rahbarlik ayncaqanunla miieyyanlegdirilir. Bu zonalara investisiyalar fiziki vchiiquqi qexslor tarcfindan yatrrrla bilar. Zonada laaliyyat onunmiidiriyyeti ila hiiquqi, fiziki qaxsler arasrnda bafilamhmrgkontraktlarla miisyyenlegdirili. Zonada foaliyyat gostarmakistayanlar zonanrn miidiriyyeti terefindon miitamadi kegirilanauksionda segilir va onlara miivafiq icazeler,lisenziyalar veri_lir. icazenin, lisenziyanrn qiymeti 1 ay iigiin 200 dollar ve bir iliigiin ise 4000 dollardtr. Zonada qanunla icaze verilan biitiinfaaliyyat n6vleri, istehsal, ticarat, xidmotlcr ilc moglul olmaqmiimkiindilr. Osas faaliyyet n<ivlorinin siyahrsr genigdir:

- istehsal sahelarinin yarad masr;

- Emal sahalcrin taqk ili;

- Qablagdrrma, gegidlsnms va ekspertiza;

57

- Mallarrn alqr-satqrsr;

- Sergilerin teqkili;

- Birja ve bank-maliyya smeliyyatlarr;

- Daxilive beynelxalq neqliyyat-ekspedisiyaxidmatleri;

- Torpaq sahelarinin, bina va tikililarin icarasi;

- Sanaye va maliyya tayinath obyektlerin, otellerin tikin-tisi;

- Gamilarin, tankerlarin va liman vasitalarinin verilmesi,

fraxt olunmasr va tachiz edilmasi.

Zonada yagayrg teyinatlt binalar tikile bilmaz. Binalardanmiihafiza xidmati personah iigiin yemakxanalar, restoranlar,otellar vo ohslar kimi istifada oluna biler.

Rumrniyada faaliyyat gdsteran sarbost zonalann serbestlikelementlari digsr 6lkelerdeki anoloji zonalara nisbeten esaslr

gskilda fsrqlensa ds, bu zonalardakr giizegtlar genig spektrliyiila segilir:

- Menfeetdan gelir vergisi ilkede 25ok oldulu haldaxiz-da s,/.-dir;

- Zona daxilinde va zonadan ixrac vaxtr mallar ODV-den ve aksizlerden azad edilir;

Zonada istifade edilen, xaricdan gstirilan naqliyyat va-sitalari va mallar g6mriik 6damelerinden azaddfi;

- Zonarun erazisinde apanlan tikinti va yenidenqurmaiqlarinde istifada olunan rumrniya manqeli mal-materiallarag6mriik <idemelari tetbiq olunmur;

- Bir sarbast zonadan diger ssrbast zonaya dagrnan mal-lara g<imriik riisumlarr qoyulmur;

- Zonada ixrac edilen mahsullara g<ire g<imrtik riisumlarrtululmur;

58

- Zonada serbcst diinerli valyutalar ile maliyye-pul cms-

liyyatlarrnrn apanlmasr miimkiindiir;

- Zonada fealiyyet g6sterrn xarici vetendaglara amakhaqqlanrun ham yerli, hem da xarici valiyuta ilc verilmasi;

- iri kapitahn, I nvestisiyalarr n zotaya getirilmesina bii-tiin saviyyalorde dSvlet strukturlannrn dasteyinin mdvcudluluve s.

Rumrniyada faaliyyat g6steren zonalann, senaye park-larrnrn sayr 50-ya yaxrndrr. On iri XiZ-dan Breila, Qalats,Konstantsa, Sulina, Basarabi, Kurtitsi ve s. g<istarmck olar.Bundan elave, bu 6lkade 40-a qsder sanaye parklarr foaliyryetg6stcrirlar.

Bolqaristanda ilk XiZJer XX asrin 80-ci illarindc yara-drlmrqdrr. Bunlar Russ, Burgas, Vidin, Svilenqrad va Plovdivqaharlarinda yerlaSirler. Bu zonalarda ilk 5 il erzinda tassrriifatfaaliyyati iizra g<imrtik odemalari va manfaatdan galir tatbiqedilmir. Lakin sonrakr d<ivrda giizegtlerin miieyyanlaqdirilme-sinda miixtalif diskusiyalann ve fikir aynh[rn m6vcudlulu bag

verdiyindan, bu sahe bir srra transformasiyalara maruz qalmrgva nazerda tutulan giizo$tlar sistemi igsizliyin yiiksek olduluregionlara aid edilmekle, tekmillagdirilmaler aparrlmrgdrr.

Sloveniyada- Mariborda ve Koper Limanrnda cemisi1ki XiZ fsaliyyet gdstrirlcr. 2010-cu ila kimi qiiwede olan<Xiisusi zonalar haqqrnda Qanuna> g<ire, zonalarda istehsalolunan mahsullann 5lYo-dan goxu ixrac edilmalidir. Osas gii-zegtlor sistemi bunlardan ibaretdir:

- Gtimriik riisumlan yoxdur;

- Gelir vergisi iilkada 25% oldufiu halda zonalarda 10oh-

dir.

59

- investisiya teyinath materiallar iigiin 50%-lik vergi sub-sidiyalarr m<ivcuddur vs s.

Serbiyada - serbast zonalar haqqrnda Qanun qsbul edil-migdir va qanuna gdra bu zonalarrn erazileri rilkanin gomriiknazaretinden kanardadrr. Zonalar bir gox olkalerde oldulukimi- deniz, gay limanlannda, aeroportlarda va beynalxalqshemiyyatli neqliyyat qov$aqlannln kesiqdiyi erazilerde yara-dlla bilar. Bir caheti dc qeyd etmek lazrmdrr ki, bu arazilerinhar birinde yalmz bir ssrbest zonanrn faaliyyat g<istarmssina

icaza verilir. Zonalann tasis edilmasi yerli, ham de xarici hii-quqi gcxsler terafindan olar, amma xarici investor tarefindontasisetme payt 49o/o-den gox ola bilmez.

Xonatiyada- llk XiZ 1996-cr ildc tesis olunmug va ele ha-min d<ivrda da <Sarbsst zonalar haqqrnda Qanun> qebul edil-migdir. Hazrrda <ilkeda 20-ye yaxrn serbest zonalar vardrr. Buzonalara qoyulan investisiyalar 100 milyon dollara qadar vedaimi iglo tamin olununlar ise 4 mina yaxrndrr. Olkeda Xiz-inyaradrlmasrnda esas maqsadler bunlardrr:

- Xarici investorlann ve investisiyalann celb edilmesi;

- Balkanda silahh konfliktlor, miiharibeler neticesindedafrdrlmrg istehsalatlann dirgaldilmasi;

- Omak ehtiyatlarrndan maksimum bahrslanmak istayi;

- ixracrn artrrrlmasr.Zonalar agrq tenderle va 25 illik miiddste yaradrlrr- Bu zo-

nalan ancaq yerli hiiquqi gsxsler yarada bilarlar, amma zona-larda yerlilerle yanaqr, xarici hi.iquqi ve fiziki subyektlar dsfcalilyet g<istarmek htiququna malikdirlor. Zonalarda asas

foaliyyet saholeri agalrdakrlardrr:

- Mahsul istehsah va onlarrn tokmillagdirilmcsi;

- Topdansatrg ticarot;

- Ticaretxidmatlsri vasitagiliyi;

- Bank va maliyye lealiyyeti;

- Omlakrnsrfiortalanmasr.Xorvatiyanrn Avropa ittifaqrna birbaga inteqrasiyasr ser_

bsst zonalann fealiyyetlerinin ve onlann idarsedilmasinin tek_millegdirilmasini zeruri etdiyindan, yaxrn ddvrlarde bu olka_daki faaliyyet g6staron va yeni yaradrl an XiZ-in Avropa itti-laqr iilkalerindaki analoji zorLalara uylunlagdrrrlmasr proq_nozlagdrnlrr.

Makedoniyada- <<Sarbast zonalar haqqrnda eanun> 1999_cu ilde qabul olunmugdur. Zonalar erazilarin va fiziki planlag_drrmanrn oldulu garaitda, gahar arazilsrinda ve bu erazilerdonksnarda da yaradrla bilar. Zonantn arazisi serhcdle miiayyen_legdirilmalidir va hasarlanmahdrr. Zonanrn idaraedilmesi iigtinh6kumet terafindon Miidiriyystlik yaradrlu ve ona 5 il miidda_tina direktor toyin edilir. Bundan alave, iqtisadi zonalannkoordinasiyasr iigiin h<ikumatin idareetme Komissiyasr vardrr.Bu komissiyaya 7 nazir daxildir: iqtisadiyyat, Maliyye, Omekve Sosial Siyasat, Nsqliyyat va Kommunikasiya, etraf miihitigleri va arazilerin planlagdrnlmasr, xarici iglsr nazirlikleri veinvestsiya va inkigaf iizra Agentliyin direktoru. Zonalardabagtca fealiyyat istiqamatlari aqafrdakrlardrr:

- ixrac tayinath mshsullar ve xidmatler;

- Xarici birja ticareti;

- Bank va digar maliyyc faaliyyetlari;

- Omlak va gsxsi srlorta xidmatlari;

- Toxuculuq sahasi jstisna olmaqla, diger sahclar iizrakommersiya faaliyyeti;

6l

- Topdansatrg ticarat ve ancaq i99i personahn talabatrnr

odamek iigiin perakrnda ticaret.

Osas vergi giizsgtleri srraslna 10 il erzinde manfaotden

ayrrmalarrn va emlaka g6rs verginin olmamasl diqqeti celb

edir ve bu investorlar iigiin baqhca stimullardandlr.Albaniya- Avropa 6lkalari igsrisinda iqtisadi gstinliklera

giirs ve aktiv inteqrasiya proseslarinda an gox sxrntt keqiran

dlkelardandir. Amma, 1999-2003-cii illarda hokumet torafin-

den regional inteqrasiya proseslsrinde fealhgrn arttr mast,

qongu dovletlorla miinasibatlerde- ticarst-iqtisadi alaqalarin

giiclendirilmasi, sorbast ticarat prinsiplarinin formalagrdrnl-

masr istiQametinde bir srra miihiim dtivlatlerarasr tsdbirler go-

riilmiigdiir. Bundan elave, Qara deniz iqtisadi emakdaqhq til-

kalerinin regionda serbest ticaret zonalarrntn yaradrlmasl ide-

yalanmn gerfaklegdirilmasi prosesinde Albaniya hemin quru-

mun iizvii kimi maraqhdrr ve bunlann 2010-cu ila kima realla-gacafr proqnozlagdrrrlrr. Helelik bu olkads XiZ-in inkigafi di-

gor olkalsre nisbatan geri qalmaqdadrr.

Kipr adasmrn serbast zonalart ofgor zonalarrn miiasirleg-

miq ve tokmillagdiritmig formastdtr. Hetta bu 6lkada vergilarin

hecmi klassik ofgor zonalarrndan agalIdrr. Xarici investorlann

adaya celb edilmesinda yerli h6kumetin maraqlart, esasan yeni

senaye mohsullarrnrn istehsah, k6hnelmig istehsal sahalerinin

modernizasiyasr va hazrr mehsullarrn ixractntn geniglandiril-

mesidir. Bu maqsedla, agalrdakr giizegtler miieyyenlegdirilmig-

dir [103]:

- Korporasiyalara qoyulan verginin agalr olmasr;

- istehsal fondlarrntn siiretli amortizasiyasr;

- Sarbast scnaye zonalarrnda amoliyyatlar iizre gtimriik

riisumlarr ve aksiz tatbiq edilmir;

- Burada gah$an xarici vatendaglardan tutulan vergilare

giizegtler 50%-drr;

- Ofgor csmiyyatlarine vergilar qoyulmur;

- Ofgor kompaniyalarrmn tidadiyi dividendlare vergilartatbiq olunmur;

- Ofqor zonastnda haradan gatirildiyinden astlt olmaya-

raq, istifada edilan avtomobil, ofis ve maiqat avadanhqlarrn-

dan idxal riisumlart tutulmur.SSRi-nin siiqutundan sonra Avropa <ilkelari ila stx inteq-

rasiya proseslerine qogulan Baltikyaru tilkalarde (Litva, Lat-viya ve Estoniya) son 15 il erzinde asash iqtisadi-siyasi netica-

lsra nail olunmugdur, sosial saheda inkiqaf stiretlandirilmig, ti-carat-iqtisadi alaqelerda miimkiin feal inteqrasiya metodlartn-

dan semareli istifade edilmiqdir.

Litvada - <Serbast iqtisadi zonalartn esaslart haqqrnda Qa-nun> 1995-ci ilden qiiwededir. Olkcnin Gomriik Kodeksins

gore XiZ-in sarbast erazisi sarbest zonadtr. Bu zonalartn yara-

drlmasr iigiin Litva Respublikastnt qanunu olmahdtr ve qa-

nunla bunlar deqiqlegdirilmalidir:

- Xiz-in arazisi (ssrhedlari);

- Faaliyyet miiddati;

- idarsetme kompaniyastmn strukturu, lunksiyalarr va

onun vazifeli gsxslarinin hiiquqlan;

- Dovlat vo belediyyc orqanlart arastnda ssas prinsiplar.

Litva Seymi yeni yaradrlacaq XiZ haqqrnda Qanun qabul

edandan sonra, h6kumet en yaxil biznes-plan, nizamnama ha-

zrrlanmast iigiin misabiqe keqirir' Bu miisabiqenin qalibi isa

sarbast zonant idara eden Kompaniyanr tesis edir. On iri

Xiz-dan gyaulyay, Kloypedi ve Kaunasr gostermek olar [91].Latviyada - yeni iqtisadi ngaqlardan ve inteqrasiya forma_

larrndan istifada edilmosinda beynolxalq tegkilatlarla amek_daghq proseslorinde bir miiddet ciddi diskussiyalar, miizakire_lar apanlmrgdrr. Beynelxalq Valyuta Fondunun (BVF) etiraz_larrna baxmayaraq, Latviya Seymi terafinden 1997 _ci ilde Re-zekneda sarbest iqtisadi zonamn yaradrlmasr barasinda qanunqebul edilmigdir. Bu sahada beynalxalq destsys ciddi ehtiyacrolan hokumet 1999-cu ilin martrnda Riqada <Baltikamn 2000_ci illarde sarbast zonalan ve limanlarr>> mdvzusunda beynal_xalq konfrans kegirmakle, bir gox tilkelarin ve konfransa gel-mig miitaxessislarin diqqetini bu sahade olan problemlora isti-qamatlendira bilmiqdir (ABg, Almaniya, polga va bagqalan).Hanrda <ilkada 4 xiisusi zona fealiyyat gcisterir. Onlardan 3_iiLiepayskaya xiisusilcgdirilmig iqtisadi zona, Ventspilsk sarbastlimanr va Riqa ticarat portu, limanlarda, biri isa yuxarrdaqeyd edildiyi kimi Rezeknede yerlagir.

Qeyd edildiyi kimi, BMF-nin etirazlanna baxmayaraq,Rezeknede yaradrlan va faaliyyet gdsreran Xiz_in stratejimaqsadi esasen sahibkarhlrn inkigafrna, istehsaln artrrrlma_srna ve erazide hale SSRI ddvriinde XX_ci esrin gO_ci illerindafaaliyyet gostoran iri ssnaye va qida mehsullarr miiassiselorinindirgeldilmasina, modernizasiyasrna ve onlann yeni texnologiya-lar esasrnda mtiasirlegdirilmesine ciddi takan vermek olmuqdur.Bu zonalarda tetbiq edilen vergi giizegtleri aga$rdakrlardrr:

- Miiessisalcrden galir vergisi g0% az tutulur;- Daglnmaz amlak vergilsrino

cdilir;

- ODV tutulmur;

gora 80-100% giizegtler

- Grimriik va aksiz vergilari tatbiq olnmur.Bunlarla bele, bu olkada XiZ-in vergi giizagtleri ham 6lka

daxilindo ve ham do Avropa ittifaqr strukturlannda miizakircobyekti kimi qalmaqdadrr ve yaxln illerda bu sahade takmil-legdirmelarin, qiivveda olan vergi giizgatlarinin diger Avropa6lkelarinde faaliyyat gdsteren serbost zonalardaktna uy!unla5_drnlacalr va ya yaxrnlaqdrrrlacalr gdzlanilir [103].

Estoniyada ise xiisusi iqtisadi zonalar Sillamyae, Valqo ge_

horlerinde va Munqa limanrnda faaliyyat gcistarirlcr.

Qeyd etmak lazrmdrr ki, diinyanrn diger qitelerindr va era_zilerinde oldufiu kimi, Avropada da ofpor zonalan, <vergi srfr_nacaqlan>r faaliyyetdsdirler. Bu tip zonalar esasen Malta,Liiksemburq, Andora, Monako, isvegra, irlandiya, Lixtenq-teyn d6vletlarinin erazilerinds yaradrlmrgdrr ve beynalxalq biz-nesin, ticarotin geniglendirilmesinde, fsalhlrn artrnlmasrndamiihiim rol oynayrrlar.

Tedqiqatlar g6sterir ki, Avropada iqtisadi inkiqaf siirorlendikce va inkigaf prosesinda dinamik inkigaf tempina, qio_ballaqma va liberallagmanrn ciddi tszyiqlerine tab getirmeya_rsk, iimumi inkigaf parametrlerindan uzaqlagan <jlkalardaXiZ-in yaradrlmaslna va geniglandirilmasina ytiksak maraq vezeruret artacaqdrr. Bu ilk n<ivbada iqtisadi srgrayrgr, inkigafisiiretlendiren biznes-planlann, infrastruktur layihalsrinin, sa-hibkarLq elementlerinin, ticaret-iqtisadi subyektlsrinin effek-tivliyinin ve samaresinin artnlamrsrmn vaciblyi ila asaslandrrr-lrr. iqtisadi inkipaf ve taraqqi XiZ-in fsaliyyetinda daha goxyeni iq yerlari, sosial problemlarin halli iigiin aktiv tadbirler,biidca va digar fondlara daxil olan vesaitlarin artrrrlmasrnrgartlandirir.

Bundan alava, iqtisadi inkigaf strategiyalannda <agrq

65

qapr) siyasetinin reallagdlnlmasr .ve bu maqsedle xarici ticare-tin, dlkalerarasr, regionlararasr ticaret-iqtisadi alaqalarin, iqti-sadi amakdaghf,rn liberallagdurlmasr ve feallagdrrrlmasr,Avropa dlkelerinda Xiz-rn daha genig ve tekmillagdirilmigformalanrun yaradrlmasrru gartlendirmekle yanagr, onlanncolrafiyasrnrn, faaliyyat dairesinin, tasir etdiyi iqtisadi sferala-nn geniglandirilmesina zerurstin artacafrnr g<izlemoya esas ve-rir.

2.3. Yaxrn garq ve Asiya dlkelarinin inkigafindaxiz faktoru

Qin- iqtisadi inkigaf tempine va iqtisadi potensiahn artr_mrna grira son illerda ardrcrl olaraq, diinyada liderler srrastn-dadrr. Bu 6lkede apanlan iqtisadi islahatlann hecmi btitiindiinyanr heyran qoymugdur ve inkigaf etmig <ilkeler artrq Qi-nin timsahnda biitiin iqtisadi parametrler tizro 6z[iniin asas re-qibini gdriirlar. Bu yiiksaligin en baghca sebeblarinden biri,diinyanrn biitiin qitalarinden vs inkigaf etmig 6lkalerden eineiri kapitahn b6ytik hecmda (ilde orta hesabla 40-60 mi.lyarddollar) axrnrdrr ve bu kapitahn, investisiyalann einin miixtolifiqtisadi ve xidmet sektorlanna axrnrmn siiratlanmesidir.Olkeda investisiya miihitinin yaxgrlagdrrrlmasrnda, bu sahedaelverigli, semereli iqtisadi ngaqlann ige sahnmasrnda ve olke-nin mi.ixtalif iqtisadi sektorlarrna diinyanrn iri kompaniyalarr-mn inteqrasiyasrmn siiretlsndirilmesiride XiZ-in xiisusi roluvardrr [28].

Qinde XiZ-in yaranmasr asasan XX asrin g0-ci illerindareallagdrnlmrgdrr. Homin d<jvrde bu 6lkada 5 xi.isusi iqtisadirayonlar fealiyyats baglamrgdrr. Bunlara euandun ayalatindo

$engjen, Qjuxay va $antou, Futszyan ayalotindo Syamen va

Xaynan adalan xiisusi iqtisadi rayonlarr daxildirler. Bu iqti-sadi zonalarda qazanrlan ufurlar, iqtisadi neticeler h6kumetin<agtq qapl)) siyasetini daha da giiclendirmeya asas verdiyin-dan, artrq ilk x[susi zonalann yaradlldrlrndan 4 il sonra Qinh6kumati rilkanin 14 geherini xarici ticarot flgiin agrq elan etdi($anxay, Yantay, Dalyan, Tsinxuandao, Sindao, Tyantszin,Ninbo, Nantun, Vengjou, Fugjou, Quangjou, Beyxay, Qjanrszyan va Lyanyunqan) [04].

Qeyd etmek lazrmdrr ki, Qinde yaradrlan XiZ-in hamrsr

dlkenin cenub-garqinde yerlegirler ve onlar xarici bazarlara in-teqrasiya proseslarina istiqamotlandiriliblar. Bu iqtisadi zona-larda istehsal olunan mehsullarrn 5OoZ-den goxu diinyanrnmiixtelf dlkelarine ixrac edilir [105]. Hemin iqtisadi zonalardaprioritet faaliyyat istiqametleri bunlardrr:

- Emal sanayesi sahalari;

- Elmi tadqiqat va konstruktor-stnaq tecriibe igleri, elmi-texniki yaradrcrhq istiqametleri;

- Ticaret-satrg gabekaleri.

Bundan elave, 6lkede fealiyyet g6staren iqtisadi zonalannesas ferq.li xiisusiyyatlari agalrdakilardrr:

- Xiisusi idareetme sisteminin mtivcudlu[u;

- Spesifrk iqtsadi siyasatin aparrlmasr;

- Xarici investorlartn genig hiiquq ve salahiyyatlarinin ol-

masl;

- G6mriik va vergi gtizagtlarinin genig spektri ehata et-

lnfrastrukrurun esas hissasinin, bezan 90ok-a qedsrinin

h6kumat tarafi nden yaradrlmasr, maddi-texniki bazantn

mesr;

yerli

m<ihkamlendirilmesi va bu iglerda xarici investorlar iigiinproblemlerin minimum hadde endirilmesi ve s.

Qinin iqtisadi inkigafinda vs inteqrasiya proseslerinin sii_rotiendirilmesinda miihi.im ehemiyyet kesb edon XiZ-in foaliy_yati olke iigiin gdstorilen amillere g<ira, bir daha aktualhlr vaciddi iqtisadi mahiyyati ila diqqeti celb edir:

- Olkeye en miiasir texnologiyalann ve texnikanrn, tex-niki vasitelarin, magrn ve avadanhqlarrn gatirilmosinin teminedilmasi;

- iqtisadi islahatlarrn stimullaqdrrrlmasr;

- Tabii ehtiyyatlardan effektivli istifadenin temin edil_masi;

- Olkadon kanarda ya$ayan ginli emiqrantlarrn maliyyaimkanlarrnrn sefarbar edilmasi iigiin alverigli garatin yaradrl_masr;

- Regionlarrn inkigafrnrn stiretlandirilmasi;

- istehsahn idarsedilmasinde miiasir metodlarrn dvranil-masi, alda edilmasi ve takmillegdirilmasi;

- Diinya emtas bazarlarrnda va maliyye sferasrnda ssme_reli marketinqin, aragdrrmalann teqkili, zsruri.informasiyala-rrn elda edilmasi, yerli kadrlarrn seviyyesininin yiiksaldilmesive yaxud onlarrn ilk fazadan baglayaraq hazlrlanmasr ve s.

Tsdqiqatlar g<istsrir ki, son 20 il arzinde miixtelif dtivrler_de Qinin xarici ticarat ameliyyatlarrmn orta hesabla 20_25%-rXiZ-in payna diiqmiigdi.ir. Bu zonalarda qeyde alnan miiessi_selarin sayr 50 mino yaxrn olmaqla, dlkeye yatrrrlan investisiyaresurslannrn 20ok-e qadari da burada camlcnmiqdir. eindeXIZ-.in siiratli ve samereli inkigafrna tasir g<isteren faktorlaraqalrdakrlardrr:

68

- Ucuz va bol i99i qiivvesinin olmasr;

- Olverigli ctilrali ;eraitin mrivcudlufiu, denizlare grxrq

imkanlan, limanlann yaxrnhqda yerlagmasi;

- Tayvan, Honkonq ve Makao kimi inkigaf etmig erazi-lerin yaxrnhfir;

- Xaynanda turizmin inkiqah iigiin alverigli tobii ehtiy-yatlarrn olmasr, senaye sferasrnrn, meselcn, metallurgiyanrnmaddi xammal bazasrnrn m<ivcudlulu;

- iqtisadi islahatlann prioritetliyi;

- Xarici kapitahn hiiquqi zemanetinin tagkili, bu iqlarsd<ivlatin destayi vs qanunlann i$lamssi;

- G<imriik ve vergi sahaleri iizra iqtisadi giizeqtlarin tat-biqi ve s.

Olkade XIZ-in yaradrlmasr, inkigafi, fealiyyeti vc idarae-dilmesi tizre 30-dan gox qanunlar ve normativ senadlar qebuledilmesina baxmayaraq, XIZ-lar haqqrnda vahid ve tekmillag-dirilmiS qanun yoxdur. Maraqh faktor kimi, xarici investisiya-lann celb edilmasinin olke konstitusiyasrnda oz eksini tapma-srdrr. Bu olkede XIZ-in bir srra farqli xiisusiyyetleri vardrr:

Bazar miinasibctlari asasrnda sarbest iqtisadi inkigafrntemin edilmesi;

- Xarici kapital qoyulugunun prioritetliyi;

- Osas miiasir prioritet saho kimi-senayenin inkigafrnrnone gekilmesi;

- Genig gegidds xammal ve yarrmfabrikatlar gstirmakla,istehsahn ixrac tayinath olmasr vs s.

Qinde XiZ-in yaradrlmasrm ve siiretli inkigafiru $artlondi-ron vacib laktorlardan biri, bu iilkede planh iqtisadiyyatdan,ycni merkezden idaraetmedan birbaga imtina va strateji ma-

69

nada tilkanin iqtisadi siyasatinin k<ikiinden deyigdirilmesi iste-yinin olmamasrdrr. Bu baxrmd an XiZ-ler <ilkadeki planh iqti-sadiyyat sektorlan ile yanaqr faaliyyat g<istarmekle, iqtisadi is-

lahatlann aparrlmasrna, dtinya taserriifat sistemine vs diinyabazarlanna inteqrasiya proseslarinin siiretlendirilmasina, xa-riciticarat fealiyyetinin geniglendirilmssina ciddi stimul g6s-

taro bilmigdir. Lakin iilkenin Umumdiinya Ticarat Taqkilatma(UTT) daxil olmasr ila elaqadar, XiZ-in qanunvericilik bazala-rrnda, giizeqtler sisteminds deyiqikliklerin ve tekmiliaqdirmele-rin aparrlmasr qagimaz bir proses kimi qiymetlendirilir. Hsmda, olkenin iqtisadi inkiqaf seviyyasi artdrqca, iilkedaxili digararazilerde faaliyyet g6steren istehsal-kommersiya subyektleri-nin XIZ-de faaliyyet g6staren analoji qurumlarla raqabat me-

salsleri, bunlarla bagL olke arazisinde reqabet miihitinin ni-zamlanmasr diskussiyalarrn geniglanmcsine ravac vermigdir va

bu istiqametlarde miivcud qanunvericiliyin takmillagdirilmasizarureti proqnozlagdrrtlrr.

Canubi Koreya- respublikasr XX asrin 60-cr illerindan bag-

layaraq, iqtisadi inkiqafin yiikseldilmesi, milli iqtisadiyyatrngiiclendirilmesi istiqametinde islahatlar aparmrgdrr. Bu d6vrasasan ixrac tayinath mehsullarrn artmasl ve idxahn ciddi ola-raq mahdudlagdrrrlmasr ila ferqlenir. Olkede raqabet qabiliy-yetli mallann istehsah artdrqca, ticaret-iqtisadi alaqalari geniq-

lendirildikca va xarici ticaret fealiyyati giiclandikca, bu sahe-

lerda liberallagma prosesleri siiretlenmig, bu proses (XX esrin80-ci illarin sonunda) idxal sahasini da ahate etmigdir va naha-yet, h<ikumat terofindan xarici ticaretin liberallaEdrrrlmasl tizre3 illik proqram qabul olunmuqdur (1984-1987-ci illar). Buproqramln icrasr naticesinde artrq 1990-ci illarin ortalanna 6l-kede daxili bazarrn <agrqhft> 95o/o-o qader yiiksalmigdir [108].

Tedqiqatlar gristarir ki, hemin d<ivrlarda Canubi Koreyaregionda dztiniin iqtisadi inkiqaf potensiahnr tesdiqlemak vsniifuz elde etmak, diinya inteqrasiya proseslerinda faalhlrnrartrrmaq iigiin, 6lkode (aglq qapl) siyasetino ciddi onem ayrr-mrgdrr vo bu iki esas faktorla saciyyelandirilir:

- $erqi Asiyada maddi resurslarrn, mal va amtaalerin,amek ehtiyyatlarmrn, yeni va miiasir texnologiyalarrn, innova-siya mehsullarrnrn, intelektin ve digar siiratli inkigaf atributla-rrrun regionda cemlagdirilmasi, biiltiqdi.iriilmasi va temin edil-mesi iizre regional markeze gevrilmak isteyinin strateji meqsedkimi qargrya qoyulmasr;

- Qloballagma va iqtisadi transformasiyalar garaitinda, in-teqrasiya proseslerinin siiretlendiyi ve yeni keyf,ryyet marhale-sine girdiyi bir drivrda diinyanrn iggtizar fealhq markezine gev-rilmsk istayi .

Bu 6lkenin iqtisadi inkigaf merhelelarinin tehlili g6sterirki, yuxarrda qeyd edilan strateji meqsadlsrin gergsklogdirilma-sinda Canubi Koreya h6kumeti regional saviyyede iqtisadiamokdaphlrn imkanlanndan maksimum yararlanmaq tigiin,bu regionun giiclii rilkaleri ile (Qin va Yaponiya) amekdaghlrstrateji partnyorluq saviyyesine kimi ynkselda bilmiqdir. Buamskdaghlr gartlendiren esas amiller agafrdakllardrr;

- Qinin stiratli iqtisadi inkigafi va onun genig amtae ba-zarlarntn Canubi Koreya iigiin alverigli olrnasr;

- Yaponiya kimi yiiksak inkigaf etmiq 6lka ila emekdag-hqdan behralenmak va tacrtiba miibadilesi istayi;

- Bu cilkalordo ticarat, investisiya vs texnoloji elaqeleringeniglendirilmasi, bu elaqelerin intensivlagdirilmesi hesabrnaiqtisadi inkiqafrn siiratlcndirilmasinin, xarici ticaratin geniglen-

71

dirilmasinin tsmin edilmesi va s.

Artrq, 1990-cr illsrin sonlannda Cenubi Koreya ila Qinarasrnda 44 milyard dollarhq xarici ticarst dovriyyssi m6vciidolmu$dur va 2010-cu ile kimi bu reqamin bir nega delo arta-cafir proqnozlagdrrrlrr. Yaponiya ile xarici ticarat d6vriyyesiXXI esrin ilk illerindo 90 milyard dollara gatmrqdrr ve 201O-cuile kimi bu raqemin 2 defoden gox artacalt gozlenilir-

Cenubi Koreya strateji partnyor 6lkelarden baqqa, garqi

Asiyamn 13 olkesinin maraq dairasi nezera ahnmaqla, bu ara-zinin sorbest ticarat zonaslna geviilmesinin tagabbiiskarlann-dandrr (2001-ci il) ve bu maqsedle, koordinasiya olunacaq,prioritet saheler miieyyenlagdirilmigdir:

- Regiondaxili ticarat va iqtisadi iniinaqi$elcrin (miibahi-salerin) nizamlanmasr vo yumgaldrlmasr;

- Reqiondaxili ticaret, investisiya, elmi-texniki alaqele-rin, enerji bazasrnrn m<ihkemlendirilmasi, noqliyyat infrast-rukturunun inki9afr;

- Tahsil, sahiyya, humanitar sahalerda olaqclarin artrrrl-masl;

- Otraf miihitin qorunmasr ve s.

Umumiyyetlo, bu regionda genig mskanr ehate edan ser-bast zonalann koordinasiya olunmug formalannrn 201O-cu ilekimi tekmilleidirilmssi proqnozlaqdrrrlr. Ekspertlaro g6re ha-zrrda Canubi Koreyada XIZ-in iqtisadi scmarelilik baxrmtn-dan segilen bir nege formasr fealiyyat g6stsrir:

- Sarbast investisiyalar zonasr (Jeiu investment pro-motion Zone);

- Sarbast ticarat zonasl (Free Trade Zones);- Sarbost iqtisadi zona (Free Economic Zones);

Xarici investisiyalar zonasr (Foreign investment Zo-nes).

Bu tip zonalarda qiivvade olan giizeqtlsr ve qaydalardanssaslarr aga!rdakrlardr:

- Xarici investorlara 100%-lik kapital qoyuluglu miiessis-ler yaratmala icaza verilir;

- Xarici investorlara eldo edilmig menfeetin va hsmgininkapitahn 6lkaden grxanlmasrna icazsnin olmasr;

- Yiiksek texnologiyalarla balh biznesle moglul olanlarve senaye miiessislerina serVis xidmet g<istaranlar biitiin novvergilarden 5 illiya azad edilirler vs digerlori.

Hazrda 6z elverigli infrastrukturu vs giizeqtler sistemi iloxarici investorlar iigiin celbedici zona kimi, ctlkade drird rii-sumsuz iqtisadi zona lealiyyst g6sterirler: ingeon beynslxalqaeroportu, ingeon limanr,Quanyanq limam va Busan limanr.

Qeyd etmsk lazrmdrr ki, Canubi Koreyada olkanin iqti-sadi inkigaf strategiyaslnda Xiz-in daha miiasir standartlarseviyyesine qaldrnlmasr istiqametinde tedbirler hayata kegiri-lir. Bu olkedaki XiZ-in yaxrn l0-15 illikda osash formada tek-millagmesi va daha effektivli fealiyyat g<istarmesi grizlenilir.

Tiirkiye- Avropa ile Asiyanrn en miitoreqqi ve bogeri, iqti-sadi-siyasi dayarlerini 6ziinds birlegdiren, sintez eden ve Bal-kan dlkalori ile Yaxrn ve Orta $arq, Cenubi eafqazrn (Zaqaf-qaziyantn) kasigdiyi erazide yerlegen qardag bir d<ivletdir. OlkaNATO (1952-ci ilden), rnT lteO+-cii ilden) kimi niifuzlu bey-nslxalq tagkilatlann iizviidiir ve Avropa Birliyine daxil olmaqiigiin real namizeddir. 2002-ci ilden baglayaraq, <ilkade AvropaBirliyina daxil olmaq iigiin miivafiq standartlara kegilmesi za-rurati ila alaqedar va 2000-ci ilin evvallsrinda yaranmrg iqtisadi

b6hrandan grxmaq maqsadila, silsila iqtisadi islahatlar aparrl-mr$dlr v, iqtisadi, maliyya strukturlarrnrn tekmillsqdirilmssisiirstlendirilmiqdir :

- Bank sektorunun yeniden qurulmasr, bank-rnaliyyeemeliyyatlarrmn sallamlagdrrrlmasr vo onlarrn niifuzlannln,etibarhq saviyyelerinin artrrlmasr iigiin sistemli tadbirlarin g<i-

riilmasi;

- Yeni tender qanununun qebul edilmasi ve qanunundiinya standartlanna uyfiunlagdrrrlmasr;

- Energetika bazarrmn liberallagdrnlmasr, bu sahelsrdo6zel sektorun rolunun giiclendirilmosi;

- Qanunvericilik aktlannrn tskmillegdirilmasi ve yenileg-

dirilmasi;

- Idxal rejiminin Ai ve UTT-nrn standartlanna uygun-lagdrrrlmasr;

- Diivlot strukturlannln, aparatrmn yenidon qurulmasr,nazirliklarin sayrmn 36-dan 25-o qsdar azaldrlmasr ve s.

Olkade aparrlan iqtisadi islahatlarrn siiratlandirilmesindevs islahat ydniimlii tedbirlarinin maliyye resurslarr ila teminedilmssinde investisiya siyasatinin miihiim ahemiyyati dsrkedilan Tiirkiyeda, 19521-cii ildan baglayaraq bu sahade miiay-yen qanunlar qebul edilse de, <Xarici investisiyalar haqqrnda

Qanun> tskmillegdirilsrek, yeni qanun yalmz 1995-ci ilda qa-

bul olunmugdur. Qanuna esasan, ixrac teyinath istehsal sahe-lerine, elm ve kapital tutumlu istehsala qoyulan investisiyalarxiisusile miikafatland rnlrr.

Bu 6lkeda investisiyalarrn getirilmesinda miihiim iqtisadiinteqrasiya vasitolerinden biri kimi XiZ-dan de semereli isti-fada edilir. Olkada Xiz-in laaliyysti 1985-ci ilde qebul edilmiq

74

ve 1987-ci ilden qiivvada olan Qanunla tenzimlanir. Tiirkiyeda

sarbest iqtisadi zonalar iigiin elverigli giizagtler sistemi vardtr:

- XlZ-ler vergilerden azaddr;

- Zonalarda faaliyyst gdsteron sahibkarlar g6mriik va di-gar rilsumlar ridamirlar;

- Digar Slkelorle miiqayisads Tiirkiyada XiZ-de istehsal

olunmug mallartn tilkanin bagqa erazilarinde sattgtna icaza ve-

rilir;

- 6deni9 vasitesi kimi zonamn arazisinda konvertasiya

olunan har hansr bir valyutadan istifada miimkiindiir;

- invcstorlartn gexsi ve korporativ menfeetlerinin 6lke-

den grxanlmasrna mahdudiyyatlor yoxdur;

- Tiirkiyede yaiayan xarici vatendaglar, serbest zonalar'da 100%-li xarici kapitalla miiossisaler yaratmaq hiiququna

malikdirlar;

- Zon,alartn arazisinde 10 il miiddete tetillar qada[an ediltr;

- Zonalarn erazisinda beynalxalq standartlara cavab ve-

ran infrastruktur olmahdrr;

- Torpaq icara haqqr minimaldr;

- Ucuz iggi qiiwesi m6vcuddur, bu zonalardakr omek eh-

tiyyatlarrna gokilan xarclar inkigaf etmig tilkelerdaki analoji

xarcelerin camisi l0%-i qederdir;

- Mahsullarrn istehsah ve satl$r prosedurlartnda biirok-ratik maneelor minimuma endirilib;

- Tiirkiysde qiymet va keyhyyet (standart) gtistoricilari tiz-

re normativlar serbest iqtisadi zonalarda tatbiq olunmur ve s.

Tiirkiyada serbest zonalar 1987-ci ilden yaradrlma[a bag-

lanrlmrgdrr (Mersin ve Antalyada). 1990-cr ilda izmird: Egey

SiZ-i ve Stambulda Atatiirk adrna aeroportu ahate eden sar-

75

bsst sahibkarhq zonasr fsaliyyate baqlamrgdrr. iqtisadi cehafden nisbaten geri qalmrq arazilarin sosial-iqlisadi inkiqafinr sti-mullagdrrmaq meqsadile, Trabzonda (1992-ci il), Adana(1993-cii il), Orzurum vo Mardinde (1994-95-ci iller) XiZ_laryaradrlmrqdrr. Bu <ilkade ilbail yeni XiZ-in yaradrlmast va te_gekkiil tapmasr diqqeta layiqdir. Hazrrda XiZ-in iimumi sayr20-den goxdur va oniarrn lisenziyalarrnrn miiddeti 2009-cu ilakimidir. Bu miiddotdsn sonra XiZ-lar iizru tekmilleqdirilmig voAvropa Birliy.i standartlanna cavab vcrsn giizegtler sistemitetbiq olunacaqdrr.

Tiirkiyade fcaliyyat gdsteran XiZ-in asas tistiin faktorla_nndan biri kimi, onlann beynalxalq neqliyyat qovgaqlannrnve limanlannrn yaxrnhlrnda yerlogmasidir. Bu faktorun osasiistiinliikleri aga!rdakrlardrr:

- Sahibkarlarrn ve investorlarrn bu tip zonalara maraq_larr yiiksakdir;

- investisiya miihiti olduqca elvcriglidir;

- istehsal xercleri aqafirdrr va bu amil yerli, hem de xaricifirmalann reqabat qabiliyyetinin yiikselclilmesine elava stimul-lar verir va s.

Tiirkiyede fcaliyyat g6staran XiZ-in spesifi k xiisusiyyatlc_rinden biri da, onlarrn hsr birinin ayn-ayn fealiyyet sahalsriiizra ixtisaslagmasr ve tekmillegmesidir. Messlen, Mersin vaAntalyadakr XiZ-de esasen kand tasarriitatr mehsullarrnrnemal vo aqrar sektora xidmet sahalcri, izmirde elektron va tc-lekommunikasiya avadanlqlan, Stambulda hazrr geyimlerinve yiiksek texnoloji elektron mshsullarrn istchsah va ticarotiiizrs istehsal-kommersiya miiassiscleri (fi rmalarr) fealiyyat gos_tsrirler [ 03].

'16

Haznda Tiirkiyo Xiz-de 3500-e yaxrn firma ve miiassiselorfealiyyetdodirler ve bunlann ijlkanin iimumi ticarct d6vriyya_sindo payr orta hesabla illik l5% saviyyesindadir (ilda taxmi_nen l5-20 milyard ABg dollarr). Umumr ticaret d<ivriyyasinda1 milyarddan 5 milyard dollara qedsr d<ivriyyeyc mallk XiZ_den <istanbul leather>, <istanbul-Ahl>, <Mersin>, <Aegean>,<Bursa> va <istanbul-Trakya>nr g<istermak olar. Zonalardaticarat d6vriyyesinin 95%-o qcdari emal sanayesinin payrnadiigiir. Bu faktoru nazera alsaq, qardag 6lka kimi, ham de stra_teji <ilke-partnyor kimi Tiirkiyanin emal sonayesi inkiqafi tsyi-natlr (sanaye istehsah) XiZ izre topladrlr tecriibenin Azerbay-canda qeyri-neft sektorlannrn, x0susila emal sanayesinin mo_dernizasiyasr va inkiqal etdirilmasinde tatbiqinin perspektivloridiqqeti calb edir.

Hindistanda- XiZ-in yaradrlmasr vs .inkigafi ile bafh tok_millegdirilmig iqtisadi siyasar 2000-ci ilin aprelindsn qiivvede_dir (Yeni strategiya). Bu strategiyada ssas maqssd kimi raqa_bat qabiliyetli ixrac iigiin biitiin n6v manelerin aradan qaldrnl_masr nezarde tutulmugdur. Xilsusi zonalarda prioritet faaliy_yat sahaleri kimi istehsal, ticarct, temir ve xidmet sahelarimiieyysnlagdirilmipdir. H6kumat rarefindcn 2002_ci ilin no_yabnndan etibaron fcaliyyetda olan ixrac emal zonalarr yeni_legdirilerek, Kandl vc Surar (eudjarat), Santa_Kruz(Maha_ragtra) vo Koginda (Kerala) XiZ yaradrldr. Bunlardan alavs,Positrde (Qudjarat) ozal sektor tarafinden isa Dronaqir (Ma_haragtra), Nanquneri (Tamilnodu), Kulpi (eerbi Benqahya),Paradip (Opissu), Bxadoxi, Kanpur ve ereyter Noyda(Uttap-Pradeg), Kakinada (Andxra pradeg) gtatlan nda XiZ_in yaradrlmasr meqsadauylun hesab edilmiqdir [105]. Hindis_tan Xiz-dc faaliyyat gcistaran miiassisalorin esas stimullan

77

bunlardrr:

- Idxal iigiin lisenziya taleb olunmur;

- istehsal, materiallar, ehtiyyat hissaleri vo serf material-

larrnrn idxah iizre riisum tutulmur;

- Daxili bazarda istehsal vasitelerinin, serf materiallarr-

nrn, ehtiyyat hissalarinin ahnmast iigiin riisumlar tetbiq edil-

mir;

- lstehsal, ticaret ve xidmat sahelerinin fealiyyetino icaza

verilir;

- Idxal siyaseti nazara ahnmaqla va gtimriik riisumlart

tam ddanjlmaklo, daxili bazarda satl$a icaza verilir;

- Agtnmalar ve zererler iizra norm4lar teyin edilmir;

- Altkontraktlann (subkontraktlarrn) baplanrlmasrna

(iigiincii hiiquqi gaxslerla kontraktlarrn ballanmasrna) icaze

verilir;

- 12 ay miiddetine gtizagtli ssudalarrn ayrtlmasr;

-idxal edilmig mallarrn tigtincii dlkeya ixractna icaze verilir

va s.

Hindistanda XIZ-in yaradrlmast iigtn esas stimullar

aga$rdakrlardrr:

- gdmriik riisumlarl ddamadan mallartn aLnmast;

- inkigaf etmig miiassiselerin XIZ-de yerdeyigmasina ser-

bsstliyin verilmesi;

- sarbast xiisusi zonamn su, elektrik enerjisi, tahliikesidik

xidmati, restoranlar va otellarle tamin edilmesinde salahiyyet-

larin verilmesi;

- Xiz-tn erazisinde yagayrq evlerinin, bazarlartn, uqaq

balgalarrmn, klub va istirahet merkezlerinin inkigaf etdirilme-

sina ssudalann aYrtlmasr.

-z----

indoneziyada- XX asrin 70-ci illerinden etibaren regional

beynalxalq tegkilatlarla ve qoniu 6lkalerla xariciiqtisadi ala-

qolarin feallagdrnlmasrna baglanrlmrgdrr. Bu 6lkenin xarici ti-carat diivriyyesinda Asiya-Sakit Okean iqtisadi Omakdaghqdlkelerinin payr 70To seviyyesine gatmrgdrr. Olkeda yeni texno-logiyalann va innovasiyalarrn tetbiqinin geniglendirmasi, xa-

rici-iqtisadi elaqelerin semaraliliyinin artrr masr iigtin Xiz-inyaradrlmasmda vahid strategiya kimi 20-30 illik miiddet prio-ritet kimi gdtriilmtisdiir va burada asas XiZ formasr kimi lxracIstehsal Zonalanndan (iiZ) istifade edilmiqdir. Bu agagdakr

fakorlarla izah olunur:

- Olkade iqtisadi inkigafin tamin edilmesi;

- iqtisadiyyatrn miixtelif real sektorlannrn moderniza-siya edilmasi zerurliyi va bu maqsedla hemin sahalorin senaye

potensial-rrun artrr masrnda yiiksak texnologiyalann tatbiqedilmesinin vacibliyi;

- Olkanin diinya tesarriifat sistemine daxil olmasr ile ya-

nagr, onun beynelxalq amek Lrtilgiisiinde va beynalxalq ticaratmiibadilesinde mahsuldar igtirakrnrn temin edilmesi;

- Qloballagma va iqtisadi transformasiyalar garaitinde

milli iqtisadiyyatrn yenilegon formalanmn 6lkenin vahid iqti-sadi strategiyasma udagdrrlmasr va xiisusila de xarici ticaretkonsepsiyasrmn effektivliyinin artrnlmasrmn temin edilmesiistayi ve s.

Qeyd etmek laamdrr ki, bu dlkede faaliyyet gdsteran XiZ-in spesifik xiisusiyyetlarindan biri onlann orazilerinin (masa-

lon, Cakartada bi XIZ-in anzisi 400425 hektardrr) digar

Asiya dlkelarindeki XiZ-re nisbeten (taqriban XiZ-in e: ;zisi

orta hesabla l0-15 hektardrr) 40 dafaden gox olmasrdrr.

Hazerda bu olkada ASEAN <ilkaleri ilc birlikda XiZ_inIbrmalannrn tckmilleqdirilmasi, olkalararasr miinasibatlardaonlann tssir sahslsrinin derindsn oyranilmesi, ticarot-iqtisadialaqelerde mdvcud normativlorin, vergiqoyma bazalarrnrn, ta_rif siyasetinin uyEunla$drr masr va btit6vliikde Asiya-SakitOkedLn iqtisadi Omekdaghq <ilkelerini ahate ctmakla sarbast ti_caret zonaslnln 2020-ci iladck reallagdrrrlmasr istiqamatindatedbirlor gtiriiliir.

Filippindc-XiZ-den iqtisadi va sosial proqramlarrn gergak_legdirilmasinde somerali istifada olunur. Bu zonalarrn yaradrl_mastna maraq, hsla XX esrin awellerinden miigahids olun_maqdadrr. 1923-cii ilde 6lkanin Ticarct palatasr serbest zonakonsepsiyasrnr ircli siirmtigdiir. 1937-ci ilda nehayet serbest li_man ve yaxud xarici ticaret zonasl yaradrlmast ideyasr olkershberliyi tarahndan dssteklansade, bu saheda ilk defs yalnrz1969-cii ilde Mariveles (Bataun adasr) serbast limanrnrn yara_drlmasr haqqrnda qanun qsbul edilmiqdir. Amma maliyya gs_tinliyinden qanunun icrasr miimkiin olmamrqdrr va l0 il sonra1979-cu ildan baglayaraq XiZ-:r.r. yaradtlacalr srazilerinmticyyenleqdirilmesins baglanrlmrgdrr. Nahayet, ilk iig ixraczonalarl 1991-ci ilden fealiyyeta baglamrglar (Laquna, eeytveyve Kavite). Bu zonalarda asas foaliyyat saholcrinda iistiinliik_lera vs gt2agtler sistemins agalrdakrlar daxil edilmiqdir:

- Sonayenin miixtalif sahelorinin fcaliyysti;- Xaricdan getirilen xammallarrn ve yanmfabrikatlann

emahnln hskili;

- ixrac tsyinath mallarrn yrlrlmasr va hazrrlanmasr;

- Zonalarda kompleks xidmet sahelerinrn mcivciidlulu(enerjidagryrcrlar, su tachizatr, kanalizasiya sistemi, zibil vs

I

tullantllartn utilizasiyast, dagrnmasr ve temizlanmasi, naqliyyatva rabite xidmetlsri, yagayrg massivlari, mahelloleri bank,kommunikasiya xidmetleri, miihafize va s.)

H6kumat bu tip zonalann miintezem olaraq, takmillagdi-rilmasina va inkigafina, buraya istiqamctlenen investisiyalannartrmrna ciddi fikir verir va bu zonalara aid rthdelik xarakterlihcikumet siyaseti formalagdrnlmrgdrr:

- Hcikumat <ilkenin sanaye, iqtisadi ve sosial inkigafinatasir eda bilecak prioriter fealilyet sahasini miikafatlandrnr;

- Zeif inkigaf etmig arazilerda, xiisusila kand yerlarinda igyerlerinin agrlmasr, aktiv amek qabiliyyatli igsizlerin sayrnrnazaldrlmasr h6kumatin maraq dairesindedir;

- Ohalinin gelirlerinin artrnlmasr, yoxsullulun azald -masr, amak mehsuldarh[rnrn yiikseldilmasi ve ehalinin yagayrgseviyyasinin yaxqrlagdrnlmasr maqsadile, tsgkil edilan semareli,effektivli fealiyyet saheleri hrikumatin strateji meqsedleri ilai.ist-iiste diigiir va s.

Filippindeki XiZ-in effektivliyi bu zonalarda meglullufiunteminatr, invcstisiyalarrn yatrnlmasr va ixracln tagkili kimi va_cib faktorlarla qiymatlendirilir.

Olkeda xiisusi zonalann yarad masrnda esas maqsad, han-srsa bir sahenin inkigal etmig iqtisaCi sektora gevrilmasidir(aqrosanaye, senaye, turizm, ticaret, bank, investisiya ve ma_liyye msrkazleri va s.). Bu dlkadaki sarbost zonalarrn mtixtalif_liyini seciyyelondirsn xiisusiyyetler agalrdakrlardrr:

- Sanaye zonasr-kompleks planJagdrrma esasrnda, fasile_siz i9 rejimini temin eden infrastruktur olmaqla, ewelcedan ti-kilmig standart binalardan (istehsal, senaye, ticarat sahalari)va kommunal xidmet miiassisalarinden ibaretdir;

EI

- ixrac emal zonasr-g6mriik nczaratindan konarda ol-maqla, ixrac teyinath mahsullann istehsah ils mca[ul olan xii-susilcadirilmig senaye sahasidir.

- Sarbast ticarat zonasr- g6mriik riisumlan iidamaden xii-susi qorunan aynca sahadir. Burada idxal edilmig mallar bo-galdrlrr, segilir, qablagdrrrlr va iigiincii olkelara ixrac edilir;

Turizm merkezi - giizegtlar sistemi olmaqla otellar, ku-rortlar yerlcaon xiisusi srazisidir;

- Aqrosanaye zonasr- bu zonada kend teserriifatt meh-

sullannrn kompleks emah (istehsah) tegkil edilir, ilk xammal-dan son mohsuladok biitiin emal merhalelari movcuddur.

Hazrrda olkede 120-dsn gox xiisusi zonalar fealiyyetdedir-ler ve onlann aksariyyeti xiisusi miidiriyyetler tarefindan idare

edilir. Zonalarda faaliyyot g6staren mtiessisalarin sayr 1000-e

yaxrndrr ve onlar iigiin esas giize$tler agalrdakrlardrr:

- Siiratlandirilmig amortizasiyanrn hesablanmasr;

- ixracriisumlarrndan azaddrrlar;

- Lisenziyalar, idxal edilmig avadanltq, xammal va ma-

teriallar iigtin riisumlar tidenilmir;

- Milli vo yerli vergilardan azaddrrlar;

- Umumi d<ivriyyedan drivlata cemisi 57oJik ayrrmalaredilir.

Qeyd etmak lazrmdrr ki, XiZ-re yatrr an invcstisiyalannhacmi 10 milyard dollarla olqiiliir ve bu arttm tempi indi do

qalmaqdadrr. F-ilippinde XiZ-in fsaliyyatindan onlarrn yerlaq-

diyi erazilcrin sosial-iqtisadi problemlarinin hellinda semareli

iqtisadi vasitc kimi hala uzun miiddeto istifads edileceyi proq-

nozlagdrrrlrr.Sinqapur- Canubi-gerqi Asiya <ilkeleri arasrnda iqtisadi in-

kigaf tempins g6re tinde olan olkalcrden biridir. Bu 6lke

adambagrna diigan UDM-ya g<ire Yaponiyadan sonra ikinci-dir. Olkeda diinyanrn 4 mins yaxrn apancr firma vs kompani-yalarrnrn filiallarr fsaliyyet gdsterirlar, iggiizar va investisiya

miihiti olduqca elveriglidir. Takga, iri neft kompaniyalarr iizra

baxsaq, burada onlartn 120-den gox niimayandcliklsri m6v-

ciiddur va Sinqapur neftemalt iizre (Hyuston ve Rotterdam-

dan sonra) diinyanrn iri merkazlarindan birine gevrilmigdir

[103]. Tadqiqatlar g<istarir ki, har bir olkada yaradria n Xiz'inmahiyyeti bu iilkenin miieyyen strateji mcqsedlarina xidmet et-

makla yanaqr, konkret olaraq, hansrsa prioritet sahelarin inki-gafinrn stiratlandirilmasi ile bilavasita baghdrr. Sinqapurda da

bu istiqamatda miiayyan strategiya formalagmrqdrr ve sarbest

zonalan mallann ixractna istiqamstlanmig <serbasb zona

kimi qiymotlendirirlar. H<jkumatin bu sahada iqtisadi siyasati-

nin esas prinsiplari ve istiqamstlari aqafirdakrlardrr:

- idxal-ixrac rejiminin tam liberallaqdrnlmasrrun taminedilmasi;

- Semereli ve effektivli, ham ds mahsuldar olan ixrac-zo-nalannrn yarad masrnrn prioritetliyi;

- infrastrukturn teqkili iiqiin dovletin maliyyr vesaitlari

aylrmasl ve senaye zonalarrnrn maddi-texniki bazalannrn giic-

lendirilmesi.Hazsrda Sinqapurda 26 sanaye rayonlarr (zonalarr) fealiy-

yatdadirler va burada yerlogsn 3600-e yaxrn miiassisolerde 210

mindcn gox iggi qiivvcsi camlonmigdir. Olkanin sanaye saha-

sinda galrqanlar n 7\o/o-dan goxu bu zonalarda iqlayirler. iri sa-

naye zonalanna Curonq, Kronc, Sunqev Kadut, Yuti Loyan

Qc vo bagqalan daxildirlsr.Foaliyyct dairesine vo istehsal hec-

mina g6ra on iri senaye zonasr Curonqda yerlagir. Burantn ara_zisi 6500 hektardrr. Zonada fsaliyyot g6steran 1840-a yaxrnmiiassisada, firma va kompaniyalarda 100 mindan gox i$gi 9a-tgu. Bu zonada fealiyyetde olan miiassisslarin aksariyyeti xa-rici investorlara maxsusdur ve diger hissasi ise miigtersk miias_siselerdir. Curonq senaye zonaslntn on iistiin faktorlan bun-lardr:

- Deniz senaye limammn yaxrnlaqda olmasr;

- Herbi-deniz bazasrnrn zonanrn yaxrnh!rnda yerlsgmasi;

- inikgaf etmig infrastruktur sisteminin m<ivcudlufiu.On iri deniz limanlanndan biri kimi- (diinyada Nyu york

ve Rotterdam limanlanndan sonra tigiincii olan) Sinqapur li-manlnln regionda analoqu yoxdur. Liinanda 6 serbsst ticaretzonasr vardrr ve onlarrn asas lealiyyet dairesine ixrac-idxalemaliyyatlarr daxildir.

Qeyd etmek laamdrr ki, Sinqapurda serbest zonalanndaha bir niivii- ofgor zonalat da mcivcuddur. Bu zonalann ya-radrlmasrnda esas meqsodlsr va onlarrn fealiyyat sahelori aga-

!rdakrlardr:- Serfsli gertlarle beynalxalq maliyya emeliyyatlarrnrn

apanlmasr;

- Vergi giizsqtlerinin olmasr;

- Ohemiyyetli doracoda serbost faaliyyeta geraitin yara-drlmasr;

- Valyuta nozaretinin minimalhgr (olmamasr);

- Faaliyyate gakilen xerclorin yerinde silinmasi;

- Maliyye emaliyyatlarrnrn anonimliyi, gizliliyinin qo_runmasl ve bagqalan.

XiZ-in tagkilina va fealiyyotina, onlarrn sarbestliliyinin ar-

trrrlmasrna dair Sinqapur htikumatinin 96rdny0 ardrcrl tadbir-ler, biitdvliikda 6lkanin biitiin iqtisadi sektoruna aid edila bi-ler. Bela ki, iqtisadi sahede sorbastliyin qorunmasrna gora 26giistarici iizre (vergilerin sayt va hecmi, hokumotin iqtisadiy-yata tesiri, miidaxilesi, hakimlarin mnsteqilliyi, intellektualmiilkiyyetin qorunmasl saviyyesi, agrq va gizli gtimriik manele-rinin m6vcudlulu ve s.) Sinqapur dtinyada ikinci, ABg-dansonrakr yerdedir.

Pakistan- 62 qonqu 6lkalarina nisbaten inkigaf etmiq bir ol-ka kimi, miitereqqi inteqrasiya vasitelarinin tatbiqina va onla-nn tekmillaqdirilmesins ciddi yanagrr. Bela ki, bu olkede yeniinvestisiya siyasatinin formalagdrrrlmasr ve sirateji moqsadle-rin mtiayyanlagdirildiyi iqtisadi siyasatde XiZ-ra diqqatle ya-na$llmaqdadrr. Qeyd etmak lazrmdrr ki, 6lkede fealiyyet gdste-

ren (Keragi) serbest ixrac zonasr 1989-cu ilda yaradrlmqdrr.XiZlri fealiyyatinde b<iyiik tecriibesi olmayan hokumet yenizonalann saylarmrn artrrrlmasrna meylli deyildir va Kcragidafaaliyyet gdsteren sarbest ixrac zonasl agaEldakr qaydalarla ni-zarr antr:

- Zonadaki miiessiseler lederal ve yerli vergilerden azad-drr;

- Pakistandan kanarda qazan an menfaatden gelir ver-gisi tutulmur;

- Zonaya btittin ndv avadantqlarrn ve xammallarrn id-xalr vergilerdan azaddr;

- Miilkiyyetginin hiiquqlarr tam qorunur;

- Kapitaltn ve menfaatin serbest harakati, dlkedon grxa-

rrlmasr;

- investisiyalann qoyulmasr iigiin minimum-maksimum

85

hadlsr miiayysnlagdirilmoyib;

Zonada faaliyyat g6staran tsgkilatlar (miiassiselcr) is-tehsalat londlarrna mallann verilmesina borcludurlar vc s.

Tahlillar g6sterir ki, Pakistanda XiZ-in t'ealiyyet dairesibu dlkanini iimumi iqtisadi inkiqaf saviyyesi ila uzlaqmrr. Bun-larr nozere alan hokumat ilk novbads xarici-ticarat ddvriyyesi-nin arlrr masr, bu maqsedlc ixrac potensiahnrn giiclendiril-masi iigiin ixrac tsyinath ssrbcst zonalarrn geniglandirilmasiniprioritet kimi miicyyanlcqdirmiqdir va ekspertler yaxrn illardabu istiqamatde Iealhlrn artacagr qonaetindadirlar.

Misirda- XX osrin 70-ci illsrin awelind.r giiclenmekde olan<agrq qaprlar> siyasotinin tosiri naticesinde, 197 4-ci ilde sar-

bast iqtisadi zonalarrn hiiquqi statusunun ve teserriifat fealiy-yatini tamzimlaycn Qanun qabul edilmigdir. Bu qanunun esa-

srnr giizcgtli vergiler rejimi va liberal faaliyyet mexanizmi tegkiletmigdir. Hazrda olksde XiZ-in qargrsrnda duran esas vazifa-

ler, tilkanin 2017-ci ile kimi qiivvede olan uzunmflddatli iqti-sadi strategiyasr ils miieyyenlegdirilmigdir:

- Emal ssnayesi prioritet olmaqla, ixrac mahsullarrstrukturunun geniglandirilmasi:

- ixrac (hsm ds daxili bazar) tayinath roqabet qabiliyy:t-li mallarrn geqidinin artrrrlmasr meqsedila, an yiiksak texnolo-giyalann va avadanhqlarrn olkaye gatirilmesinin temin edil-masi;

- Xarici ticarat drivriyyasinin strukturunu tokmillegdir-mok ve ixracrn rolunu artrmaqla, idxal edilen mehsullarrn 6l-keda istehsahnrn taqkili;

- Yeni iq yerleri yaratmaqla, Misir iiqiin ciddi problemolan igsizliyin qisman aradan qaldlrtlmasr.

Misirde XiZ-in faaliyyatinda iralileyigler esasen 20 il bun-dan evvol baglanmrqdrr. Bela ki, 1977-ci illerden Xiz-de ilk is-

tehsal obyektlorinin yaradrlmasr qeyda ahnmrgdrr. Hazrda,otkeda 40-dan gox XiZ vardrr vo bu zonalar l9 quberniyadayerlegirler. Misirda XiZl.:i. yarunma formalarrndan asrh ola-raq, onlarr iki (dovlet va <izel) qrupa ayrnrlar. D6vlet Xiz-riictimai istifade obyektlerini vo inlrastrukturu tamin etmekmaqsedile yaradrlrr va direktorlar gurasr terafindan idara olu-nur. Ozel XiZ bu tip zonalartn spesfik xiisusiyyatlerina uylunolmah, manfeatle iglameli, zonanrn iqtisadi statusunu qaldlr-mah va yerlagdiyi arazinin inkigafrna, abadlagdrrrlmasrna ho-kumatin mtayyenlegdirdiyi ayrrmalan etmalidirlar. Qeyd et-

mek lazrmdrr ki, hsr iki qrup XiZ iizre prioritet istiqamat kimiyiiksek ve mi.iasir texnologiyalar esasrnda ixrac mchsullan is-

tehsal eden (daha gox daimi iq yerleri yaratmaq nazara ahn-maqla) ssnaye miiessiseleri va istehsalatlarrntn yaradrlmasr qe-

bul edilmigdir.Misirdo an iri XiZ-den biri Amiriyadadrr (Aleksandriya

quberniyasr). Bu zona inkigaf etmig infrastruktura malikdir,limandan 20 km mesafade, Aleksandriya-Qahrro avtomobilmagistrahnrn yaxrnllrnda yerlagir. Aleksandriyanrn alveriglicofirafi mskanda yerlaqmasi, onun iig qitanin va okeanlararasr(qitalararasr) neqliyyat margrutlannrn kasigdiyi yerde olmasr

Amiriya XiZ-da Avropa, Asiya ve Afrika iilkclerina apar anmallarrn saxlan masl vo onlarrn ilkin emal edilarek iigiincii ol-kalora ixrac edilmesina imkan verir. Haztrda bu sarbast zo-nada 500-dan gox firma lealiyyct gostarir ve onlar esasan sc-zaqgrhq, tibb va metallurgiya mahsullan istehsah, hemqininneft emah ilc magguldurlar.

1988-ci ilde 300 mina kimi ehalisi olan geher-mayak Burq-

el-Arab (Aleksandriyadan 60 km mesafade), tilka Prezidenti-nin farmam ile senaye zonasl statusu almrg ve Burq-el-Arab elHadida (Yeni Burq-el-Arab) adlandrnlmrgdrr. Bu sarbest zona5 istehsal tayinath yarrmzonalara b<iliinmiigdiir va arazinin45%-i fehlaler iigiin,yagayrg evlarinin tikintisine verilmigdir.Zonada infrastrukturun maddi-texniki bazasr giiclandirilmig,yollar sahnmrg, gehsr kommunikasiyalan, poliklinika ve xaste-xanalar, mektebler tikilmigdir. $oher-sarbest zonada senaye is-

tehsalgrlanna xidmat edan bank sektorunun filiallar gabakas.i

geniglandirilmig, maliyye-bank arrieliyyatlan iigiin gerait yaxgr-

lagdlnlmrgdrr' G6riilen tadbirlar va qoyulan investisiyalar nati-cesinde geher-zonada 1000-e yaxrn miixtalil istehsal tayinathmiiassisalor foaliyyst g6sterirlar (elvan metallurgiya, yiiLngiil se-

naye, kimya senayesi, makaron, gay qabla$dnlmasr istehsah,tibb levazirriatlan istehsah vs s.). Burada faaliyyat gdstersn

miiessiselerin skseriyyati 6ze1 sektora mexsusdur. Yeri galmig-

kan bu geher-sarbest zonanrn Azerbaycamn ikinci bdyiik se-

naye gehori olan Sumqayrt gahari ile uylun galan bir gox

sosial-iqtisadi parametrlari, ehali sayr va s. diqqeti calb edir vebunlar tacriibo miibadilssi flgiin miihiim ahemiyyet kosb edo

bilar. Diger perspektivli va potensiah ile segilen sarbest zona-lardan biri da Damietta Xiz-d:r. Onun asas iistiinliikleri Sii-veyg kanahndan 55 km mesafada ve Damietta limanrmn ya-xrnhfrnda yerlegmasidir. Serbest zonada 400-e yaxtn miixtaliftoyinath miiessisalor fealiyyet g6sterirler (a!ac emah, mebel is-tehsah, kimya, eczaggrhq, bufda, farfor, pambrq emah ve di-gar sahalar iizro).

Qeyd etmak laamdrr ki, Misir hdkumeti XiZ-in fealiyya-tindeki problemlarin hellina, neqativ hallann tekmillegdirilma-sina ciddi yanagrr ve 2010-cu iledak Arahq denizi h<ivzesinde

genig arazini chato edan ve Avropa investisiya Bankrnrn des-

tayi ile sarbest zonanln yaradrlmasrnrn gergeklegdirilmasinabiiyiik iimidla yanagrlrr.

Suriyada- XiZ-in qanunvericilik bazasr 1971-ci ildsn mov-cuddur vo qanun uzun d6vr erzindda takmillagdirilerak 2003-cii ilde olk:l Prezidentinin Dekreti ila tesdiqlanmigdir. Her birxiisusi zonanrn yaradrlmasr iigin Prezident Dekreti va Htiku-matin Qaran olmahdrr. Xiisusi zonalara iimumi rehbsrlik iqti-sadiyyat ve Ticaret Nazirliyinin tabeliyinda fealiyyat gostaronsorbost zonalarrn Bag tegkilatr tcrefindan heyata kegirilir. Butagkilatrn funksiyalarrna sarbest zonalann haarlanmasr, inl'-rastruktur yaradrlmasl (binalar. anbarlar, anqarlar, avadan-hqlar, yollar, enerjidagryrcrlar, su, rabita va s.), ve zonantn se-

marali iqlamosi iigiin diger zoruri tadbirlerin g<iriilmesi daxildir.Suriyada XiZ-ler iigiin nazarde tutulan osas giizegtler va iistiin-liiklar bunlardan ibaretdir:

- Gdmriik riisumlarr va diger vergiler <idemaden zonayaxaricdan mallar getirilir va olkadan grxanlrr;

- Zonada yerlcgen istehsal miiessiselerinde gomriik rii-surnlarr ve vergilsr 6danilmedan kanardan xammal ve yarlm-fabrikatlar daval sxemi iizre getirile, emal edila va hazrr mah-sul glxanla biler;

- Xaricdan zonaya getirilan mallar, avadanhqlar va ma-grn texnikasr iigiin gomriik rtisumlarr va vergilor <idanilmir;

- Suriyada istehsal olunmug dezgahlar va avadanhqlann,hemginin tikinti materiallarrnrn zonada slave gcimriik rtisum-larr ve vergilcr ridenilmoden investisiya faaliyysti iigiin tikinti-lcrde vc istehsalda istiladesinc icaze verilir;

- Zonada biitiin nriv vergiler va menfaetdsn tutulmalar

E9

tetbiq olunmur;

- Zonadakr miiessiselarin investisiya hiiquqlan toxunul-mazdrr ve onlarrn mallan miisadira edila bilmsz;

Bu olkede XiZ-in esas effektivlik saviyyasi agalrdakr gos-

tericslerla qiymetlendiiilir:

- Olkaya alava valyuta vesaitlarinin daxil olmasrnrn te-min edilmssi;

- Olave iq yerlerinin yaradrlmasr;

- Olkanin odsniq balansrna slave vesaitlerin calb edil-masi;

- Yeni ve miiasir texnologiyalarrn <ilkeye gatirilmesi;

- Xarici kapitahn (investisiyalarrn) va investorlarrn ol-kaya axrnrnrn siiretlandirilmasi.

Suriyada. serbest zonalarda sanaye teyinatl laaliyyatedaha gox iistiinliik verilir va bu zonalarda miixtalif senaye sa-

haleri iizre fabrik va zavodlar, istehsalatlar fsaliyyat g6sterir-lar. Sarbast zonalar bir qayda olaraq, serhsdyam orazilorde,Demegq Beynalxalq Aeroportunda ve digar mthiim region-larda yerlegirler. Bunlara Dameqq, Adra, Dsmagq Aeroportu,Tartos, Latakiya vs Aleppo daxildirler. Qeyd etmek lazrmdrrki, g<imriik riisumu 6demodan fealiyyat g6storen Ticarat mer-kozlari (Duty Free Shops) da, sarhedyanr arazilardadir. Bun-dan elave, Suriyada XiZ-in arazilorinde bir srra iri sarbest ba-zarlar yaradrlmrgdtr. Bu bazarlatda gdmri.ik rtisumlan ve alavavergiler <idemsden topdan-satrg ve perakenda satrq iizre alqr-satqr smeliyyatlarr apanlrr. Bu tip bazarlarda osasan miixtalifavadanhqlar, elektron ve elektrik qurfularr, igkilar, erzaq,atirlar va digsr istehlak mallarr ahmb-satrlrr. Olkadeki an iriserbest bazarlar slraslna Domsgq, Aleppo, Nasseba vc Cayda-

90

dakr bazarlar daxildirlar va bu sorbest bazarlar olduqca celbe-

dici alqr-satqr makanr hesab olunurlar.Suriyada XiZ-in geniglandirilmesi moselasi <ilkanin priori-

tet va strateji meqsadlari ile bilavasite nizamlanrr. Sarbast iqti-sadi zonalarrn yaradllmasr asasen xar.ici ticarat, iimumiqtisadi,sosial, regional ve elmi-texniki problemlarin hellinin siiretlon-dirilmasinds feal bir iqtisadi vasita kimi nazerda tutulur va

ekspertlere gdre gox hallarda giizlenilan proqnozlan dolrul-dur.

iran - qonqu 6lko kimi, XiZ-in yaradrlmasr ve inkigafrprosesleri sahesinde tacriiba miibadilesi baxrmtndan Azarbay-canda bu sahanin problemleri ile meggul olan miitaxessislerin

diqqatini calb ede biler. Bu olkoda sarbest zonalara rehbarlikAli $ura tcrafinden apanlr. Qanunvericilik bazasr isa 1993-cii

ildan qiivvade olan <Ticaret vo .istehsal zonalan haqqrnda Qa-nunla> tanzimlenir. iranda xiisusi zonalarrn 3 tipi tepekkiil

tapmrgdrr: serbest xiisusi zonalar, xiisusi ticarat zonalan va xii-susi iqtisadi zonalat. Artrq iranda bu tip zonalarrn yaradrl-masr prosesinda mieyyen igler g<iriilmiigdiir va hazrrda 8 XiZfealiyyat g<istarir. Bunlara <Kagmr>, <Kiq>, <Gabahar>>, <Ser-

can> (SiZ kimi) va <Sarahs>, <Arq Bam>, <Bendar Onzali>> ve

<Bendar $ahid Recai>r (xiisusi ticarat va iqtisadi zonalar) aid-dirler. Bu tip zonalarr bir birindcn ferqlandiren esas xiisusiy-ystler ve gertlsr agalrdakrlardrr:

- Biitiin tip zonalann miieyyen ddvrdan sonra SiZ-ragevrilmesi qeranmn m6vcudlufiu;

- SiZ iigun menfeatdan vergilsrin l5 il erzinde tutulma-mast;

- Xiisusi ticaret vo iqtisadi zonalar iigiin ixrac, idxal emo-

91

liyyatlan va kommersiya menfasti iizra vergilare giizegtlerin ol-rnasr (iranda bu vergi ndvii ODV-ni avez edir).

Qeyd etmak lazrmdtr ki, Xiz-in infrastrukturlarr nrn giic-lendirilmesine ve onlarrn inkigaf etdirilmasine d<ivlet terafin-don xiisusi diqqet g6sterilir. Masalen, iranda Fars krirfozininen iri adalarrndan birinde yerlagen <Kagm>> Siz-nin inkigafrnaartrq biitiin nov saholsr tizra investisiyalann mebleli 2 milyarddollara gatmaqdadrr. Bu investisiyalann 5070-i sonaye sekto-runa esash kapital qoyuluguna, 307o-i infrastrukturun ve xid-matin, 20%-i ise ticaratin inkigafina yoneldilmigdir. Zonadafealiyyet gdsteren miiossiselsrde 150-ye yaxrn gegidda mehsul-lar (mallar) istehsal edilir ve ixrac olunur. iri hecmda fealiyyatgdsteren miiessisalardan ilde 120 min eded istehsa.l giicii olansu nasoslarr vo kimyevi elektroliz taknelori (vannalarr) iigiinanodlar ve mis katodlar (ilde 3 mln. ton) istehsal eden ein-iran miiessisalari xiisusile segilirlar [98]. Bundan elava, zonadaxrustal memulatlar (Qex-iran miiassisasi), polivinilxlorid(PVX), projektorlar, video kassetlar, qrzdrrrcr vs metbex ci-hazlart ve sair mallar istehsal olunur. Eyni zamanda, bir strairi transkompaniyalar Kcam adasrndan ncqliyyat-anbar ba-zasr kimi (<Toyota>, Yaponiya) istifade edirlar. Bu tip bazala-rm k6meyi ile <Toyota> firmasr tlz mallannr iranla yanagr, di-ger ereb ve hemginin Avropa 6lkalerine satmaq imkanr aldeedir.

iranda diger inkigaf etmiq SiZ kimi <Kig>-i gtistormekolar. Bu zonada 500-den gox iran ve xarici kompaniyaiar, fir-malar fealiyyet g6stariralr ve csasen ticaret, ham de xidmot sa-helari ila megfuldurlar. Diqqati calb edan faktorlarlardan birikimi, son illerde bu serbest zonada idxal evozedici mallarrn is-tehsahnrn tagkili hesabrna hamin mal qruplarr iizre <ilkeye id-

xaln azaldrlmaslnt giistermak olar. Burada maSlnqaylrmaiigtin preslar, elektrik mallarr, toxuculuq, elektronika mallan,arzaq, alkoqolsuz igkilar, bahq, tibb avadanhfir ve eczaggrhqmehsullarr, afac momulatlan, oyuncaqlar, ev iigiin mallar vasairler istehsal edilir ve ixrac olunurlar. Bunlarla yanagr,adada iri layiholerin gergaklagdirilmesi istiqamatinda da realaddrmlar atrlmrgdrr. iranrn <<Sanaye ve gaxta)) Bankr ile<Reno> kompaniyasl (Fransa) arasrndakt miiqavilaya 96ia il_ds 5 min adad <Sinad> markah avtomobil buraxtlmalldtr. Bulayiheya qoyulan investisiyalann hecmi 50 rnln. dollardan goxg<izlenilir (layihaye 96ro komplektlagdirici hissalarin va ava-danhfrn 40%-i xaricdan gatirilacsk, 60%-i ise iranda istehsalolunacaqdrr, ya da yrfirlacaqdrr). Son vaxtlar, iran h<ikumeti_nin diinya 6lkalerina inteqrasiya etmesinin geniqlonmesi, xiisu_sile region d<ivletlari ile ikiterofli alaqalarin fsa.llaqdrnlmasr is_tsyi faktoruna asaslansaq, serbsst iqtisadi zonalarrn bir mch_suldar inteqrasiya vasitasi kimi bu rilkenin iqtisadi inkigafrndamiihiim rol oynayaca$ grizlsnilir.

Birlaqmig Oreb Omirliklerinde (BOo)-faaliyyet gcisterenserbast iqtisadi zonalar, xtisusile ofgor zonalar barede ycqinki, goxlan molumathdrrlar. Son I0 il arzinda, Azerbaycanla buirlka arasrnda iqtisadi-t.icaret alaqelsrinin geniglonmesi, bu ril_ke ila ticarat vs iggi.izar alaqeler qurmaq maqsadile getmek is_tcyen soydaglarrmrzrn ciddi maraglna sabab olmugdur. eeydetmak lazrmdrr ki, bu sahade miiayyan miisbat naticelor eldeedilmig ve artrq bu elaqelerin geniglanmasi merhelasindayik.Umumiyyetle, bu <ilkada serbsst ticaret zonast imicini forma_lagdrran an semereli vasitelardan bid Siz-dir. Olkade l0_dan9ox sarbast zona faaliyystdadir va onlar her bir emirlikde ya_radrlmrgdrr. Bununla barabar, Dubay ve $arcda bu k.imi zona_

lann sayr diger erazilere nisbaten daha goxdur ve onlar faaliy-yat dairesi, effektivliyi va mahsuldarhlr ila daha gox farqlenir-

ler. BOO-de faaliyyet gosteran SiZ-in asas xilsusiyyatlari a9a!r-

dakrlardrr:

- 100%-lik xarici kapitalla kompaniyalann yaradrlmast-

mn miimkiinliiyii;

- Uzun miiddate biitiin n6v vergilerin olmamast;

- Kompaniyalartn yaradrlmasr iigtin qeydiyyat qaydala-

rrnda sadelagdirilmiq prosedurlar ve s.

Qeyd etmek lazlmdtr ki, dinyada an calbedici, elverigli va

iri sarbast zonalardan biri-Jebel Ali Free Zone (Cabel Oli' Du-

bay Omirliyi) burada yerlogir va faaliyyati ilc milyonlarla in-

sanr, minlarla firma ve kompaniyalarrn heyretina sabab olur.

Bu sarbast zonada fsaliyyet gdstaren girkat va kompaniyalarrn

sayr 2500-e yaxtndtr va onlar 100-dcn 9ox dlksni tamsil edirlar.

Bu kompaniyalartn arastnda diinya kompaniyalarlnrn reytinq

siyahrsrnr haztrlayan <Fortune>ya daxil olan 50-den 9ox kom-

paniyamn olmasr diqqeti celb etmaye bilmez. Sarbest zona

ahengdar bir gabeke kimi faaliyyatdadir va bu biznes-geharde

banklar, ticarat kompaniyalan, anbarlar, bazalar, zavod va

fabrikler, diger miiossiseler, firmalar, xidmat saheleri deqiq,

semereli va mehsuldar nsticslerla iglayirler. Dubaydan biznes-

gehera metropolitenin birlegdirilmasi ideyasrnrn gergeklsgdiril-

mesi tedbirlerinin geniglendirilmesi, bu serbest zonaya verilon

an yiiksek qiymat kimi dayarlendirile biler. Hazrrda Dubaydan

serbest zonaya avtobus reyslari mdvcuddur ve britiin infrast-

ruktur diinya standartlart seviyyasindadir. BOO-de fsaliyyet

gosteren digar XiZ-den Ajman Free Zone (Acman), Ahmed

Bin Rashid Free Zone (Umm el-Kuvayn), Dubai Airport Free

Zone Authority - DAFZA-(Dubay), Dubai Technology and

Media Free Zone (Dubai internet Sity), Dubai Media Cityand Knovledge Village (Dubay), Fujairah Free Zone (Fucey-

ra), Hamriyah Free Zone ($arc), Ras Al Khaimah Free Trade

Zone (Ras Al Hayma), Saadiyat Free Zone (Abu-Dabi) va

gharjah Airport international Free Zone ($arc) kimi sameroli

serbast zonalan qeyd etmek miimkiindiir. Bu zonalar elveriqlik

baxrmrndan diinyantn bir gox rilkalarindan kompaniyalarrn

gelmasine va bu <ilkcye investisiya qoymaslna sebeb olan esas

faktordur. Diinyanrn bir gox mehqur va iri transmilli kompa-

niyalarr bu zonalarda tizlerinin regional ofislerini, niimayende-

liklarini, torema kompaniyalarrnr, anbarlar va servis merkezle-

rini agrblar va burada oz biznes fealiyyetlarini geniglendirmak-

dedirler [97].

95

rlr Fosirj KEqiD ierisADiyyATlr or,xeLeniNDUNyA rosenR0rar sisrnMiNo

iNTEeRAsiyasr pnosnsNDo xiz_iNMuHuMoHoMiyyori

3.1. MDB iilkelerinde keqid iqtisadiyyatr garaitindaXiLi qartalondiren

"."" "rrrilr.'

MDB bir qurum kimi l99l-ci ildan mdvcuddur va kegmigSSRi-nin 15 miittefiq respublikasrndan 12-si bu quruma da_xildirler. Uzun iller arzinda (70 ildsn gox) vahid merkezdenidara edilan bu respublikalann xalq taserri.ifatl sahalerinin in_kigafi miixtelifliyi ile forqlanse de, bir gox istehsal saheleri hc_min istehsahn yerlegdiyi respublikanrn talebattna uylun gal-mirdi ve iimumittifaq ehemiyysri dagryrrdr. SSRi kimi bdyiikbir makanrn erazisindo yerlegan iri miiessiselar iigiin ssrhsdlarproblemi yox idi va onlannrn fealiyyet dairasi az qala biitiinolkanin erazisini ahate edirdi. Bundan slava, ayn_ayn respub_likalarda fealiyyet g6steren sanaye komplekslarindo, istehsalsahalerinds iri texnoloji qurlulann istehsal etdiyi mehsullaryarrmfabrikat gaklinde bir respublikadan digarina gonderilirdivo bir teserriifat prosesi kimi fealiyyat g<isterirdi. Fabrik ve za_vodlann, emal miiassiselerinin xammal techizatr vo hazrr meh_sullann sattgr iimumrttilaq btilgi.isii esasrnda aparrhrdr va s.

$iibhesiz, SSRi-nin siiqutunlndan sonra bu ctir tesarriifat vaistehsal subyektlsri evvalki k.imi fealiyyet gostermak imkanrn_dan mahrum oldular. Yeni yaranmtg genc ddvlatler asasen,

musteqillik atributlannrn formalagdrrrlmasrna, dtivlotgilikproblemlerinin hallins diqqst yetirdiklerindan, bir 9ox iqtisadiproblemlarin bazar iqtisadiyyatr miinasibatlari prizmasrndabaxrlmasrna miisyyen vaxt lazrm gelirdi. Bu baxrmdan MDB-ye daxil olan 6lka va ddvlat baggrlarrmn goxsayh sammitleri_nin va gtiriiglerinin neticesi olaraq, 1992-1993_cu illerda MDB_nin Nizamnamesi qabul edilmig, ona iizv olan dovlatlorrn su_verenliyi tesbit edilmaklr amakdaghq proqramlan va saziqlerihazrrlanmrgdrr. Bu kimi sanedlera misal olaraq, 1993-cii ilinsentyabrrnda <iqtisadi Birliyin yaradrlmasr haqqrnda Miiqavi_leni>> g<istarmak olar. Bu miiqavilenin qabul edilmosi agafirdakrfaktorlara asaslanmrgdrr:

- Qargrhqh iqtisadi elaqolsrin geniglandirilmesinin va se_moraliliyinin artnlmasrnrn zaruri.liyi;

- Birlik cilkalerinda apanlan iqtisadi islahatlann dina_mikliyinin tamin edilmesi;

- Umumi iqtisadi makanrn ve inteqrasiya proseslorininoxgarhlrnr nezera alaraq, onlarrn uzlagdtrrlmasrntn va teserrii_fat subyektlerinin birbaga elaqalerinin olverigli gertlarla berpa_srrun, yaxud gticlendirilmesinin vacrbliyi;

- Birlik dlkelarinda camlegan, texnoloji, elmi_texniki, isteh_sal potensiallanmn oxgarhfr, maddi bazalanmn eyniliyi;

- Birlik olkolarinin <tz milli iqtisadiyyatlarrmn inkigahn_da movcud inteqrasiya proseslerinden yeterinca bahralenmakve tezlikla diinya teserriilat sistemina, bazar iqtisadiyyatr ma-kanrna qogulmaq isteklari vo s.

Bu prinsiplari esas tutaraq, MDB olkalarinda miixtelil. fi_kir aynhqlarrna baxmayaraq, iqisadi elaqelsrin vacibliyini, in_teqrasiya proseslorinin zorurililiyini nozera alaraq, MDB ol_

kelarinin iqtisadi Omakdaghq miiqavilosinin esas prinsipleri,strateji msqsadleri va istiqamotleri agalrdakr kimi qebul olun-mugdur:

- Birlik olkelerinin iqtisadi inkiqafinrn sabitlsgdirilmasi;

- Bazar iqtisadiyyatr tsleblerine uyfun xarici-iqtisadi ela-

qelerin yaradrlmasr;

- Biitiin tassrriifat subyektleri iigiin eyni iqtisadi geraitin,

hiiquqi bazamn yaradrlmast;

- Tarafler iigiin iqtisadi cehatden elverigli va semarali

olan iqtisadi, investisiya layihalarinin haztrlanmast vo heyata

kegirilmasi;

- idxal-ixrac cmeliyyatlarrmn spdelagdirilmesi, onlartniimumi ddvriyyasinin arttrtlmasr, g6mriik, valyuta nezaratinin

nizamlanmasr ve mal miibadilesinin, onlann sarbest harekotlo-

rinin tamin edilmesi;

- Gcimriik prosedurlarrmn sadeleqdirilmesi va gdmriik

riisumlannrn, vergilerinin nizamlanmast;

- istehsal (kooperasiya) elaqalarinin giiclendirilmasina,

toserriifat olaqelorinin yenidsn samerali berpastna d6vlat qay-

lrsrnrn tsgkili;

- Birge (miilterok) miiessisolerin (firma ve kompaniyala-

nn), maliyye va kommersiya strukturlartntn yaradtlmast;

- Milli valyutalartntn mtihkamlandirilmasi, pul-maliyye-

kredit sisteminin inkigafr, infilyasiyanrn agafir saLnmasr, bank-

maliyys sisteminin diinya standartlarr saviyyesinc Aatdrnl-masl;

- investisiya layihalerinin iqlanib hazrrlanmasr, bu istiqa-

metde investisiya tcsurslartntn celb edilmesi;

- Sarbast (azad) iqtisadi (trcaret) zonalartntn yaradrlmast

va birlik olksleri arasrnda inteqrasiya proseslerinin siiretlendi-rilmesi vc digarleri.

Bu kimi goxsayh maramlarla zangin olan <iqtisadi Birliyi-nin yaradrlmasr haqqrnda Miiqavilenin> qabulundan 15 il keg-

sa de, hamin miiqavilanin esas miiddaalarrnrn qoxunun dekla-rasiya kimi qalmasr nezaro garplr. Qeyd etmek lazrmdrr ki,MDB iilkalerinin qargrhqh ve birga hayata kegire bilmadiklaristrateji miiddealardan biri de, xiisusi iqtisadi zonalann yara-

drlmasr haqqrnda olan miiddaadrr. Hamin ddvrde MDB 6lka-leri kegid iqtisadiyyatr ddvriinii yagayrrdr ve alverigli samereli

inteqrasiya formalarr axtangrnda idiler. Bu ciir effektivli inteq-rasiya formasr kimi XiZ{sr celbedici goriiniirdii va bunlangertlendiran esas amillar aqalrdakrlar idi [55]:

- Bir gox <ilkelerde tebii servatlerin bolluguna, kilayatqeder amek tesurslartna, alverigli cofirafi m<ivqeya malik ol-malarrna baxmayaraq, infrastruktur gatrgmazhfu va inzibati(xiisusile biirokratik ddvlot strukturlarr ve icra orqanlarr, hii-quq miihafiza iggileri ve s.) miidaxilalsr sebebinden istehsal sa-

halerinin inkipaf etdirilmesinin mtimkiinsiizliiyii;

- Biirokratik g<imriik prosedurlarr va istehsal sahalsrininmaya dayarlerinin qiqirdilmasine gatirib gxardan giimriik rii-sumlan va vergilar;

- Vergi orqanlannrn istehsal sahalarinin fealiyyetinemenfi tasir gosteran bogucu vergi siyasetleri;

- Yerli icra strukturlarrnrn va dovlat orqanlarr memurla-rrnrn istehsal sahelarinin igine asassrz miidaxileleri;

- Daqrnma-naqliyyat xsrclerinin mahsul istehsahnda ya-

ratdrIr bahalagmalar ve s.

MDB <ilkelerind a XIZ-in yarad masr ve inkiqafrnr gartlendi-

ren d.iger faktorlar strasrna agaltdakrlarrn da daxil edilmasi tac_riibede va miixtalif inkigaf merhelalarinde dziinii g6stermiSdir:

- investisiya resurslaunrn azad iqtisadi zonalara getiril-masi va yahnlmasr iigiin siyasi ve iqtisadi sabitlik, hiiquqi bazave hemin zonanln yerlegdiyi ddvlatin bu istiqamatlarda apar_drlr siyasatin ardrcrlhlr, etibarhhg;

- Giiclii infrastru kturanrn (elektrik enerjisi, qaz, su ve s.),naqliyyat vo kommunikasiya sistemlcrinin teskili;

- Olava xidmot sahalarinin (yagayrg mentaqalari, maigetobyektleri, oteller ve s.), maliyye-bank sisteminin miiasir stan-dartlara uylunlagdrrrlmasr;

- Yerli i99i qiiwalerindan ve emek ehtiyyatlarrndan se_

mareli istifadenin remin edilmesil

- Otraf miihitin (ekoloji problemlerin) qorunmasrna dairxiisusi proqramrnrn hazrrlanmasr ve qobul edilmasi.

Qeyd etmak lazrmdrr ki, Xiz-in inkigaf marhalelari kegmiqSSRI mekanrnda XiX asrin ewalerindan formalagmala bagla-mrgdrr (Qar Rusiyasrnda-l6 aprel 18l7-ci il <yiiksek emrle>yaradrlmrg Odessa <porto-franko>> limanrndakr sarbest ticarctzonasr). Bu statusdan sonra Odessa limam beynalxalq ticaretmerkazi kimi miihiim ehsmiyyet dagryrrdr va sonralar Batumi(Giirciistan) vs Vladivostok (Rusiya) limanlan da bu statusayiyelane bilmiglor. SSRi-nin fealiyyati diivriinda birga (miiqte-rek) miiassisalerin sayrnrn artrnlmasr va ilk sarbast ticarot zo-nalannrn yaradrlmasr 1980-ci illarin sonlanna tesadiif edir.Hemin ddvrda Birlaqmiq Millatlor Teqkiiatrnrn ve diger beynsl_xalq tegkilatlarrn k6mayi neticesinda diinya tocriibasinin vsserbast ticaret zonalannrn yaradtlmasr problemlerinin tiyranil_mesina baqlanrldr. ilk yaradrlmrg serbest ticarat zonalan, esas

r00

etibartila gomriik prosedurlanmn sadalegdirilmesi ve sorhedlag6rnriik araslnda xiisusi rejimde iglayon g6mriik terminahnrnyaradrlmaslndan ibarat olmu$dur. Bu ciir sarbest ticaret zona-larr asasen kegmi9 SSRi-nin iqtisadiyyatrnrn ixrac teyinath sa-halsrinin diinya bazan ila alaqasini teqkil edirdi va xarici-iqti-sadi ticaret omsliyyatlarrnda (ixrac-idxal) bir srra giizegtlerintetbiq edilmesina imkan verirdi:

- idxal-ixrac emeliyyatlanmn g6mriik riisumlanndanazad edilmesi;

- Serbast bazar qiymetlarinin miiayysnlegdirilmesi ve s.

SSRi-nin siiqutundan sonra yeni yaranmlg genc d6vletlarbazar iqtisadiyyatma kegid merhelalarindo miixtelif inteqra-siya proseslerina qogulmala, diinya bazanna grxmala bagladr-lar. MDB gerg.ivasinde serbost ticarot zonalanrun yaradrlmasrdaimi olaraq giindalikda olmug va bu barada 1994-cu ilin apre-lin I5-da Moskvada (Rusiya) <Serbest ticaret zonalarrnrn ya-rad masrna dair> Sazig imzalanmrgdrr. Sazig imzalanarkonobyektiv zeruret kimi bir srra amillor esas gdtiiriilmiiqdiir [23;s.92-981:

- Mallann (xidmetlsrin) sarbest herekotine geraitin yara-drlmasr;

- Milli iqtisadiyyatrn inkigafi iigiin ticaret miinasibatlari-nin balanslagdrrrlmasr;

- [stehsal (kooperasiya) elaqelarinin giiclandirilmasi;

- Xarici ticarat d<ivriyyasinin artrnlmasr, idxal-ixracamaliyyatlarrnrn effektivliyinin temin edilmasi ve s.

Bu meqsedle MDB 6lkalarinin sarhad zonalarrnda vo ayn-ayn elverigli erazilerinda b.ir srra serbest ticarat zonalanmn ya-radrlmasr iigiin strateji prinsiplar hazrrlanmrq, vezifalor ve esas

l0l

istiqametlor miie}},enlagdirilmigdir:

- Qargrhqh ticaret emeliyyatlarrnda.gomriik riisumlarr-nrn, vergilerin tsdricen la!v edilmasi;

- Mallarrn (xidmetlerin) serbest horakatine mane olanbaryerlarin aradan qaldrnlmasr;

- Xarici ticarst emeliyyatlarmda effektivli 6deni9 sistemi-nin (bank-maliyya) yaradrlmasr;

- Ticarotsiyasetininnizamlanmast;

- iqtisadi siyasetin ayn-ayn iqtisadi sahsler iizra nizam-lanmasr (scnaye, kand tasarriifatr, naqliyyat, maliyya, investi-siya, sosial sahslar ve s.);

- Sahelerarasr (sahalerdaxili) kooperasiya ve elmi-texnikiomakdagh!rn tamin edilmasi;

- Scrbast ticaret zonalannrn yaradrlmasr izra qanunveri-ciliyin takmillagdirilmesi.

Lakin qebul edilmig bu strateji istiqametlarin icrasr halelikhallini tapa bilmamiqdir. Bunlardan bir goxu ayrr-ayn forma-lar da, bazat iqtisadiyyatr miinasibetleri qsraitinda, tarafl orinmaraqlan nszore alnmaqla iki tarafli iilkslerarasr miinasibat-lar gergivasinda reallagdrnlsa da, esas strateji meqsad olan(serbest ticaret zonaslnrn> yaradrlmasr hell olunmamrq qal-maqdadrr. MDB ddvlat baqgrlannrn Yaltada (Ukrayna) 2003-

cii ilda sentyabnn i8-19-da kegirilcn zirvo g6riigiinde D6vletbaggrlarrnrn imzaladrqlan bayanatda azad ticaret zonaslnlnyaradrlmasr 201O-cu iledek nezorde tutulmugdur. Bununla ya-

naqr, MDB iizvii olan dlkalar arasrnda perspektiv layihelerinbirgc iglanib hazrrlanmasr, heyata kegirilmasi, yanacaq-ener-

getika va aqrar sektordakr movcud potensialdan efl'ektivli isti-fadanin tcmin edilmesi iigiin 2010-cu iledek iqtisadi amakdagh-

102

grn inkiqaf etdirilmasi iizro tadbirlar miiayyenlegdirilmigdir.MDB flzra bir srra strateji meramlarrn reallagmamasrna

baxmayaraq, bu qurum kegnuq SSRi olkalarinin suverenlikatrubutlarrna ciddi xelel getirmaden, hamin iilkaleri bir gox

meselolar iizre yaxrnlagdrran togkilatlanmrg qurumdur. Unut-maq olmaz ki, MDB-nin potensiah az deyildir (diinya sanaye

potensialrnrn l0 faizi va osas tebii ehtiyatlarrn 25 laizi MDBtilkelerinin payrna diigiir). Bu baxrmdan MDB dlkeleri arasrn-

da milli maraqlar nezer aLnmaqla, bazar iqtisadiyyatr prinsip-larine uygun olaraq, iqtisadi inteqrasiya proseslerinin tegkili,kooperasiya alaqalsrinin geniglsndirilmasi, idxal-ixrac amaliy-yatlan dovriyyesinin arttrrlmasr, teraflarin her biri iigiin iqti-sadi semera vere bilacak kegmig tcsarriifat alaqalarinin berpa

edilmasi ve MDB daxilinds,m6vcud iqtisadi potensialdan se-

meroli istifadanin tagkili bu quruma daxil olan diivletlarin asas

strateji meqssdlarine gevrilmelidir [50; s. 238-250).

Miisteqil Azerbaycanrn bazar iqtisadiyyatrna kegdiyi qrsa

bir miiddat olsa da, ganc dovlatimizin MDB kimi qurumdanasrh olmayaraq, diinya iqtisadi intcqrasiyasrna qogulmasrna,

bazar iqtisadiyyatr atributlarrnrn inkigaf etdirilmssi prosesleri-

nin siiratlendirilmesinc ve regionda dinamik iqtisadi inkrgafanail olmugdur. Bunlarla yanagr, her hansr bir beynelxalq qu-

rumdan, o ciimladan MDB-den yararlanmaq ve hemin qu-rumdan milli maraqlar qargivosinda maksimum istifada ctmakdi.inya iqtisadi inteqrasiyasrnda Azarbaycanrn mcivqeyini dahada mohkomlatmayo imkan verardi. MDB makanrnda serbest

zonalarrn yaradrlmasr prosesi ssmsraliliyi ve effektivliliyi ilasegilan pcrspektiv inkigaf istiqametlerindan biridir. Bu baxrm-dan Azerbaycanrn milli iqtisadi maraqlarl tam qorunmaq $cr-tila, XiZ-in yaradrlmasr prosesindo fcalhlrna zcruret vardrr.

103

3.2. Rusiya ve Belarusda Xiz-in tagkili va fealiyyati

Rusiya- dtinyada orazisina g6re en bdyiik 6lkedir. 2006-crilde dlkede UDM-nin hecmi 1,7 trilyon ABg dollarr (haradambagrna 12100 dollar) olmugdur ve bu gcistarici iizre diin_yada doqquzuncudur. Umumi xarici ticarat d6vriyyesi 4g9,1milyard dollar tagkil ermiqdir (ixrac -317,6; idxal _171,5).olke_nin asas ticaret -iqtisadi partnyorlan ixrac iizro Niderland(10,3%), Almaniya (8,3%), italiya (7.9%\, Cin (5,5%) idxaldaise Almaniya (13,6,A, Qin (7,4%); yaponiyadrr (6%). 2007-ciilde iimumi xarici ticaret d6vriyyasi 57g,2 milyard dollarolmugdrir. Olke iqtisadiyyatrna 2005-ci ilde qoyulmug investi-siyalarrn iimumi hocmi 121 milyard dollar (o ciimledan, xariciinvestisiyalar-53,65 milyard dollar), 1992-2005-ci illarda ise ce-misi-518,1 rnilyard (o ciimlsdan, xarici investis.iy alar _171,9milyard dollar) tsgkil edir [95].

Bir gox iri neft istehsalgrsr iilkalar kimi, Rusiyanrn iqtisadiinkigafinda da neft amilinin yiiksek olmasr, bu dlkanin h6ku_matinin diinya tasarriifat sistemine inteqrasiyasrnrn darinlog_masine nisbaton daha mahsuldar, ahateli,olverigli diger inteq_rasiya vasitolsrinden istifade edilmesini gertlandirir p3; a\.B6ytk orazisi olan Rusiyada bazar iqtisadiyya miinasibatls_rinin siiretlandirilmasi va xarici ticarot faaliyyatinin geni glendi-rilmasi, bu tsdbirlerde geri qalmrg, yaxud zaif inkiqaf etmigregionlann potensiallalnrn horekete gatirilmasinda, sarhad_yanr arazilerin sosial-iqtisadi problemlerinin qismen hell edil_mosinda Xiz-effektivli iqtisadi ngaq kimi diqqsti calb edir[41]. Bunun esas amilleri agalrdakrlardrr:

- <A9rq qapr>> siyasetinin niimayig etdirmek istavi vc buprosesin giiclandirilmasi;

104

- Beynalxalq (6lkslerarasr) iqtisadi -- ticaret emekdaghlr-nrn ve xarici iqtisadi alaqalarin geniglandirilmasinin stimullag-drrrlmasr;

- igsizliyin azald masr, yeni iq yerlerinin yaradrlmasrnrntamin edilmesi, ehalinin sosial problemlerinin hallinin alterna_tiv yollanrun axtarrlmasr;

- Xarici investisiyalann ve investorlarrn olava olaraq sti_mullagdlrrlmasl ve qoyulan investisiyalarrn hscminin artrrrl-masr;

- Yeni texnologiyalarrn ve tecriibelarin qargrhqh miibadi_lesinin tagkili;

- iqtisadi inkigaf prosesinda keyfiyyatce yeni metodlannformalagdrrrlmasr;

- Ixrac bazasrnrn m6htamlandirilmesi;

- iqtisadi cehatden zaif inkiqaf ctmiq ve bu sobebdan sha-lisinin gox hissesinin iri geherlare k6gdiiyti erazilarin sosial-iq-tisadi problemlarinin hall edilmesinde yeni iqtisadi vasjtalerintetbiq edilmasi zeruriliyi;

- Yerli ahalinin fealhlrnrn artlnlmasr, sahibkarhq ele_mentlarinin onlara maariflandirilmasi va onun inkigafrna te-kan verilmasinin vacibliyi;

- Orazilarda (regionlarda) miiasir bazar infrastrukturu_nun yarad masr zeruriliyi va s.

Rusiyah todqiqatgrlann eksariyyeti bu <ilkada XiZ_h ya_ranma prosesini bir nega marhelelare b6lmaye iistiinliik verir_lar. Bele ki, ilkin morhela kimi 1980-90-cr illar g<itiiriiliir. Budovrde Rusiya SSRi-nin tarkibinda idi ve SSRi hdkumatininteyebbiisii ila rilke iizra vahid serbast zonalar konsepsiyast iglo-nib hazrrlanmrgdrr.Bu konsepsiyanrn asas strateji maqsadi

r05

SSRi ile digar <ilkalar arasrnda birgo sahibkarhgrn vo xarici-iq-tisadi ticaret alaqelerinin geniglandirilmasi olmugdur. Bu tipzonalarrn yaradrlmasr ilk n6vbeda sovct texnologiyasr ile xa-

rici kapitala asaslanmrq elm-kapital tutumlu mehsullarrn isteh-

sah maqsodini dagryrrdr. Bu qeraitda, 1986-cr ilda <Naxodka>>

Serbost iqtisadi Zonasrnrn yaradtlmast ideyasr irali siiriildii va

1990-cr ilds bu zonanrn kompleks formada yaradtlmasr haq-

qrnda Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikasr (RSFSR)

qanunu qiivvaye minmigdir. Bu zona Yapon danizinin sahilin-de (Primorsk olkesi) yerlegir va 4579 kv.km erazini (ehalisi 220

minden gox) ahata edir. Bu zona yaradrlarken sarbast zona-

lara xas olan iimumi maqsadlerle yana$I, Uzaq $erqin tebii eh-

tiyyatlanndan samerali istilada etmakla; bu regionun sosial-iq-

tisadi inkigafinda asash irslilayigler alds edilmesi planlagdrrrl-

mrgdrr. Zonanrn esas ferqli xiisusiyrystleri bunlardrr:

-4 iri limanrn olmasr, Transsibir neqliyyat magistraltmnson mantoqesi, elverigli colrafi mekanda yerlegmasi;

-Asiya-Sakitokean regionu <ilkelari ila xarici-ticarat elaqe-

lerinda Uzaq $srqin raqabetlilik qabiliyystinin artrrlmastiigiin giiclii potensiahn olmast.

Bels ki, Naxodka limanlart ilboyu donmurlar.Burada nef-

tin bogaldrlmasr (doldurulmasr), baltqEilrq, ticaret va $erq li-manlarrna ilde 1000-den 9ox gamiler (tankerler) daxil olub-gr-

xrrlar ve iimumi yiik dovriyyasi 30 milyon ton seviyyasindadir.

Tekcs,garq limanrnda (b6lgode d6vriyyasine gdra Honqonk-dan sonra ikinci) 8 milyon tonluq g6mriik beresi ve 2 milyontonluq konteyner kompleksi vardrr. Burada ilde 500 mine ya-

xrn konteyner qabul edilib yola sahnrr, yaxud bogaldrlrr. <Na-

xodka>dan 25 km masat-eda <<Zolotaya dolina> aerodromu-

106

nun olmasl da diqqeti calb edan faktorlardandrr. Bu serbast

zonanrn yaradrlmasrnda moqsedler va gi.izagtler sistemine asa-

sen aqagrdakrlar daxildir:

-Primorsk olkasi biidcesine manfeatdan galirlerin celbedilmasi;

-Zotada fealiyyat g6staren mtassisalar menfaet elan et-dikleri d<ivrdan 5 il orzinde vergiler <idamirler, niivbeti 5 ilda50%, bu miiddatdcn miassisenin lefivine kimi ise -75%o-man-

foetdan vergilar odayirlar;

-Yol fonduna vergilar 6danilmir;

-Sarbast zonanrn arazisinda yaradrlan miihandis va sosialinlrastruktur obyektlarino qoyulan .investisiyalardan elde edi-len monfeetdsn vergiler yoxdur;

-Tranzit yiiklarls maglul olan miiessiselar miilkiyyat iizrsvergilardan 50ok azaddtrlar ;

-$ehersalma, memarhq, tikinti iizra sanedlagdirmelordesadelagdirmolar raz agdrnhb;

-Orazido torpaq uzun miiddete, 70 ile icareya verila bilar;

-investisiyalarla bagh biitiin mesalaler <bir pencora> gargi-

vesinda baxrhr, lisenziyalar, sertifikatlar, icazaler, qeydiyyatlarkimi prosedurlar sadelegdirilmig formadadrr vs bu proseslerayerli h6kumat ciddi k6mek gosterir.

<Naxodka> Siz-nin real fealiyyeti, onun yaradrldrlr za-man qoyulan moqssdleri va vazifalari tam ehate ede bilmamesido, Rusiyada bu inteqrasiya formasrnrn inkiqaf msrhalesindeve onun tskmillaqdirilmasi prosesinda ciddi problemlerin hele-lik tam hall olunmadrlrnr g<istsrir. Bele ki, arazide camisi3500-e yaxrn igsiz megfiulluga colb edilib ki, bu da Primorsk6lkasinin senayeda meggul ehalisinin camisi 0,4%-i demekdir.

107

Bundan olave zonada qeydiyyata diiqan miiessiselardcn faktikiolaraq, 3-dan l-i faaliyyat g<istarmir. Sorbast zonanrn ixracmal strukturu xammal tsyinathdrr (bahq va deniz mohsullan,mineral yanacaq, kimya mehsullarr, taxta ve taxta mahsullan,qara ve elvan metallar). idxal mehsullan da esason ticarat te_yinathdrr va buradan bela neticeye gelmek miimkiindiir ki, zo_nada bir prioritet sahanin-ticaratin geniglendirilmasina nailolunmuqdur.Bunun asas sebablsri kimi digar istiqamstlerin in-kigafinda miihiim rol oynayan gcimriik giizaqtlorinin Rusiyah<ikumoti terefindsn 1993-cii ildan lelv edilmesi olmugdur.Bele bir garaitde invcstorlarrn faalllrnrn artrulmasr, istehsahngeniglendirilmesi, mrias.ir vs kapital tutumlu texnologiyalartntatbiqinin tegkili elverigli olmadt[rndan, bu istiqametler iizrezonada real nbticaler zeif olmugdur ve ya gcizlenilan effektivermemiqdir. Qeyd etmok laamdrr ki, Rusiyada SiZ-nin yara_drlmasr va fsaliyyetino dair 1990+r itdan bu vaxra kimi <ilkaprezidenti, qanunvericilik strukturlarr (federal, vilayetler, 6l_keler, federal ahamiyyotli qcherlerin hdkumetlari ve s.) torefin-dan yiizlerle Qanunlar, Qararlar, esasnamelar, normativ se-nedlar iglsnib, tasdiq edilmigdir [87]. Lakin, diinya va hemgi-nin rusiyah ekspertlerin raylarine 96rs Rusiya hrikumetinin busaheda tekmillagdirilmig Qanuna ehtiyacr vardr va giizegtlarsisteminin iglek mexanizme gevrilmesi zarureti qalmaqdadrr.Hels, g6mriik riisumlarr iizra gtizagtlerin miivcud oldulu l99l-1992-ci illerda Rusiyada 1 1 SiZ yaradrlmrgdrr vs onlardan be-zilori biitov regionu (vilayeti) ehata etmigdir. Lakin 1993-cii il-dan baglayaraq gomriik ve vergi giizegtlcrindski mehdudiyyarlardan sonra SIZ-in yaradrlmasrnda faalhq ve investorlann busaheye marafr azaldr. Tosadiih deyildir ki, Rusiyada yaradrlanva l'aaliyyat gdstaren 50-ya yaxrn SiZ-in igerisinde samorali ve

108

effektivli 96stericilari ila segilen, xarici investorlarrn calb edil-mesi iigiin elveriqli iqtisadi g6zsqtlar sistemr olan sarbest zonaformalagmayrb. Bunun sebebini ekspertlar ilk n<ivbada SiZhaqqrnda Rusiya qanunlarrmn diinyada bag veren vo stratleyenilegen m<ivcud inteqrasiya proseslarinin, beynalxalq tica-rat-iqtisadi alaqelardoki transformasiyalann, bu sahede bey-nelxalq tecriibanin niimunalerindan yeterince istifade edilme-masinde vs qanunlann haarlanmasrnda spesifik xiisusiyyatle-rin, iqlek mexanizmlerin zaruriliyi, investisiya miihiti iigiin va-cib gertlerin (giizegtlerin ) qanunla tesbiti vs s. miihiim miid-dealar nezare ahnmamasrnda 96riirler [39].

Rusiyada serbest zonalann .inkigafindakr problemlordenssasen aga[rdakrlan qeyd etmek olar:

-H6kumetin iqtisadi siyasetinde SiZ haqqrnda vahid kon-sepsiyanrn olmamasr va bu barade <ilkade ictimai-siyasi rayintam formalagmamasr;

-Bu zonalann yaradrlmasr vo fealiyyetinde n<iqsanlarrnolmasr ve diinya tscriibesinden samarali yararlana bilinme-mesi;

-Serbest zonalar haqqrnda takmillogdirilmig ve vahid kon-sepsiyam <iziinde birlegdiran (tasbit edan) Federal eanunun i9-lenib hazrrlanmasr vacibliyi;

-Her bir SiZ haqqrnda aynca Qanunun qabul edilmesi vebu zonanrn prinsipial olaraq, iimumi fealiyyat mexanizminin,ham de onun idxal evazedici, ixrac tayinath, yaxud innovasi-yalarrn tatbiqi kimi prioritet sahelerdan hansr iizra fealiyyati-nin miiayyanlagdirilmesi zeruriliyi;

-Raqabat qabiliyyetli faktorlann nazara ahnmast, emalmi.iassisalerinin yaradrlmasr, mtiasir va yeni texnologiyalara

109

esaslanmr$ layihelerin gergeklegdirilmas i ;

-Biitiin nov giize$tlerin, o ciimleden gdmriik ve vergiler iiz-ra gilzagtlarin tskmillagdirilmasi va konkret olaraq miisyryen-

lepdirilmesinin vacibliyi.E.F.Avdokuqins gtiro, Rusiyada serbest zonalann yaradrl-

masr va onlarrn fealiyyatinde diinya tacriibesine ciddi yanaqrl-

maqla vs <ilkanin potensiah nazera ahnmaqla, ssrbsst iqtisadizonalar mexanizmi milli inkiqaf strategiyaslnln esas hissesino

gevrile bilar [42].Belarus - keqmiS SSRi olkelari igsrisinds iqtisadi inkigaf

parametrlerine, istiqamatlerine ve apartlan iqtisadi siyasete

gdre xiisusi olaraq segilir. tskspertlar bunun esas sababini

Avropa, xiisusile qerb 6lkelcri ils inteqrasiya alaqalarinin mtia-sir diinya standartlarr seviyyesine kegidle ba[h, tereflcrin prin-sipial siyasetlerinda axtarmalt meslahat bilirlar.

Bununla yanagr, 6lksde inkigaf tempi diger MDB dovlatle-

rindan heQ de zaif deyildir. 2001-2006-cr illardo UDM har il ar-

trmta miiqahide olunur vs 2006-cr ilin yekunlarrna giire 2005-ci

ile nisbaten 9,9o/o aritm qcyde ahnmrgdrr (har adambaqrna

7800 AB$ dollarr dtgiir). infilyasiya cemisi 6,670 olmugdur.

Xarici ticaret dovriyyasi 42 milyard dollara gatmrgdrr (ixrac-

19,7 milyard ve idxal-22,3 milyard dollar). Xarici ticaret dov-

riyyesinin 55 laizi (23,1 milyard dollar) MDB olkslarinin pa-

yrna diigiir. Maraqh meqamlardan biri de, tckce 2005-ci ildeBelarusun Rusiyadan 19,3 milyon ton neft idxah (daycri 4,2

milyard dollar) ve hamin ilde de 13,5 milyon ton nelt mehsul-

lannrn ixrao etmasidir (dayari-4,9 milyard dollar). Olkenin

2010-cu ilcdok sosial-iqtisadi inkigaf Proqramtnda illik investi-

siyalarrn 11-13 milyard dollar soviyyasinda olaca[r prqnozla$-

drrrlrr ve takca energetika obyektlarine 2010-cu ilde 5 milyard

lt0

dollarrn serf edilacayi giizlenilir. Bundan elave, 201O-cu ildak

miixtalif iqtisadiyyat sektorlart iizre 50-dek layihsnin gergsk-

lagdirilmasi nazsrda tutulmugdur. Belarusun erazisindan tran-

zit olaraq, Polga, Almaniya, Qexiya, Slovakiya, Macaristan,

Latviya va Litvaya rusiya qazt gondarilir. Giiriindiiyl kimi,Belorus Avropa ve kegmig SSRi 6lkalarinin kasigdiyi alvcrigli

arazido yerlegdiyinden bir gox inteqrasiya prossesleri bu tilke-

den yan kegmsyib va 6lkade investisiya siyasoti iizre Proqram-

da bir srra prioritet inteqrasiya istiqamatleri miiayyenlegdiril-

migdir. Bu istiqamatden biri, Belarusun hiiquq sistemi vs iqti-sadi sektoru iigi.in yeni bir sahe olan- XiZ-dir.

Olkada XiZ-in yaranmasr ve inkigafr ilk n<ivbade xarici in-

vestisiyalarrn celb edilmasi iigiin miinbit garaitin yaradrlmasr

ve valyuta vasaitlarina olan ciddi ehtiyacla izah olunur. Sar-

best zonalar haqqrnda Qanunun hazrlanmasrnda va iimumiy-

yetla, XiZ-in yaradrlmasr, inkiqaf prosseslerinda beynelxalq

tecriiba etraflr dyrsnila bilmig ve oldc edilmig neticelore gdro,

ekspertlar bu sahede Belarusun diger MDB dtivletlerino nisbc-

tan irelids olmast qanaatindedirler [37]. Belarusda Xiz-in ya'

radrlmasr vc fealiyyati iigiin 1996-cr ilde 6lke Prezidentinin

Fsrmanr verilmigdir vs hemin ilda ilk olaraq nBrest, SiZ-i ya-

radrlmrgdrr. Bundan alave 1997-ci itda hdkumct SiZJar haq-

qrnda Konsepsiya qabul etmi$ ve nehayat 1998-ci ilde <Serbast

zonalar haqqrnda Qanun> qobul olunmugdur. Belarusda SiZ-in yaradrlmasr bir srra faktorlarla sriyyelandirilir:

- Avropanrn markazinde yerlagen Belarusun istehsal

strukturunun yenidan qurulmast (modernizasiyasr) ve <ilkenin

dilnya taserriifat sistemine inteqrasiyastntn siiratlandirilmasi

zaruretil

llr

- Emal sanayesinin giicli.i potensiahnrn ve yiiksek ixtisashamak ehtiyyatlannrn m<ivcudlufu va bunula elaqsdar istehsa-hn ixraca istiqamatlandirilmasinin vacibliyi;

- Avropa <ilkelarinin digar MDB dlkalarinin perspektivlibazarlartna grxrgtnda ve m6hkemlanmasinde Belarusun tranz.it6lke kimi miihiim ahamiyyet kesb etmesi;

- Bazar iqtisadiyyahna kegidin siiretlandirilmesinda SIZ-in rolunun eflektivliyi :

- Belarus iqtisadiyyatrnrn raqabatlik qabiliyyetinin artr-nlmasr iigin kompleks inteqrasiya vasitalerjndan bahrelanmskisteyi;

- Olkeyo strateji investorlarrn va yeni texnologiyalarrnaxrnlnln giiclendirilmesii ,

- ixracrn stimullagdtrrlmasr vo idxah evez edocek isteh-sallann inkigafirun tamin edilmesi;

- Nahayst, sosial-iqtisadi problemlerin hallinin siiratlen-dirilmesi va yeni ig yerlerinin agrlmasr va s.

Belarusda SiZ-in sayr gox deyildir, <ilkado comisi 6 komp-leks SiZ faaliyyat gdsterir (Brest, Minsk, eomel, erodno, Bi-tebsk ve Mogilyov). Bu zonalann esas faaliyyot dairesina is-tehsal, ixrac vs giimriik lunksiyalarr daxildir. Amma, istisnakimi Brest SiZ-de turizm, srforta, bank ve diger fealiyyet ndv-larina icaza verilir. Qeyd etmak lazrmdr ki, <ilkede laaliyyatgdstaren serbast zonalann har birinin farqli xtisusiyyatlari var-drr. <Bresb SiZ-i Uog orazido satnmrgdrr, burada kigik ve ortabiznesa maraq bdyiikdiir. Zonada ticarat, tikinti materiallan,darman vasitalori ve alag emah senaye sahalari iizre layihslariistiinliik tegkil edirler. <Minsk> Siz-da gtichi infrastruktur,kommunikasiyalar, istehsal sahalari movcuddur ve zonanln

112

esas lunksiyasl ixrac teyinath istehsalatlann yaradllmasr, bumeqsedle yeni vs mtiasir texnologiyalarrn buraya gatirilmasi-nin tamin edilmasidir [60]. <Qomel>> SiZ-i <Raton> elmi-isteh-salat birliyinin bazasrnda yaradrlmrqdrr va asas meqsad inno-vasiya sferasrna investisiyalann cslb edilmasidir. (Vitebsk)) ve

<Mogilyov> SiZ-ri mdvcud miihandis ve neqliyyat infrastruk-turundan effektivli istifadanin temin edilmesi va inkigafr iigiinnszarde tutulmugdur. Nshayat, <Qrodnoinvest>> SiZ-de regio-nun iqtisadiyyatrna m6vcud resurslarr ve enerjidagryrcrlan qo-ruyan texnologiyalanrn transformasiya edilmasi nezordo tutul-mugdur.

Belarusda fealiyyat g6staran SiZ-de qeydiyyata ahnmrg

miiassialcrin sayr 250-dan goxdur, amrna onlann <ilkanin sa-

naye istehsahnda payr cemisi 2% hacmindadir. Belarusda daRusiyada oldufiu kimi, SIZ-de xarici investorlar fsalhgr ile se-

gilmir va halalik proqnozlagdrrrlan neticrler elda edilmir. Bela-rusda faaliyyet gdsteren Xiz-dan <iz faaliyyetina ve topladrEltacriibeye, qeyda ahnan miiessiselcrin igine g6re (Brest)) sar-bast zonasr xiisusile segilir. Belarusdakt XiZ-de qeyda ahnanmi.iessisolerin 4Do/o-dan goxu (220-ye qeder) bu zonada comlen-migdir. <Qomel-Raton>, <Minsk> ve <Vitepsk> SiZ-de fealiy-yet gdsteren miiassisalerin sayr ilbail artmaqdadrr. <Qrodno-invest> vo <Mogilyov> serbest zonalarrnda esash fealiyyat ce-

misi bir nege ili shate edir. Qeyd etmak laamdrr ki, <ilkedakisarbast zonalarda qeyda ahnmrg miiessiselerin 90%o-a yaxtnr(180-dan gox) metal emah, magrnqayrrma, kimya ve neftkim-ya, aioac emah ve qida sanaye mehsullan istehsal edirler. Bun-dan elave, XiZ-in yarandtgr ilk ddvrlarden ferqli olaraq, onla-nn yaranmaslndan 5 il sonra artrq xarici investorlarrn faalhlr-nrn artdrgt qeyda ahnmrg va 2000-ci illerin evvolerinde trlkenin

I l3

sarbest zonalannda yaradllmls miiessisalorin 70oZ-dsn goxub.irga ve xarici kapitalla iqleyirdilar. Meselcn, qida sanayesindsbu g6starici 9070-e yaxrn, mege, afiac emah vs kalrz-karton sa-hesinde- 7 6'/o, kimya vs neftkimya kompleksindo-74%o, maqrn-qayrrma ve metal emah sektorunda isa 53% tegki1 etmigdir.

Tahliller gosterir ki, diger rilkelerin tacnibelarinin (xiisusileqongu olkelerin) Syranilmesi ve onlann tekmille gdirilmasiprinsipial ehamiyyat kesb edir. Bele ki, Belarusdaki Siz-in in-kigaf seviyycsinde esash gekilde ferqlenen <Brest> sorbest zo-nasrmn fsaliyyati buna ayani siibutdur. Malum oldugu kimi-bu erazi Polga ile serhadda yerlegir vc XiZ-in son 20-25 illikinkiEaf tarixinda bu rilkenin naticeleri olduqca yiiksek qiymarlendirilir (iqtisadi islahatlann saviyyssi, Avropa Birliyina taminteqrasiya va sair faktorlar). Umumiyyetla, Belarusda iqtisadiislahatlarrn derinlegdirilsceyi, inteqrasiya proseslerinin siirat-lcndirileceyi, o ciimladon serbast zonalarrn tekmillogdirileceyiteqdirde, bu iki olkenin ticaret-iqtisadi slaqslarinde qrsa miid-dat arzinde esash yiikseligs nail oluna bilar. Bunlarla beraber,Belarusda sarbest zonalarrn lealiyyatlcrinin, onlarrn idara edil-masi prinsiplerinin va qanunvericilik bazalarrntn tekmillegdi-rilmssi problemi qalmaqdadrr. Bu agalrdakrlarla izah olunur:

- Serbast zonalarda miiossisalarin qeydiyyatrnrn ve tikintiiiqiin torpaq sahalarinin ayr masr prosedurlarrnrn miirekkabli-liyi (goxmarhaleliliyi) vs bunlara gox vaxtm getmesi;

- Olkedoki qanunvericilik bazasrnrn vc normativ aktlannxarici investorlarrn aktivliyine maneler yaratmasr, sarbast zo-nalarda mehsullarrn sertifikatlagdrrrlmasr, qiymetqoyma,gomriik ve valyuta tonzimlenmolarinin xarici investorlar iiqtintam slverigli olmamast;

l14

- Elmi-texniki potensialdan zaif istifado olunmasr, yiik-

sek texnoloji istehsalatlarrn va mtiasir avadanltqlartn azlt[r,

inkigaf etmig iggiizar va istehsal infrastrukturunun olmamasr

ve s. Bunlara zeif magistral yol qovgaqlarrnr, elektrik enerjisi

ritiiriiciisii sistemini, bank, rabita ve servis xidmcti sahalarini

aid etmek olar;

- investisiya qoyulmasr riskinin yiiksek olmast va bunun

aradan qaldrrrlmasr iigiin zaruri tedbirlcrin goriilmasinin va-

cibliyi:

- Otteaa serbast zonalann faaliyyati iizre praktiki tocriibe-

nin azhgr, beynalxalq tecriibanin darindan 6yrenilmosine vo tatbi-

qina miiayyan d6vriin lazrm galmasi faktorunun movcudlulu.

3.3. Orta Asiya va Qazaxstanda XiZ-in inki$afproblemlari

Qazaxstan va digar Orta Asiya Respublikalarr (Ozbekis-

tan, Tiirkmanistan, QrEErstan va Tacikistan) bagqa MDB ol-

keleri kimi SSRi dagildrqdan sonra miistaqil iqtisadi inteqra-

siya proseslarina qoguldular. Amma bu olkolerda iqtisadi inki-qaf istiqamctleri, iqtisadi siyasat strategiyalarr va iimumiyyatle,

Slkenin miisteqilliyinin formalaqdrnldr[r va dovlst atributlart-nrn, yaradrldr$, inkigaf etdirildiyi bir ddvrde miixtelifliyi(ferqliliyi) ile seqilmigdir. Bu, ilk novboda hemin respublikala-rrn miistaqil inkiqaf proseslerine tasir edan siyasi, iqtisadi ve

diger faktorlarla izah olunur (dtivlat idareetme sahssinde

tacriibesizlik, iqtisadi islahatlarrn zerf apanlmasr, idaroetmo

sisteminda struktur deyigikliklarinin gecikdirilmesi, milletla-rarasr konfliktlar- milli zaminde miinaqigelar, licaret-iqtisadialaqolerin zeifliyi, qongu dovletlarla intcqrasiya proseslarinin

il5

long apanlmasr, diinya tesarrtilat sistemina daxil olmaq iigiinmilli iqtisadiyyat sektorlarrnrn modernizasiyasr vo miiasirlsgdi-rilmasi todbirlerinin gecikdirilmesi, maliyye gatinlikleri, inves-tisiya resurslarrrun celb edilmesi ve iggiizar miihitin yarad -masr sahesinde, operativliyin olmamast vs s.)

Qeyd etmek lazrmdrr ki, bu dlkalor arasrnda eazaxstan dzinkigal saviyyasine, regionda rutdugu siyasi va iqtisadi geki-sine, balanslagdrnlmrg xarici siyasetine, ticarat-iqtisadi alaqale-rina, beynelxalq tegkilatlarda tutdufiu mdvqeye, ehalininsosial-iqtisadi problemlerinin hallinda elda etdiyi neticslero,giiclii iqtisadi inkigaf konsepsiyasrna ve digsr miihiim g6steri-cilere asasen xiisusile segilir. Realhqda 6lkenin UDM-i ilda or-ta hesabla llok arfi (son 7 ilde), iqsizliyin saviyyssi azafu, xa-rici investisiyalann daxil olmasr ve ehalinin gelirleri ilbeil 9o-xalrr ve s. B[nun asas sabebi kimi emal sanayesinda olan isla-hatlarrn semareli togkili, miiasir texnologiyalarrn vo innovasi-yalarrn milli iqtisadiyyat sektorlarrna effektivli tetbiqi g6stori-lir. Artrq Qazaxstan diinya teserriiLfat sistemina siiratli inteqra-siya nsticesinda,ixrac yiiniimlii 6lkeler arasrnda reytinqina g6radiinyanrn ilk 50 olkasi arasrnda yerini mdhkamlatmigdir (ociimleden nelt ve neft mahsullarr ixrac eden dlkelar arasrndailk 20 yerde mdhkemlanmiqdir). Olkedaki iqtisadi inkigafin varsqabet qabiliyyatli milli iqtisadiyyat sektorlannrn formalag-masr, bu <ilkadeki siyasi, iqtsadi, sosial ve qanunvericilik baza-lannrn sabitlagdirilmssi, takmillsgdirilmesi ve samsreli inteqra-siya proseslarinin siiratlsndirilmasi nsticesinde mrimktin ol-mugdur. Bundan alave, rilkede biznes miihitinin yaxqrlagdrrrl-masr, sahibkarhfirn inkigafr iigiin iri miqyasl tadbirlsrin kegi-rilmasine 6lkonin iqtisadi siyaset strategiyasrnrn vahid hissasikimi baxrlrr.

lr6

<Almatr-regional maliyye markazir>, d<ivlatin ozel part-nyorluq sistemi, Birinci Kredit Biirosu va sair bu kimi layiha-lar 6lkanin iqtisadi inkigafina tekan veran stimullardandrr. Bu-nunla yanagr, 6lkenin raqabetlilik qabiliyyerinin artrrlmasriignn 2006-2008-ci illerda hdkumat Proqramr gergivesinda aga-

lrdakr mthiim vazifelarin yerina yetirilmasi nszarda tutulmug-dur:

- iggiizar tagabbiiskarhla mane olan qanunverici, inzi-bati ve digar biirokratik manealarin aradan qaldrnlmasr;

- Vergi va g6mriik tenzimlenmasi iizre islahatlarrn kegi-rilmesi;

- Effektivli vergi siyasetinin iglenib hazrlanmasr;

- Sivil kontrakt miinasibetlerinin inkigaf etdirilmasi va

kontrakt cihdeliklarinin yerine yetirilmasindo mesuliyyetin ar-trrlmasr;

- <Elektron hrikumet> sisteminin tetbiqi;

- Qabiliyyetlilik miihitinin yaxgrlagdrnlmasr;

- Biznesin mahsuldarfifrnrnartrnlmasr;

- Olkanin diinya teserri.ifat sisteminde reytinqinin yiiksel-dilmosi ve s.

Qeyd etmak lazrmdr ki, Qazaxstanda iilke paytaxhmn ye-nidan yaradrlmasr ile bagh, Astana qeherinin sosial-iqtisadi in-kigafi iizre Dcivlet Proqramr hazrrlanmrg va icrasr davam etdi-rilir. Bu proqrarrun devizi <Astanamn yiikseligi- eazaxstamnyiikseligidir> adr ila reallagdrnlmlgdrr. Qargrda duran meqsad-lara gatmaq iigi.in, 6lka Prezidentinin Fermam ilo <Astana-yeni gaher> XiZ-i yaradrlmrgdrr [78]. Bu xiisusi zonada giize$t-lar sisteminin tatbiqi iigiin qanunvericiliya miivafiq dayigiklik-lar ve elavelar edilmigdir (2001-2002-ci ilter). Olkenin payraxr

tt7

geherinin bazasrnda yaradrlmrg xiisusi zonanrn miihiimliiyiiniigertlsndircn esas amiller aqalrdakrlardrr:

- Olko iigiin alverigli investorlarrn calb edilmosi ve bu sa-

hede asash irelilayiqin tamin olunmasr;

. Yeni ve giiclii investisiya miihitinin, iggiizar merkezinyaradrlmasrnrn vacibliyi;

- iqim gayrnrn sol sahilinda obyektlarin (infrastruktur) ti-kilmesine (yaradrlmasrna) birbaga d6vlat investisiyasrmn qo-yulmasr;

- G6mriik va vergi giizegtlerinin movcudlulu;

- $ahar tsserriifatrnrn, infrastrukturun ve iqgiizar merke-zin tikintisinde an miiasir tcxnologiyalarrn vc elmi-texniki ye-

niliklsrin tctbiq edilmesinin miimkiinliiyii;

- Miihondis qurlulannrn oldufiu gaher erazisindc yeni

obycktlarin tikintisi iigiin torpaq sahalarinin aynlmasr imkan-larrnrn mtivcudlu[u;

- Ddvlet orqanlan infiastrukturu iigiin nezerds tutulmu$bina ve obyektlerin d6vlet biidcasi hesabrna maliyycleqdiril-mesi faktoru;

- Olkenin sabit va miitereqqi iqtisadi siyasct strategiyasr-

nrn formalagmast ve s.

<Astana- ycni $aher) layihasinda ham xarici investorlar,hsm de diger ssrmayedarlar iigiln nezerde tutulmug gtizeqtlsr

sistemins bunlar daxil edilmiqdir:

- Layihe-smeta senedlerino miivafiq olaraq tikinti ve ob-yektlerin istismara verilmesi miiddetinda faktiki dovriyyadan

ODV azad edilir;

-Burada qeydiyyata diiqen, amma hiiquqi gexs yaratma-

yan rezidentlsre giizegtler gamil edilir;

ll8

-

7.----

-infrastruktur obyektlari tikilan torpaq sahalarindon vergi

tutulmur;

- Zonaya daxil olan xarici mallardan gomriik riisumlarrvs vergilar tutulmur (aksizdan baqqa) va s.

Bu proqramn icrasr bir gox miisbet aspektlarle naticslan-migdir ve bu neticalarin tasir dairesi geniglenmskdadir. Xiisusizonada sosial inkigaf iignn infrasturktur giiclandirilmig, inzi-bati, iggtizar, sosial-madani, elm-tehsil va biznes merkazlarinintikintisi (yaradrlmasr) siiratla artmaqdadrr. Bu obyektlorin ha-

mrsr iilkenin markezi Srher statusu vo inkigaf etmiE <ilkelerin

standartlarr seviyyasindadir. Bu layihanin reallagdlrrlmasr irimiqyash i; yerlarinin yaradrlmasrna gotirib grxartmrq va <ilka-

nin digar erazilerinda de igsizliyin azaldrlmasrna, bu erazilerdayerlegen kompaniya ve qirkatlerin, sahibkarhq subyektlarininfealhqlarrnrn arttrtlmastna (konkret fealiyystls magful olmaq-lannrn artmasr hesabrna) sabab olmugdur.

Bununla yanagr, Esil qayrnrn sol sahilinda do xiisusi zona-nln yaradllmasl potensial investorlann artmaslna, yerli biznesve iggiizar miihitin formalaqmasrnrn siiratlanmasino sebab

olunmugdur. Bu zonaya investorlarrn axrmrnr siiretlandiranfaktorlar aqa!rdakrlardrr:

- Zonada obycktlerin va infrastrukturun inkigafina dov-let qaylrsrnrn giiclii olmasr;

- Vergi giizagtlarinin m6vcudlufu;

- Torpaq saholorinin aynlmasrnda biirokratiyanrn olma-masr va bu sahada segimin miimkiinliiyii;

- Paytaxt statuslu qeherin inkiqafrnrn makroiqtisadi ef-fektinin yiiksak olmasr va qoyulan kapitaln dsyarinin siiretlcartmasl.

ll9

Bu zonanln arazisi 6 torpaq sahesindcn ibaretdir va 1053hektar iimumi erazini shata edir (tmumi perimetr 37 km-a qa-derdir). Zonanrn erazisi perimetr boyunca (sarhad) xiisusi ha-sara ahnrb.

Qeyd etmak lazrmdrr ki, Qazaxstanln qargrsmda duranstrateji msqsedlerin gergeklagdirilmesinde, ekspertlar XiZ-inmiihiim rol oynaya bileceyi ehtimahndadrrlar. Bela ki, bu 6l-kede miistaqilliyin ilk ddvrlerindsn baglayaraq XiZ-in yarudi-masr ve inkigafi tecriibesi riyranilmigdir. Artrq, 1990-cl illarinortalannda <ilkado bu istiqamatde-miieyyan toklifl ar formalag-masrna baxmayaraq, bu sahade osash irelileyigi temin etmekmiimkiin olmamrgdr. Bele ki, <ilkonin giiclii iqtisadi ve istehsalpotensiah xarici investorlar iigiin birbaga calbedici oldufiun-dan, onlar diger elverigli gi.izegtlar sistemi (vergilsrsiz ve g<im-

riik rtisumlaisrz) olan inteqrasiya vasitelerinin, konkret ola-raq, XIZ-in yaradrlmaslm gtizlemaden bu <ilkonin iqtisadiyya-trna emal sanayesi sektorlarr ile (neft, neft mshsullan, digar se-

naye sahaleri ve s.) inteqrasiyanr siiretlondirdilsr. EkspertlerXiz-in bu dlkade genig yer va m6vqe tuta bilmemesindo, xtisu-sile neft amjlini esas sebab kimi g6riirler. Diger qrup ekspert-lere gdre, rilkanin iqtisadi seviyyesi yiiksaldikce ve senaye-iqti-sadiyyat sektorlannrn, erazi \a infrastruktur layihalerinin in-kiqaf etdirilmesinda XiZ-in yaradrlmasrndan va faaliyyatindanh<ikumatin daha geniq gakilds bahralanocayi proqnozlagdrrrr-lar ve bu istiqametda Qazaxstantn regionda sriretle inkigafeden 6lkalerin (Qin, Canubi Koreya va bagqalan) tacnibesin-dan istifado edeceyi gdzlenilir.

Ozbekistanda - XIZ-rn yaradrlmasr ideyasr hala 25-30 ilbundan qabaq ciddi diskusiyalara sabeb olmugdur va bu in-teqrasiya formasrnda giiclii potensiahn movcudlulu diqqati

120

cslb etmigdir. Olkada hatta 1996-cr ilda <Serbast iqtisadi zona-lar haqqrndo Qanun qebul edilmigdir (2003 ve 2005-ci illerdobu Qanuna miivafiq deyiqikliklar edilmiqdir). Bununla berabcrmiixtelif iri layihaler iqlenib hazrrlanmrgdrr (Crzak vilayatindesonaye-texnoloji zonasl, Zaamjnda tebiet-ekoloji zonasr).Amma Semerqend, Buxara vo Xivde, beynelxalq turizm iizroXiisusi iqtisadi Zona Miidiriyyati yaradrlmasrna baxmayaraq,bu zona XiZ kimi foaliyyet g6starmir.Bunun sebsblari aqalr-dakrlardrr:

- Olkade qabul edilan qanunun tekmillegdirilmesi vacib-liyi;

- Beynelxalq tacriibenin derinden oyrenilmamesi va butecriibade istifade edilan giizagtlar sisteminin tetbiq edilmasininistenilmemasi (yaxud tatbiq sistem.i mexanizminin iglenib ha-zrrlanmamasr);

- Olke parlamentinin giizagtler sisteminin tatbiqina bax-mamasr (miivafi q icazanin verilmemesi);

- Vergi, gtimrtik, valyuta, emak, serhed ve viza rejimleri-nin koordinasiyasrntn (nizamlanmaslnrn) tegkil olunmamasr,bu saheler iizre giizagtlar sisteminin ve sadolegdirmalarin miiey-yenlagdirilmemesi;

- Olkade sanaye sahaleri iizre giizagtlarin movcudlugu vosahedaki giizegtlerin vertikalhfr (d6vlatin ayn-ayrr sonaye-xid-met sahalorine birbaga giizogtleri-subsidiyalarr, dotasiyalan ves.) va bununla bagh XIZ-de kompleks giize;tlsr sisteminin ig-lenib hazrrlanmasrna 6lkanin sanaye-istehsal mtihitinda mara-lrn az olmasr faktoru vc s.

Ekspertlara gors ve hkrimizca, Ozbakistandakr iqtisadi votabii potensial, turizm va medeniyyat qedevrlerinin genig gaba-

121

kosinin olmasr ve digar miihiim faktorlann gec-tez XiZ kimielverigli inteqrasiya formasrnrn tatbiqini zeruri edecak va onla-rrn <ilkade yaradrlmasr, inkigaf etmesi proseslerinin reallaqa-calr gdzlenilir. Bundan alave. Ozbakistanrn ipek yolu kimi ta-rixi ticarat margrutunda miihiim mekanlardan biri olmasr fak-toru da, bu rilkeda sarbest zonalann perspektivde inkigafrnr sa-

ciyyolendirir [ 00].

Qrrflrzrstanda- 1993-cii ilden baglayaraq, bazar iqtisadiy-yatr miinasibatlerinin formalagmasr prosesi getmigdir. Bunlaraqiymetlerin liberallagmasr, ticarat ve valyuta rejimlari, maliyyasektoru, torpaq islahatlarr vo ozellaqdirma daxil olmuqdur.

Olkanin erazisinin kigik olmasrna ve denize grxr$lnrn olmama-srna baxmayaraq, bu iilkado kegid iqtisadiyyatr pilleleri ba-

lanslagdrrrlmrg formada aparrlmrg, inteqrasiya formalanndansemarali istifdLda edilmig ve <ilka iqtisadiyyatrnrn qloballagma

prosesinde diinya iqtisadiyyatrna qogulmasr iigiin alverigli iggii-

zar ve investisiya miihiti yaradrlmr$drr. Olko iizra UDM-ninhecmi son 7 ilde 2 dsfaye yaxrn artmrgdrr (2002-ci il I ,4 mily-rad dollar va 2006-cr il-2,7 milyard dollar).

Olkanin iqtisadi inkigafinda prioritet istiqametlerden va

effektivli inteqrasiya formalanndan biri kimi XiZ-in yaradi-masrna ve inkigafina miinasibot, bu dlkade digor Orta Asiyarespublikalanna nisbatan xiisusila segilir. Bela ki, bu dlksdemiisteqilliyin elan edildiyi d6vrdan derhal sonra, iqtisadi inki-gaf strategiyasrnrn ilk istiqametlerindan biri kimi, XiZ-in ya-radrlmasrna baglanrlmrgdrr.

Qrrfirzrstanda ilk serbost iqtisadi zona <Nann>drr (1991-ci

il). Bu zonanrn arazisi 43 min km-a yaxrndrr (eyni adh vilaye-tin erazisi). Zorada faaliyyot gdstaren miiassisaler (70-s yaxrn)

iqtisadiyyatrn miixtelif sektorlannr ehata edirler. Osas istehsal

122

sahelori un, at ve konserv mehsullan, alkoqolsuz igkilar, polie-

tilen mamulatlar, konditer vo konserv mehsullart va sairlar iiz-ra faaliyyatdadirler. Osas ixrac mehsullarr yun, iri mal-qaraderisi va et konservlaridir (idxal edan olkelarden asasr Qindir)<Karakol> xiisusi zonasr 1994-cii ilda ildo isrk-gdl vilaystininmerkazinda yaradrlmrgdrr. Burada asasen sonaye mehsullart is-

tehsal edan sahalar lealiyyat giisterirlar (tikig memulatlarr, un,

darman mcmulatlan, mineral sular, gile-meyve konservlari,konditer memulatlan, tara va bagqalarr). <Biqkek> XiZ-i ise

1995-ci ilda yaradrlmrg ve 1996-cr ildan f'aaliyyete baqlamrgdrr

129; s. 199-2lll. Orazisi 489 hektardrr ve (Manas)) aeropor-tunu, Milli sergi Markazini ahata edir. <Bigkek> xiisusi zonasr

<tlkedaki diger xiisusi zonalardan infrastruktur imkanlartna ve

inkigafina g6re xiisusile segilir [102]. Bu agafirdakr faktorlaraesaslanmrqdtr:

- Beynalxalq standartlara nisbatan cavab veran infrast-rukturun olmasr;

- Zonada qeydiyyata diigmok istoysn miiassiselarin (in-vestorlann) lcalhfinrn yiiksak olmasr;

- Xiisusi gomriik xidmetinin olmasr va s.

<Bigkek> XiZ-de 500-e yaxrn miiessisa qeydiyyata ahn-

mrgdrr. Burada 30-a yaxrn olkeden investorlar faalilryet gtista-

rirlar ve zonada 3 mina yaxrn iqgi qiivvasi camlanmigdir. igle-yen milessiselards kompyuterlsrin yrfrlmasr, mebel, plastikpancaraler va qaprlar, tikinti materiallan, tikig momulatlan,qazanxana aqreqatlan istehsal olunur. Zonadan osasen gay,

geyimler va plastik butulkalar ixrac edilir, idxalda isa tcxnolojiavadanhqlar, mineral mahsullar-k6mir, qaz, elektrik enerjisi,

neft mahsullan iistiinliik teEkil edir. Bu xiisusi zonanrn arazi-

t23

sinde xarici investorlar tarefindon tikinti mehsullarr zavodu(Koreya), yuyucu vasitaler zavodu (iran),,tekrar metal emahzavodu (Qin) kimi iri layihsler reallagdrrrlmrgdrr. eeyd etmeklazrmdrr ki, ckspertlar h6kumetin iqtisadi siyasatinda XiZ-dandaha geniq ve somarali istifade edilmasi, bu istiqamatde inteq-rasiya proseslarinin siiretlandirilmesi va regionda ticarat-iqti-sadi fealhfrn artrrrlmasr iigiin nezerda tutulmu$ strateji tedbir-lerin realla$rrlmasr isteyinin movcudlufiunun oldulu qenaetin-dadirler ve <ilkede iqtisadi inkigafin siirotlenmesi prosesi ile buinteqrasiya vasitasinin de geniqlandirilecayi proqnozla$rnJrr.

Tflrkmanistan - Orta Asiya respublikalarr, hem da MDBdlkalari igarisinde dovlet siyasoti, iqtisadi inkiqaf modeli vesosial-iqtisadi islahatlann apanlmasrnda ve sair prioritet sahs-larda oz spesifikliyi ila segilir. Bu dlkede aktiv inteqrasiya vediinya tesarriifat sistemine aparan miiteraqqi ticaret-iqtisadielaqalerinda asas yerda neft ve qazla bagh elaqeler durur vcburada neftqaz amilinin rolu aydrn nezare garptr. Ttirkmenis-tanda UDM-nin hacmi 2006-ci ilde 15,2 milyard dollar olmugva adambagrna dii$an UDM-nin mebleli 2980 dollar tegkil et-migdir. Son 15 ilds <ilkaye daxil olan xarici investisiyalarrnhocmi ise cemisi 2,87 milyard dollar olmugdur ve bu g<istsriciiizra Tiirkmenisitan MDB Slkelari igarisinde son yerlerdan bi-rini tutur. Olkenin xarici ticaret dtivriyyesi 9357,4 rnJn.$ tagkiletmigdir (ixrac-5421,2 mln.$ va idxal-3936,2 mln. $). Tiirkma-nistan-Orta Asiyada en gox qaz ixrac eden <ilkodir. 2006-ci il-do bu dlkede tabii qaz istehsah-7O milyard m3, neft istehsah isol0 mln.ton olmugdur. Hazrda bu dlkado Malayziya, Danimar-ka, Bdyiik Britaniya, Avstriyanrn temsil edon kompaniyalarlairi neft kontraktlannrn gerceklaqdirilmssine baglamlmrgdr.

Bu olkodc sosial tayinath <islahatlardan> an diqqat calb

t24

edeni-2020-ci iladek ehalinin pulsuz olaraq elektrik enerjisi,qaz, su vo xiirak duzu ila temin edilmasi faktorunun mtivcud_lufudur. Ekspertlarin ekseriyyati bu tilkede biznes miihitininvs investisiyalarrn daxil olmasr iigiin miinbit garaitin (xarici in-vestisiyalara drivlet qayfirstnrn, destayinin zeif olmast, giizegt-ler sisteminin tatbiq edilmamasi, infrastrukturun yaradrlma-masr, bank sisteminin diinya standartlan saviyyesinda fealiy-yet gdstermamesi, sarhed, grimriik, viza, emak rejimlerinin mii-rakkabliliyi va s.) olmamasr qenaetindadirlar.

Qeyd olunan miirekkeb sosial-iqtisadi siyasata, iqtisadi in_kigaf proseslerins baxmayaraq, bu olkada l0 Xiz-in fealiyyatg6starmesi diqqati calb edan faktorlardan biri hesab edila bi-lar. 2007 -ci ilda Tiirkmenbagr liman goherinde yeni XiZ-in ya-rad masr layihesi gergeklsgdirilmigdir. Burada asas maqsedturizmin regionda inkigafi ile bafhdrr. Bunlarla ba[h serbestzonada aga[tdakr gtizagtler miieyyenlegdirilmigdir:

- Sosial-iqtisadi obyektlerin rikintisi iigiin uzun mtidderatorpaqlann aynlmasr;

- Infrastruktur obyektlerinin (elektrik enerjisi, qaz xat-leri, digar miihendis kommunikasiya obyektlari) tikintisi va in-kigafi iigiin arazilerin aynlmasr, icazslarin verilmasi va d<ivlatdesteyinin m6vcudlugu;

- Avtomobil yollarrmn tikllmssi, xiisusi aviamarqrutlarr-nrn agrlmasr, servis xidmetlerinin tagkili, rabite vc naqliyyatxidmatleri sahelerinin inkigaf etdirilmesi iigiin giizagtlarin veril-masi;

- Xarici turistler iigiin (Xazar denizinin Ttirkmanbagr era-zisinda istirahst etmak istoycnler iigiin) viza rejiminin sadeleg-

dirilmasi va s.

125

IJ.anrda Tiirkmenistan rahbarliyi va h<ikumat bu layihsninreallagdrrrlmasr iigiin ciddi tadbirlerin goriilmesins say g6sterir-

lar ve meqsad, XiZ vasitesila diinya tsserriifat sistemino olke-

nin inteqrasiyasrmn siiretlendirilmssi prosesina elava stimulunverilmasidir [101].

Tacikistan - sosial-iqtisadi sahada son 6 il arzinde sabitli-yin formalagmasrndan bohrelenerak, diinya taserri.ifat siste-

mino va regiondakt d<ivletlerle ticarat-iqtisadi slaqslarin genig-

landirilmasina, inteqrasiya proseslarinda samerali istiqametle-

rin miiayysnlegdirilmasine sey gtistarir. Bu maqsedla. 2004-cii

ilde <Serbast zonalar haqqrnda Qanun> qebul edilmigdir. Qa-nuna esasan bu zonalarda istehsal, elmi-texniki sahalerin, ix-

rac, idxal, ticaret, turizm, investisiya, birja, srlorta, bank fea-

liyyeti iizra istehsal saheler.inin yaradrlmast, firma ve kompa-

niyalarrn tasis olunmasr va inkigaf etdirilmasi nazerde tutul-mugdur. Olke rehbarliyinin perspektiv da 3 XiZ yaratmasl

planr beynalxalq alemds va regionda bu mi.itareqqi inteqra-

siya vasitesina marafrn yiiksak olmasrndan xaber verir [99].Bela ki, bu Olkada XiZ-in yaradrlmasr va inkigafi ila balh dis-

kussiyalarrn faalhlrnrn nozaregarpacaq dorecade artmasl mii-gahida olunur. Yaradrlacaq Xiz-den birinin dlkenin gimahnda

Xucand aeroportunda, digarinin Danqar rayonunda, dgiincii-siiniin ise qerqde- Xoroq geherinin yaxrnh[rnda yerlogecayi na-

zarde tutulmugdur. Arhq bu proseslere hazrrhq 2006-cr ildenaparrldrlrndan (asasan iqtisadi inkigaf ve Ticarat Nazirliyi te-rafindan) ekspertlerin qanaatine gdra, beynelxalq tecriibonindiqqatli oyrsnildiyi vo onun tetbiqi zamam yerli (milli) spesihkfaktorlarrn nazare ahnacalr halda, ilkin marhaloda getin olsada, bir miiddetdan sonra bu sahado miisbat neticalerin alde

edilmasi proqnozlaqdrrrlrr. Digar miilahizalarc goro, XiZ-in in-

126

IiI

Jt

I

kiqafrm siiratlandiran bir stra faktorlann (enerjidagryrcrlarla ta-

minat, infrastrukturun maddi-texniki bazastntn giiclii olmasr

vacibliyi ve s.) diinya standartlanndan gox geri qalmasr sabe-

binden, bu sahede yaxrn d6vrde esash iralileyig g6zlanilmir.

3.4. GUAM dlkelarinda XiZ-ininkiqaf perspektivlari

GUAM- beynalxalq regional taqkilat olmaqla, demokra-

tiya va iqtisadi inkigafin taqkili iigiin yaradrlmrgdrr. Bu tagkila-

trn maslahet forumu 1997-ci ilde Strasburqda Avropa $urast-nrn Sammitindo yaradrlmrg, 2001-ci ildo Yalta Xartiyasr imza-

lanmrg ve nahayat 2006-cr ilda Kiev Sammitinda Tegkilatrn Ni-zamnamesi qabul edilmigdir. GUAM-rn esas maqsedlori stra-

srnda sabit inkiqafin temin edilmesi, sosial-iqtisadi, naqliyyat,energetika, elmi-texniki sahslarda m6vcud potensiahn inkigafetdirilmasi ve inteqrasiya proseslerinin giiclendirilmesi masele-

lari miihiim yer almtgdrr.

Ukrayna- GUAM olkalsri igarisinda Avropada arazisine

g6ra en btiyiik 6lka olmasr ve bir stra miihiim xiisusiyyatleri ile

segilir. Avropanrn gerqinda yerlogen bu iilkanin erazisi 603,5

min km2-dir, ehalisi isa 47 mln nafara yaxtndtr. Cenubdan

Qara ve Azov denizleri ile ehata olunmast va 7 dlka ile birbaga

serhedlarinin movcudlulu (Polqa, Slovakiya, Macartstan, Ru-

mrniya, Moldova, Rusiya va Belarus) bu 6lkenin strateji mdv-

qeyini xiisusile artrrrr. Olkads son 7 il arzinda (2000-2007-ci il-ler) UDM-nin artrmr miigahide olunur vs 2006-cr ilde bu artrm

7% olmuqdur. Bununla yana$r, esas kapital teyinath investisi-

yalarrn artrmr 16% oikil etmiqdir [94]. SSRi-nin siiqutundan

sonra bu ittifaqa daxil olan respublikalarrn eksariyyatinda ve

t27

digar sosializm diigargasindan 9xmr9 iilkelerda oldufiu kimi,Ukraynada da beynslxalq iqtisadi inteqrasiya proseslerina qo_qulmaq istiqametinde iqtisadi islahatlar apanlmrqdrr. Bu d6vrela bir vaxta tesadiif edirdi ki, (1990-cr illerin awsllcri) arhqUkraynanrn qon$u dlkelerinde (pol9a, Macarrstan va s.) diin_ya hsorriifat sistemina inteqrasiya proseslari giiclenmiqdi vaxiisusile gevik inteqrasiya proseslorinden biri olan Xiz_rn ya_radrlmasr, fealiyyet gostermesi ve inkigafinda bu qongu <ilkele_rin miiayyen praktiki tacrtibalari var idi. Giizlemek olardr ki,Ukrayna bu saheda diger kegmig SSRi 6lkelerindcn daha ope_rativ ve balanslagdrnlmrq iqtisadi strategiya igleyib hazrrlaya_caq, diinya <ilkeleri ilo va regiondakr d6vletlarla ticaret_iqti_sadi alaqslarinde esash irelileyig alde etmek meqsedile, XiZ_inxidmetindsn daha mehsuldar behralenocekdir. Bunlan nezeraalan hokumet diinya tacriibasinden bahrelenmakde israrh ol-dulunu tezlikla biruza verdi. Artrq 1992-ci ilda, Ukraynada<Xisusi (serbast) zonalann yaradrlmasr ve fealiyyetininiimumi asaslarr haqqrnda Qanun> qebul olundu. Bu qanununkonkretlagdirilmasi vs iimumi asaslarmrn daqiqleqdirilmssimaqsadile, 1994-cii ilda hokumot <Xiisusi (serbest) zonalarrnyaradrlmasr konsepsiyasr haqqrnda> earar qebul etmigdir. BuQararda XiZ-in yaradrlmasr, faaliyyati, onlarrn maqsedlari vsdigar vacib istiqametler barade atraflr izahlar verilmig vakonkret prinsiplar (giizegtler) miiayyanleqdirilmiqdir. Lakinbunlara baxmayaraq, hamin d6vrde Olkeda XiZ-in yaradrl_masr prosesi giiclanmadi. Ekspertler bunu homin illarde ijlkadaaparrlan iqtisadi islahatlardakr gatinliklcrle, <izallagdirma pro_seslerine haddan artrq siiret verildiyinden ve real investorlannakseriyryatinin bu bdlgiidan pay almaq istaklarinin gergeklegdi_rilmesi ila meglul olmasr, olkedeki senaye vc istehsal sektorla-

128

nnda yaranmt$ xammal va enerjida$lytcrlarla ba[L prob.lem-lerle izah edirlar. Bele ki, Ukraynadakr iri istehsal ve real se-naye miiessisslsrinin eksariyyati Rusiya ile kooperasiya alaqe-lari gaklinde faaliyyet gtisterirdilar ve bu sahadeki kigik bir de-formasiya miiassisolarin fealiyyetinds ciddi getinliklere sebabolurdu. Bu miiessisalsrin ekseriyyati isa infrastruktur yaradaniri miiassiselere aid idiler. Belolikla, dlkeds miivafiq qanun qo-bul edilmesine baxmayaraq, 1998-ci ile kimi yalmz bir - Kl-mrn gimal hissasinda yerlagon <Sivag> xiisusi zonasr faaliyyetgdstare bilmigdir. Amma, aparrlmrg ardrcrl todbirler 6z natice-lerini 1998-ci ildan baglayaraq, intensiv olaraq gdstormigdir.Artrq, 2000-ci illarin avvellarinde tilkada 20-dan gox xiisusi zo-nalar qeydiyyata atnmrgdu. Bunlardan 1l-i XIZ-lar va 9-u isaPrioritet inkiqaf Orazilsri (PiO) kimi nezarde tutulmugdur.PIO xiisusi zonalann ehata etdiyi )razi 6360 min hektar ve ya-xud Ukrayna arazisinin 10,50/o-ne baraber olmugdur. Bundanelave, hemin eraziler 6lkanin 41 rayonunu va 58 geherini 6ziin-da birleqdirir. Xiisusi zonalardakr investisiya layihalarinin sayr500-e yaxrn olmugdur ve bunlardan bir goxunun icrasr davamedir. PiO-in faaliyyatindoki pozitiv iralilayiqler onlann siiretliartrmr ila naticelanmi$ ve artrq 2004-cii ilin sonlarrna pi0-insayr 66 olmugdur.

Ukraynadakr XiZ-ra <<Azov> (Mariupol), <Donetsk>,<<Zakarpaly e>>, (interport Kovel> (Vohn vilayeti), <Truska-vets Kurort-polis> (Lvov vilayeti) [89], <Nikolayev> (Nikola-yev vilayeti), <Porto-franko> (Odessa 9.), <Porto-Knm>r(Knm MR), <Reni> (Odessa vilayeti), <Sivag> (Klm MR),<Slavutig>(Kiev vilayeti) va <<Yavorov>> (Lvov vilaysti) aiddir-lar. PiO-ra geldikds ise, bu arazilar Knm MR-do, Vohn, Do-netsk, Zakarpatye, Jitomir, Luqansk, Qerniqov, Xarkov vila-

129

yetlorinda ve $ostka $aherindo (Sumr vilayati) yaradrlmrgdrr

[93]. Bu serbcst (xtsusi) zonalarda va PiO-da qiivvade olanosas giize$tlore agafrdakrlar daxil edilmigdir.

- Xiisusi g6mriik rejimi zonasr ;

- Menleetin vergilerden azad edilmasi;

- investisiyalann vergilcrden azad olunmasr;

Orazil.rra daxil olan mallara giire ODV-nin vo riisumla-nn olmamasri

- Daxil olan vesaitlarin macburi olaraq xarici valyutayagevrilmesindan azad edilmssil

- Torpaq iigiin ddaniqin olmamasr;

- Rczidentlorin yrlrm va btdca lbndlarrna aynlmalardanazad edilmesi ve s.

Qeyd etmak lazrmdrr ki, Ukraynada XiZ-rc ve PiO-re ma-

raq g6steren investor-6lkeler arasrnda AB$ (26%), Biiyiik Bri-taniya(lO%), Avstriya (7"k) ve Polga (6%-den gox) xiisusila

ferqlenirler. Bir nego il erzinda dalbadal xiisusi zonalann u!ur-lu fealiyyatini g6ran Ukrayna hokumeti bu sahcda ciddi iralilo-yiglsrin asasrnr qoymaq imkanr elde eda bilmiqdir. Lakin, alde

edilmiq neticeleri va tacriibeni tekmillegdirmck, geniglendirmek

va investisiya axrnrnln siiratlendirilmosinde Xiz-in vasitasile

srgrayl$r tamin etmek miimkiin olmamrgdr. Bunun asas sababi

kimi, xiisusi zonalar iigiin vergi giizegtlarinin lefv edilmesi g<is-

tarilir. Bir gox ekspertlare, o ci.imladan A.N. Veliqorskiy ve

S.F-.Sutrinc grire, Ukraynada investisiya siyasetindc ardtcrlh-

lrn pozulmasr hallarr vardrr. Bele ki, xiisusi zonalara nazaratinyaxqrlagdrrrlmasr va idareetmanin keyhyyetinin yiiksaldilmasievezine, inkiqaf tempi yrfimrq bu zonalara verilen giizegtler lsfivedilmigdir. Bunlara baxmayaraq, Ukraynada xiisusi zonalann

130

iqtisadiyyatda struktur proseslarinin feallagdrnlmasrnda mii-

hiim ahamiyyeti diqqat markezindedir.Moldovada 1990-cr illerin ewalerinda, regionda iqtisadi in-

kigaf proseslerinin semarali variantlartntn axtarrgr gedirdi va

liberallagdrnlan milli iqtisadiyyata yeni inteqrasiya vasitcleri-

nin gelmasine can atrhrdl. Bela bir dtivrda, 1995-ci ilda Moldo-vada <<Expo-Business-Chisnau> azad sahibkarhq zonasr haq-

qlnda Qanun) qabul edildi. Bu zonanln yaradtlmasr sonuncu

dafe 1984-cii ilda maddi-texniki bazasr miihlcmlendirilmiEXalq Tasarriifatr Naililryatleri Ssrgisinin geniq erazisindan sa-

mareli istifade edilmesi, sahibkarhfrn inkigafr. biznes miihiti-nin yaxqrlagdarrlmasr ile ballr idi. Zonann fealiyy:tini saciy-

yalsndiran asas faktorlar bunlar idi:

- Qanunvericilikle tesdiq edilmiq spesifik asasnamanin

olmasr;

- Zonadakr giizegtlar sisteminin ve qaydalann 10 illik de-

yigilmcyeceyino d6vlatin investorlar qargtsrnda zomanat ver-

masi;

- Respublika inqtisadiyyatrnrn dorin iqtisadi ve sosial

b6hrandan grxmast modellarinin axtartlmasr vacibliyi;

- Xalq Tescrriifatr Nailiyyatlari Sergisinin tam dalrlmasr-

nln qargrsl almaq va onun bazaslnda samareli, slverigli biz-

nes-markezin yaradrlmasr;

- Zorada sahibkarh[rn vc istehsal toyinath fealiyyatin

geniElendirilmasi, subzonalarda istehsaltn teqkili;

- Ticaratin inkiqafi, valyuta vesaitlarinin daxil olmastntn

artrnlmast va investisiyalann yattrtlmast iigiin celbedici iggiizar

miihitin formalaqmast;

- Xaotik qara bazarlartn stxtgdtrtlmasr va sivil trcarat qe-

r31

bakalerinin inkigaf etdirilmesi zeruruliyi vs s.

Bu zonada fealiyyetin awelki illerinda faktiki naticeler h6-kumatin ilkin proqnodarrru dolrultmala baqladr. Zonanrn ikiillik fsaliyyeti d<ivriinde 20-den 9ox dlkeden 70-e yaxrn miias-sise ve firmalar zonada fealiyyst g6sterirdiler. Zonaya qoyulaninvestisiyalarrn bir hissosi deyari iidenilmeden infrastrukturay<inaldelmigdir. istehsal geniglenmaye, yeni istehsal sahalerininyarad masr iigiin avadanhqlarrn getirilmasi siiratlanmigdir.Burada kompi.iter, televizorlar, kassa aparatlan istehsal olu_nurdu. Cemisi 2 tl erzinde, bu araziden biidcsya daxil olmalar15 defe artmrg ve 2000 mine yaxrn yeni ig yeri yaradrlmrgdrr.Bu zonanrn faaliyyat dairesinda ticaretin sanaye sahalsrine nis_beten siiratli inkigafi (zonanrn ddvriyyasinin 40%-ni ticarat tag_kil edirdi), sarbest zona elehdarlarr tarefinden diskussiyalaragevrilmig ve \ara bazar ticarati lobbistlerinin dolayr olaraq buproseslsri dastsklemesi, hdkumetda vergi vs fiksal orqanlarr_run sarbast zonadakr inkigaf proseslarindo vergi yrlrmrnr neza_rata kegirmek isteyinin giiclenmasi, hdkumatin investorlaraverdiyi vadleri pozmasr ile naticalendi. Bele ki, l99g-ci ildebiidco haqqrnda Qanuna asasen giizegtler lelv edildi vs Maliy-ye Nazirliyinin talimatlan serbest zonalann inkigaf prosesla-rini demak olar ki, dayandrrdr. Bu qefil qararlardan bir goxinvestorlar goka diigseler da, istehsalla meglul olan miiassisolarva kompaniyalar yarannx$ getinliklsrc uylunlaga bildilar veMoldovada sarbest zonadakr fsaliyyet dairasi <iz potensiahnrqoruyub saxalaya bilmigdir. Zonalarda istehsal faaliyyeti iigi.inaga!rdakr giizegtlsr qiiwodedir:

- Zonada istehsal olunan mallar ixrac zamanr ODV vaaksizdan azaddrr vo gdmriik riisumlan ddenilmir;

132

- Orazide tikilen binalar, ofisler iigiin ODV tetbiq edil-mir;

- Rezidentlera gelir vergisinden (12,5%) 5 rl arzinda 45yogiizeqt edilir va 2,5 mln.dollar doyerinde investisiya qoyan re-zidentlar, iimumiyyetle bu vergi n6viinden azad olunurlar.

Bu sarbost zona ile yanagr, Moldovada <<Otag-biznes> is-tehsal parkr>, <Tarakliya istehsal parkr>, <<Tvarditsa> azadsahibkarhq zonaslD, <<Valkaneg> istehsal parkr>>, <Ungen-Biznes> SiZ-i ve digarleri da faaliyyat gdsterirler. Bu zonalar-dan Rumrniyantn yaxrnhlrnda yerlsgan <Ungen Biznes> SiZ-iqrsa bir mi.iddatdo mtitegekkil formalaga bilmig ve inkigafrnrsiiratlendirmakdadir. Ungenda italiya ve rumrn mebelleri, xal-galar, presformalar, marmar memulatlarr, lak va boyalar,spirtsiz igkilar va diger mallar istehsal edilir. Tskce, italiya sa-hibkarlannrn agdrg ayaqqabr fabrikinde 700 yeni daimi iq yeriyaradrlmrgdrr. <Tvarditsa> serbest zonasr aqrosektor mahsul-larr iizra ixtisaslagrb vo halalik genig inkigaf istiqametlsrinimiiayyenlegdire bilmeyib. Dtger genc SiZ-den olan<<Tarak-liya> ve <<Vulkaneg>>sarbest zonalarrnda halalik ciddi inkigafqeyda ahnmayrb. Bu ilk n<ivbeda hemin zonalann markazdenuzaqhlr va infraksturun za.ifliyi ila izah olunur.

Qeyd etmek lazmdr ki, dlkoya potensial investorlarrn axr-nlnrn siiretlendirilmesi ve Moldovanrn diinya tesarriifat siste-mins inteqrasiyasrna elave stimullann verilmasi istiqamatindesarbest zonalann xiisusi rolu son d6vrlerde h<ikumatin iqtisadisiyasetinde <inemli yerlerden birini tutmaqdadrr vs ekspertlerMoldovada yaxrn iller arinde XiZ-in faaliyyatlerinin artacagrve geniqlenaceyi qenaatindodtrlar.

Giirciistan- GUAM <ilksleri arasrnda Azerbaycanla sn srx

t33

ve strateji inteqrasiya proseslarini derinlegdiron qongu 6lkekimi xiisusi maraq kasb edir.

Otkade ardrcrl olaraq, bir srra kompleks iqtisadi islahatlaraparrlrr. 2006-cr ilde olkede UDM 1995-ci ila nisbatan 2 defe

artrq olmugdur. Giirciistanrn inkigaf strategiyasrna gore (2007-

2010-cu iller) 6lkanin biittin sahalarinde inkigafin tamin edila-

ceyi nazarde tutulmuqdur:

- Sosial, sehiyye, tehsil va infrastruktur sistemlerinin rea-

bilitasiyasr iigiin maliyya resurslarrntn tsmin edilmesi;

- Makroiqtisadi sabitliyinyaradrlmasr;

- iqtisadiyyatrn dinamik inkigafi, yiiksek artrm tempi, in-filyasiyanrn agalr seviyyoda saxlanllmasr vc investorlar iigiiLn

alveriqli qeraitin tamin olunmast;

- UDM-nin orta hesabla hor rl 6-7ok artmasrnrn tagkil.i;

- ixracrn artrm siiretinin idxala nisbeten yiiksek olmasr-

n tamin edilmcsi;

- igsizliyin azaldrlmasr, sosial problemlarin kompleks

hellinin siiratlendirilmasi va s.

Olkanin inkigaf Strategiyasrnda bunlarla yana$r, miitereq-qi inteqrasiya formalanntn inkigafina, onlartn tatbiqina ve

tekmillagdirilmasina xiisusi yer aynlmrgdrr. Bu inteqrasiya for-malarrndan biri de- Xiz-in tagkili va inkigali problemlaridir.Serbest zonalarrn yaradrlmast barads Giirciistanda 20 ildirmiizakiraler aparrlrr ve bu diskusiyalar miitcmadi olaraq, ger-

ginlcqmiE, amma sonda bu prosesler zeifleyorak naticesiz qal-

mrgdrr. Hale, 1990-cu illarin awallinda Acaristanda bu ide-

yaya maraq boyiik idi. 1994-cii ilde ginli miitaxassislerin k6-

msyi ile Batumi Limanrntn sarbast zonaya gevrilmasi layihasi

esaslandrrrhb haztriandr va Parlamente taqdim edildi. Lakin

134

<ilka Parlamenti bu layihalarin miizakirosine defolorla qahlsa

da, bu qanun 3 defa geri qaytarrldr ve qerar qabul edilmedi.

Miitexessislarin rayina gore, Batuminin yerlegdiyi colrafi arazivs buradakr limanda infrastruktur mdvcudlulu XiZ-in sama-

rsli faaliyyetins imkan vere bilsrdi. Qeyd etmek lazrmdrr ki,6lke Konstitusiyasrnrn 3-cii maddesinda xiisusi iqtisadi zona-

lann yaradrlmasr istisna edilmir vc Parlament terefindan<MDB olkelarinin erazisinde Azad iqtisadi Zonalarrn yaradrl-

masr haqqrnda> Beynelxalq miiqavilanin ratifikasiya olun-masr, bu 6lkede serbest zonalara ddvlet desteyinin giiclenmesi

alamati kimi baxrlrr. Olko erazisinde serbsst zonalarrn tcakilive faaliyyati ila balh ziddiyyatlar, miitaxossis fikirlari, royleragafirdakr faktorlarla izah olunur:

- Xiz-ler iigiin yeni, giiclii infrastrukturlarrn yaradrlmasr

iigiin <ilkede maliyya resurslarrnln gatl gmamasr;

- Diinya tocriibosinin zsif oyronilmesi ve miitaxassislar,

dovlat qurumlarr arasrnda ciddi fikir ayr rlrnrn, diskussiyala-rrn m6vcudlulu;

- Olkoda inkigaf etmig, infrastruktura malik senaye mer-kazlerinda kigik zonalarda XiZ-in yaradrlmasrnrn daha soma-

reli olmasl rayinin qisman formalagmasr;

- Olke daxilinda muxtar statuslu erazilarda milli zamindemiinaqigelerin vc konfliktlarin olmasr, separat rejimlorin olke-nin iqtisadi inkigafinda neqativ rolu;

- Poti limanrnda sarbest zonanrn yaradrlmasrnda qanun-vericilik ve erazinin inzibati idaraedilmasi prinsiplcrinin tek-

millegdirilmesi zerurati haqqrnda diskussiyalann gsrginliyi va

vergi giizaqtlari bareda keskin fikir aynhqlarrnrn olmasr;

- XiZ-;n tegkili va inkiqafi iigiin olkede konkret Proqra-

135

mln ve vahid Konsepsiyanrn olmamasr;

- Beynolxalq Tegkilatlarrn, maselan, BVF-in bu dlkodoXiZ-in yaradrlmasrna manfi ray vermssi vo s.

Amma, 6lkeda apanlan iqtisadi islahatlar vo investisiyamiihitinin yaxgrlagdrnlmasr iigiin gortilen tadbirlerin naticasin-da tilke rehbarliyi XIZ-in yaradrlmasrna destck vermig ve bufaktor, XiZ-in tegkili proseslarinin siiretlandirimasine ciddistimul olmugdur. Nehayat,2007-ci ilin iyulunda tilke Parla-menti <Serbest senaye zonalan haqqrnda Qanun> qebul etmig-dir. Bu qanun.la sarbast zonalarin yaradrlmasr ve faaliyyatiiigiin esas gartler mtoyyenlagdirilmigdir:

- Sarbast zonalar 10 hektardan artrq sahade yaradrla bi-lar;

- Orazide maliyya emeliyyatlannrn her-hansr bir valyu-tada aparrlmasrna icaze verilir;

- Serbest zonada biznes faaliyyeti vergilardan ve ODV-dan azad olunur;

- Orazida biznes fealiyyatinin taqkilino icazelar va lisenzi-yalar sadalagdirilmig qaydalarla senedlegdirilir;

- Torpaq sahalari sahiblorina 49 illik icareya verilir.H6kumat rasmilerine gdra (d<ivlet naziri Kaxa Bendukid-

ze), qebul edilmip Qanun iqtisadiyyatrn liberallagmasr geraitin-de gox diigiiniilmiiq ve spesifik bir qanundur. O, bu qanununalehdarlarrna 6z fikir ve arqumentlerini bir daha asaslandrr-ma[r tovsiyya etmigdir. Deputat Vladimir Papavaya gdra isa,haarda Giirciistanda iqtisadiyyatrn liberallagmasr, onsuz daytiksek templa aparrlrr vs serbast iqtisadi zonalann yaradrl-masr g<izlenilsn iqtisadi effekti vermoyacakdir. Deputat irakliyiaqvilinin fikrinca, Qin, Tiirkiya va Dubayda faaliyyot g6staren

r36

XiZJe Giirciistandakr situasiyanr eynilegdirmak diizgtin ol-mazdr. Onlarda bagqa prinsiplsr iistiinliik tegkil edir. Masalen,Dubayda d<ivlat birbaga manfcat gotiirmtir, ancaq dolayrsryolla orada igleyan vetondaglardan vergi tutulur vs s. Bu dis-kussiyalarrn geniglendirilmesindo olke prezidenti Mixail Saa-kagvilinin 2006-cr ilin yekunlarr iizra 6lkada biznes-miihitininyaxgrlagdrrrlmasr, 2007-ci ilda Potide Qara deniz sahilinde anb<iyiik Sarbest iqtisadi Zonanrn yaradrlacafir barads fikirlariciddi tssir g6stsrmigdir. Bu zonanrn Poti ile yanagt, Sumeq-relo, Quriya va Acaristan regionlarrnr da ehata edscsyi nezar-de tutulmugdur. Galacakdo bu zonadakr infrastrukturun Bakr-Tbilisi-Axalkalaki Qars domir yoluna qovu$masr gcizlenilir.

Bundan elave, Giirciistarun qarbinde- Senaki va Xobi 9e-herlarinda da serabst zonalarrn tegkili proqnozlagdrrrhr. eeydetmak lazrmdrr ki, artrq Giirciistan bir gox beynalxalq teqkilaflarla ve konkret olaraq XiZ-in tagkili, inkigafi tizra tecriibasiolan kompan.iyalarla amekdaghlr giiclendirib. Masalan, DubaiWopnr Liman holdinqi (Dubai, BOO) Potinin yaxrnhfrndaserbast iqtisadi zonanln va Poti Limanrnda yeni konteyner ter-minahnrn tikintisinde igtirak etmek niyyatindedir ve ilk mer-helsda layihanin gergoklegdirilmasindc ereb invesrorlan 300mln.dollar investisiya vesaiti qoymalr naz-crda tutublar [84].

't37

IV FOSiL. AZORBAYCAN RESPUBLiKASINDAxiz-iN To$KiLi, eANUNvERiciLiK

VO FAALiYYOT MOSOLOLORi

4.1. Azerbaycanm iqtisadi inkigaf proseslorinda XiZ-inrolu, onlann tegkili ve qanunvericilik problemleri.

Qloballagma va liberallaqma proseslari, iqtisadi islahatla-nn gticlandirilmesi, diinyada yeni yaranmrg d6vlatlerin iqtisadiinkigaf strategiyalanm formalagdrrmaq iigiin apardrqlarr iqti-sadi siyasetin tekmillegdirilmesi, yeni inteqrasiya vasitelerininfaallagdrrrlmasr, dlkelararasr ticarst-iqtisadi elaqelerds olksda-xili potensiahn qiymetlendirilmosi vs ondan semoreli istifadaedilmasi problemlari diinya tosarriifat sisteminde <iziina yertutmaq ve burada mtihkemlsnmek isteyen 6lkelerin iqtisadi si-yasatinde an baghca va seciyyavi xiisusiyyetlordsndir. Bu genig

hacmli iqtisadi proseslerin esasrnda milli iqtisadiyyat sektorla-rrnrn istehsal potensiahmn strukturunun takmillagdirilmesi, busektorlann idaraedilmesi ve maddi-texniki bazasrnln yenilegdi-rilmasi, 6lkayo miiasir texnologiyalarrn getirilmesi vo onlanniqtisadiyyat sektorlanrun, ilk novbede istehsal sahalarinin mo-dernizasiyastna istiqametlendirilmssi, innovasiyalann bu sa-halere tetbiqinin geniglondirilmesi, xarici kapitahn, investisiya-larrn <ilksye celb edilmesinin en effektivli vasitalsrinin axtalbtaprlmasr kimi miirekksb vezilelerin yerine yetirlimcsi milhi.imahemiyyet kesb edir. Qeyd etmek lazrmdrr ki, diinyanrn heq

r38

bir iilkesi bu proseslari tanzimlemadan va iqtisadi inkigal mar-

helelarini takmilloqdirmeden diinya teserriifat sisteminda va

beynelxalq emak b<ilgiisiinda 6ziinamexsus yer tutmala mii-vaffaq olmayrb. Bela bir qaraitde, Azarbaycantn diinya tasarrii-

fat sistemina ufurlu daxil olmast proseslerinin siiretlsndiril-

mesi, iqtisadi islahatlann geniglandirilmesi, dinamik va sabit

iqtisadi inkigaf modelinin lbrmalaqdrnlmasr, neft amilindan

faydalanaraq iqtisadi va struktur, infrastuktur deyigiklikleri-

nin, yeniliklerinin gergcklegdirilmssi, regionda 6z iqtisadi inki-gaf ssviyyssina ve potensiahna g6re liderlik seviyyssina yiiksel-

masi diqqati xiisusile calb edir. Son illerda Azarbaycanrn milliiqtisadiyyatrmn siiratli inkigafi, investisiya miihitinin yaxqrlag-

drrrlmasr, yeni istehsal ve emal sahalarinin yaradtlmast, bazar

iqtisadiyyatlna kegid merhelalarinde maqsady<inlii va gevik

sosial-iqtisadi siyasatin temin edilmesi, 6lkanin diinya ve

Avropa makanrna inteqrasiyasrnda ciddi addrmlartn at mast

Azarbaycamn diinya iqtisadi sistemine inteqrasiyastntn siirstle

daxil olmasrnr gosterir. Olkeda UDM-nin artrmr 2007-ci ilda

25% tegkil etmigdir (2006-cr ilda- 35%). Senaye istehsah iizre

alrm 24To olmugdur va son dord ilde isa senayenin real hacmi

2,4 doft artmr$drr. iqtisadiyyatda struktur islahatlarr gilclan-

mig va beynalxalq emakdaghq geniqlandirilmigdir. Olkenin val-

yuta ehtiyyatlan 7,3 mlrd. dollar seviyyesindadir va 2008-ci il-de bu meblagin iki dafe artacalr g6zlanilir. Valyuta ehtiyatrmn

ilbeil artmasr ile iqtisadi inkisaf tedbirlerinin maliyyeleqdiril-

mosi iigi.in qox etibarh z:min yaranmrgdrr. 2007-ci ilde neft-qaz

hasilatrnrn koskin artmast ve bununla bafh ixracrn hecminin

yiikselmssi tilkanin xarici ticarat dovriyyssins esaslt gekilde ta-

sir etmigdir. Bele ki, 2007-ci ilda Azerbaycanrn xarici ticarat

dtivriyyasinin iimumi hecmi 11766,9 mln. AB$ dollarr olmug-

t39

dur. 2007-ci ilds <ilke iqtisadiyyatrna 6,8 milyard dollar invest_siya qoyulmugdur va bunun eksoriyyati qeyri-neft sektorunaaiddir [2].

Qeyd etmek lazrmdrr ki, olkemizin strateji-coffafi baxrm-dan elverigli va celbedici mdvqeda olmasr, AzarbaycanrAvropa ve Asiya arasrnda miihiim strateji movqeyi olan <il-kaye gevirmakdedir ve ekspertler buna esas kimi regionda he_yata kegirilan iri layihalcrin Azsrbaycanrn igtirakr olmadanreallagmasrnrn miimkiin olmamasr ile alaqelendirirler. Tekce,2006-cr ilda regionda iki b<;yiik layihelerin reallagdrnlmasrbuna misaldrr (Bakr-Tbilisi-Ceyhan ve Bakr-Tbilisi-Orzurum).Hanrda Bakr-Tbilisi-Axalkalaki-Qars layihesinin reallagdrrrl-masr iizro ciddi addrmlar atrlmaqdadrr ve bu layihede Azar-baycanrn maliyya giicii esas faktor kimi holledici rol oynaya_caqdtr.

Son illerde cilkenin sosial-iqtisadi heyatrnrn vs makroiqti-sadi g<istericilerinin sabit vs dinamik inkigafina baxmayaraq,biitdvliikda 6lka iqtisadiyyatrmn esas amil kimi neft-qaz sekto-rundan asrhhlr qalmaqdadrr va bu amil diger iqtisadiyyat sek_torlanntn inkigaf etdirilmasinda yeni, miitareqqi ve someraliinteqrasiya formalannr zeruri edir. Bu inteqrasiya formalann-dan diinya tecriibosinde praktiki istifade seviyyasina g<ire xeyliferqlsnen va semareliliyi ila segilen Xiisusi iqtisadi ZonalannAzerbaycanrn iqtisadi inkigaf proseslerinin siiretlendirilmasin_da alava stimul ola bileceyi xiisusils diqqeti colb edir ve bu fak-toru saciyyelandiren asas amiller agalrdakrlardrr:

- Strateji proqramlarrn ve layihslarin reallaqdrrrlmasrn_dan investisiya miihitinin daha da yaxgrlagdrrrlmasr va bu isti_qametda diinyanrn iri kompaniyalannrn, iri kapitahn fealiy-yati iigiin alverigli garaitin yaradrlmasr zarpriliyi;

140

- Sosial-iqtisadi inkigaf baxrmdan iqtisadiyyabn digsrsahelarina nisbaten geri qalmrg erazilorin, regionlann va iqtisa-diyyat sahalarinin inkigaf etdiriknesi iigiin alave stimullann va-cibliyi;

- Olkeye yeni, miiasir texnoloji avadanhqlann, texnolo-giyalann, innovasiyalann gatirilmasi prosesinin silratlendiril-masi ve bu sahenin 6lkanin qeyri-neft sektorunda prioritetliyi-nin 5na gekilmesi zaruriliyi;

- Qeyri-neft sektorlannda modernizasiya problemlerinive miiasir texnologiyalar esasrnda ycniden qurulmaq proble-mini hall eda bilmayen sahelerin fealiyystinde perspektiv layi-helarin reallagdrrrlmasr (kimya, neft-kimya, yiingiil sanaye,neftkimya ma$lnqaylrnasr, kend tessrrtifah, metallurgiya qis-man ve s.);

- Beynelxalq Valyuta Fondunun, dinya Bankrnrn ve di-gor beynelxalq tagkilatlarrn tekliflari da nazare ahnmaqla, yerlisermayadarlann, sahibkarlarrn ve xarici investorlann fealhlr-nrn artlnlmasl, onlarrn ixrac toyinath istehsala maraqlarrmnyiikseldilmasi ve 6lkanin xarici ticaret strukturunun tekmillog-dirilmesi, ixrac potensiahnrn artrrrlmast, idxal edilon mallarrn6lkade istehsahmn tagkili ve idxaldan asrhh[rn azaldrlmasrproblemlarinin qisman hall edilmasi;

- Olkeda m<ivcud iqtisadi tsbii potensialdan va regionla-rrn tobii servetlorindan, resurslarmdan samereli istifadanin sii-ratlendirilmesina tekan vera bilacak layihalelarin reallagdrrrl-masr mesalaleri;

- Rsqabat qabiliyystli ixrac mahsullarmrn istehsahmngeniglondirilmasi;

- Olkanin yeni dinamik inkigaf marhelesindc alava sti-

l4t

mullaun, semerrli iqtisadi inkigaf istiqametlerinin formalagdr-

rrlmasrnrn zarurililiyi ve sairlar.

XiZ-in yaradrlmasrnda vo onlarrn faalliyyatinin tenzimlen-

masinda an miirekkeb ve goxsaxali ig tslsb edan proseslardon

biri, bu zonalartn faaliyyetlorini tanzimlayan qanunvericilikbazasrnrn miisyyenlegdirilmesi, normativ sanadlorin hazrrlan-

masl ve miiksmmol, dollun Qanunun qobul edilmssidir. Ser-

bast zonalar haqqrnda qanunlann ve normativ senedlerin ma-

hiyyeti ayn-ayn olkalarda miixtslifliyi ile farqlanirlsr. Bazi 6l-kelerda giizagtler sistemi minimaldrr, digsrlerinda mshdudiy-yetler, cerimelar balansrn yarsrm tegkil edir ve iimumiyyetls,giize$tler sistemi diger arazilorden o qsder fsrqlsnmirlar.Oksine, bir gox dlkelerde ise, serbast zonalar gdmriik nezare-

tinden kenarda olmaqla, elverigli investisiya miihiti atributlanile yanagr, goin<ivlii vergi va gdmriik grizeqtlarini 6ziinda bir-legdiren giizegtlar sistemine malikdirler ve bunlar qanunla tas-

bit olunurlar. Umumiyyetla, o <ilkenin qanunlan serbest zona-

lara giizegtler sistemi vermekla yana$r, bu zonalara osassrz mii-daxilelare, biirokratik manelare imkan vermirsa, adetan diinyatacriibesindo bu qanunla tenzimlenan sarbast zonalarda yiik-sek naticalar elde edilmiqdir (Qin, Tiirkiya, Polga, Birlagmig

Oreb Omirliklari, Koreya vs s.). Bu kimi 6lkelarin tecriibesi

g6sterir ki, azad iqtisadi zonalarrn inkigaf perspektivlari bu

ci.ir zonalarrn yaradrlmasr, inkigafi, idaro olunmasr, nezaret ve

s. ila balh hiiquqi bazanrn yaradtlmastnr ve bu bazantn miita-

madi olaraq tekmilleqdirilmasini talab edir. AiZ-lar haqqrnda

qanunlann hazrrlanmasr ve onlarrn qebul edilmesi zamanr

agagrdakr amiller nazare ahnmahdrr:

- Azad iqtisadi zonalann yaradtlmasr;

t42

teyinlari;

- idxal ve ixrac qanunlanntn tatbiq edilmesi;

- Azad zona ila gdmriikxana arazisi arastnda ticaratin

tenzimlanmesi;

- Gcimriik idarssinin teminatl problemlari;

- Azad zonalartn inkigafr va idaroetme masalelari;

- ixrac istehsal zonalarrnrn tegkilatlartna va onlartnfunksiyalarrna (zonalarr yaratmaq, sermaya celb etmak vo onu

inkigaf etdirarak artrrmaq, biznes ve sahibkarhgr hertarafli ge-

niglandirmek va s.) dair vazilelerin milayysnls$irilmssi;

Rehbar orqanlarrn (direktorlar qiirasr, miidiriyyet vc s.)

edilmasi ve azad iqtisadi zonalartn idareetma problem-

- Maliyya-hesabat formalart, informasiyasirrininqorun-masl ve s-;

- Lisenziyalarrn ahnmasr ve lalvi qaydalarr;

- idxal-ixrac ameliyyatlan prosedurlartntn miiayyenleg-

dirilmasi;

- Miibahiseli masalelerin halli problemlarinin doqiqleqdi-

rilmasi ve s.

Qeyd etmek laztmdtr ki, Azerbaycanda hola miistsqilliyinilk illerinde xarici investisiyalartn celb edilmesi, olkeya investi-

siya axrnrn giiclandirilmasi meqsedile, 15 yanvar 1992-ci ilda

<Xarici investisiyalar haqqrnda Qanun> qsbul edilmigdir(1996-cr va 2001-ci illerde hemin Qanuna dayiEikliklar edilmig-

dir) t901. Bu qanunun 6-cr bolmesinde xarici investisiyalann

AiZ-da yerlagdirilmasi mesalesine toxunulmugdur. Hamin qa-

nunun 4l-ci maddesina gore, AiZ Azerbaycan Respublikasr

erazisi olmaqla, xarici investorlartn vo xarici kapitalla fealiy-

yet gdsteren mtiessiselarin teserriifat lealiyyeti iigiin giizeqtlar

143

miiayyenleqdirilmig bir arazidir. Umumiyystle, Azarbaycandaiqtisadi islahatlarm gedi$inde va olkanin iqtisadi siyaset strate_giyasrnrn formalagdrff geraitde alverigli investisiya miihitininyaradrlmasr, xarici kapitahn iilkeye axrnrnrn siiratlendirilmssi,xarici investorlarla yanagr, yerli sermayadarlarrn faalhlrmn ar-trrrlmasr iigiln qanunvericilik bazasr daimi olaraq tekmillagdi-rilmig ve miivafiq qanunlar qebul edilmipdir. Bunlara misalolaraq, <Miilkiyyet haqqrnda Azsrbaycan RespublikasrnrnQanunu> (1991-ci il), <D6vler miilkiyyetinin 6zallegdirilmesihaqqrnda Qanun> (1993-cii il), <investisiya faaliyyati haqqrn-da> (1995-ci il), <Sahibkarfiq faaliyyati haqqrnda> (1992-ci il),<Xarici investisiyalann qorunmasl haqqrndu, <Antimonopo-liya fealiyysti haqqrnda>, <Riisum tarifleri haqqrnda>, <ixracvergiJeri haqqrnda> (1993-ci.i il), <Valyuta tanzimlsnmasi haq-qrnda Qanun> (1994-cti i[), <Azerbaycan Respublikasrnda xa-rici ticaretin liberallagdrrrlmasr haqqrndo, <Azarbaycan Res_publikasrnda idxal-ixrac emaliyyatlarrnrn liberallagdrrrlmasrhaqqrnda>, <istehsal, xidmet, maliyys-kredit faaliyyati sahale-rinda d<ivlet nezaretinin qaydaya sahnmasr va esassrz yoxla_mdarrn qadafian edilmesi haqqrnda> (1996-cr il), <Sahibkarh-lrn inkiqafi sahasinde ddvlat nazaret sisteminin tekmillediril_mesi va siini manelerin aradan qaldrrrlmasr haqqrnda>) (1999_cu il), <Sahibkarhgrn inkiqahna miidaxilolarc qargr tsdbirlcrhaqqrnda> (2002-ci il), <Azarbaycan Respublikasrnda kigik veorta sahibkarhla dovlot komeyinin gostcrilmesi proqramr>>

(1997-ci ll) va 2002-2005-ci iltcri ahara eilen <Azsrbaycan Res-publikasrnda kigik ve orta sahibkarhlrn inkigafi iizrc DovlatProqramr>>nr giistermak olar [20]. Bu qebilden olan eanunlarve Drivlat Proqramlarr son illerde, dlkemizin iqtisadi heyatrntnbiitiin sektorlarrnr ohate etmig, dlkenin iqtisadi inkigal strate_

144

giyasrna uygun olaraq iqtisadi sosial saheleri (ahalinin yaqayrgseviyyesinin yaxgrlagdrrrlmasr, yoxsullulun azaldrlmasr, sehiy-ys, tahsil, idman ve s.) ve milli iqtisadiyyatrn miixtelil sektor-lannr (neftqaz, energetika, metallurgiya, kend tesarriifatr, in-formasiya-texnologiyalan, rabita, turizm ve s.) ehate etmigdir[21]. giibhasiz, qanunvericilik bazalanrun mdvcudlufu, onla-rrn takmillsgdirilmesi ve 6lkenin maliyye resurslarmrn artdrfirbir gsraitde (neft kontraklarrndan elda edilen vasaitlar, digarreal iqtisadi sektorlann 6zlarinin qazandlqlan vesaitler ve xa_rici investisiyalar, kredit resurslarr ve s.). XiZ-in ayrr-ayn is-tehsal sahalarinin problemlarinin, masalen, yenidan qurulmasr,yeni texnologiyalann getirilimasi, investisiaylarrn celb edil_mesi, infrastrukturlarrn yaradrlmasr va ya m<ivcud infrastruk_turun tekmillagdirilmesi, istehsahn ixrac tsyinath inkigafrnrntemin edilmasi ve s. helli istiqamatinde real iqtisadi vasiteya,fealiyyet sahesins gevrilmek ehtimah daha inandrncr xarakterdagryrr va bu istiqamatde aparrlan uzunmiiddetli miizakirelo_rin, diskusiyalann iimumilaqdirilmasi, diinya <ilkelarinin, xiisu_sila, praktiki baxrmdan Azarbaycan iigiin ntimuns ola bilacakolkelarin tecriibesi nazera ahnmaqla, Azerbaycanda XiZ_lerhaqqrnda Qanunun qabul edilmasi vo 6lkods XiZ-lar haqqrn_da vahid konsepsiyamn normativ sanedlerinin hazrrlanmasriigiin Azarbaycanda mtinbit bir geraitin yarandrll qsnaatinagelmek olar. Bu ilk n<ivbade, swalde qeyd edildiyi kimi, Azer_baycan Respublikasr Prezidentinin <Azerbaycan Respublika_srnda xiisusi iqtisadi zonalann yaradrlmasr haqqrnda> Ferma_nrnrn verilmasi ile baghdrr [16; s. 579-580]. prezident Farma_nrnda sosial-iqtisadi problemlerin hellinde, elmi+exniki nailiy_yatlardan daha genig vo samerali istifade olunmasrnda XiZ_inmiihiim rolu qeyd olunmaqla yanagl, bu zonalann ayn_ayn

145

orazilarin ve biitovliikde olkelarin.iqtisadi inkigafina giiclii tesir

imkantna malik olmasr gdstorilmi$dir. Fermanda Azarbayca-

nrn sosial-iqtisadi inkigafinrn yeni mtihiim marhalesinda icrast

nezorde tutulmu$ strateji proqramlartn ve layihalerin heyata

keqirilmesinde, prioritet iqtisadi ve sosial vezifelarin hallindeXiz-in miihiim rol oynayacalr ve bu kimi zonalartn yaradrl-

maslnln Azerbaycantn elverigli colrah vc naqliyyat iistiinliikls-rinden istifada etmekde xarici iqtisadi alaqalerin daha da ge-

niqlsnmesino takan vere bilecoyi qeyd edilmiqdir. Prezident

Fermanrnda qarqrya qoyulmuq ssas prioritet vazifaler aqalrda-

krlardrr:- Olke iqtisadiyyatrnln ve onun ayrr-ayrr regionlannm in-

kigafi iigiin slverigli geraitin yaradrlmasr;

- Xarici ve daxili investisiyalartn prioritet sahalera ytinsl-

dilmasinin siiretlendirilmesi;- Yeni i9 yerlerinin yaradrlmasr va igsizliyin azaldrlmast

iigiin apanlan tadbirlerin daha da geniglendirilmasi vo bu sa-

heda real naticelarin aldo edilmasi;- Olkeye miiasir texnologiyalann gotirilmasi, idaraetme

tacriibesinin istifade olunmasr ;

- Reqabat qabiliyystli mal va xidmatlerin tegkili ve s.

Qeyd etmek laztmdtr ki, bu Farmanda Azsrbaycan Res-

publikasrnda XiZ-in yaradrlmasr maqsedeuylun hesab edilmig

ve bu istiqamatda ddvlet siyasetinin gergcklaqdirilmcsi mcqsa-

dils, hokumate, dtivlat qurumlartna, esasan iqtisadi inkigafNazirliyinc miivafiq tapqrnqlar verilmigdir. Bu tapgrnqlara

g,iire , <Xiisusi iqtisadi zonalar haqqtnda Qanun> layihasi,

XiZ-in prioritet istiqamotlsri, esasname layihalari, gizcatli

vergi va g<imriik rejimi, valyuta tenzimlenmasi barade tekliflar,

hamginin xiisusi iqtisadi zonalartn hiidudlarrnda gomriik neza-

146

ratinin, gomri.ik mentaqalarinin flaaliyyatinin, mallann saned-

lagdirilmesinin, neqliyyat vasitalerinin ve fiziki gexslarin bura-xrlma rejiminin sadalagdirilmig qaydalannrn layihasi haarlan-mahdrr.

Bir qeder awalde, Azerbaycan Respublikasrnda iqtisadiislahatlarrn derinlegdirilmasine, iqtisadiyyatrn liberallagdrrrl-masina, azad va sarbast sahibkarhq miihitinin yaradrlmasrnadair iilkode qabul edilmig qanunlar barede qeydlsr vermigdik.Hazxda 6lkada 6zsl sektorun UDM-de payrnrn S0oZ-den goxolmasr va 75 mina yaxrn miiessisa, 210 min ferdi sahibkannlaaliyyat g6starmasi, dlkade ardrcrl apanlan balanslagdrrrlmrgiqtisadi siyasetin. iqtisadiyyatrn liberallagdrnlmast ve biznesmiihitinin yaxgrlaqdrnlmasr iigiin goriilen todbirlerin someralili-yinin artmasr qenaetihe gelmeye imkan verir. Bundan elave,fealiyyatda olan Gomriik Kodeksinin 75-85-ci maddelerindasarbast g<imriik zonalannrn yaradrlmasr qaydalarr vo prinsip-lari verilmiqdir [63]:

- Serbast gcimriik zonalarr m6vcud qanunvericiliys uy-

lun yaradrlrr;

- Serbest anbar icra strukturlarrnrn (g6mriik orqanlan-nrn) lisenziyasr asasrnda faaliyyat g6stere bilar;

- Sarbast zonalarda istehsal vc kommersiya emaliyyatla-rrmn tagkili miimkiindiir;

- Serebast zonalarda mallarrn saxlanrlmasrna miiddetqoyulmur;

- Sarbast zonalarda tikililerin, binalarrn, zonaya gatirilenva grxanlan mallarrn senadlegdirilmesinda sadolagdirilmig qay-dalar qiivvededir;

- Serbest anbarlarrn sahiblari azetbaycanh gexs olmahdrr;

147

- Serbast gcimriik zonalanna daxil olan xarici va azer-baycan mallarr iigiin yerli iqtisadi siyasat qiivvade deyil, vergi-lar ve g<imriik riisumlan tutulmur vs s.

Qeyd etmek lazrmdrr ki, bir srra dlkalerin qanunvericilikbazasrndan istifads mexani zmi va XiZ-lar haqqrnda qabul edi-len Qanunlann miiteraqqililiyi, iglak olmasr, bu 6lkalorda XiZ-in inkigafina giiclii stimul vere bilmigdir. Mesalen, Azorbay-canla srx ticarat-iq tisadi smekdaghq edan Qazaxstanda bu sa-hedeki son ulurlan qeyd etmek maraqh olardr. Bu dlkeda qs-bul edilmig <Qazaxstan Respublikhsrnda xiisusi iqtisadi zona-lar haqqrnda Qanun>da (J\&2823- 26.0t.1996) XiZ-in yaradrl-masrnln; fealiyyet gdstermesinin va onlarrn lelvinin iimumissaslarr yrlcam, lakonik verilmigdir [78]. Qanuna esasen ser-bost zona <ilkenin mahdudlagdrnlmrg erazisi sayrlrr va buradaxiisusi hiiqucii rejim qiiwedadir. XiZ-in yaradrlmasrnda bag-hca prioritet istiqamatlar regionlarrn inkiqahnrn siiretlendiril-mssi ve rilks iqtisadiyyatrnrn, diinya tesorriifat sistemine in-teqrasiyasmrn daha da feallagdrrrlmasr, bir va ya bir nega sahe-nin yeni texnologiyalarla inkigafi, yiiksek effektivli, ixrac teyi-nath istehsahn yaradrlmasr, yeni mahsullann istehsat, investi-siyalann celb edilmesi, bazar iqtisadiyyatr miinasibatleri hii-quqi normativlarinin dyrenilmesi vs tckmillegdirilmasi, miiasiridareetma metodlannrn tetbiq edilmesi va nehayot, sosialproblemlerin hellinin tezlagdirilmasidir. Xiz'lrr h6kumatinteqdimatr osasrnda Olka Prezidentinin Farmanr ils yaradrlrr vaXiZ-in esasnamasi da Prezident tarefinden tesdiq edilir. Bun-Iar iigiin esas sened h<ikumatin Prezidente teqdim edecayiKonsepsiya ve texniki-iqtisadi esaslandrrma sayrlrr. XiZ-infaaliyyet miiddeti maksimum 10 il nazarda tutulmuqdur ve on-lara rshberlik serbesi zonalann yerlegdiyi orazilerin icra struk-

148

turlarr vc yaxud h6kumotin miieyyanlegdirdiyi icra orqanl te-refindan hoyata kegirilir. Serbast zonalann arazileri eazaxsta-nm g<imriik arazisindan kenarda sayrlrr ve bu arazido olka qa-nunvericiliyina uylun gtimriik, vergi ve bank qobekesi fealiyyatgristerirler. Fikrimce, Qazaxstanda XiZ-in yaradrlmasr ve busahade qanunvericilik bazasrmn Avropa va Asiya rilkelerindeXiz-in kegdiyi inkigaf yoluna va bu sahade qabul edilmiq ea-nunlara sintez formasrnda asaslandrlrnt nezera alsaq (diinyatecriibasinin milli iqtisadi inkigaf strategiyaslna ve olkenin iq-tisadi strategiyasrnrn prioritet istiqamatlerine milli maraqlarbaxrmrndan tskmillegdirilmig formada tetbiqi nezerde tutu-lur), bu <ilkanin tacriibesindon bahralsnmek meqsedouyfiyn he-sab oluna bilor. Bu ilk ntivbada her iki 6lkenin mi.isteqil inkigafyolunun oxgarhfr, esas istehsal sahelerinin texnoloji eyniliyi,senaye strukturlannrn yaxrnhlr (neftqaz, energetika, metallur-giya, neftkimya, ma$lnqaylrma ve s.), aqrar 6lke statuslannrnm<ivcudlufiu, neft sahesindc baghca strategiyalannrn uylungalmesi, uzunmiiddotli iqtisadi emokdaghq sahosinda ikitoraflive regional miinasibetlarda strateji amakdaghlrn movcudluluve sair ciddi faktorlarla izah olunur. eazaxstanda investisiyamtihitinin alverigliyi, vergi va gdmrtik rejimlsrindcki giizegtlersisteminin calbedici olmasr bir gox iri neftqaz kompaniyalarrmbu rilkaya getirc bilmigdir. Hazrda Azerbaycanla sx emak-daghq edcn kompaniyalardan BOS Shelf firmasrnrn da bu <jl-kaya marafirnrn artmast giizegtler sistemi ila balhdtr (Kagaqanyatagtntn iglenmasi iigi.in). Bundan elavs, eazaxstanda Rusiyaila ssrhaddc (Taskalinsk rayonu, eerbi-eazaxstan vilayeti)yeni XiZ-in yaradrlmasr reallagdrnlmaqdadrr [g6]. On maraqlrfakt ondan ibaratdir ki, bu XiZ-da neft va qaz sanayesi isteh_sah iigiin avadanhqlar, dezgah vo tikinti materiallarr, hamginin

149

kand teserriifatr mahsullartnrn emalt nezardo tutulmugdur. Bu

layihsde Aktau deniz limanrn geniqlandirilmesi ve Xezsr de-

nizi vasitasils tranzit ytik dagtmalarmtn 23 mln. tona gatdrrl-masr da iiz eksini tapmrgdrr. Bunlarla ba!h, bir faktr yaddan

gxarmaq olmaz ki, vaxtila <Azneftkimyamag> miiessisaleri

SSRi-de neft sanaye avadanltqlarrntn 7Uo/o-ni istehsal edirdi ve

haarda da istehsal etdiyi mehsullann 60%-ni Rusiya, Qazaxs-tan va 'fiirkmenistana gdnderir. Gi;riindiiyii kimi, bu miihiimsahede kimin (hansr 6lkenin, ilk novbeda bu saheda maraqholan qonEu neft <ilkalerinden sdhbat gedir) yaxrn illerde iistiin

olaca!,rnda XiZ-in rolunun iine gekilmasi proseslari siiretlen-

makdadir va bu faktorun Azarbaycanda diqqetla izlenilmasi,

hem da nezare ahnmasr xi.isusi ahemiyyat kesb edir.

Qeyd etmak lazrmdtr ki, hazrda Azsrbaycanda hdkumat

dairalarinde, beynelxalq tegkilatlarrn Azarbaycanla balhstrukturlarrnda XiZ-in qanunvericilik, onlartn konseptual

esaslan va t'aaliyyet formalarr, verilacek giizcqtler sistemi va

ayrrlacaq araziler barada diskussiyalar, miizakiraler geniglen-

mekdedir. XiZ-in yaradrlmast barede Prezident Farmanrnda

miieyyanlaqdirilmig tapgrrrqlann icrast ila bagh tadbirler ds bu

diskussiyalara giicl[ tekan vermigdir. Malum oldugu kimiXIZ-Ier diger sarbast zonalardan ferqlanirler. Bele ki, buradagiizegtler miieyyen xarakterli, pilleli va miiddotli olmaqla ya-

naqr, bu zonalartn okeanlara gxrgr vacib sayrlmrr. XiZ-desosial hiiquqlan, problemlari emek haqqr ile balh mesalelsri

tenzimleyecek guranrn yaradrlmast da nezara altnmtgdtr ve bu

faktor bazar iqtisadiyyail qsraitinde d6vletin <iz vetendaglan-

mn sosial tcminattntn, miidafiesinin tsqkili barasinde narahat-

grhlr ile bagh izah olunur. Bu baxrmdan qanun layihesinin ha-

zrrlanmasr prosesinda, hele gox maqamJartn ciddi diskussiya-

150

lara sabab olacalr proqnozlapdrnlrr. Mesalan, Milli Maclisiniqtisadi siyasat kornissiyasr sadrinin miiavini, iqtisadgr-alimA.Om.iraslanown fikrince, Azarbaycanda Azad iqtisadi Zo-nalann yaradrlmasr iigiin talssmcye ehtiyac yoxdur. AiZ-in ya-

radrlmasr gox miirakkeb, mesuliyyatli igdir va bagqa olkslarintacriibesini dyrenmak lazmdtr. Sarbest zonalarrn yerlegacayi

erazi diqqetle 6yranilmalidir. A.Omiraslanova grire, ayrr bir li-beral iqtisadi arazi yaratmaqdansa, tilkede biitiin iqtisadiyyat

miimkiin qedar liberallaqdrnlmahdr. Biitiin iilke seviyyesinds

liberallagdrrrlma limiti tukandikds, ayrr-ayrr regionlarda daha

b6yiik iqtisadi liberallagdrrma barede fikirlegmak olar [73].Azerbaycan Respublikasr Dovlat Gomriik Komiiesi resmilari-

nin hkrince (M.Vahabov), Azarbaycanda xiisusi iqt.isadi zona-

larrn yaradrlmasr dlkamizin, diinyaya inteqrasiyasrnr, DTT-yaiizvliiyiinti siiratlendiracok, qeyri-neft sektorunun inkigafina,xarici ticaret dovriyyasinin daha da geniglenmasina takan vera-

cakdir. Xiisusi iqtisadi zonalarda igtirak eden d<ivlatlar arasrn-

da ixrac-idxal zamanr g<imrlik riisumlarrnda miiayyen imtiyaz-lar vardrr. Bu, Azorbaycan qanunvericiliyinda de nezere ahn-

mahdr. Vergilar Nazirliyinde bela bir hkir formalagmrqdrr ki,xiisusi iqtisadi zonalarda hiiquqi goxslerin ve vatandaglann bu

zonada gahganlann vergiya calb olunmasrnda xiisusi giizegtla-

rin nezarde tutulmasr qanunla tasbitlenmalidir [13]. lqtisadi va

sosial inkigaf Merkezinin reyina gora cenub b6lgasinda, Lon-karanda XiZ-in yaradrlmasrna ehtiyyatla yana$maq lazrmdrr.Bela ki, xiisusi iqtisadi zonalar yaradrlan z rnan hansr regio-

nun segilmasi olduqca vacib meselsdir. Bu hsmin zonalann in-kigafina ciddi tasir g6sterir. Bu baxrmdan region segilan za-

man yalnrz iqtisadi faktorlar deyil, siyasi amillar de nazere

ahnmahdrr. Bagqa terofden, xiisusi iqtisadi zonalara ticaret

t5l

zonalan kimi baxrnaq diizgiin deyil. Nsdanso, bu zonalardandanrqrlanda Dubay modeli daha gox xatrrlantr. Olbette, Du-bay geharinin inkigafi ulurlu modellerden biridir. Amma bumodel daha gox xiisusi ticaret zonasl mexanizmi iizerinde qu-rulub. Canub bolgasi, o ciimladan Lenkaran iranla sarheddeyerleqdiyindan bt, kifayst qeder geopolitik moseledir. Xariciinvestorlar siyasi risklerden sllortalanmtg arazilere kapitalqoymaqda maraqldrrlar. Buna gdra de, canub bolgasinde xii-susi zonanrn yaradrlmastna cehd xarici investisiyanr celb et-mak baxrmrndan neqativ neticelari getirib grxara biler. Nezeraalmaq laamdrr ki, xiisusi zonamn yaradrlmasr ideyasrna ciddiyanagmaq laamdrr. Ogar ilk zona yaradrlarken ulur eldo edil-mose, uann miiddat bu ideyaya qayrtmaq miimkiin olmayacaq.Bunu XX esrin 90-cr illerinde Sumqayrtda azad iqtisadi zonaideyasrrun iflasa uframasr da siibut edir. O vaxtdan sonrauzun miiddat bu msselsye qayrdtlmadr. Qiinki xarici investor-Iar arasrnda ideyanrn reall!rna inam itir.

Qeyd etmak istardim ki, XiZ haqqrnda, onlann tegkiliproblernlari, qanunvericilik mesaleleri, bu ideyanrn msnfi vami.isbet naticslori barade dovlet resmigilerinin, alimlarin, siyasixadimlerin, miitexassislorin fikir ve raylari, nat.iceleri barede,sitatlar verilsrken onlann gerh edilmasi bu tadqiqat iglerindebir meqsad kimi qargrya qoyulmamrgdrr. Bele ki, bu saha iizreseslensn va lormalagan fikir ve ideyalar tamamile yeni oldu-lundan miieyyen ddvrtn ritmssine, formalaqma va takmilleg-me proseslerinin siirotlenmasine ehtiyac vardrr va bu istiqa-matde diskussiyalarrn XiZ-in reallaqdrnlmasr merhalasindadaha da gerginlagecayi gozlenilir. Son illsrde AzerbaycandaXiZ-in yaradrlmasr ve onlarrn qanunvericilik problemlorininhelline dair miixtalif todbirlar g6riilmakdsdir. Hela, 2006-cr ilin

152

ovvellorinde <Azarbaycanda sarbest iqtisadi zonalarrn konsep_siyasrnrn> hazrlanmasr barede malumatlar diqqati calb etmig_dir(E.Macidov). Konsepsiyaya grirs, Azerbaycan yeni bir iqti-sadi sistem elda etmeye yaxrn ola bilar [g1]. ilk marhelada butip zonalarrn Tiirkiyali miitexassisle rla birga reallagdrrrlmasrnazarda tutulmugdu. Bu faktor qardag Tiirkiyoda sorbast zo_nalann biitiin sxemlorindan istifadedo tacriibanin toplanmasrva bu <ilkada miixtalif teyinath Siz-in fealiyyeti ilo izah olunur(sonaye, ozal, d6vlet, ticarst vo sairlar iizrc). Son vaxtlar iri la_yiholi XiZ-in Olet qessbesinds (earada! rayonu) yaradrlmasrbaresindo en yiiksek hrikumat dairelerinde fikirlor soylcnmak-dedir. iqtisadi inkiqaf Naziri H.Babayevin bildirdiyine gora,bu qasabade daniz limanr yaratmaqla ve miivcud zaruri inf_rastruktur nazars ahnmaqla XiZ-in yaradrlmasr ii7,ra, artlqAvropa Yenidenqurma ve inkigaf Bankrnrn (AyiB) komayiila ilkin variantda texniki-iqtisadi asaslandrrma senadlari iglo_nib hazrrlanmrgdrr va ilk iri investorlardan biri kimi yeni yara_drlmrg <Azerbaycan investisiya Kompaniyasu> DSC_i(<AZPROMO)>) gosterilir. Serbasr zonada miixtelif istiqamet_de fealiyyet miimkiln olacaqdrr(senaye, maliyya, servis xidmat_lari ve s.) va bu zonada vergi, g<imriik rtsumlan olmayacaqdrr[76]. Bundan e.lave, evvalce yeni yagmada, sonradan ise Sum_qayltrn mdvcud infrastrukturaya malik ssnaye zonasrnda yenisanaye biznes-gaherciyinin sahnmasr iizra iqtisadi inkigaf Na-zirliyi ve BMT-nin Sonayenin inkigafr TeEkilatr ile birga hazrr_ladrlr layiha diqqati cslb edir. gehercik kigik biznes iigiin poli_qon rolunu oynayacaqdrr. Burada kigik biznesla maqlul ol_maq isteyan firmalar ve sahibkarhq subyektleri iigiin infrast-ruktura(elektrik stansiyasr, ytiklama-bogaltma mexanizmlari,telekommunikasiya vasiteleri, damiryol, anbar va s.) ve alve_

153

rigli biznes miihiti yaradrlacaqdrr [83]. Bu layihade XiZ-in ya-

radrlaca$ optimal yerin segilmesinde son variant kimi Sumqa-

yrt senaye zonaslnrn olmasr teqdirelayiq sayrla bilar. Bu sa-

naye zonasrnda zaruri infrastruktur obyektlari movcuddur va

onlarm m6vcud potensiahndan zeif istifads olunur. Tekca

kimya ve neftkimya miiessisalarinin bo9 qalmrg erazilari, igle-

meyen sexlarin potensiah ve digar miihiim faktorlar bu sanaye

zonasrnda XiZ-in samereli teqkilinin tezlegdirilmssins ciddistimul ola bilor.

Tedqiqatlar ve diinya tacriibasi giisterir ki. XiZ-in tegkilive inkigah problemlarinden en esasl mdvcud qanunvericilikbazalartndan maksimum behrelenmokle. XiZ haqqrnda tak-millegdirilmig Qanunun qebul edilmesidir. Mesolen, Azarbay-can Respublikasr Sahibkarlar (igagotiirenlar) Togkilatlarr MilliKonfederasiyasrnrn sedri, professor O.Memmcdova g<ira,

1992-ci ilda qabul edilan <Xarici investisiyalarrn qorunmasr

haqqrnda qanun) ve 1995-ci ilda qebul edilen <investisiya fea-

liyyeti haqqrnda> qanunlar dlkeda investisiya foaliyyetini tsn-

zimlayen esas hiiquqi bazalar kimi fsaliyyet gdstorse de, onla-nn tekmillsgdirilmesins ehtiyac vardtr. Qanunvericilikde in-vestisiya qoyulugu ila ba[h, xiisusi giizegtler tstbiq edilmelidir.Maselen, vergi mecsllasindo tekrar investisiyalara y6neldilmigvasaitn hacmi qeder manfsatden azaldrlma va yaxud amortiza-siyanrn tatbiqi <iz eksini tapmahdr. Hamginin istehsala yonal-

dilen investisiyalara xiisusi tegviqlar verilmesina ehtiyac var.

O.Memmedovun fikrinca, investisiya axlntnln qarglstnt alan

esas maneeler-biirokratiya ve korrupsiyadrr. AZPROMO-nunsedri A.Quliyeva g6re iss, tamsil etdiyi qurum xarici investdr-lar arasrnda sorgu kegirib. Bu sorlu Azsrbaycanda l'ealiyyet

g6steren ve kapitallarrmn an azt l0 faizini xarici investisiya

154

tagkil eden 100 Sirkat arastnda aparthb ve natica gox maraqlt

olub. Malum olub ki, ddvlet biirokratiyast va korrupsiya kimiamiller investorlann tilkaya sermayaler qoymasrna, qsrarlarqebul etmasina giiclii menfi tesir g<isterir. Hazrda investisiya

siyaseti sahesinde htikumat va iggiizar daireler arasrnda dialo-qun institutlaqdrr mast, yeni investisiya faaliyyetini tanzimle-

yen, investisiya miihitine va 6zal sektorun inkigafrna tasir ede

bilacek qanunvericilik aktlanmn tahlili istiqamatinde igler

aparrhr. Diigiintrnk ki, olkede Xiisusi iqtisadi Zonalarn yara'drlmasrna ciddi ehtiyac var. Qeyd etmak lazmdtr ki, artrq

AZPROMO Xiisusi iqtisadi zonalar bareds tekliflerini h<iku-

mata taqdim edib. Bu takliflerda znnalarda fealiyyet gtisteran

sahibkarlara mi.ixtelif giizegtlarin verilmasi, vergi, g6mriik rii-sumlarrndan tam va ya qismen azad olunmasr <iz eksini tapmrsdrr [26; s. 56-58].

Yeri galmigken, bir faktor son vaxtlar x0susila diqqati cslb

etmakdadir. Artrq hdkumat daireleri ile yanagr, miixtalif fond-

lar, qurumlar, ictimai birliklar, alim-miitaxessislar ve Beynel-

xalq Tegkilatlarrn tamsilgilari XiZ-in yaradrlmasr, fealiyysti vo

onlann qanunvericilik problemleri ile bafh tadbirler kegirir,

fikir ve miilahizeler ireli siiriir, bir s6zle ictimai fikiri zonginlag-

dirmakle, bu proseslerin fealhlrnrn artmaslna, optimal XiZmodellorinin miiayyanleqdirilmesina ve bu sahsde qanunverici-

lik aktlarrnrn qabul edilmesinin siiratlendirilmasino slava sti-

mul verirler. Mosalan, iqtisadgi-alim O.Olirzayev qeyd edir ki,Azarbaycamn iqtisadi potensiah indi xeyli yaxgtlagrb, daxiliimkanlar m<ihkamlonib, iqtisadi-tabii servotlarimiz, potensiah-

mrz genigdir. Bunlardan istifade etmek iigiin azad iqtisadiyya-

trn talablari baxrmrndan imkan yaradrlmahdr. Azad iqtisadi

zonalar yaratmaqla potensiah btilgaya celb etmak, xarici in-

155

vestisiyalarr bura daxil etmak olar. Dtinya rilkelsrine baxsaq,meselen Qin biznesi, ereb dlkolari biitiin diinyaya meydan oxu-yur. Ovvellar do bele bir mesele qaldtnlmrgdr ki, xiisusi iqtisadizonalar yaradisrn. Hele o vaxtdan da baxrlrrdr ki, possovetmekanrndan yaxgr potensial qalmrgdr, bundan istifada da ya_rarh olardr. XiZ haqqrnda qanun layihasi iizarinda ig goxdangedirdi. Miixtelif Qanun layihalari dt zaman-zaman mtizakiraolunmaq iigiin teklif edilib. istenilan qanunun prinsiplsri ol_mahdrr. XiZ-in mahiyyati eanunda miitlaq agrqlanmahdrr.Orada resurslarrn d<ivriyyeyo colb olunmasr, istehsal, emakprosesinin tagkili asas gartdir. eanunda maraqlar prinsipi gos-terilmolidir. Mcnaf'elar, diivlatgiliyin qorunmast rigiin miiddaa_larda eksini tapmahdrr. Bank sektoru, maliyye, sosial sferayateleblar agrq ve aydrn gskilde g<istarilmalidir. gartlerde d<ivletnazarati, sahibkarhq subyektlsrinin faaliyyeti, xarici investor_larla daxili sermayegilarin maraqlarrnrn nece qorunmasr qa_nunda aks etdirilmalidir. XiZ yaradrlarsa, bu miisyysn me_nada proqmatik xarakter dagrmahdrr. Bu risk lormasrdrr. Tec-riibeya ssaslansaq, liman geherlsrindc XiZ-ri tosis etmekmiimkiindiir. Naxgrvan Muxtar Respublikasrnda XiZ miitleqlaamdrr [10]. Onsuz da Cullada iranla miigterck ticaret elaqe_leri mdvcuddur. Bakrdan 50-100 kilometr kenarda bela zona-lar yaratmaq olar (Xagmaz, Devagi va s.). XiZ-do bu giin bir_baga riziine bazar tapa bilmayen Azarbaycan mallan istehsalolunmahdrr. istehlak saheleri, meselan, trikotaj gox g6zsl inkr-gaf eda biler. Pambrqcrhq sriratlsnor. Meyvsgilik va tebii ki, in_novasiya sektoru prioritet ola biler. O.Olirzayevin fikrinc:,XiZ haqqtnda Qanunun tez hcyata kegirilecayi halda, ilkin te-sirlori 2010-cu ilden g<irmek mi.imkiin ola bilecakdir. eeyd et_mek lazrmdtr ki, tedqiqatlar zamanr O.Olirzayevin bu mov_

t56

zuya a;d hela l6 il bundan awol aragdrrmalarr diqqoti cslb et-miqdir. Bu sahode Azarbaycanda mtidafia edilan camisi 2 na_mizadlik dissertasiyasrndan biri Qaribov Asef Heydar ollunun<Azarbaycanda Azad iqtisadi Zonalann yaradrlmasr va inki-gafinln regional problemleri>> mdvzusunda dissertasiya iqionun elmi rehbarliyi ila hayata kegirilmigdir [27].

iqtisadgi-alim Z.Memmedova gore XiZJar haqqrnda ea-nunun olmamasr sebabindan bu saheda hansr iqtisadi model-dan istifade olunacafr balli deyildir. Bela ki, bu saheds gegidliolke modelleri movcuddur. ilk defa 1970-ci illarde Koreya bumodeli uygulayrb. Koreyanrn baghca meqsadi xarici kapitahcalb etmeklo emak mahsuldarhgrna nail olmaq, mtiasir texno-logiyalardan istilada idi. Modellari <iyranmek olar. Amma bii_tiinliiklo, bu modeli 6lkamizda uygulamaq yeni gekilde ziyanhva zerorlidir. Ogar biz Hollandiyamn giil sektoruna diqqat et-sek, bizim o i91s meggul olacaq insanlanmtz var vo yaxud Hol_landiyamn meyvagilikle meplul olan Xiz-ri btittin diinvanrn_Ispaniya. Porruqaliya, Qilinin mahsullannr ora toplayrrlar. Sa-daca olaraq, insanlar pul markazlerindon istifada ederak, mil-yard dollarla ticaret ddvriyyasi elde edirlar, i99i qiivvasi gelirelde edir. XiZ-de prioritet saheler kimi-innovasiya sektoru anmiinbit sahadir 127: s.40-431.

Qeyd etmek lazrmdrr ki, Xiz-in yaradrlmasr bareda d<ivlatstrukturlannda bir srra miihiim tadbirlar goriilmakdedir. Hela2007-ci ilin fevralmda iqtisadi inkigaf Naziri H.Babayev bil-dirmigdi ki, qanunvericilik bazasr olmadan xiisusi zonalannyaradtlmasr diizgiin olmazdr. eanunvericilik bazasrnrn yara_drlmasr iizra igler planlagdrrrlmrgdrr. Hazrrd a XiZ-da foaliyyatgristermek istayan kompaniyalarla moslahatlegmelar aparrhr.Bizim tekliflara artrq texminan 106 kompaniyadan cavablar

157

galmiqdir. 2007-ci ilin aprelinde isa Iqtisadi Inkiqaf Nazrrrnrnmiiavini M.Cabbarova grirs, Nazirlikde H.Babayevin rshbar-liyi ile Xiz-in yaradrlmasr iizra xiisusi komissiya loaliyyetda-dir. XiZ-ler iizre konseptual teklifler ve qanun layihasi hazrr-

lanmaqdadrr. Zonalain yaradrlmasrnda asas meqsed xtisusi

rejimin tetbiqidir. Bu qanun layihesinds xarici ve yerli kompa-niyalar iigiin liberal rejimlar nezorde tutulacaqdrr (vergi, g6m-

riik ve digor sahalerde) [73].Bundan alave, diinya iqtisadi sisteminde bag versn esash

proseslerda ixrac emaliyyatlanntn arttrtlmastnda, 6lkalararasl

ticaret-iqlisadi alaqalarin geni$lendirilmesinde azad ve xiisusi

iqtisadi zonalarrn faaliyyeti miihiim ehemiyyst kosb edir. 2007-

ci ilin may ayrnda Bakrda kegirilmig <Xiisusi iqtisadi zonalar:Formalaqma va inkigaf aspektleri>> mdvzusunda elmi-praktikikonfrasda Xiz-in te$kili, yaradrlmasr, qanunvericilik prob-lemlari va onlarrn inkigaf perspektivleri bareds iqtisadgr-alim-

lar, miitaxsssisler arasrnda maslehstlsgmoler apartlmrg, rey ve

toklifler ireli siiriilmiig, f,rkir miibadilosi edilmigdir [13]. Qeydedilmigdir ki, bu meslahetlagmode baghca meqsed qanunverici-

lik bazasrnrn iglenib hazrrlanmasr, XiZ-in fcaliyyati iiEiin me-

xanizn, ilk n6vbeda isa, onlann erazisinde dtinya standartla-nna cavab veron infrastruktur yaradllmastdtr. Hamin tedbirlo-

rin reallagdrrrlmasr istiqametinds iglar gedir va ekspertlere g<ira

infrastruktur problemlerinin helli iigiin miinbit garait m6vcud-

dur. Bele ki, 2007-ci ilin ddvlet biidcasinde XiZ-in yaradrlmasr

tadbirlarinin maliyyalegdirilmssins 1,5 mlrd manat vasait ay-

rrlmasr va onun 9070-nin infrastrukturun yaradrlmasr iigiin ns-

zerde tutulmasr diqqstden qagmamahdrr [68]. Akademik Z.Se-

msdzade qeyd etmigdir ki, dinamik inkigaf eden ve Diinya Ti-caret Teqkilatlna iizv olmaq istayan Azerbaycanda xiisusi iqti-

158

sadi zonalarrn yarad masl tarixi zerurrtdir. Bunun iigiin miix-

telif illerde miieyyen togabbiislar olmug, hetta qanun layihasi

da hazrrlanmrqdrr. Lakin obyektiv saboblerden xiisusi iqtisadi

zonalann yaradrlmasr va digar tadbirlar taxire saltnmtgdtr.

indi isa iqtisadi garait tamam baqqadrr. Azarbaycan sosial-iq-

tisadi inkiqafin keyfiyyatca yeni scviyyasine grxmrgdrr. inkiga-

fin yeni marholasinde artrmtn sabit yiiksak siiratini saxlamaq

gox vacibdir ve bu Azerbaycan iigiin, iimumiyyatle, problem

deyildir. Problem sanayeds texnoloji-modernlagdirma inqilabrve biitovliikda iqtisadiyyatda inqilabr etmak yolu ilo bu artrmr

miiasir memrunla dolfiunlagdrrmaqdtr. Bundan 6trii isa takca

vesait, b6yiik ehtiyatlar deyil, ham de stiratlendirmsde yeni ya-

naqmalar va mexanizmlar talsb olunur. Xi.isusi iqtisadi zonalar

da bu srradadr r. XiZ-in yaradrlmast olduqca mi.irekkeb, birnege morhaledan ibarot prosesdir. ilkin marheleda ixtisash eks-

pertlerin igtirakr ile zonanln yaradtlmastntn moqsadauyfun-

lufiu diqqatle aragdrr rr, daha sonra onun saha strukturu, ha-

bela bir srra digar parametrlari miieyyen edilir. Bu neticelere

osasan, XiZ-in layihalsgdirilrnest va rasmillagdirilmasi iigiin mii-

vahq sanadler haarlanr. Yalnrz bundan sonra zonantn faaliy-

yati, yeni infrastrukturun, csas elementlarin, sahibkarhq fealiy-

yeti $ertlerinin formala$tnlmasrna baglarultr [19].

Qeyd etmek lazmdrr ki, 6lkeda XiZ-in yaradrlmasr barede

proseslare yiiksak saviyyeda ciddi dastoyin olmast, bu barada

Prezident Fermanrn movcudlulu va hokumet strukturlannamiivafiq tapgrrrqlarrn verilmasi, iqtisadgr-alimlarin, miitaxas-

sislar qrupunun, miixtalif d6vlst qurumlartnrn, ictimai-siyasiva iqtisadi birliklerin (taqkilat va fondlann), beynalxalq tegki-

latlarrn va onlarrn Azarbaycanda tamsilgilarinin fsalhlrnrnartmasr, XiZ-in yaradrlmasr ve onlann fealiyyati ile bafh

r59

problemlera, qanunvericilik meselelerine aid ictimai ve miite_xassis hkirlarinin formalagmasr, bu sahode ,osash irelilayiglarinbag verecayinc iimid yaradrr. Haarkr marhalade baghca meq_sed, XiZ kimi milrakkab va miiteroqqi bir inteqrasiya forma_srmn_ Azerbaycanrn iqtisadi inkigaf strategiyaslna va milli inki_gaf konsepsiyasrna s<iykenmiq optimal modellarinin iglenib ha-zrrlanmasr, diinya tecriibasina osaslanmtg va praktikada <iziiniidolrultmug qanuvericilik bazasrnrn yaradrlmasr va bunun esa_srnda XlZJer haqqrnda eanunun qebul edilmesinin tezlegdi_rilmesidir. Bunu regionda gedan iqtisadi inkipaf, regional in_teqrasiya ve ticarat-iqtisadi emekdaghq prosesleri, dtinya ta-serrtifat sisteminin hiidudlarrnr biiriiyen qloballagma ve libe_rallagma, iqtisadi transformasiyalar daha da zeruri edir.

4.2. XiZ4e infrastruktur masoleleri va bu sahado mdvcudpotensialm qiymatlendirilmasinin ahamiyyeti

Sarbest zonalarrn yarad masr ve inkigahnda dtinya rilkole_rinin tecriibesi g<isterir ki, bu zonalann inlrastruktur problem-lerini seciyyslendiren asas faktorlar agalrdakrlardrr:

- Xiz-in yaradrlmasr ve inkiqafinda inliastruktur prob_lemlerinin hall edilmesinin baghca amillerden biri olmasrl

- Zonalarn faaliyyetinin tegkili iigiin ilk ncivbada yollarrngokilmssi, enerjidagryrcrlarla teminatrn tcakili, elektrik enerjisi,su, qaz va sair kommunal xidmati sahelerinin yaradrlmasr, ka_nalizasiya xidmet sahasi, tamizleyici qurfiular, temizlik_sanitarsahelori ve diger bu kimi problemlerin hell edilmasi;

- Serbest zonalann fsaliyyetlerinin giiclondirilmesi voorada qeydiyyata diigmiig girket ve kompaniyalarrn, miiessisa_

160

lorin, firma va tegkilatlarrn mahsuldar iginin tamin edilmesimaqsadila bina va tikililarin. anbar tasarriifatrnrn, alrr ve qal-drrrcr texnika ile baSh strukturun, demir yolu va ya digar naq-liyyat, yiiklame va bogaltma qovgaqlarrnrn, maselen, liman,terminal, konteyner meydangasr va digerlarinin tegkili .

Qeyd etmek lazrmdrr ki, XiZ-in inlrastruktur problemlerionlann hansr prioritet sahe iizre va hansr arazide yaradrlma-srndan bilavasita asrl olur. Meselan, 6lken.in geri qalmrg arazi-lorinin, hem de inlrastruktur baxrmrndan zsif inkiqaf etmigerazilorinin inkigafr vo onlann sosial-iqtisadi problemlerininhelli maqsedile, yaradrlan XiZ-de infrasturktur sahalerinin ilkdafe olaraq yaradtlmast problemi ortaya glxlr ve diinya tacrii-basinde bu problemin esas yiikiinii XiZ-in yaradrlmasrnda bir-baga maralr olan rilkenin h6kumati qakmeli olmugdur Bu ciirhallar Tiirkiye, Qazaxstan, BOO, Polga, ein, Koreya va sairdlkalerda baq vermiqdir. Bundan elava, yerli hdkumetlar bila-vasita xarici investorlann vo yerli sermayodarlarrn bu zonayagalmasini stimullagdrrmaq va siirstlsndirmak iigiin infrastruk-turun ilkin obyektlorini yaratmaqda ve maliyyslagdirmakdebirbaga maraqh oldufiundan, bu vacib tadbirlorinin icrasrnaxiisusi diqqat gdsterirlar. Digar halda, ager yeni yaradrlan XiZfealiyyetda olan va ya miiveqqeti iglameyen sanaye-istehsalkomplekslerinde ve sahalerinda nazarde tutulursa, giibhcsiz,burada movcud infrastrukturun tahlili va qiymetlendirilmosiolduqca miihiim ahamiyyat kesb edir. Bela ki, bir srra kegmigsosialist 6lkalari ve bu rejimls srx elaqesi olan 6lkelar istehsal,senaye tayinath XIZ-lar yaradarkan sosializm sistemi ddvriin-de bu olkelarin qargilrqh yardrmr vo ktimeyi ile tikilen koope_rasiya, qargrhqh teserriifat elaqoli teyinath iri zavod vo fabrik-lorin, kombinatlann, neheng qurfularrn, yeraltr va yeriistii

l6l

kommunikasiyalann, demir yolu.qovqaqlannrn va dalan xetle-rinin, damir yolu genlari iizrs parklarrn va sair bu kimi vacibinfrastruktur ehtiyyatlarrmn tahliline, onlarrn faydahhgnrnmiieyyenlegdirilmesine ve real imkanlarrmn qiymetlsndirilma-sine ciddi yanaga bilmiglar. Polga, Macaristan, Belarus, Qazaxs-tan, Qin, Misir, Suriya, Pribaltika olkeleri va bir srra diger d6v-letleri bunlara aid etmak olar. XiZ-in infrastruktur problemle-rinin hallinda mdvcud potensiahmn qiymatlendirilmosini ve bupotensialdan yeni yaradrlaca q XiZ-de samareli istifadanin tag-

kil olunmasrm gsrtlendiren esas faktorlar agafrdak ardr:

-)Kiz-ir. tagkili va yarad maslna talab olunan xerclerinazalmasr ve biidca vesaitlerine qenaet edilmesi;

-Sarbast zonalann yaradrlmasr ve inkigafi proseslerinin

siiratlandirilmesinde hazrr infrastruktur sahalerinin, obyektla-rinin miihiim rol oynamasr;

-M<ivcud infrastruktur sahelarinin, obyektlarinin ig tecrii-besinin, kadr potensiahnrn, istismar keyfiyyetlorinin olmasr ve

bu proseslara alave vaxtrn, hom da xerclarin lazrm gelmamasi;

-Fealiyyetda olan infrastruktur qurlularrnrn XiZ-in yer-

lsgeceyi erazileri atraf miihitla birlegdiren infrastruktur qurgu-larr ila elaqeli olmasrnrn iistilnli.iyii vs sorbsst zonanrn iilkanindigar regionlanna ve ixrac toyinath <ilkelere glxlglnrn avtomo-bil, demir yolu, deniz va hava neqliyyat vasitaleri ile tamin

edilmesinde operativliyin hall edilmasi va bagqalarr.

Qeyd etmak lazmdrr ki, Azerbaycamn sosial-iqtisadi inki-gafinda inlrastruktur meselelerine hamige onamli yer aynlmrg-

drr. Hale, XX asrin 70-80-ci illerinde Azsrbaycanda senaye-is-

tehsal komplekslsrinin inkiqaf etdirilmesi ddvriinda tikilsnfabrik ve zavodlar, iri qurgular, yeraltt ve yeriistii kommuni-

t62

kasiyalar, yollar, bina ve tikililer, sosial-iqtisadi ahamiyyetliobyektlcrin iri bir siyahrsrnr tartib etmek miimkindiir [1].Bundan elave, Azarbaycan Respublikasrnrn goxsahali iqtisadiqurulugu infrastruktur problemlerine ciddi yanagrlmastnr dai-mi zoruri etmigdir. Malum oldufu kimi, Azarbaycan sonaye-

aqrar respublikasldrr. Olkonin zengin tebii ehtiyyatlarr vardrrva senayenin inkiqafr bu ehtiyyatlara esaslanmrgdrr. Neft veqazdan bagqa Azarbaycanda demir, sink, molibden yataEr, gil,da; duzu, yod va brom torkibli maden sularr, gips, tabagir, bi-tum, mormor va bagqa tebii ehtiyyatlar, hemginin hidro-enerjiresurslarr m6vcuddur. Aqrar va kend teserrtifatr sahasinda ta-revez, meyvalar, bostan bitkileri, pambrq, tiitiin, subtropik bit-kilar, barama ipeyi, qoyunquluq va heyvandarhq, kend tasar-rtilatr mshsullannln ilkin emah miiessisalari iizre infrastrukturobyektleri m6vcuddur. Eyni zamanda, Azarbaycanda neft veqaz senayesinin infrastrukturunun inkiqah ile yanaqr (bizimtadqiqatlanmrzda esas diqqat qeyri-neft sahaleri iizre XiZ-intagkilina ve bu sahalarin ink.igaf problemlarina y<ineldilmiqdir)digar iqtisadiyyat sektorlannda da infrastruktur obyektelori-nin inkigah ve onlann m6vcud potensiah diqqati celb edir.Bele ki, Azarbaycanrn inkigaf etmig beynalxalq neqliyyat qov-gaqlarrna grxrgr vardrr, beynelxalq omek b<ilgiisrinde neftemah,kimya, elektrotexnika, elvan ve qara metallurgiya, ma$lnqa-yrrma sektorlarr iizre, hamginin tikinti materiallarr, me;e vcqida sanayesi iizre mdvqeya malikdir [51]. Energetika sektoru-nun infrastrukturun giiclandirilmesi, 6lkenin biitiin erazisiniohate edan regionlarda inlrastruktur obyektlarinin yaradllma-srna alave stimullar vermakdedir. Bela ki, Mingogevir, $imal,Oli-Bayramh, Gancede olan m6vcud elektrik stansiyalan veMingegevir, Araz, $amkir, Yenikend, Varvara hidro stansiya-

t63

lan ile yanaqr, yeni modul stansiyalarrn tikintisi vc Sumqayrt-da 517 MqVT-hq iri elektrik stansiyasrnrn istismara hazrlan-masr bu sahede infrastruktur problemlerinin gcizlsnilmsdiyin-don xsber verir [20]. Kimya ve neftkimya senayesi regionda engiiclii infrastruktura malik bir kompleks kimi xtisusila segilirva bu kompleksin mrivcud potensiah, inkigaf perspektivlari veonun bazasrnda XiZ-in yaradimasr msselelari an perspektivlilayihslerden biri kimi diqqoti celb etmokdcdir [14]. Ma;rnqa-yrrma sahesinde m<ivcud infrastruktur obyektlari goxqahaliliyivo potensiah ila digar sanaye sahalarine nisbeten farqlenir.Amma teassiif ki, bu sahedeki infrastruktur xarakterli obyekt-lerin, qttrgularrn goxundan semereli istifade edilmamesi, buobyektlerin, qurlularrn <iz potensiallarrnrn xeyli hissesinin itir-masins ssbab olmugdur. Biz ewalda bu sahede Qazaxstanrntagabbiisii, yeni neft ve qaz emah avadanhlr iizra Xezerin gi-

mal sahilinda XiZ-in yaradrlmasr layihesi baredo qeyd etmig-dik va bir daha Azerbaycanrn bu sahadoki infrastruktur po-tensiallmn aragdrrrlmasrna, bu ehtiyyatlardan samsreli vamehsuldar istifada olunmasr iigiin operativ olaraq miihtm tod-birlarin g<iriilmesine, o ciimladan, XiZ-in yarudimasr vasitesiile bu sahede regiondakr liderliyi yeni yiikselig merhelasineqaldumalrn vacibliyini qeyd etmek yerine diigardi. Umumiy-yetle, qaz ve nelt avadanhlr istehsah iizre magrnqayrrmamiiassisolerinin kompleks inkigafr, onlann molernlegdirilmasivs bu sahaya yeni, miiasir texnologiyalarrn, avadanhqlarrn ga-tirilmesi iizre tekmillegdirilmiq vo csaslandrnlmrg D6vlat proq-ramlnln iqlanib hazrrlanmaslna, bu sahede d<ivlet investisiya-lan ile yanagr, xarici investorlann foalhlrntn artrnlmasrna cid-di zsruret olmasr miigahida olunmaqdadrr. Metallurgiya sahs-sinda xarici investorlarrn igtirakr ilc, Sumqayrt ve Gancado ye-

164

nidenqurma iglari aparrlmasrna baxmayaraq, bu kompleksdagiiclii infrastrukturun ve kadr potensiahnrn yalnrz bir hissesin-den .istifada olunur. Bir faktr qeyd etmak lazrmdrr ki, metal-lurgiya kompleksi uzun miiddet orzindo, yeni 1991-2000-ci il-ler demek olar ki, tamamile dayandrfrndan, bagqa s6zle goxciiai bir fealiyyat istisna olmaqla, bu sahenin mdvcud infras-turktur potensialnln bir hissesi istismardan grxmtg, kadr po-tensiahnrn ekseriyyati isa digcr saheler iizre ixtisaslagmalamscbur olmugdur. Lakin son illerda alvan, hem de qara metalemah iizra miiassisalerin 6z fealiyyatlarini qisman bsrpa et-mesi, bu kompleksin infrastruktur potensiahnrn berpastna veinkiqaf etdirilmssina, onu maddi-texniki bazasrmn yenilegdiril-masine ve mdhkamlandirilmesine alava stimullar vermigdir.Yiingiil sanaye sahesi iizre tsessiif ki, mtivcud infrastuktur ob-yektlari, hem da fabrikler, sexler uzun illardir istifade olunmurva bu tip obyektlarin istismara yararhlr elava aragdlrmalartaleb edir. Molumdur ki, hazrrda 6lkamizde tikinti bumu sii-ratlanmekdedir. Bununla bagh tikinti materiallannln istehsaliizre infrastrukturlann m<ivcud potensiahnrn herekata getiril-mosi ve yenilarinin yaradrlmast istiqamstinde sahibkarhq faa-liyyetinin giiclii gakilda artmasr, bu sahada effektivli erazilorisegmek gartila XiZ-in yaradrlmasr iigiin alveripli perspektivleryaranmrgdrr. Xiisusila, 6lkaye idxal olunan tikinti materiallarr_mn istehsalnrn respublikamrzda tegkili baxtmrndan, bu sahe-daki inlrastruktur potensiahmn ehsmiyyatini lerqli gekilde ar-trrrr. Qida senayesinde son illarda Bakr, Sumqayrt, Genca ga_

harlarinda va Abgeron. Xagmaz ve sair kimi digar regionlardayeni miiessiselerin yaradrlmasl ve inkigafina baxmayaraq, 6zel-lapdirilmeyo verilmig goxlu sayda analoji miiassisalerin infrast_ruktur imkanlanndan helalik tam ve ya samereli istifada edil_

t6s

mir ve bu sahc iizre ayrFayn regionlarda effektivli XiZ mo-dellerinin iqlanib hazrrlanmasr ve tetbiqi perspektivlari diqqaticalb etmokdodir.

infrastruktur potensiah iizre <ilkenin an miihiim sektorla-rrndan biri kimi naqliyyat sektoru xiisusilc farqlenir. Azarbay-canda demir yol gabekasi genigdir. Bakr-Dsrbend xetti dlkeniRusiya ve oradan Avropaya bir.lcgdirir. Bakr- Alstafa demiryolu <ilksmizi Giirciistanla birlsqdirmaklo yanagr, Qara danizlimanlan (Batumi, Poti) vasitesils diinyanrn okeanlanna. hamde diinya olkolarine gxrg imkam verir. Bakr-Culfa stansiyasrise iran-Azarbaycan arastnda dsmir yol qov$a!lnl birlsgdirir.Olkonin avtomobil yollarr geniqlendirilmekdedir. Avropa-eaf-qaz-Asiya TRASEKA neqliyyat sistemi modernlagdirilir vcTRASEKA koridoru Avropa vo Orta Asiya olkslarini birlag-dirir. Perspektivde Rusiyadan baglayan gimal-Cenub layihosi-nin reallaqdrrrlmasr deniz ve quru yollarla iran ve Hindistanaqrxmalr tomin edecakdir.

Telekommunikasiya sektorunda Azcrbaycanda infrast-ruktur obyektlerinin, yeni texnologiyalarla iqleyen qurlulannsayr siiratle artmaqdadrr. Bu sahede iri investisiya layihelarihayata kegirilir vs ya kegirilmesi nazardo tutulmuqdur. Trans-Asiya-Avropa optik volokno kabelinin gekiligi heyata keqiri-lir, kosmosa ilk rabita msqsedila peykin grxanlmasr layihesi-nin reallaqdrrrlmasr iigiin ciddi tadbirler gciriilmakdedir va o1-

kenin biitiin erazisinde internet gabakasi mdvcuddur.

Qeyd etmek isterdik ki, tilkode m<ivcud infrastruktur po-tensiahnrn inventarizasiyasrntn tegkil olunmasr vs bu inlrast-ruktur obyektlcrinin bazasr asasrnda hansr istehsal sahelarininberpasr, yeniden qurulmasl va yaradrlmasr imkanlarr baredaekspertlar vc miitexassislarla birlikdo <<Azerbaycan Respublika-

t66

srnda mdvcud infrastruktur obyektlarinden semarcli vo mehsul-dar istifada edilmasi iizra prioritet istiqametlar bareda> d6vlatKonsepsiyasrnln haarlanmasrnr vc bu konsepsiyadan xarici in-vestorlann celb edilmasinde, o ciimleden XiZ-in yaradrlmasrn-da istifads olunmasrnrn faydat olacalr qanaatindayik. XiZ-intagkili ve yaradrlmasr ila ba[h infrastrukturun layihalegdiril-mesi, bu sahs iizro arazilarin ayrrlmasr ve ayrl-ayn obyektlerintikilmesi iizra agalrdakr amillerin nazare ahnmasr maqsadauy-gun hesab edilir:

-XiZ-in tip va qruplarrna, faaliyyat formalarrna ve tayina-trna grira mtivafiq erazilerin segilmesinin zeruriliyi;

-XiZ iiqiin seqilmiq arazinin inlrastruktur imkanlarrnrntehlili ve qiymetlsndirilmesinin vacibliyi;

-Elektrik enerjisi, su, qhz, kanalizasiya ve telekommuni-kasiya, kommunal xidmetlerin tsgkili ilo baEh tikilecek ve ya

modernlagdirilacek, yeniden qurulacaq infrastruktur obyektla-rinin samaraliliyinin, onlara gakilacak xerclerin va digar vacibamillorin texniki-iqtisadi asaslandrr masr;

-Xiz-llrt faaliyyeti ile bagh yaranacaq axrntr vc Airkli sula-nn tamizlanmesi va axrdrlmasr qurgusunun mdvcudlulu va yayaxrn erazida bu tip qurluya birlagmak imkanlan iizra infrast-rukturun 6yranilmasi;

-Sarbost zonaya daxil olan ve oradan glxan gosse yollarqovga$ sxeminin hazrrlanmasr ve bu zaman yollann zonanlnarazisini nisbatan gox mchdudlagdrrrlmasrna yol vcrilmamasi;

-Su va kanalizasiya qovqaqlarrnrn, kommunal obyektlarinplanlagdrnlmast zarnant arazide movcud infrastruktur obyekt-larina yaxrnhfirn segilmesinin evvelcodsn asaslandrnlmastnrnvacibliyi;

167

-Enerji techizatrnrn fasilesizliliyini temin etmek tigiin m6v-cud infrastruktur obyektlerinin imkanlarrrun va onlann ehateetdiyi erazilerde xidmetin saviyyesinin avvelcoden tshlili ve al-ternativ enerji tachizatr manboalari olmaqla, bu sahade infrast-rukturun manevr imkanlannrn miieyyanlegdirilmesi;

-XiZ-ler iigtin zaruri infrastruktur obyektlsrinin, tikililer,binalar, anbarlar ve sairlarin, onlar iigiin ayrrlmrg arazidemdvcud infrastruktur obyektlari hesabrna tegkili ve onlarrn sii-ratli inkigafi iigiin alava xercslorin azaldrlmasr, kapitahnln artFmrnln siir etlendirilmesi vo vaxt baxrmrndan operativliyin te-min edilmesi ve bagqalarr.

Qeyd etmek laamdur ki, XIZ-in tegkili ve inkigafi iizradiinya 6lkelerinin tscriibesi g6starir ki, bu miihtim inteqrasiyavasitasinin gergaklegdirilmesi, infrastruktur probleminin ugur-lu va optimal variantla halli ila bilavasite bafhdr. infrastruk-tur problemlerinin tehlil olunmasr, elmi ve texniki-iqtisadiasaslandlrrlmasr, bu sahede mdvcud potensiahn, hsm do pers-pektiv imkanlarrn real qiymetlendirilmesi taqdirinde, XIZ-inufurlu tegkili ve samereli fealiyyeti proqnozlagdrrrhr va buproqnozlar tecriibede osasen dziinii dolruldur.

4.3. Xizde vergi va gdmriik nazaretimasalalari

Diinya <ilkslerinin XIZ-in ufurlu tegkili tecriibesindo, butip serbast zonalarda miieyyanlegdirilen vergi ve gdmriik gii-zagtlori sisteminin miihiim rol oynadrlr baredc awalda bir srra

faktorlar barade qeydler verilrnigdir. indi qargrmrzda bu tipzonalarda vergi ve giizagtlar sisteminin mahiyyctinin agrqlan-

168

masr, bunun XiZ-in faaliyyctinda oynadrg halledici funksiya-larrn aragdrnlmasr, bir sra olkalerds anoloji tecriibalerin neti-celeri va tasir daireleri, hemginin bu g0zegtler sisteminin Azpr-baycanda yaradrlacaq XiZ-da hansr formada m6hkemlane bi-laceyi bareda miilahizeleri txihigmek istardik. Diinya <ilkeleri-nin tecriibesina esaslansaq, vergi ve g<imriik rejimlari sistemi-nin esas meqssdlerini, vazifolarini aqalrdakr kimi vermak olar:

-Olverigli investisiya miihitinin yaradrlmasr, investorlanncalb edilmasi;

-Yerli va xarici investorlan giizagtler sistemi ila infrastruk-tur obyektlarinin tikintisine calb etmek, onlarr stimullagdrr-maq;

-Geri qalmrg arazilerin iqtisadi-sosial inkigafrna y6naldi-lan dotasiyalarrn va subsidilalarrn fcal iqtisadi rrgaqlarla avaz-lanmasinin vacibliyi, regionda istehsal-kommersiya laaliyyeti-nin geniglandirilmesi, sahibkarhlrn giiclendirilmesi va regio-nun diger erazilarla inteqrasiyasr hesabrna ticarat-iqtisadi ela-qalerin geniglendirilmesi, istehsahn artrnlmasr, igsizliyin azal-d masr ve faal shali kiitlesinin megfiullufunun temin edilmesiva bagqalan.

2000-ci ilda tasdiq edilmig ve sonrakr illards bir gox elava-lar ve doyigiklikler aparrhmg Azerbaycan Respublikasrnrn ver-gi Macallasinde birbaga olaraq, sarbast iqtisadi zonalarrn vergirejimini tanzimlonmesi va ya vergilerden azad edilme haclqrn-da miiddoalar nezarde tutulmamtgdur. Bununla yanaqr VergiMecallasinin bir srra miiddaalannda hiiquqi baza kimi istifadcoluna bilecek maddslara rast galmak miimkiindiir. Messlen,Vergi Mecallasinin 164-cii maddcsinda vergi 6domeden azadedilme haqqrnda miiddealar mrivcuddur. 165-ci maddedo ise

t69

verginin srftr (0) daracesi ile tutulmasr barade miiddsalar var-drr. Bu formada verginin tetbiqi xaricdsn ahnan avezsiz maliy-ye yardrmlarr (qrantlar) hesabrna mallarrn idxah, qrant iizreiglarin gtiriilmesi, xidmetlarin gostarilmesi, hemginin kreditlerve borclar hesabrna hayata kegirilen layihalarde Azarbaycantcrefinin payr 49 faizdan gox olmadrqda, hemin vosaitlar hesa-brna kreditleri va borclarr alan gexs terahnden mallann, iqla-

rin, xidmatlerin ahnmasr ve bunlarrn idxahna aid edilmigdir.Umumiyyetla, qeyd etmek lazrmdrr ki, Azarbaycanda qiiwadeolan Vergi Macallasinda mtiayyanleqdirilmig vergi ndvlarininheg birinda (fiziki gexslerin galir vergisi, hiiquqi gaxslerin man-foet vergisi, elava dayer vergisi- ODV, aksizlor, torpaq, amlak,yol, meden vergileri vs sadalagdirilmig sistem iizro vergilar)XiZ-rc, yaxud digar serbast iqtisadi zonalara g<ire vergi gii-zagtleri nazerde tutulmamrqdrr va bu tip zonalarrn Azorbay-canda yaradrlmasr haqqrnda hdkumatin ciddi niyyotlorini ve

strateji meqsedlerini nezere alsaq, vergi mocallesine alavelsrinva deyigikliklerin edilmasi qagrlmazdrr. Qiinki, htikumet rasmi-gilerinin dafelerla XiZ-de gizaStler sisteminin hdkumatle xa-rici investorlar va yerli ssrmayedarlar araslnda ballanacaq in-vestisiya miiqavilalari ile nizamlanacagrnr bildirmiglar. H<iku-mst rosmilari vergi giizegtlerinin Azad zonalara aid oldufiunuiddia edirlor va hazrrkr garaitde Azerbaycanda investisiya mii-hitinin olduqca elverigli, cslb edici ve miinbit olmasrm bildirir-lar. Bunlar.la yatay, XiZ yaradrlmamrgdan vergiler iizrs prio-ritet giizegtlerin miiayysnlogdirilmamasi va yaxud bir negeprioritet vergi ntivii iizre giizegtlerin konkret gostarilmemasi,XiZ-in ta$kili va inkipafi prosesins menfi tasir g6staren faktor-lar kimi qiymetlandirilmelidir. Bunun osas sabebleri agafrda-krlardrr:

t70

-Vergi giizeqtlorinin olmamasr XIZ-lar iizro real, iri inves-torlarrn celb edilmesini gatinlegdirir va iri kapital qoyulugunuangallayir;

-Hokumatin iqtisadi siyasatinde qeyri-neft sektorununmiixtelif sahalerina birbaga va dolayr dotasiyalann, enerjidagr-yrcrlann va yanacaErn giizegtli qiymotlarinin, subsidiyalann,vergi giizagtlarinin, meselan ODV-dsn azad edilmo m6vcudlu-

[unu nazara alsaq, XiZ kimi effektivli va samarali iqtisadi me-

xanizmin fealiyyatinin geniElandirilmcsi va qeyri-neft sektorusahalarinin modernizasiya problemlerinin helli, bu sahelareyeni texnologiyalann va innovasiyalarrn getirihnasi iigiin XiZ-da bir srra vergi giizaqtlarinin mtieyyanlegdirilmasinin maq-sadauyfunlu[u va iqtisadi semerasinin dotasiyalara, subsidiya-lara nisbatan qat-qat iistiin olmasr faktorunun h6kumatda ve

resmi dairolerda daha ciddi aragdrnlmasrnrn va tahlil olunma-srnrn zeruriliyi qalmaqdadrr.

Bu zaruret bir gox 6lkalarin ssrbast zonalarrn taqkili veIaaliyyeti ilzra alde etdiyi tscriibelera asaslanmrgdrr. Mesalen,kegmiq sosialist <ilkesi olan Polgada iqtisadi islahatlar aparrlanzaman, iri sanaye qurlularrnrn yenidan qurulmasr ve modern-lagdirilmasi proseslarinde XiZ-den yararlandrfr va bu iqtisadimetodun hamin 6lkade igsizliyin azaldrlmasrna tasiri baredeqeydlar vermigdik. Bu dlkede Xiz-da vergi iizre giizegtlarin2010-201 I -ci iledak qiiwede saxlamasr belka de, dlkenin hazrr-kr inkigaf saviyyesi ile uzlagmrr. Ancaq XiZ-in kegid dovriindabu olkanin iqtisadi inkiqafinda miihiim rol oiinadrlrnr nazero

alan Polga h6kumeti bu sahade fealiyyat gdsteren investorlarrva yerli sarmayedarlarr stimullagdrraraq, onlarrn investisiyaxarclarini clxarnaq iigtin elava mrnlaet elde etmasina miinbit

171

$arait yaratmaEt zeruri hesab etmigdir.Ttirkiye XiZ-ni modellegdirmakde israrh olan qurumlar

va miitexessislor hamin <ilkada bu tip zonalarda korporativvergiler tizra giizegtlerin m<ivcudlulundan, sadeleqdirilmig pro_sedurlardan siibhesiz molumathdrrlar. Qindo serbast zonalardavergilar dilferensiallagdrnhb, bagqa s<izla investisiyalann qo-yulugunun hacmine va mablefiina uylun olaraq, vergi giizegt-leri miisyysnlegdirilmiqdir. Bir gox hallarda isa idxal olunanma$tn va avadanhqlar, xidmetlar ODV-den azaddrrlar. einXiZ-da asasen lziki gexslerin gelir vergisi tutulur, lakin buvergi ntivii iizrc de giizagtler sistemi m<ivcuddur. BOO-de <Ce-bel Oli (Jebel Ali, Dubay) AiZ-do elda edilan naticalerdenqeydlar vermigdik. Bu sarbest zona diinyada m6vcud olan butip zonalar igaiisinda an mahsuldar ve ulurlu fealiyyst g<iste-ran bir erazi kimi mahgurlagmrgdrr. Haarda <Cebel Oli>de 97iilkeden 2000-den gox kompaniya fealiyyat gcistarir. Bunlar-dan 35%-i iran ktirfezi d<ivletlerinin amekdaghq gurasrnrn iizv-leri olan va Yaxrn gerq dlkaleri, 27%o Avropa,28% Asiya veSakit Okean hcivzesi dlkalari, qalanlan ise ABg ve diger olke-lari temsil edirler. <Cebel Olir> iran kcirfezi, MDB, iran veHind yanmqitesina agrlan va hamt tsrafinden gabul edilenqapr va agtq bazar rolunu yerina yetirmakle, hazrrda diinyadasn yflkssk mahsuldarhqla inkigaf etmakle, 6nde geden serbestzonadrr. Bunun osas sebebleri bir slra sistemli faktorlara s<iy_

kensa de, meselen, infrastruktur iistiinliikleri, colrafi yerleg-mesi vs digerleri, an esas amillerden biri vergilar i.izra m<jvcudgtizeqtlarin tetbiqinde gox u[urlu modelin segilmasi ile bagh-drr. Bele ki, burada mal vo avadanhqlara riisumlar qoyulmur,mcnfeat rilkedan istanilan vaxt glxarrla, 100%-li xarici kompa_niyalar yaradrla biler, kapital va gelirler 100%-lik evazlenilir

112

ve qaytarllmaqla yanagr, zonadakr kompaniyalar vergi novle-rindan 50 illik azaddlrlar vo bu miiddetin sonradan uzadrlmasrmiimkiindiir. Burada hetta iimumi ve ferdi getir vergilari dotetbiq edilmir. Suriyada da hemginin sarbast bazarlar biitiinndv vergi va riisumlardan, o ciimladan gelir vergilerindanazadd,rlar va sarbast zonalara daxil olan, oradan grxarrlanmallara vergilar tctbiq olunmur. Qrrflrzrstanda qabul edilmig(16 dekabr 1992 lVe1076-XII), <Sarbast Zonalar haqqrnda qa-nunun)) 8-ci maddasinda sarbast zonalarda faaliyyot gdsterenhiiquqi vo fiziki gaxslarin biiriln n6v vergilardan, riisumlardanva yrfrmlardan azad edilmasi nazerda tutulmugdur. Giirciis-tanda <Serbest zonalar haqqrnda Qanun>da mallarrn zonayadaxil olmast, gxanlmasr ve zonada apanlan ameliyyatlarrnODV-don azad edilmasi mtieyyanlaqdirilmigdir. Moldovada<Azad sahrbkarhq zonalarr haqqrnda eanunun> S-ci madda-sinda vergi rejimi tanzimlonmigdir. Burada zonalarda istehsalolunan mahsullarrn ixracrndan elde edilan galirlcr tizra vergi-larde 50%-dek, infrastruktur layihslarinda igtirak edan kom-paniyalar iigiin 3 ilden 5 iledsk giizeqtler tatbiq edilir. Bundanalava galir vergileri va aksizler iizra da miiayyen giizagtlar ne-zarda tutulmugdur. (Dagtstan " AiZ-de laaliyyet gostaren in-vestorlar iiqiin giizagtlar miiayyanlagdirilmigdir. Bela ki, man-faetdon vergr diger regionlard a f0-35% teqkil etdiyi halda bu-rada cemisi llo/o-di. Zonad.a qeydiyyata diigmiiq investorlaramlak vergisindon azaddrlar. Bundan alava, investorlar, rek-lama giira ve digar yerli vergileri, meselen milisin saxlanrlmasr,arazinin abadlagdrrrlmasr ve diger vergilari odsmirlar. Bagqaolkelerin tacriibelerindan da misallar getirmok miimkiindiir.Amma fikrimizce, Azarbaycan da XjZ-in yaradrlmasr prose-sini tezlegdirmek ve bu proseslerin ulurlu altnmast iigiin Ver-

173

gi Meccllesinde elava vo dayigikliklar etmekle, XiZ-ler haqqrn-da Qanunda Vergi rejimi xarici va daxili investorlar iigiin birnegs marhelalerini miioyyanlaqdirmekla, investisiyalann siiLretl.i

yatrlmr, kapitahn geniglendirilmssi ve bu tip zonalarda sema-

roli foaliyyetin stimullagdrrrlmasr baxrmrndan celbedici va ha-veslendirici vergi giizagtleri nszsra ahnmaqla hazrrlanmahdrr.

Hanrda qiiweda olan Azerbaycan Republikasrntn Com-riik kodeksinde riisumsuz ticaret mafiazalan (8-ci hisse, 51-56-

cr maddelar) ve ssrbest g6mriik zonalarrnrn yaradtlmasr ba-

rede (75-85-ci maddeler) mivaflq miiddoalar oz eksini tapmtg-

dn [63]. Bu miiddaalarrn Xiz-e birbaga tatbiq edilmasinin

miimkiirisiizliiyiine baxmayaraq, Gdmriik kodeksinde yer al-mrq bu maddelerin XiZ-in g<imriik rejimi hazrrlanarken qa-nunvericilik bazaslnrn elementleri kimi istifada edilmesi istisnaolunmur. Rtisumsuz ticarat mafazalar gabekasi biitiin diin-yada melum bir ticarat vasitosidir vo bu n<iv ticaret obyektla-rinden esasen beynalxalq aeroportlarda ve limanlarda istifadeolunur. Bu tip malazalarda sat an mallar iigtn riisumlar tat-biq olunmur ve bu kimi obyektlerin agrlmasrna icazoni, lisen-nyam Azarbaycan Respublikasr G<imriik Komitasi verir. Sar-

bast gdmriik zonalarrnrn yaradrlmasr barada 4.1-ci paraqrafdaAzerbaycanda XiZ-in yaradrlmsrnda qanunvericilik problem-lerinin tedqiqinde qrsa malumat verilmiEdir. Bu zonalarda is-tehsal ve kommersiya emeliyyatlannrn apar masr nezerds tu-tulmugdur va yalmz perakende satrg qadafiandrr. Gostorilenamaliyyatlarrn samereli teqkili iigiin zonalann erazilerinda ser-bast anbariann yaradrlmasrna icaze verilir va bu tip anbarlar-da saxlanrlan mallar iigiin vaxt miiddeti miieyyenlagdirilmir.Bundan alava, serbest g6mriik zonalarrna va onlarrn anbarla-nna daxil olan vo oradan grxarrlan mallarrn g<imriik prosedur-

t74

laumn sonadlagdirilmesi sadelagdirilmig rejimde apanlrr va bii-

rokratik manelar minimumdur. Eyni zamanda bu zonalara

daxil olan xarici va yerli mallara qargt apar an h6kumet siya-

sati miilayimdir ve onlardan vergilar, diger riisumlar tutulmur.G6riindiiyii kimi gomriik giizegtlari sisteminin bir stra element-

lsri diinya 6lkalerinin XiZ-de tetbiq etdiyi g6mriik rejimi ileuzlagr ve bu baxrmdan hemin elementlerin Azarbaycanda

Xiz-in gdmriik ve vergi rejiminin miieyyanlegdirilmasinde

daha da takmillegdirilmig formada tetbiq edilmesi ehtimah

diqqati celb edir.

Umumiyyetla, diinya tecriibosinda yaradtlan XiZ-ler va di-gar serbest zonalartn olkelarden, onlartn yerlegdiyi eraalerdan

va tayinatlanndan asrlt olaraq, har bir tilkanin gomriik rejim-

lorinde esas amil kimi azad va adalatli reqabat prinsipinin qo-

runmasl prioritet kimi qiymatlendirilrnigdir. $iibhesiz, Gom-

riik birliyinin iizvii olmayan Asiya va Markezi Amerika <ilkale-

rinda bu prioritet prinsipin qorunmast miimkiin deyildir va bu

6ziinii hemin olkalerde XiZ-in va diger serbest zona formalan-nrn inkigaf merhelelerinda biiruze vermigdir. Amma, Avropa

Birliyi hiidudlartnda bu prioritet prinsipin qorunmast daha

real g6riiniir vo bu 6z aksini AiB-in yaradrlmast haqqrnda

Roma miiqavilesinin 85-ci maddasinde tapmlqdrr. Hamin

maddeya g6re, ticarat va yaxud raqabeta mane ola, mahdud-

lagdrra ve ya poza bilacsk <miiqavila, qerar va metodlar>>

iimumi bazarla bir araya sr[mayan fakt kimi qadalan oluna-

caqdr. Baxmayaraq ki, Avropa iilkelari miixtalif inkigaf yol-

lan keqmislar, onlar Avropa Birliyi gsrgivasinda, o ciimladen

sarbast zonalann faaliyyatinda sistemli gakilde iimumi qayda

va telimatlar yarada bilmig, bu proseslerda azad va adaletli ra-

qabet prinsipini eyni deracade qiymstlendira bilmiglar. Gdm-

175

riik prosedurlarrnrn tshlilinde diinya olkslarinin bir goxu iigiinbiirokratik manclsrin, subyektiv amillerin, meselen, i$vatxor_luq va bagqalannrn m6vcudlulu <jziinii xiisusi strateji maqsd_ler iigiin yaradrlan sarbast zonalarda gristero biloceyi ehtimah,bu sahade olan ve hall.ini gcizleyan vacib problemlerden birikimi qiymatlandirilir. Gomriik rejiminda agafrdakr amillarinnezera allnmasr, bu rejimrn mahiyyatinin diizgiin qiymetlendi_rilmesine vo tacriibada oztiniin samareli g6stermasina asash za_min ola bilordi:

-Biirokratik prosedurlann minimuma endirilmasi;

-G6mrik orqanlarrnrn mesuliyyetli vo mshsuldar iglemo_sinin tegkil olunmasr;

-XiZ-in yaradrlmasr mahiyyetinin g<imriik orqanlarrndaderindan derk edilmasi iigiin, bu orqamn salahiyyetli niima_yandelerinin XiZ-in yaradrlmasr proseslerinin biitiin merhale-lerinda igtiraklarrnrn tamin edilmesi;

-G<imriik iggilerinin tslimatlannrn sada, asan dilde ol-masr, tez baqa diiqiilmasi ve miirokkab prosedurlann istisnaedilmasi;

-Onanevi yoxlamalarrn, reydlorin profilaktiki olmasrnrntemin edilmesi, yoxlamalardan sui-istifade hallanna yol veril_msmesi;

-Zonalarda mallann yerdeyigmesi prosedurlanna vo dina-mikastna nezaretda biirokratizmc yol verilmsmesi ve qagaq_malgrhfa qarqr miibarizade gomriik iqgilcrinin foaliyyetindsoperativliyin, sadalagdirilmig senodlegdirmanin tagkili;

-Mallarrn qebulu, ixracr, bogaldrlmasr, miiqayiet olunmasrprosedurlanntn minimuma endirilmesi, bu proseslarda senad-legme ve nezarot ameliyyatlannln nrivlarinin azaldrlmasr, ope_

t76

rativliyin artrnlmasr iigiin optimal gdmrtik rejiminin segilmasive heyata kegirilmesi.

Diinya <ilkelerinin tccriibasinin tadqiqinde g<imriik rejimi-nin optimal miieyyenlegdirildiyi <ilkelerda XiZ-in vo digar ser-bast zona formalarrmn adatan samereli faaliyyeti qeyd edilmig-dir. Masalan, awaller melumat verdiyimiz (Cebel Oli) Aiz-damal ve avadanlaqlann idxah ve ixracr zamam riisumlann ol-madrlrnt bildirmigdik ve bunlarla yanagr hemin zonada pega-kar iggilarle komplektlegdirilmig G6mri.ik orqanlarrnrn Sarbestzonasr faaliyyat g6sterir ve bu orqanrn yiiftsek seviyyeli xid-mati neticesinde zonad,a en mehsuldar naticaler elds edilmig,samareli va biirokratiyasrz fealiyyat miimkiin olmugdur. pol-gada serbost gtimriik zonalanndan ve g<imrtik anbarlarrndansamareli istilade olunmasrnda yaxgr neticeler elde edilmigdir.Olkanin 1997-ci ilde qebul edilmig Gomriik Kodeksine g<irs,bu zonalarda xarici mallara Polganrn grimriik srazisinden ke-narda olan mallar kimi baxrlr. Bele zonalarda fealiyyet gdste-ren miiossisalar parakanda ticaratden bagqa biitiin n6v istehsal-kommersiya faaliyyeti ila maglul ola bilerler. Burada gdmrtikicazelerine ehtiyac yoxdur va gomriik ri.isumlarr tutulmur. Ma-carrstanda semerali ve balanslagdrulmrg gcimriik rejiminin ta!biqi Xiz-de kimya, elektrotexnika, elektron emal sanayesindeyiiksak nsticelarin elda edilmesina imkan vermigdir. Litvada28 iyiin 1995-ci il. Nsl-976 sayh <Azad iqtisadi zonalann asas-lan haqqrnda Qanuna> g<ira, <ilke erazisinda yaradrlan XIZ-ler yalntz Gomriik deportamentinin icazesi ile yaradrla biler.<Astana-yeni gehar> AiZ-de da serbest g6mri.ik rejimi qiivva-dedir ve bu Qazaxstan Respublikasrnrn (01 may 2003-ci ildenqiivveda olan) Gdmriik kodeksi ile nizamlanrr. Bu Kodeksegora, xarici ve qazaxrstan mallan serbest g6mrtik rtisumlan,

t77

vergiler <idanilmeden zonaya daxil edile, istifada oluna ve grxa-

rrla bilar. Bu prosedurlar burada yaradrlmrg <Astana-jana

kala> gdmriik orqanr tarefindan hayata kegirilir. Gomrtik or-qanr sarbast zonanrn arazisinde mallann hereketini izlemekloyanagr, bu ameliyyatlarda biirokratik manelerin minimumaendirilmesi iigiin ciddi tadbirlcr goriir [78]. Umumiyyetle, Qa-zaxstanda serbsst zonalarrn g<imriik erazisi dikanin gtimriikerazisinden kanarda hcsab edilir (Qazaxrstan RespublikasrndaXi.isusi iqtisadi Zonalar haqqmda> Qanun, N!2823-26.01.1996, l2-ci madde). Tiirkiyade Avropa Birliyina daxilolma garivasinde, artrq Avropa Birliyi <ilkelerinden magrn ve

avadanlaqlann idxahna g6mriik riisumlarr tetbiq olunmur.Yalnrz xiisusi fondlann xeyrina 5%Jik ayrrmalar aparrlrr. Bu-nunla bele, Tiirkiyanin agalrdakr iqtisadiyyat sektorlanna id-xal edilen ma$ln ve avadanhqlar iigiin, iimumiyyetla, heg birgomriik riisumlan tetbiq olunmur:

-<prioritet rayonlara)) investisiyalar;

-<prioritet rayonlar>da hoyata kegirilan iri investisiya la-yihelerinin icrasr iigiin xammal idxah;

-hospitallarrn avadanhfir ve tikilmesi iigiin investisiyalar;

-tehsil sahasinde investisiyalar;

Yaxta ve gamilarin tikilmasi;

-Gemi tomiri ve iizan qurlular daxil olmaqla;

-Teyyaralerin ve gemilarin idxah i2re investisiyalar;

-Tsbii qazrn b6liigdiirtilmasine, dagrnmasrna vs <ittiriilma-

-(Tik - istismar et - ritiir> modeli iizro layihelera qoyulaninvestisiyalar;

-Qara daniz regionunda turizm biznesinnin inkigafina qo-

178

sine;

yulan investisiyalar;

-Kand tesarrtifatl ve aqrosenaye layihalsri iizre investisi-yalar;

-Elektron istehsah iizra investisiyalar.

Qeyd etmek lazrmdrr ki, Tiirkiyada de serbsst zonalar dov-lstin gcimriik erazisinden kenarda sayrlrr (<Azad zonalar haq-qrnda Qanun> N!3218-06 iyun 1985-ci il). Ekspertlara g<ira,

Tiirkiyanin AB-ne daxil olmasr prosedurlan giiclandikca AiZ-lar haqqrnda Qanunun takmillcadirilmasi ve bunun 2010-201 l-ci illerde bag vermasi g<izlcnilir. Qinda XiZ-da va digarsarbast zona formalarrnda faaliyyat gdsteron erazilerde birgamiiaesiselerin iggilsri, ham ginlilsr va ham de xarici vatendaglargaxsi gelir vergilori <ideyirler. Bu zonalarda foaliyyat gostaranginli miisssisalardan da hemin vergi n6vii tutulur. Amma, xa-rici partnyor egar alda etdiyi kapitah 5 ilden az olmayaraq, ye-niden Qinde yatrrtsa, odenilmig galir vergisinin 40o/o-i geri qay -

tarrlrr. Bundan alavs, 5 mln.dollardan gox investisiya qoymu$hiiquqi gaxslcre da bir gox gomriik giizagtleri verile bilar. Eynizamanda ixrac zamanr ODV va aksizlar tutulmur. G<imriikzonalannda ticarat-senaye vergileri va 96mriik riisumlarr oda-medan mallann daxil olmasrna icaza vertlir. Ancaq bu mallarserbest gomriik zonalarrndan Qinin bagqa erazilerina apanlsa,onlardan vergi va riisumlar iimumi asaslarla tutulur. Filippin-da xiisusi zonalarrn yaradrlmasrnda ve ulurlu fealiyystindaxammal, material, ehtiyyat hissalarinin grimrtik rtsumlarrndanazad edilmesi, bu olkada 110-a yaxrn xiisusi zonanrn yaradrl-maslna ve samarali fealiyyat gtistarmesine imkan vermigdir.Ukraynada qebul edilmig Qanuna g<ire, XiZ-in arazisi olkeningdmriik arazisindan konardadrr va bu qanunun 12-ci maddesi

179

ile serbast zonalarda g<imriik rejiminin mahiyyati, prinsiplarigdsterilmigdir (<Xiisusi (azad) zonalarrn yaradrlmasr ve fealiy-yatinin iimumi asaslan haqqrnda Qanun>, 13 oktyabr 1992-ciil). Belarusda ise XiZ-in erazisi Qanuna g<ire dlkanin gomriikerazisine daxildir vc burada fealiyyat g6staren miiassiselareqargr g6mriik rejimi serbast g<imriik rejimi iizre miieyyenlegdi-rilir (<Azad iqtisadi zonalar haqqrnda Qanun>, lve213-3,07dekabr 1998-ci il, Minsk, 17-ci madde). Bu zonaya daxil olanmallara d6vlat siyaseti aid edilmir ve onlardan (g<imriik sened-

lagdirilmesine gdre riisum istisna blmaqla) g6mriik riisumlarrtutulmur. Qrr[rzstanda qanunla XIZ-do xiisusi grimriik or-qanlannrn yaradrlmasr nazerda tutulmugdur vs bu orqanlarserbast zonalarda gdmr0k prosedurlaflna, o ciimleden malla-nn heraketina, 3-cii dlkalere ixracrna nezareti heyata kegirirler.Bu zonalardin tranzit kimi kegen mallar iigiin heg bir gomrtikgiizsgtleri miieyyanlogdirilmemi$dir (<Azad iqtisadi Zonalarhaqqrnda Qanun>, 1t&l076-XII-16 dekabr 1992-ci il, 1993 ve

1996-cr illerde elave ve deyigikliklerla, Bigkek, 6-cr madda).Suriyada sarbest zonalar rilkenin gomriik arazisine aid olun-mur ve bu arazide daxili gdmriik ve xarici ticaret nizamlan-masr qiivvede deyildir. Zonalara gatirilan xarici mallardangtimriik riisumlan tutulmur ve ixrac zamanr da bu prosedureynidir. Bundan alava istehsal fealiyyetini haveslendirmokiigiin xarici investorun xarnmal esaslnda XiZ-ds emal proses-

leri tagkil olunur va ahnan mahsullar ixrac edilir (Suriya OrabRespublikasr Prezidentinin Dekreti, Ne40-27 yanvar 2003-ciiil). Moldovada XiZ-d, gdrnriik rejimi <Azad sahibkarhq zo-nalan haqqrnda Qanunun> 7-ci maddesi ila miiayyenlagdiril-migdir. Qanuna gbre Azad zonalarda gomriik orqanlarr yara-drlmah, arazilerda lisenziyalar va kvotalar tetbiq edi.lmamali-

180

dir. Bundan slavs, zonada fealiyyat gdsteran miiessiselar gdm-riik proseduru riisumu istisna olmaqla, biitiin n6v g<imriik rii-sumlarrndan azaddtlar. Bir srra rilkelerin XiZ-de g<imri.ik re-jimlarinin miiayyanlegdirilmesi metodlarr ve formalan lizreaparrlan tehlillarden bela neticeye galmak olar ki, bu sahoda azda olsa beynelxalq tecriibanin bezi elementleri Azarbaycandadyrenilib ve ya dyranilmekdedir. XiZ-tn Azerbaycanda yara-d masrnrn ve onun optimal modellerinin segilmesinin hazrrkrmerhalesinda baghca vazifelerdan biri, XiZ-ds fealiyyet g6ster-mali olan, btirokratiyadan uzaq, miitaraqqi, an mahsuldardiinya tacriibasinin sintezine esaslanmrg g6mriik ve vergi reji-minin iglanib hazrlanmasr, bu maqsedla Azarbaycan Raspub-likasrnrn Gomriik kodeksinda ve Vergi Mecellesinde zaruridayigikliklerin edi.lmasi, bu prosedurlann effektiv icra mexa-nizminin ve telimatlannln iglenib hazrlanmasr proseslsrinintezlegdirilmesidir.

l8l

v Fasil. xARici TiCAROTDO QEyRi-Nr,tFTSEKTORUNUN PAYININ ARTIRILMASINDA

xiz PERSPEKTiVi

5.1. ixrac potensialrrun artrrlmaslna, ixrac tayinath va reqabatqabiliyyatli mahsullann istehsahnrn tagkilina XiZ-in tasiri

Miistaqillik alds etdikdan sonra, xiisusile son 10 il arzindeAzarbaycanda iqtisadi islahatlann apanlmasr, kegid iqtisadi-yatr problemlarinin halli ve milli iqtisadiyyatrn inkigafi iiqiing<iriilen tadbirlsrin zaruriliyi ve mahiyyati, Azorbaycanrn diin-ya tesarriifat sistemina inleqrasiya etmesi ve ticaret-iqtisadiolaqalcrinde <iziiniin prioritet istiqametlerinin miieyyenlcqdiril-mesi ila bilavasite ba![rdrr. Bels ki, hazrrda diinya iqtisadiyya-trnda gedan qloballaqma proseslari va bununla bafh iqtisaditransformasiyalarrn siirstlenmosi xarici-ticarst siyasatinin tek-millagdirilmssini ve ticaret-iqtisadi elaqelarda strateji terefdaq-

larrn segilmesinin aktualh!rnr, bu alaqelarda samereli inteqra-siya vasitelarinden istifade edilmssinin zeruriliyini artrrmtgdrr.

Azerbaycan Respublikasrnda son iller erzinde xarici tica-rst dovriyyasinin artrm dinamikasrnda csash deyigikliklar ol-mu; ve iimumi ticarat dovriyyasi 2002-2001-ci illsrda 3 defeartmasrna baxmayaraq biittivliikdc, iimumi ticaret dovriyya-sine tesir edcn amiller nczsrc ahnmaqla, xarici ticarct strategi-yasrnrn tekmillagdirilmesi, onun timumi dovriyyesinin artrnl-masr ila yana$r, strukturunun optimallaqdrrrlmasr, o ciimledan

t82

qeyri-neft mehsullarlmn ixrac potcnsiahnda rolunun artrrrl-masr ve diger prioritet istiqamatlarin miieyyanlegdirilmcsi ze-rurati, bu istiqamatlarda daha gevik va mahsuldar iqtisadi va-sitalardan istifade olunmasrnrn aktualhlrm g6stsrir.

2006-cr ilde Azarbaycan Respublikasrnrn 1210 tilke ilc tica-ret elaqalari olmugdur. Ticaret d6vriyyasinin iimumi mablegi11637,2 mln. ABg dollarr tagkil etmrgdir ki, bu da 2005-ci ilenisbaten (fakt8547,0 mln.ABg dollan) 36,20/o goxdur. Umumiticarct dcivriyyssinin 6372,1 mln. ABg dollan ixracrn (2005-ci1l fakt-4347,0 mln.ABg dollarr, arrrm 46,6ok) va 5265,1

mln.ABg dollarr ise idxahn (2005-ci il fakt- 4200,0 mIn.ABgdollarr. artrm 25,4ohl payna dtiqiir. 2007-ci ilde iss 6lkenin xa-rici ticaret d<ivriyyesi 11,8 milyard dollar reskil ederek 2006-crilo nisbeten 1,1 faiz artmrgdrr. Xarici ticaret drivriyyasinin 51,5faizini ve ya 6,1 milyard dollannr ixrac,48,5 faizini va ya 5,7milyard dollarrnr ise idxal tagkil etmigdir. Son illerda cilkaninxarici-iqtisadi alaqalarinin ham colrafi baxrmdan, hcm da ka-miyyat baxlmtndan dinamik inkigafr Azerbaycanrn xarici tica-ret ddvriyyasinin l99l-2007-ci illerda vaziyyerini eks etdircncedval 2-den aydrn g<iriiniir [2].

Cedvolden g<iriindiiyii kimi, <ilkenin xarici ticarct d6vriy-yesi 1991-2007-ci illorde camisi 2,9 dafa artmrgdrr. Hccme giiraartrm 2000-2003-cii illsrdo ilda orta hesabla 813,3 mln ABgdollan, 2003-2007-ci illarda ise ilde orta hesabla 1586,8 mlnABg dollarr, 2006-cr ilda 2005-ci ila nisbaran 3090 mln. ABgdollarr, 2007-ci ilde 2006-cr ila nisbetan cemisi 129,7 mln ABgdollarr artmrqdr. Ticaret d<ivriyyesinin strukturu, onun driv-riyyasinde neft amilinin rolu barsde iralida qeydlar verilecsyin-den, isterdik ki, bazar miinasibatlerinin yeni formalaqmaqdaoldu[u bir peraittde cilkomizin diinya iqtisadiyyatrna siiretli

183

Cadval 2

Azarbaycan Respublikasrnda 1991-2007-ci illarde xarici ticaratdtiwiyyasinin dinamikasr

inteqrasiyasrnda xarici ticaret elaqalerinin miihiim rolunuqeyd edek. Tadqiqatlar giistarir ki, hazrrda respublikamrzrn

diinya iqtisadiyyatlna inteqrasiyasr asasen agagrdakr istiqa-

metlsrda gedir [54]:

- Qoxterefli iqtisadi alaqelar (Miistaqil Ddvlatler Birliyi,

Qara Daniz iqtisadi Omakdaghq Tegkilatr, GUAM, perspek-

tivda Umumdiinya Ticaret Tegkilatr ve s);

- Beynalxalq maliyya institutlarr ve beynelxalq iqtisadi

tegkilatlar iie amakdaghq (Beynalxalq Valyuta Fondu, DiinyaBankr. Avropa Yenidenqurma vs inkigaf Bankr va s);

- ikilerefli iqtisadi elaqelor (ayn-ayrr 6lkalcrle);

- Tranzit <ilka olaraq (ipek Yolu: Avropa-Qafqaz-Asiyansqliyyat dohlizi);

ilerDiiwiy-ye mlndollar

Arhm di-namikasr

oh-lal[ar Diiwiyya

mln dollar

Artrmdinami-

kasr %o-la

1991 4002,2 2000 29t7,3 48,5

t992 2423,8 -39,4 2001 3745,3 28,4

t993 1353,5 -M,2 2002 3833,0 ??

t994 1430,6 5,7 2003 5218,1 36,1

t99s :1304,9 -8,8 2004 1131,4 36.7

1996 1591,9 22,0 2005 854'1,2 19,8

199'7 1s7s,6 t,l 2006 1t637,2 36,1

l99E 1682,6 6,E 2007 11766,9 t,1

1999 1965.1 16,8

184

- Neft-qaz hasilatgtsr ve ixracatgrsr <ilka kimi vo s.

Tahlillar gristerir ki, olkenin xarici ticarat d<ivriyyesinda ix-racrn strukturunun takmillegdirilmesi, onun geqidinin geniq-

lendirilmssi, bu meqsadle ixrac tayinath yiiksak reqabst qabi-liyyetli mshsullarrn istehsahnrn tagkili miihiim ahamiyyat kesbedir. Qeyd edildiyi kimi, 2006-ci ilda 2005-ci ile nisbeten ixra-crn hecmi 46,587o artmrg va hemin il arzindo 2242 add,a 6172,1

mln ABg dollarr deyarinda mal ixrac olunmupdur. 2007-ci ildeiso ixrac camisi 6058,3 mln. ABg dollarr toqkil etmigdir [2]:

Cadval 3

Azarbaycan Respublikasrnda l99l-2ffi7-ci illarrla xarici ticaratdiiwiyyasinde ixractn dinamikasr

Analiz g<isterir ki, 2006-ci ilda ixracrn strukturunda xamneft 60,4oh, nelt mahsullan 23,6%o, kimya senayesi mehsullarr3,070, meyvc-tenvez 2,1oh, aliiminium va ondan hazrrlananmamulatlar l,loh, qara metallar va onlardan hazrr mamulatlar1,0%, bitki va heyvan mengali yallar l%o-a yann, pambrq0,6%, tiitiin ve tiitiin mamulatlal 0,3%, alkoqollu va alkoqol-

iller Mln ABgdol.

Artrm dina-mikasr oZJa

iller Mln ABgdol.

Artrm dina-mikasr %o-lo

l99l 2120,9 2000 t745,2 8',7,7

1992 1483,9 -30,4 2001 2314,2 32.61993 724,6 -5t.2 2002 2167.5 -6,31994 652,7 10,0 2003 2591,7 19,61995 637.2 -2.4 2004 3615,5 39,s1996 631,2 1,0 2005 4346,9 20,21997 781 ,3 23.8 2006 6372.r 46,61998 606,1 -)) 4 2007 605E.3 -<,)1999 oro ? s',t'l

185

suz igkiler 0,3% tegkil etmiqdir. Olkenin xarici ticarat terefdag-larr igarisinde ixracda ilk l0 yeri tutan olkeler srrasrna italiya,israil, Tiirkiya, Fransa, Rusiya, iran, Gi.irciistan, Yunanrstan,Tacikistan va Qazaxstan daxildirler. 2007-ci ilda Azerbaycan-la ixracda i1k iig yeri Tiirkiye, italiya va Rusiya tutmuqdur.Qeyd etmak laamdrr ki, 2006ri ilde ixrac emaliyyatlanndad6vlat sektorunun payr 5'1,65%, yaxud 3673,2 mln ABg dol-lan, 6zal sektorun payt 40,84oh, yaxld 2602,1 mln ABg dol-lan, fiziki $exslerin payr iss 1,520h, yaxtd 96,75 mln ABg dol-lan olmugdur.

Ovvalda qeyd edildiyi kimi ixracrn strukturunda xam neflva neft mehsullarl esas yer tuturlar va onlann ixracda xiisusigakisi miivafiq olaruq 60,400h va 23,63o/o-dir. Bununla beraberbu ixrac maddelerinin 2006-ci ilde artrmr 2005-ci ile grira102,39%, kimya ssnayesi mehsullan izre 46,44ok tagkil ermiq-dir. ixracrn strukturunda 2006-ci ilde 2005-ci ilo nisbaten azal-malar mel,ua-taraye7. izre 32,56%, bitki ve heyvan manqeliyaplar 7 ,38'/o, pambrq 3,05%, ttitiin ve tiitiin momulatlan23,03% olmugdur. Qeyd cdildiyi kimi ixracrn strukturundaesas yeri tutan xam neftin xiisusi gakisinin son illarda siirotlaartmasl miigahida olunmaqdadrr ve 2006-ci ilda bu arttm2005-ci ile nisbaten 9,36% taqkil etmigdir. Ogar 2005-ci ildexam neft va neft mahsullarr birlikde ixracrn strukturunda76,11% teqkil edirdirse, bu reqam 2006-ci ildo 84,03% olmuq-dur. 2007-ci ilda ixracrn 80,6%-ni neft va neft emah mehsul-[an, 8,4Vo-ni erzaq mchsulla\ 3,0%o-ni metal va metal memu-latlan, l,loh-ni naqliyyat vasitaleri, 1,5%-ni kimya senayesimahsullan ve sairler togkil etmigdir. Gririindiiyii kimi, ixracrnstrukturunda neft amili xiisusile dz tasirini gdstarmekdsdir vobununla ball ixracrn strukturunun takmillsgdirilmcsi, bu

186

maqsodla qeyri-neft sektoru sahelerinin yenidan qurulmasr,

modernizasiya edilmesi proseslsrinin siiretlandirilmesi, bu sa-

hede yeni prioritet istiqamstlsrin inkigaf etdirilmesi, miiasirtexnologiyalarrn ve innovasiyalarrn tatbiq edilmesi ve nehayet,

bu iqtisadi inkiqaf istiqamatlarinde XiZ kimi semarali va ef-fektivii yeni iqtisadi instrumentdan behrslenmsk zarureti diq-qeti celb etmekdedir. Xiisusile, qeyri-neft sektoru sahesi kimiixracda 2006-cr ilde yiiksek artrmr ila segilsn kimya sanayesi-

nin ixrac potensiahndan zsif istifade edilmesi 2007-ci ilde6ziinii gcistsrmigdir. Bele ki, 2007-ci ilde ixracda kimya meh-sullannrn xiisusi gskisi 2006-o ile nisbaten 2 defe azalmrgdrr

[8]. Halbuki, bu sektorun ixrac potensiahndan semerali isti-fada edilmasi ve bu meqsadle miitereqqi yeni iqtisadi vasitekimi Xiz-den yararlanmasr ilk niivbada qeyri-neft mehsullanizre Azerbaycamn esas xarici ticarat tareldaqlarmdan biri olanRusiya ila menfi saldonun azalmasrna imkan versrdi. Qeyd et-

mak lazrmdrr ki, kimya kompleksinde 100-dsn gox adda kim-ya ve neftkimya mehsullarr istehsal olunur va bu mahsullanndemek olar ki, ekseriyyati respublikadan kenara ixrac olunur.ixrac olunan mahsullann slraslna quru kaustik soda, yiiksektazyiqli polietilen, miitleqla$dirilmiE izopropil spirti, propilenoksidi, poliefir qatram, agr ve yiingiil piroliz qstranlan, propi-len, butilen-butadien fraksiyasr va diger mehsullarr aid etmok

olar. Kimya sektorunun miiessisaleri oz mshsullannr Rusiya,

Giirciistan, Ttrkmenistan, Ukrayna, Tiirkiyo, Qazaxrstan, Pol-ga, Misir, ingiltera, Almaniya, iran, Amerika Birlsgmiq gtat-

larr, Finlandiya, irlandiya, isvegre, Pribaltika ddvlotlarinin hr-ma ve kompaniyalanna ixrac edirlor [25]. Hesablamalar goste-

rir ki, kimya kompleksinin iri istehsal qur[ularrnrn (meselen,

(EP-300) qurgusu) xammal teminatrm giiclendirmek miimkiin

t87

olarsa, (hazrrda (EP-300) qurlusu layihe giiciiniin 2}-2}yo-isaviyyasinde yiiklenmiqdir), her il orta hesabla ixracdan 200mln. AB$ dollan va daha gox vasait elde etmak miimkiin olarve bunun sayesinde kimya sahasinda fealiyyat g<isteren miiessi-selerin maliyya imkanlan 2-3 dafaye qeder yaxgrlaqar [22].Kimya sektoruna daxil olan miiassiselerin xarici-iqtisadi ela-qelerinin tahlili g<isterir ki, son illarde, 2007-ci il istisna ol-maqla, kimya miassisalarinin mehsul ixracr dinamik olaraqartmrgdrr. 1997 -2007 -ci illerde kimya sektorunun miiessisaleriiizre mahsul ixracrnrn dinamikasrnt gakil l-dan gdrmak miim-kiindiir [8]:

125,6

ill1999 2000 2001 2002 2003 2004 2oo5 2006 2007

$akil l. 1991-2007-ci illerda kimya sektorunun mi.iassisalari iizramshsul ixracrmn dinamikast (mln AB$ dotlart ila)

gokil l-den g6riindiiyii kimi mehsul ixracrnrn hecmi 2006-cr ilde 1997-ci ile nisbeten-7,2 defe, 2000-ci ila nisbetsn-4,3defe, 2003-cii ille miiqayisade-2,9 dafa, 2005-ci ile gore ise ca-misi- 0,32 defe, yaxud 32,2ok artmtsdt. Taessiif ki, kimya sek-torunun movcud imkanlarrndan semareli istifads ed.ilmemasi,

'17,4

r,ii

188

iglomeyon sexlorin berpa olunmamasr vo bu sahado asash tad-birlarin g6riilmemasi sabebinden 2007-ci ilde mehsul ixracr29,8oh azalmtg ve bu miihiim qeyri-neft sektorunun iginin giic-lendirilmesi istiqametinda esash tedbirlarin g6riilmasinin va-cibliyini demeye esas verir.

Qeyd etmak lazrmdrr ki, iqtisadiyyatrmrzrn qeyri-neft sek-torunun digar sahelorinde oldulu kimi, kimya sahasindo da

Rusiya Federasiyasrmn miiassisa, firma va teqkilatlarr ila iqti-sadi elaqaler daha sx xarakter dagryrr. Uzun illar erzinda ya-ranmrg iqtisadi slaqeler sanayenin biitiin sahalerini, o ciimla-den kimya kompleksini tamamile ahata etmigdir [56]. Azar-baycan vo Rusiyarun bir iqtisadi mekanda yerlegmelari, bu <i1-

kaleri birlegdiran magistral kommunikasiya xerlerinin, avto-mobil, demir yolu, hava yollanntn tam infrastrukturunun ya-radllmasrna nail olunmugdur. Bununla yanagr har iki olkaninapancl sanaye sektorlarrnda (yanagaq-energetika, neft-qaz,kimya-neftkimya, metallurgiya vo s.) istifade edilen rexnolo-giya va ona giistarilen texniki xidmetler, istehsal proseslarinindemek olar ki, 70-80% eynidir va bu eyniliyin xiisusi cakisison 10 il erzinde her iki <ilkada qerb texnologiyaslnln artmasl,xarici investisiyalann calb edilmesi hesabrna getdikca azal-mala dolru gedir. Biitiin bunlara baxmayaraq, hazrrda m<iv-

cud senaye-istehsal potensialmdan samerali va effektivli isti-fade etmek zarureti, hor iki 6lkenin hale uzun illar l'aal emek-

daghq prinsiplarina ve ticaret-iqtisadi miinasibetlarini inkiqafetdirmak istiqametlerine ehtiyac oldugu faktoru nczardan qa-grr mamahdrr. Eyni zamanda Azorbaycan iigiin Rusiya en

boyiik va giiclii iqtisadi potensiala malik qonqu dlke olmaqlayanagr, hem da genig satr$ bazarl kimi strateji shemiyyet dagr-

ylr. Kimya kompleksinin biitovliikda, Rusiyanrn kimya ve

189

neft-kimya miiessise, firma ve tagkilatlan ilo iqtisadi elaqeleri-nin inkigaf etdirilmssini gertlendiren esas faktorlardan biri dokimya kompleksinde istehsal olunan ixrac tayinat.h mahsulla-rrn akseriyyetinin Rusiyada enenevi ahcrlarrnrn olmasrdrr. Ru-siya ila qonguluq, hem da Azarbaycanrn alveriqli cofrafi mov-qeyi, tabii ehtiyyatlann bollu[u, neqliyyat kommunikasiyala-nnrn mdvcudlugu iki <ilke arasrnda ticaret-iqtisadi alaqeleriningeniglandirilmasina miisbet tosir g<istcrir. Cadvel 4-da Azar-baycandan Rusiyaya kimya va neftkimya mehsullan iizra ix-racrn hocmi barade malumarlar verilmi$dir [8]:

Cadval 4

2fi)G2fi)7-ci iltarda <<Azorkimya>> biivlat girkatininmiiassiselerindan Rusiya Federasiyasna m6hsul ixracl' (mln. ABg dollan)

Qeyd etmak lazrmdrr ki, Rusiya miiassisalorina gdndorilenixrac teyinatl mehsullarrn esasrnr hazrr mahsullar ve yanm-fabrikat mehsullar tegkil edir. ixrac tayinath mehsullar, <Eti-len Polietlen> (propilen, BBF, polietilen, piroliz qerraru, agrrqetran), <Sintezkauguk>> (izopropil spirti), <Uzvi Sintez>(poliehr qatranlarr, propilen oksidi) ve (SAM)) (kaustik soda)zavodlan terefindan g6ndarilmiqdir. 2000-2006-cr illerde Azar-baycandan Rusiyaya kimya vo neftkimya mehsullarr ixracrnrn

illar 2000 2001 zWZ 2003 2004 2005 2006 2007

ixrac 28,9 9,4 34,0 43,7 84,7 95,0 t25,6 88,2

o ciimladan:

Rusiya 41 5,4 3,6 7,7 1 1,6 2t,3 28,3 1'.7,6

190

iimumi hecmi dsyorle 6,6 delbden gox va yaxud 4,3 mln AB$dollarrndan 28,3 mln ABg dollarrnadak artmrgdrr. Bu baxrm-

dan ixrac potensiaLnrn artrnlmasrnda kimya sektorunda m6v-

cud potensiahn ytiksek oldufiu diqqati celb edir. Teassiif ki,2007-ci ilde bu potensiahn inkigafi meselalori ciddi aragdrrrl-

madl!rndan, mdvcud istehsal imkanlanndan qeyri-qanaatbexg

istifada edildiyindan ixracrn iimumi hecmi ila yanaqr, Rusiyaiizra da ixrac azalmrgdrr ve bu azalma 2006-cl ile nisbaten 38,8

faiz tegkil etmiqdir. ixrac emaliyyatlarrnrn analizi gdsterir ki,bu sahede ciddi tadbirlara vo mrivcud potensiallardan samereli

istifadaye ehtiyac vardrr. Bela ki, bir gox dlkalarle inteqrasiya

elaqelerinin semarali tegkili ve ixrac-idxal emaliyyatlannrnd<ivriyyasinin artrrrlmasr ilk ndvbade kimya ve neftkimyakompleksinin m<ivcud istehsal potensiallartnrn reallagdrnlma-srna esash tasir gtistara ve bunun neticasinda hamin komplek-sin gelecek inkigaf perspektivlerinin prioritet istiqamstlerimiioyyanlega bilerdi. Buna misal olaraq Rusiya Federasiyasrn-

da kimya ve neftkimya zavodlan ila Sumqayrtdakr kimya va

neftkimya kompleksina analoji oxgarhlr ve istehsal texnolojibaxrmdan yaxlnhEr ile segilen sanaye geharlari (Dzerjinsk,Kstovo - Nijniy Novqorod; Salavat, Sterlitamak - Bagkortos-tan; Kazan, Nijnekamsk - Tatarstan; Efremov - Tula vilayetiva s.) ila inteqrasiya va xarici-iqtisadi alaqelerin, hamginin

regionlararast elaqalerin geniglandirilmesi baxrmrndan dahaalvcrigli tagkiline va icra mexanizminin bazar iqtisadiyyatrnrntsleblorins uy[un takmillagdirilmesi de yaxrn dovriin asas isti-qamatlarindan biri kimi baxrla biler ve biitiin bu kimi semerali

iqtisadi maselelsrin holli kimya va neftkimya kompleksininsonrakr inki$afina esash tesir eda bilerdi [22]. Hesabatlarag6re egar Sumqayrt kimya va neltkimya kompleksinin ixrac

r9l

potensiallndan semareli istifada olunarsa, bir nego il arzindekimya sektorunun payt Azerbaycanrn iimurpi ticarat d<ivriyya_sinda 3 dafaya yaxrn arta bilar ve xiisusile Rusiya ile Azerbay_can arasrnda menfi ticarct saldosunun azalmasrna qismen tesirg<istare bilardi. Kimya sektorunun ixrac potensiahnrn artlrrl_masr va xarici-iqtisadi elaqelarinin giiclendirilmesi iigiin agalr_dakr masalolerin halline bax masr meqsadauy[un olardr:

-Yerli xammal bazalannrn 6yrenilmesi, istifadasinin tsqkiliva ixrac teyinath kimya mehsullanmn istehsal olunmasr;

-ixrac tayinath mahsullann istehsahnrn artrr masr iigiin iriistehsal qurfulannrn xammal trminatlnm giiclendirilmesi;

-lri istehsal qurlularrmn modernizasiyaslnrn togkili ve is-tehsal giiclerinin artrrrlmasr iigiin neft galirlarinden bu real se-naye sahesinin qeyri-neft sektorunun inkigafina meqsedli in_vestisiya vasaitlarinin aynlmasr;

-Kimya sektorunun iginin giiclendirilmasi va xarici-iqtisadialaqelsrinin geniglandirilmasi, ixrac potensiahmn artrr masrmaqsodila, iilkanin nell sektorunda mdvcud xammal resursla_nm colb etmskla, har iki sektor iigiin iqtisadi semereli fealiyye_tin tegkil edilmesi hesabrna kimya ve neltkimya sektorundamahsul istehsahnrn arttrrlmasrnrn temin edilmesi vo bu komp_leksin miiasir texnologiyalar asasrnda yenidan qurulmasrnrntagkili ve s.

5.2. idxahn strukturunun takmillagdirilmesindeva idxal evazedici istehsallann yaradrlmasrnda

XiZ-in praktiki ehamiyyeti

Owelki paraqrafda verilmig Azarbaycan Respublikasrndaxarici ticaret ddvriyyesinin va ixracrn dinamikasrna nazar sal_saq gdrerik ki, xarici ticarat dovriyyesinds sn yiiksek miisbat

t92

saldo 2006-cr ilde olmug vo I 107 rn.ln.ABg dollan tegkil etmiq_dir (2006-cr ilda arac-6372,I mln$ -idxal 5265,1 rnln$).Amma 2007-ci ilde xarici ticaret iizra mtisbet saldo cemisi349,7 rnln. ABg dollao tegkil etmigdir [2]. ixracrn artrm dina_mikasrnrn tahlilinde bu artrmda neft amilinin tasirini qeyd et-migdik ve miisbet saldonun da artrmr bilavasite esasen neftamili ile baghdrr. Lakin tedqiqarlar g<isterir ki, Azerbaycandaidxal siyasatinin tekmillegdirilmesi, onun strukturunun opti_mallagdrrrlmasr, <ilkanin iqtisadi tehliikesizliyinin tamin edil-masi iigiin idxal olunan mallann istehsahnrn tegkili va bu kimiciddi problemlerin aragdrnlmasr, bu sahade prioritet istiqa-matlerin miialyenlagdirilmesi mtihiim ahemiyyat kesb edir.Maselan, bu problemlarin tasirini Azarbaycanrn idxalmda anb6yiik tarafdagr olan Rusiya ila miinasibetlarde gdrmek miim-kiindiir. Bu 6lka ile ticarat-iqtisadi elaqelerin misal gatirilmesionunla balldrr ki, iki 6lka arasrnda ticaret d<ivriyyosindo id_xal-ixracrn strukturunda qeyri-neft sektorunun mallan yer al_mrgdrr ve bu mtinasibatlarde nelt amilindan sdhbat gedo bil_mez. Qeyd etmek lazrmdrr ki, Azerbaycanla Rusiyanrn ticaratd<ivriyyasinde son illerda idxal ixraca nisbeten keskin gakildaartmaga baglamrqdrr ve iki <ilka arasrnda ticarat d<ivriyyesindamonfi saldonun hacmi siiratle artmaqda davam edir. Bele ki,2000-2001-ci illerden baglayaraq, Azerbaycanla Rusiyanrn ti_caret d<ivriyyasinda idxal ixraca nisbeton keskin gakilda ksnar_lagmala baglamrgdrr. Qeyd edildiyi kimi, iki 6lke arasrndakrxarici ticarat dovriyyesinda menfi saldonun hacmi siiratla art-maqdadrr: bu raqam 2000-ci ildaki - 151,0 mln. dollardan ar_taraq 2006-cr ilda - 837,6 mln.dollara gatrruSdrr. Bundan slave,Rusiyadan idxahn deyari 2000-2006-cr illorde 4,7 defe, bu 6l_kaye olan ixracrn deyeri ise 3,5 defe artml$dtr.

193

Tadqiqatlar g<istarir ki, bu ferqin btiyiimasi Azarbaycarunistehsal sahclerinin potensiallarrnrn Rusiy.aya olan .ixracda ozaksini tapa bilmemesi va idxal olunan mahsullann evazedil-masi iigiin <ilkede bu tayinath istehsal sahelarinin yaradrlmasrprosseslerinin lang apanlmasrdrr. Digar sabeb kimi, ixrac tayi-nath mahsullann raqabet qabiliyyatinin aga[r olmasr, hcminmahsullara beynslxalq standartlann tetbiqinin gecikdirilmasi,ixracda qeyri-tarif manelarinin hedden artrq qoxluEu va digaramillerle izah olunur.

Rusiyadan idxahn artrmrnda tebii vc obyektiv sabcblerkimi, Azarbaycan iqtisadiyyatrnda giiclii inkigaf proseslariningetmasi ilc slaqedar, tilke daxilindc telabatrn artmast ve bu te-lobatrn boytik hissesinin Rusiyanrn iqtisadi subyektlori hesa-brna odanilmasi ile da izah etmek olar.

Cedvel 5-dan g<iriindiiyii kimr son illar Rusiyanrn Azar-baycanrn iimumi idxahndakr gokisi sabit qalmaqdadrr: 2004-

17,6% l4). Qongu iilkedan idxahn bu templo artrmr daxili ba-zarrn qorunmasr, iqtisadi tahliikesizlik, bir olkenin idxahndanasrhhq baxrmdan ciddi tsdbirlarin giiriilmesini, bu msqsedlayeni iqtisadi vasitelardsn, o ciimladan Xiz-den istiladonin ak-tualh!rnr $artlendirir.

Umumi11,etla, 2007-ci ilda Azcrbaycanda idxahn iimumihecmi 5708,6 mln.ABg dollan teqkil etmiqdir ki, bu da 2006-crila nisbatan 8,4ok artrm demakdir. Azorbaycan Respublikasrn-da 199 | -2007 -ci illorde idxahn dinamikasr Cedval 6-da veril-migdir [2].

194

Cadval 5

2fiX}.2fi)7-ci illarda Azerbaycanrn iimumi ticarat diivriyyesindaAzerbaycanla uzaq xarici va MDB, o ciimladan Rusiya arasrnda

ticarat-iqtisadi alaqolarin dinamikasr.

Idxal Saldo IdxalMln. AlBS dollar

2000-ci il cami fi12,1 t'l45,2 573. t 100,0 100,0Uzaq xarici tilkalar '796,s 15t0,0 713,5 68,0 86,5MDB 315.6 )1\ ) - 140,4 32.0 13.5O ciimledan Rusiya 249.3 98,3 -151.0 ,l t'? 5.632001-ci il cemi l43l;l 2314,2 883,1 100,0 100.0Uzaq ryLlici olkalaf 985,9 2091.4 1 105,5 68,9 90,5MDB M5,2 1)) R -222.4 '31 .l 9.6O ciimleden Rusiya 153.0 77.s 10.69 3.3 5

2002-ci il cemi 1665.5 2t67 .s 502.0 100.0 100.0Uzaq xarici iilkalar 10 r 5.0 1923,8 908,8 60,9 88,8MDB 650,5 243,7 -406,8 39,1 tt.2O ciirnledan Rusiya 280,9 95,1 -185,2 16,9 4,42003-cii il cami 2626,4 2591,5 -34,1 100 100Uzaq xarici iilkelar 177 s:. 259 t,5 482,6 6',7 .6 83.11MDB 851 ,2 33',7 ,6 -5 l7.8 32.4 t2.87O ctimladen Rusiya 389,9 l4'l .8 -236.1 14.62 5,72004-cii il cemi 15t5q 361 5,9 100,0 100 100Uzaq xarici 6lkelar 23t5.4 3001.6 686.2 6 5.9 83. rMDB 1200.5 614.3 -586.2 34.1 16.9O ci.imladan Rusiya 569.4 209,8 -3 59,6 l6,t 5R2005-ci il cami 4200,4 4346.8 146,4 100 100Uzaq xarici 6lkalar 27 50,9 3441.4 690.5 65 5 '79.2

MDB 1449.5 905.4 -544,t 345 20.8O ciimleden Rusiya '7 t] .2 285.4 -431. E 17 ,0 6.6200Gcr il cami 5265,1 637 2.1 I t07.0 100 100Uzaq xarici 6lkalar 3165.0 5442.4 22',7',7 .4 60,1 85.4MDB 2100.0 929,O 1t7t,0 39,9 14.6O ciimladan Rusiya I181,8 344.2 -817,6 22,4 5,42007-ci il cemi 5708,6 6058,3 349,7 100 100Uzaq xarici rilkaler 3807.5 4q{s q I148,4 66,7 8l .8MDB l90l,I | 102.4 -198,7 11 1 18.2O ciimladan R 1002,0 521 .0 -47 5.0 17 .6 8.7

195

Cadval 6

Azarbaycan Respublikasrnda l9l-2flI7-ci illardc xarici ticaratdiiwiyyasindo idxahn dinamkiasl

Inkigaf etmiq 6lkalerin tecriibasi gdsterir ki, ticarariqtisad.ielaqelarda <ilkenin tarazlagdtnlmrg iqtisadi tahli.ikesizlik siyasa-tini miiayyanlegdirmek, bu dlkenin hansrsa diger dlkoden gati_rilen idxal mallarrndan asrll_rq tehliikesina yol vermemek voyaxud bu haddi yolverilen seviyyede saxlamaq maqsedile, id_xaln strukturunun miintazem olaraq tehlilinin aparrlmasrnavo tekmillogdirilmosine ciddi yanagmaq lazrmdrr. Bu baxrm_dan, 2006-cr ilda Azerbaycana idxal edilen mallann struktu-runa nezar salsaq, gdrsrik ki, idxalda magrn vs elektrik aparat_larr, avadanhqlar, elektrotexniki avadanhqlar va onlarrn ehti-yat hisseleri-29 ,380h ve yaxud 2005-ci ilin idxalma nisbatan110,23%, neqliyyat vasiteleri ve onlarrn hissaleri- 16,6g% vo ya-xud 2005-ci illa miiqayisade 208,7l%, qara metallar ve onlar_dan hazrrlanan memulatlar-9,9l7o va yaxud 2005-ci ile g6re120,97%, neft qazr va digar gazaoxl;T karbohidrogenlar_8,84o/o ve yaxud 2005-ci ila nisbotsn 167 ,83%, erzaq mahsul-

Illar MlnAB$ $

Artlm dina-mikasr %-la

iller MlnAB$ $

Arlrm dina-mikasr %-la

l99l 1881,3 2000 | 172,0 l3,l1992 939,8 -50,1 2001 l43l,I 22,11993 628,8 -33.1 zwz t665,6 t6,41994 7'1'7,9 23,7 2003 2626,4 5'.7 ,'t1995 667,6 -t4,2 2w 3515.9 33,7t9% 960,9 43.9 2005 4200,4 19,5tgvt 794,3 - 17,3 2006 5265,1 25,31998 1076,5 l5 5 20w 5708,6 8,4t999 103s,9 -3,8

196

larr-8,50% va yaxud 2005-ci ille miiqayisade 128,09o/o,va ecza-grlrq mahsullan-0,92'h va yaxud 2005-ci ila nisbeton 151,15%,

oduncaq va ondan hazrrlanan memulatlar- l ,0170 ve yaxud2005-ci ils gora 103,53% tspkil etmigdir. Bundan alava, idxahnstrukturunda xalq istehlak mallarrl,0'lVo va yaxud 2005-ci ilonisbaten 81,87oA, mebel-},47o/o va yaxud 2005-ci ilin seviyyasinagdre 83,95% taqkil ctmigdir. 2007-ci ilde idxal edilen mallann30,2"/"-ni ma$ln vo mexanizmler, elektrotexnika avadanhgr,|5,9'/"-ni srzaq mallan, |5,5Yo-ni neqliyyat vasitaleri, I2,4oh-nimetal va metal memulatlan, 5,9o/o-ni kimya sanayesi mohsul-larr,S,loh-ni mrneral mahsullar ve digerleri tegkil etmigdir.

Tehlillar g<isterir ki, idxahn artlmrna tasir eden amillaresasan aqa!rdakrlardrr:

- Azarbaycanda siiratli sosial-iqtisadi inkiqafla alagsdar,ma;rn ve texniki vasitelara, avadanhqlara, ehtiyat hissslerinaolan tolebatrn artmasl vo bu n<iv mallann olkade istehsalnrnmahdud olmasr sebabindon onlann idxal edilmosinin zaruru-liyi;

- Nsqliyyat vasitaleri vo onlann ehtiyat hisselarinin <il-

keda asasen Rusiyadan goxlu sayda nsqliyyat vasitalarinin ol-masr, istisman ve bu sababdan onlann ehtiyat hisselari ila te-minatrnrn vacibliyi, ham de helelik <ilkede alternativ istehsalsahelerinin azhlr, onlarrn texniki imkanlarrnrn mshdudlulu;

- Qara metallar ve ondan haarlanan memulatlar, orzaqve aczagrhq mahsullan iizre idxahn artrm saviyyasinin qalmastbu tip mchsullara <ilkade tslebatrn yiiksek olmast, bir gox ge-

gidler iizre ehalinin ananavi telebatrnln olmasr ve helelik bu ta-lebatrn yerli istehsal hesabtna odanile bilmemssi;

- Xalq istehlakr ve mebel mallan tizre idxahn azalmasr,

197

bu tip mallarrn rilkade istehsal ve satrg gabekalerinin son illardastretla geniglenmssi, eyni zamanda hamin .mehsullarrn keyfiy-yat standartlann yiikseldilmasi va digar sabablerdan tilkenindaxili bazannda bu n6v mehsullara telabatrn ssasen yerli is-tehsahn hesabrna temin edilmesinin miimkiin olmasr va s.

idxahn strukturuna va mal gegidlarina nezer salsaq, 2006-cr ilde idxalda esas yer tutan mallann slrastna et ve at mehsul-larr, bu[da, goker, ya!, spirtli igkilar, tiitiin mamulatlan, qarametallar, minik avtomobillari olmugdur. 2006-cr ilde Azorbay-cana iimumi idxahn-8,84%-ni (465,4 mln ABg dollarr) neftqaz ve diger qazaoxsaq karbohidrogenlsrin tegkil etmasi fak-trnr da nezerdan qagtrmaq olmaz. Bele ki,2007-ci ilda bu nrividxal maddesi iizre konkret olaraq, Rusiyadan tabii qazrn id-xah dayandrrildrlrndan ve bu idxal maddesi iizra talobatrnAzarbaycanrn <iz imkanlan hesabrna <idanildiyindon, idxahnstrukturunda artrq deyigikliklarin bag vermesi bir faktdrr.Bundan alava, son illarda Azarbaycan diinyanrn bir gox 6lke-leri, xiisusils da enanovi ticarat-iq tisadi elaqelari olan diivlet-lorle (mcselan, MDB, GUAM vs s) iki tcrafli ticaret-iqtisadielaqolsrs ciddi yanagdr[rndan vs semareli inteqrasiya vasitelc-rinden yararlandrlrndan idxahn strukturunun geniglendiril-mesi ve keyhyyatca takmillegdirilmosi proqnozlaqdrrrlrr. 2006-cr ilin yekununa g6re, hazrda Azerbaycanrn idxahnda ilk l0yeri tutan 6lkelare Rusiya, Bdyiik Britaniya, Almaniya, Tiir-kiye, Ukrayna, Qin, ABg, Yaponiya, Finlandiya va Qazaxrs-tan daxildirler. 2007 -ct ilde idxalda. esas tcrefdaq dlkelarRusiya, Tiirkiya, Almaniya, Ukrayna ve s. olmuqdur. Tehlillargosterir ki, idxalda an boyiik payr olan Rusiyanrn bu sahada

tinda olmasr ananavi mal qruplarr hesabrna miimkiin olmuq-dursa (meselen, maSrn, avadanhqlar, tabii qaz va s), Tiirkiya

t9E

ve Qindan idxal olunan mallarrn akseriyyeti hsmin olkelerinXiZ-de fealiyyet gosteren miiassiselerda istehsal sahelerine

aiddir. Bele ki, bu olkelarle Azorbaycan arasrnda miinbit ve

strateji ticaret-iqtisadi amekdaghq miinasibatlerini de nezero

alsaq, bir srra 6lkelerla, konkret olaruq, XiZ vasitasile ticarat-iqtisadi emskdaghgn geniqlendirilmasi perspektivlari diqqeticalb edir. Bu samareli va faal inteqrasiya vasitesinin Azarbay-canda tegkil oluDacaEr taqdirde. XiZ hesabrna bir 9ox idxalmallarrnr evez eda bilacak istehsal sahalsrinin yaradrlmasr, id-xal emeliyyatlannrn miiqabil.inde qarqr iilkalera XiZ-de isteh-sah nezerde tutulan ixrac teyinath mallann ixraclnrn artrmrhesabrna qeyri-neft sektorunda idxal-ixrac amjliyyatlarndamiisbet saldodun <ilkamizin xeyrinc dcyigcceyi proqnozlaqdrrr-

lr. Bu onunla izah olunur ki, Xiz-in yaradrlacafir teqdirda birgox qeyri-neft sektoru saholerinin (kand tesarriifatr, aqro-kompleks, turizm, yiingiil sanaye, qara metallurgiya, kimya,tikinti materiallarr istehsah vo s) igini canlandrmaq, bu sahe-

lerda onlarrn modernleqdirilmesi, yeni texnologiyalann tatbiqisayesinda miiasir, samerali ve yiiksek rentabelli istehsal sahala-

rinin, infrastruktur va obyektlarin yaradrlmasr miimkiindiir

[3]; s. 708-7121.

5.3. Qeyri-neft sektorunun inkigafindaXiZ-in rolu

Son illsrde neft amilinden intensiv va samoreli bahralanan

Azarbaycan bazar iqtisadiyyatr istiqametinda iqtisadi inkigafmerhelelarini kegmekla, tiziiniin milli iqtisadi inkigaf modeliniformalagdrmaqdadrr. Bu model oziinda milli iqtisadiyyatrmr-an tarixi enenelerini, milli keyfiyyetleri, adetlsri, torpaga va

emaye miinasibatleri, azerbaycanhlarrn sahibkarhfa, ticarata

199

tarixan nieylli olmalannr ve diger xarakterik xiisusiyyctleri aksetdirir. Bele <iziinemoxsus xiisusiyrystlcr daha 9ox <ilkanin co!-rafi m6vqeyi, diinya 6lkalsri ilo inteqrasiya alaqeleri, tebii eh-tiyyatlan va bazar iqtisadiyyatr formalarrnrn tskmillegdiril-mesi ila balhdrr. 199l-ci ilde Azarbaycan Respublikasr oz d6v-lat miisteqilliyini elde etdikdsn sonra qargrda duran miihiimvazifalerden biri de bazar miinasibetlarinc esaslanan iqtisadisistems kegidin reallagdrrrlmasr iigiin zcruri gartlerin yerina ye-tirilmesi, vacib iqtisadi islahatlarrn hayata kegirilmesi olmug-dur. Lakin respublikanrn xarici icitisadi elaqalarinin, inteqra-siya proseslerinin zeiflamesi, iistelik dlkada iqtisadi siyaset iizreasaslandrrrlmrg milli konsepsiyanln vc dovlet proqramrmn ol-mamasl noticcsinde, 1990-cr illerin ewalorindo AzerbaycanRespublikasrnda ciddi iqtisadi bdhran miigahide edilmigdir

[53]. istehsal miiessisalari dz potensiatnrn 15-20 faizi seviyyo-sinde faaliyyet gostarmig, senaye mehsulu har il 30 laizo qedarazalmr$, kend tassrriifatrnda bu air azalma 16-24 faiz, kapitalqoyuluglarrnda 40 faiz te$kil etmig ve infilyasiyanrn illik tempi2000 faiza gatmrgdrr. Bu iqtisadi bdhranrn qargrsr 1993-cii ilinikinci yarrsrnda baglanan tadbirlar naticasinde yalnrz 1995-ciilda ahna bilmig, iqtisadiyyatda dirgolme prosesi tamin edil-miqdir. Umummilli liderimiz Heyder Oliyev 1993-cii ildo Azer-baycan Respublikasrnrn prezidenti segildikdan sonra 6lkadasiyasi sabitliyin temin edilmesine nail olmug, bunun ardrncaiqtisadi islahatlann apanlmasr, bdhranrn aradan qaldrrrlmasristiqametinds ciddi addrmlar atrlmrqdrr. Maliyye sabitliyinintamin edilmasi, daha sonra xarici investisiyalarrn 6lkaye ce.l-

bine nail olunmasr (<Osrin miiqavilasi>) iqtisadi sabitliyi garrlsndirerek yeni iqtisadi sistema kegid iigiin elverigli gerait ya-ratmrgdrr []. Belalikle, bazar iqtisadiyyatrna kegidla olaqadar

200

olaraq, iqtisadi islahatlara qeyd edildiyi kimi, esasen 1995-ciilin awellerinde baglanrlmrgdrr. Bu maqsadla heyata kegirilmiqiqtisadi siyasetin ve iqtisadi modelin baghca prinsiplari bu ciirmiiayyenleqdirilmi gdir:

-Miixtalif miilkiyyst novlerina asaslanan iqtisadi sisteminyaradllmasr;

-Azad sahibkarhfirn inkigafina ddvlet taminatrnrn veril-mesi;

-iqtisadiyyatrn sallam rsqabet prinsipleri esasrnda inkigafetdirilmesi;

-iqtisadi mtinasibatlarda inhisarglh[rn qar$rslnln ahnmasrva haqsrz raqabata yol verilmamesi;

-Ohalinin rifahrnrn yaxqrlagdrrrlmasl ve onun sosial mti-dafiesinin temin olunmast. '

Qeyd etmek lazrmdrr ki, son illerds neft amilindan intensivve samareli bahralonan Azerbaycan bazar iqtisadiyyatr istiqa-matinds iqtisadi inkigaf marhelalsrini kegmakle, ciziiniin milliiqtisadi inkigaf modelini formalagdrrmaqdadrr [44].

Belo ki, son l0 il arzindo hoyata kegirilmig iqtisadi siyasrtnoticesinda <tlkade ciddi iqtisadi inkigafin asasr qoyulmuq vebu inkigaf dinamik xarakter almrgdrr. Bunu rilka iizre bir srramakroiqtisadi g6staricilerin dinamikasrna diqqat yetirmakla

96rmek olar (cadval 7).

UDM 1997-ci ilda 5,8 faiz, 1998-2004-cn illerda ilda ortahesabla 10,0 faiz, 2005-ci ve 2006-cr illarde ise regionda vsdiinyada an yiiksek g6stericilarden biri kimi, miivafiq olaraq,26,6 fau va 34,5 faiz,2007-ci ilda isa 25,0 faiz tsgkil etmigdir.Sanaye mohsulu iizra artrm 1,997 -1999-cu illerde cemisi 4,0 fa!zedak, 2000-2004-ci.i illarda 6,0 faizadak tagkil ermiqdir va bu

201

Cadval 7

Az:rbaycan Respublikasr iizra bir sra makoiqtisadi giistericilerinindeksi (awalki ile nisbeten, %-lo)

Illar,gristariciler

Umumidaxili

mohsul

Sanayemehsulu

Kandtaserri.ifatlmahsulu

Kapitalqoyulugu

1997 105,8 100.3 93,9 139,01998 110.0 102.2 106.2 123,01999 107.4 r03.6 107,1 98,02000 t11 1 106.9 112,t 103,02001 109,9 105,1 lll.l 121,02002. I10.6 103,6 106,4 184,22003' |1.2 106,1 105,6 173,82004 I10,2 105,7 104,6 t35,42005 126,4 133,5 107,5 116,62006 114,5 136.6 100,9 I14,82007 125,0 124.O 104,0 I 17,8

sahede yi.ikselig 2005-ci ve 2006-cr illerda bag vermig, hemin il-lerds artrm miivafiq olaraq, 33,5 faiz ve 16,6 faiz,2007-ci ildeisa 24,0 faiz olmugdur. Olkanin esas prioritet qeyd-neft sektor-larrndan biri olan, kand taserriifatr sektoru iizre istehsahn arh-mrnda qeyri-sabitlik miigahida edilmigdir. Ogor, 1998-ci ildabu artrm 6,2 faiz,2000-ci ilde 12,1 faiz tagkil etmigdirse, son-rakr illerds artrm dinamikasrnda qeyri-sabitlik olmugdur. Ma-selen, 2005-ci ilde bu artrm 7,5 faiz olmugdursa, 2006-cr ildabu reqam cemisi 0,9 faiz va nehayat 2007-ci ilde 4,0 faiz tegkiletmigdir. iqtisadiyyat sektorlarrmn maddi-texniki bazalannlnm<ihkenrlandirilmosinda, modernizasiya ve yenidanqurmaproseslerinin siiratlendirilmosinda miihiim ahemiyyet kasbedan kapital qoyulu$u iizra artlm tempi 6ziiniin pik seviyasine

2002-ci ilde gatmr$ ve 84,2 faiz olmuqdur. Bundan sonrakr il-

larda, bu g6srarici 2003-cii ilde- 73,8 faiz,2004-da 35,4 faiz,2005-da 16,6 faiz,2006-cr ilde 14,8 faiz ve nehayet 2007-ci ilde17 ,8 faiz tegkil etmigdir.

Bundan alava biitiin maliyya manbalari hesabrna iqtisadiy-yatrn lealiyyat niivleri tizre esas kapital qoyuluquna yonaldil-

mig investisiyalarrn hecmi barada malumat cadvel S-de oz ek-

sini tapmrgdrr [2]:Cadval 8

Azarbaycan Respublikasnda biitiin maliyya manbelari hesabrnaiqtisadiyyahn faaliyyat niivleri iizra asas kapitala ydneldilmig

investisiyamn hacrni

Faaliyy.t niivlarininadr

investisiyalar2005 2006 2N1

Mln.manat

iisusirkisi,rzla

Mln.manaI

Xtisusigekisi,faizla

Mln.manat

Xiisusigakisi,faizla

lqthadiyyrtrtr sahalorliia-, cami, o ciimladon i

ddvlet bdlmesiqeyridiivlct tnilmasil. Sanaye, o cimladao:xam neft va tabii qaz ha-silatrEmal sanayesi:Elektrik enerjisi. qaz vesuyun istehsah v, btilir5-diiriilmsi2. Naqliyy8t, arbar ta-sar ifsh ve rabito3. Dagrnmaz amlakla a-la@ar amoliyyatlar, i-ciro Yc i*ehlakgrlaraxllmotin giistarilmasi,oudao:manziltikintisi4. Talsil5. Sahiyya va sosial xil-mothrin gfuaiilnsi5. Dicar sahalar

5',769,9

936,I4833,84169,'7'l?7s 1

I15,8

323,6

669,2

591,9

534,11q?t5,5

284,4

00I

16,283,8

64,6

)o

5,6

ll,6

10,2

o10;10,3

4.9

5985,'7

't'196,9

4188,84t3t;732'18,3

96,3

'7 56,4

'7 56,3

560,3

503,5108,759,9

368,E

t00

30,070,069,054,E

1,6

12,6

12,6

9,4

8,41,8

1,0

o,z

6837,9

32'18,91559,04253,2

800,0

499,2

430,8129,98E,9

r066.7

100

48,0

62,2

I l,?

't,1

6,3t,91,3

15.6

203

Malum oldulu kimi, her hansr bir <ilkede iqtisadi inkigafproseslari gticlandikgs va esas makroiqtisadi g<istericilerin hec-mi artdrqca, onlarrn artrm tempinin yiiksek saviyyeda saxlanrl-masr olduqca gatin bir vazifedir. Ancaq qeyd etmck lazrmdrrki, milli iqtisadiyyatrmrztn aparlcl sahasi olan yanacaq-energe-tika kompleksi (neft, qaz, energetika) ila yanagr, iqtisadiyyarrndiger sahelerinde- kend taserrtifattnda, metallurgiya, magrnqa-yrrma, yiingtil, yeyinti sanaye sahelarinda ds inkigaf proseslarisiirstlanmskdadir va bir gox sahalsrde islahatlar apanlmt$, ba-zar miinasibetleri formalagdrnlmtg, rentabelli istehsal.saheleritagkil olunmuqdur. iqtisadiyyat iizre Nobel miikafatgrsr CozefStiqlitz 2003rii ilin noyabr ayrnda Azerbaycanda sefardaolarkcn <ilkamizin iqtisadi inkiqafi ila baflr demigdir: <Sovetiqtisadi sisteminin dafrlmasr va yeni bazar iqtisadiyyah mtina-sibatlarinin formalaqmasr ila gartlanan kegid d<ivrii sabiq sovetrespublikalannln qar$lslna gatinlikler guardr. On il ewel Azar-baycan iqtisadiyyatr da bu gctinliklerin naricosindo tonezzilkegirirdi. Demaliyem ki, kegid d<ivriinii hsr bir <ilke mtixtelifciir adlayrr. Azsrbaycanda son 6-7 il arzinda iqtisadiyyatrn sii-retli inkigafi miigahido olunur, illik l0 faizli artrm miisbst qiy-matlendirilmalidir. Umumi daxili mehsulun artrmr gox siirctlagedir. Lakin bu arttm esasan tabii ssrvstlerin, ncft ve qaz sek-torunun inkigafi sayssinde olmuqdur. Olbette, hokumatinapardrlr islahatlar iqtisadiyyatrn inkigafinda miihiim rol oyna-mrgdrr> [9; s.219-2221. C.Stiqlitzin sdylediyi fikirlare nszarsalsaq, grirerik ki, Azarbaycan hokumetinin va onun rehbarli-yinin iqtisadi sahalarde (qeyri-neft sektorlarr, regionlann inki-ga[r vo s.) apardrqlarr iqtisadi siyaset, onun t-rkirlerindo iiz ok-sini tapmrg, tinemli miilahizeleri oziinda birlagdirmigdir. Bu il-lar erzinde iqtisadi inkiqafrn alda edilmasi, ozsl sektorun genig-

lanmesi ila yanagr, ham da bazar iqtisadiyyatrna uygun, miix-talif bazar miinasibatlarini tenzimlayen qanunvericilik bazast_nrn yaradrlmasr ile xarakterize edilo biler. Masalan, Sahibkar_lrfa K6msk Milli Fondunun vasairi hesabrna 2004-2006_ct ll_ler orzinda sahibkarlq siibyektlerinin investisiya layihslarininmaliyyalagdirilmesine 140 mln. manatdan gox vesait yrinaldil_migdir [75]. Olke Prezidentinin hamin drivrdo regionlarla 3ldafo sefar etmesi, 44 gaher va rayonda olmasr, bu regionlarrnsosial-iqtisadi inkigafr ile bagft mi.ivafiq Saroncamlarrn veril-mesi regionlann va merkezo nisbetan geri qalmrg arazilerin in_kigafina alave stimullar vermigdir. 2007-ci ilde de bu ciir ted-birler intensiv olaraq davam etdirilmigdir [69]. <Neft_qaz ga_lirlerinin istifadasi iizro uzunmiidotli strategiya>nrn hazlrlan_masl va bu senadin Azarbaycan Respublikasr prezidentinin 27sentyabr 2004-cn il tarixli 128 ndmrali Fermam ila tesdiq edil_masi, qeyri-neft sektorunun inkigafrna ve onun maddi_texnikibazastnrn yaxgrlagdtnlmasrna, inlrastrukturunun yenilagdiril_masina, bu sahelere miiasir texnologiyalann vo innovasiyala_rm getirilmesina miinbit Serait yaratmr$drr. yanacaq-enerjikompleksi, rabite va informasiya texnologiyalannrn inkigafriizrs Ddvlat Proqramlarr qebul edilmig ve <Tebii inhisarlarhaqqrnda>, <<Haqsz roqabot haqqrnda>, <Antiinhisar fealiyyethaqqrnda> bazar iqtisadi miinasibetlar iigiin gox miihiim qa-nunlarrn sistemlegdirilmasi va diinya standartlarrna uylunlaq_drnlmasr maqsadile, <Raqabet (Antiinhisar) Macallesi>>nin la_yihasi hazrrlanmrgdrr va Milli Maclisde baxrlmaq iigiin teqdimolunmugdur. $iibhesiz, bu iki amilin- bazar miinasibetlorineasaslanan iqtisadi inkigafin vs bu miinasibetleri tanzimleyenqanunvericilik bazasrnrn qarqrhqh vahdeti Azerbaycandaufiurla formalagmaqda olan iqtisadi modeli tecessiim etdirir.

Miistaqil Azarbaycantn neft strategiyastmn memart olan

Heydsr Oliyev demigdir: <Azarbaycantn xarici girketlerla ba!-

ladrlr neft miiqavilelsri gsrgivasinda neft sanayesine 60 mil-yard AB$ dollarr hecminda investisiya qoyulmast nazatda tu-

tulur. Neft sattqrndan'elde edilen geliri samarali gakilde tilka-

mizin sosial-iqtisadi tereqqisine istifadc etmek meqsodile ha-

zrrda xiisusi neft fondu yaradrlmrgdrr. Umumiyyatla Azarbay-

camn neft strategiyast va bu sahade heyata kegirilan moqsed-

ydnlii tadbirler neinki miihiim sosial-iqtisadi, hem de bdyiik si-

yasr ahsmiyyat kesb edir>. Neft s6ktorundakr inkigaf prosse-

sinda xarici olkalerin neft qirkatlari ila imzalanmrg miiqavilsler

ve esas iirac neft kemerleri miihiim iqtisadi ehemiyyeta malik-

dir. Olke Prezidenti ilham Oliyev bununla bagh demiqdir:

<Azerbaycan xarici girkstlorla 21 miiqavilo imzalamrqdtr. Bu

miiqavilelsr iizra scrmayenin gtiman edilan mable[i 50 m'lrd

dollara baraberdir>. Neft satlgtndan elds edilacak vesaitlarin

siiratli artrmr Azerbaycana tebii olaraq boyiik fayda verecek,

iqtisadi sabitliyin m6hkemlendirilmesi, ehalinin maddi rilah

hahnrn yaxgrlagdrrtlmast, yoxsulluq problemlsrinin helli iiqiin

ciddi addrmlarrn attlmastna real imkanlar yaradtr vs yarada-

caqdrr. Lakin neft gelirlerinin siiratli arttmtntn bir gox miisbat

amillerla yanagr, milli iqtisadiyyatrn biitiin saholerinin paralel

olaraq inkiqafimn tamin edile bilinmemesi kimi problemi da

m<ivcuddur. Bele ki, iqtisadiyyat sektorlarlnln paralel ve da-

vamh inkigaf etdirilmesi, dlkeye boyiik hecmli valyuta axtntn-

dan semerali istifada edilmesi olduqca vacibdir. <Holland

sindromu>> adlandrnlan bu problem biitiin neft dlkelarinda

diqqet morkazinda olmugdur [ 5]. C.Stiqlitz Bakrda olarken,

Prezident i.Oliyevla g6riigde bu fikirleri sdylamidir: <Bizim

maraq daircmizda olan asas maselalerden biri Neft Fondu ila

baghdrr va bu Fondun geffaflrlr yalmz miiqavilolera va pay

brilgiisl iglerine aid deyildir. Bu eyni zamanda nelt sahasina

galen gelirlarc ve xarclare da aiddir. Men gox gadam ki, Azer-

baycanda hamt bunun vacib masala oldulunu dark edir va bu

meseleye gox diqqetla yana$tr. Hamrya malumdur ki, Azar-

baycanda nelt 25 il va yaxud daha artrq miiddeta olacaqdrr.

Bu imkan bir defo verilir va ondan maksimum istifade edib,

diger sahslari inkigaf etdirmak laztmdtr>. Bundan alave,

H.Oliyev hale 1990-cr illarin sonlarrnda demigdir: <Azarbayca-

nrn neft hasil etdiyini unutmaq laztmdrr, onun b6yiik ehtiyyarlan, bdyiik perspektivleri var- bunu bir tsrefa qoyun. Bali

bunu biza tabist vermiqdir, amma biz Solecayimizi bunun osa-

srnda qura bilmerik, giinki bu gec-tez ttikenecakdir. Ciddi iqti-sadi siyasat aparmadan, ciddi senaye yaratmadan biz Azar-

baycanrn inkigafinr tamin ede bilmarik. Beli, Xezarin servatlari

hesabrna 30 il ehtiyac hiss etmadan yagaya bilorik, bu miimti-

kiindi.ir, bizde har $ey nezera ahnrbdrr. Bas sonra na olacaqdrr?

iqtisadiyyatrn diger shalerinin inkigaf etdirilmasi-indl <in sr-

raya mehz bu gtxtr>. C.Stiqlitz ile goriigiinde Azarbaycan Pre-

zidenti l.Otiyev iiz n6vbasinda bu problemla bafh demigdir:

<Biz hamrmrz olkamizin uzunmiiddetli ve davamh inkigaf et-

masini isteyirik. Neft na vaxtsa tiikenir ve bu ehtiyyatlar daimi

deyildir. Diigiinmeliyik ki, 20-30 va yaxud 50 il bundan sonra

Azerbaycanrn galaceyi nece olacaqdtr. indi biz yoxsulluqla

miibarize aparlrlq, igsizliyi aradan qaldrrmaq 09iin proqram

hazrrlanrr ve eminam ki, menim sirylediyim reqemlar <iziinii

dofruldacaqdtr. Men hiikumat iizvlerine miiracist edarak de-

miqdim ki, gerck biz hamrmtz neft amilini kenara qoyaq.

Orada iglsr gox ulurla davam edir va bu sahe Azerbaycanda

boyiik hecmde valyuta ehtiyyatlarr getiracekdir. Biz oz siyasa-

207

timizi ela aparmahyrq ki, sanki Azerbaycanda nelt yoxdur.iqtisadiyyatrn biiriin saholari, ilk ncivbade, qeyri-neft sektoru,infrastruktur inkigaf etmelidir. Ancaq bu yolla biz Azarbay_canr hertarofli inkigaf etmig <ilkaye gevira bilerik> [9; s. 219-222).

Qeyd etmak lazmdrr ki, <holland sindromu>ndan tehlti_kesizliyi tamin etmek istiqamstindo Azarbaycan hrikumetininmiixtalif redbirleri diqqati calb edir. Bir srra proqramlarda da,bu meseleye genig yer verilir. Bu baxrmdan 2004_cn ilin fevralayrnda tesdiq edilmig Azerbaycan Respublikasr regionlarrnsosial-igtisadi inkigafi diivlat proqranx xiisusile vurlulanmah_drr. Proqramda qeyri-neft sektoruna, xiisusile aqrar saheya,yeyinti ssnaye sahasine aid olan, regionlarda faaliyyat gdsteronistehsal miiessisalerinin 2004-2008-ci illar arzinde inkigaf etdi_rilmesi nezerda tutulmugdur. proqramrn 3.1. bendinde g<istari_lon Azarbaycan respublikasrnda makroiqtisadi sabitliyin vedavamh inkiqafin tamin edilmasi tadbirlari avvoldo behs etdiyi_miz problemin halli ile bagh miihiim iqrisadi shamiyyat kssbedir. Bundan alave, son illerde, ewellerda qeyd edildiyi kimi,bir gox qeyri-neft sektoru sahelsrinin kompleks inkigaf proq_ramlarr qebul edilmig, <izsl sektorun va sahibkarhlrn inkiga_finda mtihiim addrmlar atllmrg, investisiya resurslannrn qeyri_neft sektoruna y<ineldilmssi tigiin samerali tedbirler g6rtilmiig_diir [20]. Olkenin senaye mehsulu iizro gostsricilari ve qeyri_neft sektorunun miiessiselerinde mahsul istehsah barade melu-matlar cadval 9-de verilmiqdir.

Neft sektorunda istehsahn hecmi 2006_cr ilda 2005_ci ilsnisbaton 42,7 faiz ve btitovlikde bu sektorun senayenin struk_turunda payr 73,0 faiz tc$kil etmigdir. Bununla yanaqr, qeyri_neft sektorunda bir faizlik nisbi artrmrn miitlcq qiymatinin

artmasr ilbeil oziini.i g6stermekdadir ve bu g6sterici 2000-ci ildo13,3 mln.manat oldufu halda, 2006-cr llda 26,2 mln.manattaqkil etmig, yaxud 2 deteyo yaxrn artmrsdr. Qeyd etmek la-zrmdrr ki, sanaye istehsahnrn 23,3 faizi d6vlet miiessiselarinin,76,7 faiz ise ozel miiassiselarin payrna dtigiir

Cadval 9

Azarbaycan Respublikasrnda 2fi)12fiI7-ci illorda sanayenin neft vaqeyri-neft s€ktoru, habela biilmatori iizra mahsul (i9lar, xidmatlar)

istehsahmn real artrrru, awolki ila nisbetan, faida

Cedvol l0-dan g6riindiiyii kimi [2], neft sektorunda neftmehsullarrnrn istehsah 2000-ci ildeki 18,4 laiz xiisusi gakidan

2006-cr ilde 9,8 fain diigmiigdiir va yaxud 2 defa azalmrgdrr.Bu xam neftin va qaz hasrlatrmn hocminin artlmr ilo bilavasitabafhdrr. Qeyri neft sektorunda metallurgiya sahesinde 2000-ciildeki 0,4 faizdan 2006-cr ilde 2,8 faizedek artrmr xiisusila qeydetmek olar. Qeyri-neft sektorunda 2006-cr ilin yekunlannag6ra cinde 9,8 faizlik xiisusi gaki ila elektrik enerjisi, qaz va su-yun istehsah vs b,tili.igdiiriilmesi sahesidir. 2003-2006-cr illerda6z m<ivqeyini 4,0 faizedek saviyyede qoruya bilan kimya sana-

Faaliyyat n6vlarinin adr 2002 2003 200/. 2005 2006 7007

SenayecamiNeft sektoruQeyri-neft sektoruBiilmalar iizra:Madengxarma senayesiEmal sonayesiElektrik enerjisi, qaz vasuyun istehsah, biiliig-diirmasi

103,6 106,198,4 100,8109,6 12t,6

102,5 l0l,4105,s I17,7

t04,7 t16,4

105,7 1335t02,5 138,8108,2 n2,3

102,3 14t,5fio,2 I16,0

102,3 104,8

tx,6 tu,ot42,1 136,8107,8 I I1,3

t44,7 129,0106,6 t07,5

108,0 r01,4

yesi Buxar-Generator QurEusu (BGQ) istisna olmaqla, halada dziiniin kegmig Sovetlar Birliyindan qalmrg potensialnrnhesabrna fealiyyet g<isterir. Amma bu gdstorici kimya sektoruizre 2001-ci ilda 2 dafadcn gox agalr diigmiipdiir.

Cadval 10

Azarbaycan Respublikaslnda 2fiXI.2(M-ci illorda sanayeistehsahmn strukturu, iimumi yekuna nisbatan, 2fi)0-ci ilin

miiqayisali qiymetlorila, faizla

Fealiyyet niivlarinin adr 2000 2003 2004 2005 2006 200')

Senaye-cami O ciimla- 100 100 100 100 100 100dan:Neft sektoru, ondan: 7l,t 65,5 9,0 67,0 73,O 72,2Xam neft va tsbii qaz 53,4 52,3 50,3 55.0 63,2hasilatrNeft mehsullarrnrn is- 18,4 13,2 13,7 12,0 9,8tehsahQeyri-neft sektoru, on- 28,2 34,5 36,0 33,0 27,O 27,8dan:igki ve tiitnn da daxilolmaqla qida mahsulla- 3,2 3,5 3.3 2,1 2,2rrmn istehsalrKimya sanayesi 3,4 3,9 4,7 3,7 3,4Qeyri-metal mineral 0,8 Z,l 3,0 3,0 2,4maddalarin istehsahMetallurgiya sanayesiva haar mctal memu- 0,4 1,8 3,1 3,2 2,8latlannrn istehsahNaqliyyat avadanhqla- 1,9 3,7 3,5 5,6 4.0nnrn istehsahElektrik enerjisi. qaz vesuyun istehsah ve bd-liiqdiiriilmesi 15,2 16,0 l5,l t2,0 9,8 6,0

Qeyri-neft sektorunun 3,3 3,5 3,3 2,8 2,4digar saheleri

2t0

Cadval I l

Azarbaycan Respublikasmda 2fi[-2fl]7-ci illarda iqtisadiryatayiineldilan investisiyalar

Cedvel I I -dan g6riindtiyti kimi. Azarbaycan iqtisadryya-trna y<inaldilan daxili investisiy alar 2006-ct ildc 2000-ci ils nis-

beten 6,0 dafa, 2003-cii ilo nisbsten 2,9 defe,2005-ci ils nisbs-tan isa 1,3 dafa artdr$ halda, xarici investisiyalar iizre bu gos-

taricilar miivafiq olaraq 5,5 dafa, I ,4 defa vs 0,98 dofa tagkil et-

mi$ir [4]. Yaxrn gslecakde daxili investisiyalarrn daha siiratliartlm tempi proq nozlagdrnlrr vs bu faktor Azarbaycanrn biid-ce siyasetindo da oziinil gdstermekdadir. 2007 -ci ilda investisi-yalann iimumi mablagi 6837,9 mln.manat olmugdur ve daxiliinvestisiyalar swalki ilin ssviyyssini 50,0 faizedak iistelamigdir

[2]. Qeyd etmek lazrmdrr ki, xarici investisiyalardan ve daxilimaliyya resurslarrndan semerali istifada edilmasi, <holland

sindromu>nun fesadlarrnrn Azerbaycan iqtisadiyyatrna tesiri

2000 200 t 2002 2003 2(n4 2005 2006 2007

Biitiln manbalcriizro invcstisiyaqoyuluglan (xa-rici investisiya-lar nazira alm-maqla):Mln manatC) ciimladan:

l2E9.t 1454.5 21tt.o 4249.1 5820.4 6713.4 't2to.3 urir.,

Xarici investisi-yalar:Mln.manat

829.5 l0l6.t 2l'72,0 33 t0.9 4496,4 462t.5 2111 .0

Daxili invcstisi-yalar:Mlo.manat

460.3 431.7 546.0 938.1 )324.0 2104,9 2156.1 4100,9

211

bareda, bu baxrmdan iqtisadiyyatrn miixtalif sektorlarrnrn, o

ciimledan qeyri-neft sektorunun inkigafinrn, modernizasiyaedilmesinin vo bu sahade daha samareli, mehsuldar iqtisadiinstrumentlardan istilade edilmesi, bu sahenin miixtelif sek-

torlarrnrn inkigaf etdirilmasinde Xiisusi iqtisadi Zonalardanistifada edilmasina dair miixtolif fikirler, miilahizelar diqqaticolb edir. Malum oldugu kimi, olka UDM-nin 50 faizindengoxu senayenin hesabrnadrr va bu hagmin 70 faizi Abgerondacemlanmigdir. Burada neft vo neftemah sonayesi, kimya, elek-trotexnika, ma$lnqaylrma, elvan ve qara metallurgiya kimi irissnaye sektorlan yerleimiqdir. Haarda neft emah sahesinde

15 iilksden 34 iri kompaniya fealiyyst gtisterirler ve yaxrn 30 ilarzinda elavs olaraq bu sahaya investisiyalarrn axrnr 17

mlrd.dollar g6denilir. Neft grxarrlmaslnrn ilboil artmasr, nefte-

mah sahasini elave olaraq stimullagdrrmaqda davam edir ve

indi bu sahenin miiessisalarinda 100-dan gox mahsul istehsal

olunur [20].Azarbaycanrn esas qeyri-neft sektorlarrndan biri de kimya

ve neft kimya kompleksidir. Bu kompleks bilavasite rilkaninsenaye markazi olan Sumqayrtda yerlsgdiyinden qeyri-neftsektoru sahelerinin istehsal va ixrac potensiallarrndan somsreliistifade edilmesi problemlarine kimya va neftkimya komplek-sinin misahnda daha genig baxtlmasrm moqsadauylun hesabetdik vo bunu aga[rdakr amillarle izah etmek olar:

- Sumqayrt 6lkanin asas sanaye markezlerindan biridir vaburada ixrac potensiahnrn artrrrlmasl iigiin miinbit garait var-dr;

- Sumqayrtda yerleqen digsr iri sanaye komplekslerindanbiri olan metallurgiya senayesinde (qara va alvan) son illards

212

investisiya qoyulu$u siiretlenmakdedir va bu sahenin ixrac po-tensiaL ilbail artmaqdadrr;

- Sumqayrtda swsllar genig miqyasda faaliyyet g6staransenaye komplekslarinin (kompressorlar ve cihazlar, polimertikinti materiallarr, yiingiil sanaye ve toxuculuq mallan ve s.)bir gox sahsleri esasen 6lkadaxili tslabatrn ridanilmesina xid-met etmigdir va bu sahelorin berpa olunacafir, miiasir texnolo-giyalar asasrnda yeniden qurulacalr taqdirde bele, istehsal olu-nacaq mshsullann aksariyyetinin asasen daxili bazar teyinatholacalr proqnozlagdrrrhr va s.

G<istorilan faktorlar nazero ahnmaqla, haarda Sumqayrtsanaye kompleksinin ixrac potensiahnrn artrrrlmasr va bu sa-hanin hesabrna Azarbaycamn xarici ticarat d6vriyyasinds ixra-crn strukturunda qeyri-neft sektorunun payrnl yiikseltmekmiimkiindiir. Bu asas etibarile, kimya va neftkimya komplek-sinin m<ivcud potensiah ve bu sahade miiasir texnologiyalanntetbiqi sayesinda yeni semorali istehsalatlann yaradrlmasr,kompleksin hazrrda istismar edilen, hem do giiclii porensialamalik iglak qurlulannrn modernlegdirilmasi ile bilavasite ba!-hdrr. Qeyd olunanlan daha etraflr tcdqiq etmak meqsadile,Azarbaycanda kimya ve neftkimya kompleksinin inkigaf mar-halalerina, bu sahenin infrastruktur ve istehsal imkanlarrna,iri qurgularrn potensiahna, sahenin m6vcud problemlarina, ix-rac potensiahnrn artrrrlmasr iigiin real istiqametlare ve biit6v-liikde bu sektorun inkigal perspektivlsrinin gergeklagdirilme-sinde XiZ-dan behrelenmak amillerina baxmaq maqsedsuy-

[un olardr [17].Kimya vs neftkimya kompleksinin siiratli inkiqal marhela-

rinden biri, xiisusile, 1970-1980-ci iller olmuqdur. Bela ki, 6l-kade kimya sanayesinin geniq vc hertarefli inkigafrna hartarefli

213

diqqot ve qaygr gdsteren iimumimilli liderimiz Heydar Oliye-vin rehbsrliyi ils kimya ssnayesinin asasrnr.tcqkil eden Sumqa-yrt senaye-iqtisadi kompleksinin potensiahnrn artrnlmasr iigiintarixi iglar g<iriitmiiqdiir. Hamin illar arzinde neft-kimya kom-pleksi esash siiratde yenilegdirilmiq vo karbohidrogen ehtiyat-larrndan semereli istifade iigiin xeyli iq goriilmtigdiir. Bu kom-pleksda genig miqyasda yenidenqurma tadbirlsrinin apanl-masr onun Azarbaycan iqtisadiyyatrnda aparrcr yerlerden birinitutmasrna gerait yaratdr. Artrq 1980-ci illerin ewsline komp-leksda respublikanrn sanaye potensiallnm 20 faizi cemlenmigdi

ve senayede gahqanlarrn sakkizda biri burada iglayirdi [].1990-cr illerin ortalanndan baqlayaraq respublikamrzda

kimya senayesinin iginin sabitlagmesi, miiessiselerda istehsalolunan mehsullann eksariyyetinin bazar raqabeti ilo uzlaq-

masr, tarixi obyektivlik baxrmrndan 1970-1980-ci illarda ol-du[u kimi yene dc iimummilli liderimiz Heydar Oliyevin busahsya olan qayfirsrnrn neticesi kimi qiymetlsndirilmslidir.Bele ki, kimya sektorunun inkigafi iigiin enerjidagryrcrlarla sa-

bit teminatrrun yaradrlmasr va xiisusile, su buxarr ila tachizatrn

hell edilmasi bu sahanin inkigahnr saciyyalendiren asas faktor-lar idi. Bunun iigiin ise, kiilli miqdarda vesait va yeni texnolo-giyaya malik qur[u altnmah idi. O ddvrde olkeda qoxsayh

sosial-iqtisadi problemlerin miivcudlufu, gatin maiiyye du-

rumu $rraitindo bu mesalenin helli yalnrz ytiksek cesarot talab

edirdi. Bela bir paraitde Yaponiyadan Hokumet zemanetilc 90

mln.ABg dollarr meblefde kredit ahnaraq, Sumqayrt "Etilen-Polietilen" zavodunda 2001-ci ilin aprelindo Yaponiyanrn<Nigimen Korporeygn> vc <Qioda> hrmalarr terefinden "Bu-xar-generator" kompleksi tikilib istismara verilmigdir. Qurfu-nun teyinatr<<Etilen-Polietilen> zavodunun tam gakilde 110 ve

214

16 atmosferlik buxar ve qismen elektrik enerjisi ile temin et-

makdan ibaratdir. Qurguda istehsal edrlan buxar ve elektrikenerjisindan hamginin digar kimya miiassisaleri istifade edir.Bu qurfiuda mahsuldarhq buxara gore:-480 ton/saat (2 qazan),

o ciimladan:100 atmosferlik buxar-180 ton/saat. 16 atmosfer-lik buxar 300 ton/saat ve elektrik enerjisins g<iro-32MVT saat(2 gbnerator) vc illik i9 saatr-8000 saat te$kil edir. Hcminkompleksin istismara verilmasi respublikamrzda kimya sana-

yesinin inkigafinda yeni merhelenin baglanlrcr olmugdur. Buagalrdakr faktorlarla izah olunur:

- mdvcud istehsal sahelarinin barpasrnrn miimkiinliiyiiniinreallagdrnlmasr va iri qurlulann istismarr zamanr, istehsal olu-nan mohsullarrn maya deyarinde xiisusi gekisi boyiik olanenerjidagryrcrlarrn qiymstlarinin nisbctan ucuzlagmasr (su bu-xan, elektrik enerjisi);

- istehsal olunan mehsullara gakilen xerclarin a;agl diig-mesi, istehsahn artmasr, ixracrn geniglanmesi va ixrac teyinathmehsullann reqabat qabiliyyatinin yfi kselmosi;

- kimya sektorunun maliyya manbalorinin sab.itlegmesi,

d<ivriyye vssaitlorinin artmasr, sahonin gelirlor vs xarcler ba-lansrnrn menfaeta dofru reallagmasrnrn miimkiinliiyiiniin tex-niki-iqtisadi g<istaricilarde oz aksini tapmasr, zerarlc baga gelen

mshsullarrn istehsahnrn minimuma endirilmesi, satrgdan zarc-rin aradan qaldrnlmasr va kimya sektorunun manloatle igla-

mesinin temin edrlmosi;- kimya sektorunda gahganlarrn sosial-iqtisadi problernle-

rinin hallinin siiretlandirilmasi, ig yerlarinin artrrrlmasr, mciv-cud i9 (istehsalat) sahelerinin fealiyyetinin giiclcndirilmasi vo s.

Cedval l2-de kimya sektorunun bir srra ssas texniki-iqti-sadi g6staricilari verilmiqdir. Bu cadveldan goriiniir ki, 2006-cr

215

Cadval I2

Azerbaycan Respublikasnda kimya sektorunun <<Azarkimya> Ddvlet$irkotinin miiassisalari iizra asas texniki-iqtisadi giistaricilari

2fi1 2fi2 2m3 2fr4 2m5 2006 20/J7

OlIltPliL mahul,mln. matrat

53.5 56,7 69.9 I16,7 124.2 t 52.9 t23.5

o ciirnl.don:

((sAM)) zavodu.mln. mana!

1,2 9,7 8,4 E,6 10,6 12,9 qa

(Uzvi Sintcar za-vodu, n n,manal

5.6 5,2 1,0 I t.4 t9.5 18,9 t6.5

(Sintczkauquk)zavodu mln.manal

8,0 7,2 8,9 It.2 t8.3 20,3 I t,8

(Et en-Polieti-lcn) zavodumln, msnat

27.0 34.4 45.3 't8,2 ?5,0 I00,4 84.9

amtaelik mehsu-lun maya deyari,mln- maDal

59,3 53.6 't6.5 9E,9 101.6 125,3 r03,8

Osas mahsullar:

Maye xlor, toD 7835 't214 9122,3 ny7 r3069 17035 16

Proprlen oksidi,lon 3486

1632,3 6533,2 9233 1 t51E.9 t6t25.4 46t

PolietilEn. ton 2644t,9 40s27,8 46911,3 59t41 532n4,3 7068?.3 4109/J

lzopropil spirti,ton

l0l1t,6 It677,0 1956t,3 23316 20141.2 247'72.3 I7l l5

Poliefir qatranr,ton

421,5 1300,2 3910,3 562t 6402,5 l0?0t,l '7212

ButadieD, ton 4155,5 3529.5 2629,1 '7t91 8058 8639

Kaustik soda-maye,lon

21725 2MO5 216t6 24625 2610s 33t50 198 t5

Etilen. to.3 tE94 46401 50545 61628 53971.2 12588.7 4E4 t2

Propilen, too t5851 22869 26685 34614 29219.6 384tE.3 26t95

216

ilde amteelik mehsul istehsah 200i-ci ilo nisbaton 3 dafaya ya-xrn artmrgdrr. Qeyd etmek lazrmdrr ki, 2001-2006-cr illardesmtealik mahsul istehsah 3 defeye yaxrn arugl halda, bu msh-sulun maya dayari csmisi 2,1 defe artmrgdrr va bu faktor kim-ya sektorunda rentabellik seviyyesinin qaldrnlmasrnda kifayatqedar potensiahn olmasrndan xaber verir. Bundan alave, ha_min dovr arzinda esas yarrmfabrikat ve ixrac teyinath mehsul-larrn istehsah maye xlor izre-2,2 dafs, propilen oksidi-4,6defa, polietilen-2,7 dafa, izopropil spirri-2,5 defe, poliefir qat-rum-25,4 defa, butadien-1,8 defe, maye kaustik soda-l,5 defa,etilen-2,3 defa ve propilen izre-2,4 defs artmrgdrr. Oweldsqeyd etdiyimiz kimi, kimya ve neftkimya sektorunun poten-siahndan semarsli istifade edilmesi iizre kompleks tadbirlarinzeifliyi ve bu sahenin mrivcud potensiahnln modemizasiyasr-nrn tamin edilmemasi ssbebindan 2007-ci ilde bu sektordamehsul istehsah koskin gokilda azalmrq ve bu sahenin texniki-iqtisadi gristaricilari pislegmigdir. Bu pislegms asas ixrac teyi-natlr mehsullar iizre orta hesabla 1,4 dsfe tegkil etmiqdir [g].

Qeyd etmek lazrmdrr ki, Xezar dsnizinin akvatoriyasrndaneft istehsahmn artmasl ile neft emah va kimya senayesininrespublikamran iqtisadiyyatrnrn qaldrrrlmasr hesabrna bu sa-helarin rolu da artmaqdadrr. Neft va qaz hasilatr artdrqca,m6vcud neft emah qurlulannrn istehsal sahslerinin yiiklen_mesi realla$a ve neticeda emala verilen kimya iigiin xammalla-nn (nafta, miixtelif emal edilan qazlar ve s.) artmasr miimkiinolardr. Bu isa kimya qurlulanrun istehsal giiclorindon daha se-marali istifadaya va m<ivcud mahsul istehsahnt 2-3 dafeden goxartlrmaga imkan verardi. Bununla yanagr istehsal giiclerininartmasr kimya sektorunun modernizasiya edilmasino ve onuninkigaf konsepsiyasrnrn gergeklegdirilrnasina gticlii stimul ola

2t7

biler. Fikrimizca, kimya senayesinin perspektiv inkigafrnrn ta-

mini igiin bu tedbirlarin agagrda giisterilen marhalalorla ha-

yata kegirilmasi meqsadeuyfun olardr:

- zavodlarda fealiyyotde olmug ve real potensiala malik is-

tehsal giiclerinin barpa edilmesi;

- m6vcud qurEulann istehsal giiclerinden samarali istifade-

nin arttrrlmasr;- zeif istifada edilen istehsal giiclari bazasrnda yeni mahsul-

larrn istehsahnrn taskili;- "Buxar-Generator" kompleksinin istehsal giiciinden

maksimum ve semereli istifade edilmesi ve s.

Qeyd etmek lazrmdtr ki, <Sathi Aktiv Maddaler>, <Uzvi

Sinten> ve <Sintezkauguk>> zavodlartnda faaliyyetde olmug is-

tehsal giiclarinin berpasr hesabtna karboksilmetilselliiloza,

epoksid qetrinr va kaugukJateks istehsallannrn iqe buraxrl-

masr 2004-2008-ci illerda <Azarbaycan Respublikasr regionla-

rrn sosial-iqtisadi inkiqafr Ddvlet Proqramr> gergivesinde na-

zarde tutulsa da, hslalik reallagdrrrdlmaylb va bu ixrac tayinat-

h istehsal sahelarinin (hcm de yerli bazarda telebat vardtr) po-

tensillan itirilmak tahliikasi qargtstndadrr. Hazrrda kimya

miiossiselarinde bir slra qurgulartn iga sahnmasr ve onlarin bir-birine qarg rqh tasiri ve asrhhlr diqqeti celb edir. Mosslan,

"SAM" zavodunda II n<ivbe sulfanol istehsalatrnrn alkillegmag6besinda yenidenqurma iqlari aparrlmrg, etilbenzol istehsah

iigiin qurlu quragdrrrlmrgdrr. Bu qurlunun ige saltnmasl kau-guk istehsah igiin diger vacib xammahn -- stirolun ahnmastnr

reallaqdrrardr. Bundan bagqa, "SAM" zavodunda layihe giicii

75 min ton/il olan alkilbenzol istehsahnrn tikintisi 1995-ci ilde

baEa gatdrnlmr;drr. Lakin bu sahe hazrrda iqlemir. Alkilben-zol qurlusunun iga sahnmasr bir gox xarici firmalarrn mara-

218

grndadrr va istehsalln ta;kili iigiin miinbit investisiya miiqavi-lesinin ba!lanrlmasr potensiah yiiksakdir. "SAM" zavodunda

karboksimetilselliiloza mehsulunun istehsaltmn kenardan alt-

nan monoxlorsirks turqusu ve selliiloza xammallarrnrn gatiril-

mesi hesabrna berpa edilmesi ildo 2 min ton mahsul istehsahna

garait yaradar va bunun sayesinde amtealik mehsul istehsah 4

mln. manat arta bilardi. Bu ise daimi sabit xarclarin azalmast

hesabrna alava menfaet altnmastna imkan vererdi. "Uzvi Sin-

tez" zavodunda iqtisadi cahstden samareli olan epoksid qat-

ram sexinin faaliyyatinin barpa edilmasi sayasinda emtaolik

mehsul istehsahnrn 7 mln. manat artlr masr va daimi sabit

xarclarin azalmast hesabtna, mehsulun rentabelliyi nazare

ahnmaqla alave manfeat altnmastna garait yaranardr. "Sintez-

kauguk zavodunda ilkin merhalade stirol xammahnr Rusiya-

dan getirmakle, ilda 15 min ton kauguk istehsahnrn berpa edil-

masi sayesinde emtaelik mehsul istehsahmn 25 mln. manatdek

artrr masr ve daimi sabit xerclerin azalmast hesabtna, mehsu-

lun rentabellik darecesina g6ra 6 mln. manat menfaatin altn-

masr, hemqinin zavodda 600-a yaxtn iE yerinin berpast miim-kiindiir. Bundan elava, miivcud qurfiularrn giiciindan istifada-

nin arturlmast hesabrna bir srra kompleks tadbirlari reallaqdrr-

maq olardr. "Uzvi sintez" zavodunda propilen oksidi ve ondan

ahnan poliefir qetranlarr, nahayet propilenqlikol mahsullan-

nrn istehsahnr 3 min ton/il arttrtlmast sayesinda omtealik meh-

sul istehsahnrn 6 mln. manat yiiksalmssi va daimi sabit xercla-

rin azalmasr hesabtna, mehsul yiiksek rentabelli oldufiuna

gora 2 mln. manat elava menfaetin ahnmasr realla;drnla bilar-

di. "Etilen-Polietilen" zavodunda "EP-300" qurlusuna respub-

likada mtivcud kimya iigiin benzinin, Neft $irkati miiassisole-

rinda olan PPF xammahntn va digsr emal qazlartntn hesabtna

2t9

emal olunacaq xaflrmahn miqdannl - 600 min ton/ile gatdrr-maqla, emteslik mahsul istehsahnm 400 mln. manatadok arrl-rrlmasrnr ve zavodun rentabelli iginin tamin edilmasi hesabrnamenfeetin 200 mln. manatl iitmesi proqnozla$dlnhr [22].

iri qurfularrn potensialllndan semereli istifada edilmesibarada tohliller g<isterir ki, bu sahada Sumqayrt kimya ve neft-kimya kompleksinda vsziyyet qenartbax$ deyildir. Bele ki,meselen, Rusiyanrn analoji <EP> qurfiularrnda asas xammal-larla (nafta, karbohidrogenler, digar piroliz emah iiqiin srxrl-mrq qazlar va s.) tachizat problemleri asasen hell edilmigdir.Kimya regionlan olan Nijnekamsk (Neftexim>, <<Kazanorq-sinteD) (Tatarstan) analoji qurlular layihe iizrs tam istifadoedilir, hemin qur[ulara piroliz xammalan boru kamarlori vasi-tssile verilir. Bununla yanagr hamin zavodlarda pirolize verilanxammalar gox komponentli xiisusi kompozit oldulundan on-lann pirolizinden ahnan asas yarrmfabrikatrn- etilenin grxrml40-46% tegkil edir ki, bu da <EP> zavodunun istifada etdiyinaftanrn etilen gxrmrndan gox yiiksakdir. Bizde bir kompo-nentden istifada olundu[u iiqiin etilen grxrmr 21-24%'.d:rr 125).Rusiyarun digar <EP> qur!ulanndan (<Salavatneftorqsintez));<Norsioyb>Kstovo; (Stavrolen>-Budyonovsk; <AnqarskayaNeftyanaya Kompaniya>- Anqarsk; <Tomskiy NXK>) xam-mal taminatr iri neftqaz kompaniyalan terafindan sabit teminedilir. Qongu Rusiya Federasiyasrnda istismar edilan <Ep>qurlulannrn mshsuldanlrndan istifade edilmcsi, hsmin iilka-nin milli iqtisadiyyatrnrn mdhkemlendirilmesina, qeyri-neftsektorunun siiretli inkigafina esash k6mck g<isterir ve dlkeyeixrac tayinath mahsullardan milyardlarla ABg dollarr daxilolur. Taasiif ki, Sumqayrt kimi strateji bir sanaye gaharinin iq-tisadiyyatrnrn va senaye potensiahnrn asasrnr tagkil edan <Ep-

300> qurlusunun giiciinden minimum istifado edilir [22). Bl-nun baqhca sababi, awelde qeyd edildiyi kimi, asas xammalolan nalta ile techizatdakr problemlardir. Hesabatlara g6ra,agsr <EP-300> qurfiusu il arzinda 300 min ton (layiha giiciiniin28oh-i) nafta xammalh ila temin olunarsa, g<izlenilen manleat70 mln manat, 500 min ton (layihe giiciiniin 460/o-1) ile teminarmiiqabilinda 150 mln manat va qeyd edildiyi kimi, 600 minton (layiha giiciiniin 55%-i) taminatada ise 200 mln manarmoblaginda manfaat elde edila bilordi. Biitiin bunlar cedvel 13-

da 6z eksini tapmrgdrr.Cadval l3

Sumqayrt gaharinda yerlegan <Etilen-Polietilep> zavodunun <EP-3(XD>quriusunun xammal taminah ila bafh texniki-iqtisadi giistaricilerinin

(mtn manat )

HESABATI

Owalde qeyd etdiyimiz kimi, Azerbaycanrn kimya sekto-runun esas inkigaf perspektivleri onun en iri emal qurlusuolan <EP-300> qurfusunun giiciindan samereli istifada etmak-le bilavasita baghdrr. Bu qurluda 600 min ton xammal emaledildiyi halda, ildo orta hesabla 70 min ton elave propilenxammah yaranacaqdrr. Bu, xammahn ixracrnrn ciddi neqliy-

GiistericilarXammal-

ilda300 min ton

Xammal-ilde

500 min ton

Xammal-ilda

600 min ton0[. Istehsal xarclori(maya dayari) 100 170 20002. Istehsal(amtaolik mehsul) 1?0 320 40003. Menfaet (02-01) 70 150 200

721

yat problemleri vardr vc bu mehsulun respublikadan kenarasatr$r bir ton iigiin 250-300 AB$ dollan tegkil edir. Buna giira

de hamin yarrmfabrikatrn yerinde emah daha elveriglidir vo

hsls 1980-ci illarin sonundan tikintisi planlagdrrrlan polipropi-len istehsalatrnrn layihesi gergsklegdirilerse, propilen mehsulu-nun polipropilene gevrilarak satllmasrndan ilda 70 min tonelave polipropilen mahsul istehsah ve 100 mln. manatltq em-

teelik mehsulun ahnmasr, 40 mln. manat xalis msnfastin slde

edilmesi va 500 nefera yaxln yeni r9 yerinin agrlmast proqnoz-

lagdrrrlrr. Kimya sanayesinin marhalalarlc inkigafinrn hoyata

kegirilmasi d<ivrtinds, bu sahenin ahengdar va semorali fealiy-yetini geniqlendirmek maqsedils, a9alrdakrlara baxrlmasr bu

sahenin inkiqafina ciddi takan verardi:

-kimya sektorunun biitiin problemlarini oziinda birlaqdi-

ran ve onun helli yollarrnr miieyyanlagdiror,, bazar iqtisadiyya-trnrn telableri nazara ahnmaqla, balanslagdrrtlmrg ve iqtisadiy-yatrn digar real sektorlannrn igi ile slaqelondirilmiq <Kimyasektorunun inkigaf konsepsiyasrmn> iglsnib hazrrlanmasr;

-kimya ve neft-kimya mehsullarrnrn istehsahnrn geniglsn-

dirilmesi, bu sahenin ixrac potensiahnrn artrrrlmasr iigiin xaricisermayedarlarrn (investorlarrn) bu saheya calb edilmesi meq-

sedila, kompleks tedbirlarin tagkili;

-kimya vs neltkimya sektorunun respublikarmzrn neft sa-

nayesinden birbaga xammal asrhhfrnr va qeyri-neft sektoru-nun inkigaf etdirilmasinde kimya sektorunun genig imkanla-nnr nazara alaraq, bu sahanin modernizasiya problemlerinin,perspektiv inkigaf proqramrnrn icrasrna investisiya resurslan-

nrn yoneldilmesi, <Kimya sektorunun inkigafi iizra DovletProqramr>nrn qabul edilmesi va bu Proqram gergivesinda XiZ

modellarinden birinin Sumqayrt kimya kompleksinin bazasu-da gergaklegdirilmesi. Xiisusilo, olka rehbarliyinin bu sektordayeni texnologiyalara esaslanmtg miiasir kompleksin yaradrl-masrna 6nem vermesi, kimya vo neftkir,rya sektorunun yaxrngelacakde siirstli inkigal etdirilmesi iigiin asash tadbirlarin gri-riilacoyini proqnozlagdrrrr. Tedqiqatlar psrerir ki, bu komp-leksda takce hazrrkr m<ivcud istehsal potensiahnr moderniza-siya etmeklo mehsul istehsahnr ve ixrac pctensiahnr 3 dafedengox artlrmaq olar ve bu faktor kimya sektorunun dlkenin milliiqtisadiyyatrnda esas qeyri neft sektoru kimi m<ihkamlenma-sina, Abgeron iqdisadi rayonunun ve xiisusile Sumqayrtrnsosial-iqtisadi inkigafrmn siiretlendirilmasino ciddi stimul olardr.

Magrnqayrrma sektorunun imkanlarr, o ciimladan neft-kimya magrnqaylrmasl, radioelrktronika ve cihazqayrrma sa-halerinin perspektivlari, bu sahelarde olan miivcud infrastruk-tur potensialtmn vo perspa(tiv layihalarin derindan aragdrr -masrnr, sahenin yeni inhgaf merhalesina qedem qoymaslnrnsiiratlendirilmasini telad edir. Qin, Koreya kimr 6lkelorde busahelerin inkigahnda investisiya vesaitlarinin colb edilmasin-da, ham da daxili irvestisiya resurslarrndan effektivli ve semo-rali istifadada, frrmaslndan asth olmayaraq, serbest zonalar-dan ufiurlu lsliadeni qeyd etmek yerine diiqardi. Bu istiqamst-da Qazaxstartn yaxrn gslacskde ciddi iddialan nazere garptr.Haztrda trzarbaycanda bu sektorun miiessiselerinda neft-qazayadz1l1lan ilo yanagr, elektrik mtiherriklari, kabel mehsul_lan, alomexaniklagdirme vasitolari, maiget kondisionerlari,soyu/rcular va sair istehsal olunurlar. Tadqiqatlar gdstarir ki,6.,;ektorda mrivcud infrastrukturun modernlegdirilmesi veyZ kimi semarali iqtisadi inteqrasiya vasitasinin tetbiqi saya_rnde, Azerbaycan bu sektorda regionda asas ixracatgr rilkeye

gevrila ve istehsal olunan ixrac teyinath mahsullann gegidini

bin nege dafe artrra biler. Elektroenergetika sahasinde aparr-lan yenidenqurma ve modernizasiya layihelerinin geniglondi-rildiyini ve bu sektorda perspektiv layihalarin gercaklegdirit-

mesi sahesinda Azarbaycan hokumetinin mahsuldar fealiyys-tini nazera alsaq, Azarbaycan bu sahede regiondakr iistiinlii-yiinii saxlamaq ve irrac potensiahru mohkemlagdirmek irnka-rundandlr. Metallugiya sektorundakr alvan va qara metal sa-

halerinde yenidanqurma ve modernizasiya layihalarinin birhissesi reallaqrb va bu sektorda yiiksak inkiqaf tempi gozlenilir.Amma, dlkede tahi ehtiyatlann ve zengin filiz yataqlarlrun, ociimladen seolit, altnit, mis, qrzrl yataqlarrnrn senaye iisulu ilsistismar edilmssino investrsiyalann calb edilmesi ve yaxud busaheyo daxili investisiya r€sri151211n11 ydnedilmasi prosesleri-

nin siiretlandirilmesi iigiin miinbit bir vaxtln gatdrEl qanaetin-

deyik. Bundan olava, XiZ-in ta$kili teqdirinda bu iqtisadi qu-rumun 6lkedo miiayyen xammal Lazasr olar yiingiil sanaye

sektorunun inkigaf etdirilmesina ve br sahenin olkenin daxilitelebatrnr ddemekle, ixrac potensialrru arlrmaq, ixrac teyinathmahsullarrn gegidini geniglandirilmesinde .iddi rol oynaya bi-ler. Olkenin qida sanayesinda Xiz-in toqkit- v3 bu saheya in-vestisiyalann getirilmesi hazrrda aktualhlr il; 1tsg5113 s.t1;r.Bele ki, h6kumatin bu sektora y6neltdiyi daxih investisiyalar,

subsidiyalar (dotasiyalar), heq da hamiga bu sahec,' olan prob-lemleri semsreli hell ede bilmir. Ela, kand tasarriifal ve aqro-sektorda olan iqtisadi inkigaf tempinin qeyri-sabitliyr,xiisusile

vaxtaqrn g6rak-un memulatlart iigiin asas qida xammel olunbaldamn qlth$ ve bununla balh hokumetin tetbiq etdi; vg1-

gi, gdmriik giizagtleri bu istiqamatde XiZ-in yaradrlmas.,rn

vacibliyini Sartlendiren esas faktorlardandrr. Tikinti materr{-

l

lartnrn istehsah ve bu saheya an miiasir, etibarh texnologiyala-nn gatirilmesi xiisusila tikinti sektorunda tehliikasizlik baxr-mrndan neqativ fssadlann qarglstnln ahnmasrnda holledici rololnaya biler vo bu saheda XiZ kimi samareli bir qurumun teq-

kili diqqete layiqdir. Bela ki, Azarbaycanda tikinti materialla-nnrn istehsah iigiin 1000-a yaxrn mineral xammal yataqlarrmdvcuddur. Tikinti materiallarrna olan yiiksak telsbat, hemde bu sektorda idxal mallarrnrn ilbeil artmasr, bunlarrn qargr-

slm qismen almaq iigiin idxal avezedici tikinti materiallan is-tehsalatlarrnrn yaradtlmasr ve Azerbaycamn iqlimi, relyefi, bii-tiin tebii xiisusiyyatleri nezera ahnmaqla, yiiksek keyfiyyatli ti-kinti materiallannrn istehsalrnrn tagkili olduqca vacib bir zaru-rat kimi giindelikda qalmaqdadrr. Bu perspektivli layihelarinreallagdrrdmasrnda bir gox <ilkelorin XiZ amilindan niimunekimi g<istermi;dik va bu faktorlara diqqeti celb etmak iigiinciddi tedbirlarin g<iriilmasi zaruridir.

XiZ-in tatbiqi ve tegkilinin rabite va informasiya texnolo-giyalan sahesinda perspektivleri va bu sahalera miiasir texno-logiyalarrn getirilmasi, bu sahada Azerbaycatda formalagmrgkonsepsiyanrn olmasr barada melumatlar ve bu istiqamatda iil-kanin regionda 6nda getmasi diqqeti celb edir. Qeyd etmok la-zrmdrr ki, her bir dirvriin 6ziiniin spesifik <yeni texnologiya>mahfumu olmugdur. Maselan, XIX esrin sonlarrnda va XX os-

rin awelarinde ABg, Almaniya, Fransa kimi inkigal etmig til-kalarda kimya sektoruna yeni texnologiyalar gatirmekle yiik-sek inkigala nail oldular. XX esrin ortalanndan baglayaraq,ma$rn ve avadanhqlar sahesinda yeni texnologiyalarrn siiretlitatbiqi nezsre garpmrqdrr. Son d6vrlerda isa inkigaf etmig vabu soviyyeya can atan <ilkalarde informasiya-KommunikasiyaTexnologiyalarr (iKT) sahesindo yeni texnologiyalarrn ve in-

225

novasiyalann silrotli tatbiqi istiqamatinda reqabet gsrginleg-mekdedir. Hazrrda bu sahada bir srra miihiim tadbirlari hsyatakegira bilmig <ilkemizde, <Azorbaycan Respublikasrnda rabiteva informasiya texnologiyalannrn inkigafi tizre 2005-2008-ci il-lar iigiin D<ivlat Proqramt (filektron Azerbaycan)> icra edil-makdedir. Bu tsdbirlerin igerisinds xtisusileqdirilmig serbast iq-tisadi zonalann-texnoparklarln yaradrlmasr ideyasrnrn dam6hkamlanmcsi nezero garpmaqdadlr. F)yni zamanda inlbr-masiya texnologiyalarrnrn inkigafi iizre Azsrbaycan Respubli-kasr Rabite ve informasiya Texnologiyalarr Nazirliyinin xti-susi iqtisadi zonanln yaradrlmasr iizre maslehet kompaniyasr-nrn segilmesi tizre tenderin kegirilmssi bareda prosedurlarrngereeklagdirildiyi bildirilmigdir [1 16].

Qeyd etmak lazrmdrr ki, 2007 -ct ilde azcrbaycan-amerikaiqtisadi amekdaghq komissiyasrmn iginde, Azerbaycandamakroiqtisadi vaziyyat miizakire edilsrken, qeyri-neft sektoru-nun stimullagdrrrlmasrna ciddi 6nem verilib. Burada Azarbay-canrn UTT-ns daxil olmasrna tig merhslcde haztltq prosedur-lan barada fikir mtibadilssi aparrlmaqla yanagr, Beynalxalq in-kiqaf iizra Agentliyin xetti ile qeyri-neft sektorunun miixtalifsahalerinde bir srra perspektivli layihalarin reallagdrnlmasr ne-

zerda tutulmugdur. Bura aqrar sektor, emal sanayesi ve iKTiizre layihelar daxildir. 180 kompaniyam oziinds birlogdirenAmerika ticarct palatasrnrn biznes sayi noticosinde Azsrbay-canda qeyri-neft sektorunun miixtelif sahclerine iri hacmli in-vestisiyalann qoyulmasr giizlanilir. AB$-rn dovlat katibininmiiavini Daniel Sallivana gora, Azerbaycanda iqtisadiyyat va

energetika sahslerinde apanlan islahatlar barede VaginqtonBakr ile dialoq aparrr va bu dialoqun mehsuldar olmasrntqeyd edib. Bundan elave, Azarbaycanrn IKT sahasinda

226

regionda ilstiinliiyiinii mdhkenrlsndirmak iigiin, elava inteqra_siya vasitolarinden istifade edilaceyi proqnozlagdrrrlrr. Bela ki,ekspertlere gore, Azorbaycanda informasiya-kommunikasiyatexnologiyalarrnrn siiretli inkigafrna mane olan mtieyycn prob_lemler m<ivcuddur. Bu esasan rabite vs informasiya texnologi_yalarr sahesi i.izre elmle istehsalat arasrnda maneelerin bu sek_torda innovasiya ytiniimlii sahibkarh$n va investisiya qoyu_luglanmn inkigafrna manfi tesiri ila izah olunur. Bu baxrmdanXiZ amilinden yararlanmaqla, masalan qeyd edilon texnopar-krn yaradrlmasr hesabrna IKT sektorunda universitetlerin,miiassiselerin, tedqiqat msrkezlarinin, texnoloji infrastruktur_dan va diger mrivcud maddi-texniki bazalardan, yaxud yenila_rini yaratmaqla, bu qurumlann effektivli va somarali claqals_rini tagkil etmek hesablna mehsuldar ncticalerin eldo edilmesimiimktindiir ve bu faktorlar Brazlliya, Canubi Koreya, Fin_land.iyada faaliyyat gdstaren XiZ-in misahnda trriibadaiiziinii dogrultmugdur. <Azerbaycan Elektroniks> (AZEL)kompaniyasrnrn baggrsr iqor Yakovenkoya 96ro, texnoparkrnyaradrlmasr iizra XiZ-in layihesi teqdiralayiqdir vc bizim bubarada taklifimiz miivafiq d6vlet strukturuna taqdim edilib.Bu saheda Qin ve Hindista n tacriibosina baxmaq yerins dii_gardi. Bele ki, hale 20 il bundan avvel bu 6lkalerda istehsal olu-nan mehsullann aksariyyati daxili bazarlarda satrlrrdr. Amma,XiZ-dan sonra bu mehsullann ixraci artdt, sanaye ve texnolojibum baqlandr. Fikrimce, Azerbaycanda yaradrlacaq XiZ_da3-5 illik srhr deraccli riisumlar ilk n6vbsde istehsal iigiin btitiinn6v komplektlsgdirici materiallar vs xammala g<ira tctbiq edil_meli, hazrr ixrac mshsulu gdmnik yrlrmlanndan ve istehsahninkigafina ydneldilcn vasaitlar vcrgidcn azad olunmahdrrlar[83]. Azerbaycan Respublikasr rabita vo informasiya texnolo_

227

giyalarr naziri Oli Abbasova g6re, texnoparklarrn yaradtlmasr

haqqrnda tekliflar parlamente ve hcikumata teqdim edilecek-

dir. Bu sahede Kaliforniyadakt (AB$) <Silikonlu Vadil> tipliserbest iqtisadi zonanln yaradllmast iigiin iglar apartltr ve bu

tip zonalarda fealiyyat gdstaren kompaniyalara xiisusi giizagt-

lar verilir [88].

Qeyd etmak lazrmdr ki, qeyri-neft sektorunun <ilke iqtisa-diyyatrnda rolunun yiikselmesi bu sahenin xiisusi gekisinin

Azarbaycanda d6vlet biidcasinin galirlarinde oz aksini tapma-

srnda gdstermigdir ve 2006-cr ilin yekunlarrna gore 48,6% teg-

kil etmigdir. 2007-ci ilde dlkede UDM-nin istehsahnda asasrnt

qeyri-neft sektorunun saheleri tegkil etdiyi qeyri-d6vlet sek-

torunun payr 84,0Yo olmugdur. Nezera alsaq ki,2008-ci ilin av-

voline Neft Fondunda 7,3 mlrd.dollara yaxln vasait cemlen-

mig,2008-ci ilds isa bu mablafin iki defe artacafir gozlanilir va

esas neft gelirlsrinin daxil olmasr hala irelidedir, bu baxrmdan

<Holland sindromu>nun Azerbaycanda bag vermasi ehtimah

halelik proqnozlagdrrrlm-rr. A.Omiraslanova giire, <Hollandsindromu> iigiin garait neft dollannln axtnrndan sonra mi.im-

kiindiir. Biz neft dollannrn daxil olmasrm g6zlamaliyik va bun-dan sonra 6lkanin iqtisadilryatrnda bag versn proseslera bax-

mahyq [73].

Qeyd etmak laamdrr ki, dlkede apar an semerali iqtisadi

siyaset <Holland sindromu> iizre verilen proqnozlart qabaqla-

maqdadrr. Bele ki, dlkeda qeyri-neft sektoru neft amilindenbahralenerok inkigaf edir, onun ixrac potensial artrr, bu sa-

hsye investisiyalar qoyulmasrnda fsalhq ytikselmckdedir.

ABg-rn Beynelxalq Ticarat iizre rasmigisi E.Styartrn fikrinca,Azsrbaycanda olverigli investisiya qaraiti yaradrhb vs bu garait

qeyri-neft sektorunun, o ciimleden kigik va orta biznesin inki-

$afina tekan verir. Onun fikrinca, Azorbaycanrn golrafi mOv-qeyi ve tebii ehtiyyatlan <Holland sindromu>nun yaranma-srna imkan vermez. Almaniyantn Azarbaycandakr diplomatikmissiyasrnrn rehberliyine gore, Azarbaycanda qeyri-neft sek-toru yaxrn illarde yiiksak templo inkiqaf edacokdadir. Missiya-nrn baqgrsr K.Qrevlixin fikrince, qeyri-neft sektorunda m6v-cud problemlerin halli siiretlanecek va bu problemlera miinasi-bet deyigilecekdir. K.Qrevlixa g6re, ager H.Oliyevi <Osrin mii-qavilesi>nin atasr kimi xarakterizs etmek olarsa, onda onunollu va hazrrkr d6vlet baggrsrnrn XXI asrds Azerbaycandaqeyri-neft sektorunun inkigafinr seciyyelendiran va hazrrlanannahsng saziglerin miiallifi adlandrrmaq olar [117].

gnbhesiz, qeyd olunan iqtisadi inkigaf proseslsrinin siiret-lendirilmesinde, neft amilindon behralanersk qeyri-neft sekto-runun dinamik vo semareli inkigafinrn tamin edilmssinda pre-zident i.Oliyevin <Azerbaycan Respublikasrnda xiisusi iqti-sadi zonalann yaradrlmasr haqqrnda> molum Farmanrna mii-vafiq yaradrlmasr nazards tutulan XlZJar bu prioritet vazifs-lerin daha effektivli ve semareli yerina yetirilmasinde miihiimrol oynayacaqdrr.

229

YEKUN

Tipindsn asrh olmayaraq, azad, serbest ve ya xiisusi iqti-sadi zonalar adlandrnlmasrna baxmayaraq, bu tip zonalarrnbaghca meqsadi yeni iqtisadi vasitelerin va instrumentlarin iq-tisadi inteqrasiya proseslsrinde fealhlr ve semsreliliyi ile segil-

mesidir. Amma asas maqsadlerden biri da, bu tip zonalann<iziinin segilmasi, heyata, faal iqtisadi proseslare vssiqa qazan-masrdrr. Bir gox 6lkslerin, o ciimladan Azerbaycanrn iqtisadiinkiqaf proseslarinda bu tip zonalarrn yaradrlmasr, tegkiliproblemlari uzun illar erzinde miizakire obyekti olaraq qal-maqdadrr. Hamin zonalann real iqtisadi vasito kimi, hem de

yeni iqtisadi instrument kimi formalagmasr, qanunvericilikproblemlerinin hell edilmasi, optimal sarbast zona modellari-nin iglanib haarlanmasr va bu moddellerin konkret iqtisadisahsler tizre gergeklegdirilmasi zarurati son illorde aktualLgr ilesegilir. Qeyd etmek lazrmdrr ki, hels 1992-ci ilin swallerindoAzerbaycanrn iqtisadi ddvlet qurumlarrnda (Dovlat Plan-iqti-sad Komitasinda) Naxgrvan, Lonksran-Astara, Quba-Xagmazve Abgeronda AiZ-nin tagkili iigiin miivafiq i99i qruplan, AiZ-in yaradrlmasr iigtn ilkin normativ senodler ve diinya tacriibesibarasindo malumatlar toplanmrg, t<ivsiyyelcr hazrrlanmrq, la-kin bu iqlerin darinlagdirilmssi va yr[rlmr; materiallarrn iimu-milogdirilmesi, hokumat strukturlarrnda baxrlmasr miimkiinolmamrgdrr [28; s. 194].

230

1994-cii ilde BMT-nin sanayenin inkigaf iizre ekspertlarqrupu Azarbaycanda bir srra layihslarin, texniki-iq tisadi asas-landrrmalarr ile balh hcikumar qurumlarr ve miitaxessislarlobirlikde iglsr apanblar [18]. Layihalarin igarisinds Sumqayrtregionunda Azad iqtisadi Zonanrn yaradrlmasr layihasi yertuturdu ve bu layihanin icrasr bir nega ardrctl merhaloye b6_liinmiigdiir [14]:

-ilkin msrhalade hokumot iigiin bu layihenin hazrrhgr ilabalh zeruri tovsiyyaler iglanib hazrrlanmrg, bu meqsadla Sum_qayrt sanaye zonasrnda yerlagen miiessiselerin (kimya-neftkim_ya, metallurgiya vc toxuculuq) texniki veziyyeti tehlil olunmu$ve bu miiessisalerin inkigaf perspektivlari iigtin taklifler layihesiverilmigdir;

-BMT-nin hiiquqgiinaslarr azerbay canh hiiqu giinaslarlabirlikde SiZ-re aid qanunlarrn, normativ ssnedelerin 6yrenil-mesini tegkil etmi$ vr naticada Sumqayrt AiZ-nin idaroedil_mosi Agentliyinin hiiquqi baza ve alternativ variant kimi<Azarbaycan Respublikasr arazisindo azad iqtisadi zonalarhaqqrnda Qanun> layihelarini iqleyib hazrrlamrglar;

-Nahayat, 1996-cr ildo BMT-nin regkilarqrhgr ile, Sumqa_yrtda bu regionda yaradrlmasr nszerde tutulmu$ AiZ-nin ya_radrlmasr va inkigafr iigiin real investorlann miicyyanlagdiril-masi ve bu layihs ile bagh iggiizar investisiya miifutinin forma_lagdrrrlmasr iigiin beynolxalq iggiizar Forum (bu Forumda 300qirkst, kompaniya, maliyye firmalan vo s. igtirak etmigdir) ke_girilmigdir.

Lakin bunula bela bu layihanin gergeklagdirilmasi tigiinreal addrmlann attlmasr miimkiin olmadt va 1998-ci ilde bey_nelxalq tegkilatlarla Azerbaycan h<jkumeti arasrnda aparrlan

231

danrgrqlar (miizakiralar) naticesiz qaldr. Belalikle, SumqayrtAiZ-i :dzre esas merhelenin layihssinin gergeklagdirilmesi ya-

rrmgrq qalmr$drr (bu vaxta kimi iso ilk iki merhalada t<ivsiyya-

lerin, texniki-iqtisadi esaslandrrmalarrn hazlrlanmasr, biznes-konsaltinq xidmatinin tagkili, biznes merkezinin agrlmasr, xa-rici investorlarrn celb edilmasi, xarici investisiyalar iigtin elve-

rigli miihitin yaradrlmasr iigi.in bir srra beynelxalq tedbirlerin-biznes forumlann, konfranslann, simpoziumlarrn, miizakire-larin, diskussiyalann kegirilmesi tsgkil edilmiqdir).

Akademik Ziyad Semedzadayi g6ra Aiz-rin Azsrbaycan-da tagekkfl tapmamasr ve inkigaf etmemesi teessiil dofurur.Sumqayrt layihasinin bai tutmamasr siibiit etdi ki, hale de gox-

larr azad bazar mi.inasibetlerinin tam mahiyyatini diizgiin derketmirler. Bazi miitexessislarin<<Sumqayrlda azad iqtisadi zonayaradrlarsa, bu, milli manafelera ziddir>-fikri ile heg ciir razr-lagmaq olmaz. Onlar yaddan grxanrlar ki, Azerbaycan son il-lorde milli menafe baxrmrndan daha riskli layihelere qogul-

muqdur ve biz bu giin onlarrn real, miisbet naticalarini g6rii-riik. Heg giibha etmirem ki, AIZ msselesina bezi idareetmastrukturlarr diigtintilmiig, ciddi gskilda yanaqsaydrlar, onlarrnasassiz iddialan olmasaydr, belke de igin xeyrine miisyyenkonsensusa galmek olardr [28; s. 194]. Qeyd etmak lazrmdrr

ki, son ddvrlarde h6kumetin tekrar olaraq, Sumqayrt sanaye

zonasrnda XiZ tegkil etmsk niyyetini agrqlamasr, bu regionungiiclii infrastruktur imkanlannrn nahayat obyektiv qiymetlen-dirilmosi kimi da qebul etmak olar ve burada XiZ kimi miite-raqqi, mehsuldar iqtisadi inqstrumentdon uirun illor arzindeistifade imkanlarrrun realla$dlnlmamasr taassiif dolurur. Qiin-ki uzun iller erzinda bu senaye kompleksindeki iri diivlatmtiassisalarina verilsn dotasiyalar, subsidiyalar, xammal ve

232

enerjida$ryrcrlann qiymotlari iizre giizogtlar bu miiessisolorininkigafinr tamin eda bilmemigdir, eksine hamin miisssiselerreal inkigafdan geri qalmrg va zererla iqlsmigler.

Owalki qeydlarimizde de, serbest zonalann mahiyyati, sa_marasi, onlann tegkili, faaliyysti, g<imruk ve vergi giizagtleribareda miixtelif fikir va millahizeler verilmigdir. Fikrimizca,Azerbaycanrn hazrrkr dinamik iqtisadi inkigaf proseslari biitiinteklif, fikir va miilahizelari daha dorinden <iyrenmays va neha_yot bu sahede real iglerin gdriilmesina elverigli gerait yaratmr$_dr. 2007 -ci ilda rtlke iizre UDM-in 2006-cr ite nisberan 25%,esas kapitala ydneldilan investisiyalarrn 17,gok va senaye meh_sulunun 24%o, son 4 ilde isa sanayenin real hacminin 2,4 defaartrmr buna asaslr zamin ola bilar. Belalikla, XiZ_in yaradrl-masr, onlarrn qanunvericilik problemlarinin hall edilmesi vobu sahade mi.itareqqi, mohsuldar, samaroli modellerin hazrr_lanmasr proseslerinin gergeklagdirilmesi perspektivleri diqqaticalb etmekdedir ve bu maqsedla aqalrdakrlann reallagdtnlmasrtaklif olunur:

-Xiisusi iqtisadi zonalarrn ve bu tip zonalarrn tagkili, faa-liyyeti maselelerini, prioritet istiqametlarini miieyyanlagdirenva Azarbaycanrn hazrrkr dinamik iqtisadi inkigaf prosesle-rino, bu inkigaf proseslerinin perspektivina uyfunlaydrnlanvahid milli konsepsiyanrn iglenib hazrrlanmasr ve tesdiq edil_mesi;

-Xiisusi iqtisadi zonalann ve bu tip zonalarrn iqtisadi in_kigaf proseslarinda real igtirakrnrn, samareliliyinin, bu zonala_rrn yeni iqtisadi instrument kimi calbedici va effektivli olmast-mn tamin edilmasi meqsedila, struktur problemlcri, vergi vsgrimriik gtizsqtlari, iqtisadi siyaset prinsiplari nazera altnmaqla

233

ve beynolxalq tecriibanin sintezina esaslanmaqla, mdvcud qa-

nunvericilik bazastntn hazrlanmasl ve miivafiq Qanunun qe-

bul edilmesi;

-XiZ-in gergaklegdirilmesi, onlann optimal modellerinin

miieyyanlogdirilmesi, bu sahaye investisiya resurslarrntn colb

edilmesinde beynelxalq faalhfrn arttnlmasr maqsadile, XiZ-inoptimal modellarinin miieyysnlsqdiri'lmesi iizre Beynslxalq

tenderin keqirilmesi ve bu sahsde real tscrtibeye malik qirket

ve kompaniyalarrn igtirakr ile Beynelxalq konsessisumun ya-

radrlmasr;

-Olka daxilinds sahibkarhq resurslartnrn va diger daxili

investisiya menbeelarinin, dlkenin iqtisadi inkigaf proseslarin-

dsn geri qalmrg ayn-ayn qeyri-neft sektorlartna y6neldilmesi

maqsedile erazi (sahe) prinsipli XiZ-in yaradrlmast iizro tod-

birlarin gortilmesi (mssalen, taxrl ve denli bitkiler istehsah,

qida senayesi, turizm, kend teserriifattntn digar sahelsri, qara

metallurgiya, neft magrnqaytrmasr, kimya va neftkimya, yiin-

giil senaye sahesi vo sairler iizre);

-X.iz-in tagkili problemlarinin ve faaliyyeti maselalarinin

derindan iiyranilmesi, koordinasiya edilmesi, bu sahedc d<ivlot

saviyyesinds miivafiq takliflorin haarlanmast, onlartn reallag-

drnlmasr va bu sahenin fealiyyotine nezarotin tomin edilmasi

meqssdila, gevik drivlst qurumunun (strukturunun) tesis edil-

mesi, onun faaliyyatinin olkadeki real iqtisadi inkiqaf tempina

uylunlagdrnlmasr ve XiZ-in optimal modellerinin gerqakleqdi-

rilmasinde miisbat tecriibanin alde edilmesi, bu yeni iqtisadi

instrumentin miisbat cahetlarinin, semereliliyinin tebli[atrnrn

giiclendirilmasi maqsadilo, ilk XiZ-in yaradrlmast ve fealiyyeti

msselalerinin koordinasiya olunmastntn tamin edilmesi;

234

-XIZ-in tegkili problemlarinin va bu sahade diinya rccri.i-basinin riyranilmssi, fundamental elmi-tadqiqat iglarinin apa-rrlmasr, milli iqtisadi inkiqaf proseslari ile uzlaqan XiZ model-lerinin iqlenib hazrrlanmasr meqsedila d6vlet seviyyosinda XiZi.izro elmi-tedqiqat merkezinin yaradrlmastna baxrlmasr va s.

Nshayet, XiZ Azerbaycanda apanlan faal iqtisadi proses-lerin tarkib hissasina yeni iqtisadi instrument kimi daxil olabilecakmi? suahnrn optimal cavabrm ortaya qoymaq vaxtl-nrn gatdrlrnr va bunun h6kumet strukturlart resmilarinin,alimlerin, bu sahe iizra miitexessislarin, ig adamlarmrn vaAzarbaycanrn diinya tssarriifat sistemine feal inteqrasiya edanolke kimi siiretle daxil olmasrnr istayanlerin bu sahede birga,samereli fealiyyati sayesindo miimkiin olacalr qonaatindayik.Bunu, Azerbaycanrn dinamik iqtisadi inkigaf proseslerindsndogan bir zaruret kimi da qiymetlendirmek olar.

235

ODOBiYYAT

I . H.O.Oliyev. Miistaqilliyimiz ebadidir. (I-XVIII hisse).Bakr:1997-2006.

2. Azcrbaycan Respublikasr Statistika Komitasinin ma-teriallan (www.azstat.org).

3. Azerbaycanrn Statistik Gristericileri-2006. D6vlet Statis-tika Komitesi. Bakr, <Sedo-2006. 872 s.

4. Azarbaycan raqemlarde 2007 /Qrsa statistik mecmua/.Dovlet Statistika Komitesi. Bakt - 2007 . 262 s.

5. Azerbayeanrnregionlarr/Statistik macmua-2006/. DovletStatistika Komitesi. Bakr, <Seda>-2006. 718 s.

6. <Azerbaycan Neft Tcsarri.ifatu jurnah, lt4, 2006-ci il, s.47 -51 .

7 . <Azerbaycan Nelt Teserriifatl)> jurnah, Ns3, 2007-ci il, s.72-75.

8. <Azarkimya> Ddvlet $irkati va onun mtiassisslerinin he-sabatlarr.

9. A.gekareliyev, g.Oliyev, M.Cavadov <Nobel miikalatralmrq iqtisadgrlar vo onlarrn nezeriyyelari>>, Elmi-ensiklo-pedik naqr, Bakr, <Elm> nagriyyatr-2004, 240 seh.

10. A.H.Qeribov. Azerbaycanda Azad iqtisadi Zonalarnyaradrlmasr va inkigafinrn regional problemleri. //iqtisadelmlari namizadi alimlik darecssi almaq iigiin dissertasiyaiqi/i. Y.H.Mammedsliyev adrna Naxgrvan D<ivlot Uni-versiteti. Naxgrvan- I 999.

I l. A.H.Tagryev. Bazar iqtisadiyyatirnrn esaslan. Bakr-2000,342 seh.

12. A.H.Tagryev, Q.O.Ksrimov. Azad iqtisadi zona. Bakr-1996.4l s.

13. <Xiisusi iqtisadi zonalar: formalagma va inkiqaf

236

14.

aspektleri)) mdvzusunda elmi-praktiki konfransrn ma_teriallan. Bakr, 2007, I l2 s.

Q.O.Kerimov. Azad iqtisadi Zonalann yaradtlmasr, faa-liyycti ve. inkigaf problernJeri (Sumqayrt kiZ timsahnda).Iqtisad elmlari namizadi alimlik daiacasi almaq ticiin dis_ser.tasiya .igi A.zarbaycan Respublikasr iqtisadiyyar Na_zirliyi Iqtisadi Islahatlar Mark:zi. Bakr-1998Cozef E.Stiqlitz. Qloballagma ve onun doEurduEu nara_zrlrqlar. /l ngiliscodan rarciima/. Bakr-2004.,-32g s ::Pj:t:] ,!"pilil,. ntzariy"ye vs racriibs> jurnatr, I&03, s579-580. Bakr2007.<Giiclti senaye potensiahnrn yaradrlmasrnda Sumqaylt

miiassiselarinin rolu>> m<ivzusunda konfrasrn mat"rial_larr. Sumqayrt-2006., 196 s.Ixrac istehsal zonala:r. BMT-nin inkiEaf proqram ilaAzerbaycan D<ivlat Quruculugu va Beynolxalq 'Mtinasi_

batlar Itstitutunun birga nagri. Bakr- 1996, 7g s. '

<Iqtisadiyryao> qazeti, 26 aprel-O2 may 2007 _ci il, Bakr-2007.Regional inkiqafin 3 ili /icmal materiallar/. AzarbaycanRespublikasr_iqtisadi inkigaf Nazirlivt. gatr-2Obr, idO s.Sosial-iqtisadl inkigaf /Statisrik macmuo/. AzeibaycanRespublikasr.Divlet Sratistika Komitesi, Bakt, 2(f.l, 2i)Z i.g.T.Oliyev .<iri kompleks va qurfiulann iqtir"aiyy^t,*,r_!1-ryIu, <Iqtisadiyyat va heyat>r jurnat,, :rO tO-ii, Satr,2003-cii il.g.T.Oliyev. MDB dlkelorinin perspektiv inkisaf istioa_metlerinda. azad iqtisadi zonaiarrn yarud,lmus,r,n rlia_miyyati. <Iqtisadiyyat va hayat> jurnal, JS3-4. Bakr_2004.g.T.Oliyev. Milli iqtisadiyy aurntzda Sumqayrr qaharininiqtisadi potensiahnrn rolu. <iqtisadiyyat i" t ryui,, f.ilnah, Jt5-6. Bakr-2004.$.T Oliyev. Kimya sanayesinin bu giinii vo sabahr.orob-lemler, perspektivlar. <2004-200g-ciillarda Surnquv',i ir_

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

23.

24.

25.

237

26.

27.

28.

29.

30.

31.

harinde sosial va iqtisadi sahalarda inkiqafin tsmin edil-masi proqramr> mcivzusunda konfranstn materiallarr.Sumqayrt-2005.<Yeni iqtisadiyyat> jurnah, Ne-9, mart 2007-ci il, Bakr-2007.<Yeni iqtisadiyyab jurnah, No-10, aprel 2007-ci il, Bakt-2007.Z.O.Samedzade. Diinya iqtisadiyyatr. Qin iqtisadi m6cii-zasi. Bakr, <Ganclik>-2001 ., 328 s.

Osman Kadr. Serbest b6lqelerin ekonomik etkileri va so-

runlarr:Biqkek Serbest b<ilgesi iizerine saha aragtlrmasl.<Qloballagma prosesinde Qafqaz ve Merkazi Asiya: iqti-sadi ve beynelxalq miinasibatlar> II Beynalxalq Konqre-sin materiallarr. I kitab, s. 199-211. Bakr, Qafqaz Uni-versiteti, 02-05 may 2007 .

Seyidollu H. Uluslararasr Inkigaft teori, politika ve uy-

fuiama. <Giizem Can Yayrnlarr> No: 20, s.151. istanbul-2003.A.f .facanos. Arrya;rrnocrr co3I:arrts cso6oaHltx sKouo-

MuqecKr.rx sou s Asep6afiaxaue. <Qloballagma prossesinda

Qafqaz va Markazi Asiya iqtisadi ve beynalxalqmlinasibotlar> II Beynelxalq Konqresin materiallan. IIkitab, s.708-712. Bakr, Qafqaz Universiteti, 02-05 may2007.A.B.Hosuqxon. ?xoHot{uqecxac reopur (flomlrrrecKilreopue). Mocxsa-2005. 1008 c.

A.14. Baftpauon. Peruona:rrnag sxoHoMflqecKall HHTer-

pauuc: reopu, l,r [ParffI{Ka. Baxy- 1997.

A.C.Eyraron. Muporar 3I(oIroMI,I(a. Mocxna-2005A.-fl.A.rexnepon. 3roHouuqecxre Ir npaBoBble npo6:renau[crror63oBaHHs BTopuqHLlx pecypcoB B ycnoBH.sx pbrHKa.

Mocxsa-2002.,380 c.

B.A.Meaeeres. fno6arusauu.fl 3KoHoMuKIr: reH/reHulru 14

lporrrBoperrufl. Xypna:r <Muponax 3KoHoM[Ka H Mexay-Hapoarrsre orHolrreHl4l). J,.lo 04, anpem 2004. Mocrna-

32.

33.

34.35.

36.

238

37.

38.

39.

40.

41.

42.

43.

44.

45.

46.

2004.B.Bux. Cao6o4H6re 3xouoMEqecKr{e 3<lHhr Pecny6lzxa Be-napyc6: cocrorHHe H nepc[ercrrrBbr pa3BuTllc. <Be;ropycc-nrfi axononzqecxufi xypHa:r>, Ns 3. Ml,tucx-2002.B.H.tDoMnqes. MexqynapoaHax roproB.-rr. Mocxea-2001.,441 c.B.A.Casr-rH. O saxono4arenruoi 6a:e cno6o4uux :rouo-MHtrecKHx goH s Poccuu. Xypna:r <<Erlguec>>. Ns 7, Mocxsa-2003.IO.C.Crenason. <Cno6oguue 3KoHoMrrqecKue 3oHbr BCCCP), r<3uanxe>>, Mocxna 1990r., 64 c.

lpuxeuue peruouoB Poccurl r uunoaaquonuofi :xoHo-uuxe. flo4 pe.q. A.f.fpaH6epra, C./l.Ba,.reHreq. Hu-t exo-HoMr.rKH PAH, Mocxsa, <Hayxa>- 2006.402 [email protected]. Mex4yuapo4Hr,re sKoHoMrrqecKr.re oruo-ureuH.q. Mocxsa -1999, 264 c.3.H.Bocqaesa. Ynpaa.neune sKouoMrrqecKuM pocroM.Mocxna, 3AO I,Isaarerscrno <<3xonourlra> - 2004.,316 c.3.A.CaueasaAe. Sransr 6oaruroro nyru-3KouoMura A:ep-6aitgxata 3a rroJlae(a, ee HoBbre peaJtvv *t nepcfleKrl{Br,r.Baxy-2004, 936 c.ll.fl.Oor'rnncxrfi . I-:ro6arugarln, ?KoHoMr-r(rr u BHerrEe3-KogoMr.rqecrle cnrsu Poccurl. Mocxsa - 2004.H.IO.Yns.{euxo, I{.M.Mar.re4ona. Oco6eHuocrl 3KoHoMH-qecxofo pa3BHTIrfl COBpeMeHHLIX MyCyJI6M:IHCKIA( rOCy_

4apcrn (ua npr.rMepe Typuara t l4paua). Mocxn4 OAOH:garenrcxufi .{ou <fopo4eq>-2006. 288 c.P.H.3uMeHros. Cgo6oAHhIe 3KoHoMuqecKr.re gonn. Mocx-na, I4:g-no <IIarep>-2005.C.O.Hcvaiiros. PeQopuuporanxe u pa3BuTr,re flpoMrrrrr-neulrbrx flpeAnpurnth u ycnoBrrrx nepexo4Hofi axoao-uura. Baxy:<3lu>-2006.340 c.Crpauu fyAM - 2007. Cra-r.c6. focxoucrar Arep6afig-xzrHcKoii Pecny6irxxu. Barcy - 2007 . 245 c.

47.

48.

49.

239

50.

51.

52.

53.

54.

55.

56.

57.

58.

C.I- .Araee, III.AnIaee. Ilpo6,reuu r{ nepcneKTHBr,r roproBo-aKoHoMrrqecKrrx cnr:efi Asep6afiAxaHa, c Poccaefi. Monor-pa{ur. Eaxy., <3nu>-2004.r{.M.A66acos. 3ronouuxa Asep6afi21xaua na ryrrx rlo6a-n 3a\Htr: [peAloc],rJIKH H flocre.qcrBHs. Bary, <3.nrtr>-2007 .,384 c.T.fl.[ansro, 3.M.Orpyr. Cso6o.qHrre 3KoHoMHqecKr{esosu. Mocxra- 2000. 328 c.T.Ill.Xaru.lrosa. A:ep6afigxaH AeBrnocrhrx: r{cropru 3r(o-HoMr.rqecKux peQopu. Baxy, <3nrr.r>-2002.

[I.f.faaxues. A:ep6afi4xau Ha n]"ru r uupouorrry coo6-uIecTBy: cTpaTeruc BHerrrHe3KoHoMr{qecKofo pa3Br.ITr.rs.

Kuen-2000.III.T.Amren. Cno6o4nue gKoHoMuqecxrle sonn n QoxycenepcnerrrB. (ANGLO-CASPIAN PUBLISHING LTD)ISSN 1 362-1696. London-2004.IlI.T.A.rrues- <Psruox He(DrexuMrr,r Asep6a.fi4xaHa. 3rcouo-MrqecKlle cBf,3r,r c Poccuefi ). Marepr.ranbr MexgynapogxoiKou$epenquu <XrrMll.recru{fi u He(brexuMfirrecxufi cerrops Poccru u CHf>. AucrepAau (Hr.r.ueprraH4rr), uor6pr2004 r.lll.T.Arures. Bserrsegxonour4riecK,rr AerrreJrrHocrb Ha rre-pexoAHoM 3rarre. Xypna:: (KASPIAN>. KasaxcraHA;ruaru-2005.IlI.T.A,rnes. flpo6.xeuur E rrepcflerTuBbr roproBo-sKoHoMn-qecKHx cBmeft Arep6afi4xaua c Poccuefi B ycnoBHrx rno-6aarisa{llra tr 3KonoMlrarecKofi Tpauc&opMarlutr. (Qlo-ballaqma prosesinde Qafqaz va Merkazi Asiya: iqtisadi vebeynalxalq mtinasibetler> II Beynelxalq konqresin mate-riallarr, Bakr, "Qafqaz Universiteti". 2007.3.Cafixroecxa-Maprr{Hr,r. Ol,nxquounpouauue cao6o4urrx3KonoMxtrect<rrx 3oH B M]rpe. Mocxna-1999.,78 c.!.C..{pysux. Cno6o.qsuc 3KoHoMnqecKr.rc 3oHhr B crrcreMeMupoBoro xo3rfi crBa. Muncr<-2000.

?40

59.

60.

61. Sh.Aliyev. "The investmen prospects in the chemical andoil-chemical industry of the Azerbaijan Republic',,*CASPLq,N". Baku. ISSN 1362-1996.

62. www.rabitadunyasr.info.az63. www.az_customs.net64. www.azadinform.az65. www.old.mincom.gov.az66. www.un-az.org67. www.525ci.com68. www.respublica.news.az69. www.lidertv.com70. www.infokey.az71 . wrpw.elm.az72. www.news.mail.ru73. www.novosti.az74. www.bakutel.az75. www.newsazerbaijan.ru76. www.internet.news.az77. www.nashvek.media-az.com78. www.astana.dan.kz.79. www.uabanker. net80. www.allmedia.ru81. www.tamognia.ru82. www.lexim.ru83. www .azerizv .az84. www.kavkaz.nemo.ru85. www.capital.trend.az86. www.businesspress.ru87. www.mcds.ru88. w-ww.searchline.com.ua89. www.truskavets.ukrpack.ne90. www.economy.gov.az91. www.materic.ru92. www.pda.regnum.ru93. www.gazdagroup.com

24t

94. www.ukraina.ur95. www.cisstat.com/rus/96. www.ru infokom.ur97. www.emirates.su98. www.iran.ru99. www.crc.mofcom.gov.cn1 00. www.centrasia.ru/news101. www.rian.nr./politics102. www.welcome.kg.ru103. u'ww.catalog.fmb.ru104. www.CHINA HOT LINE

105. www.indo-china.ru106. www.dumaem.ru107. www.ShinaWindow.ru108. www.Asia-Biz.ru109. www.chinalaw.ryI 10. www-wikipedia.orgI I 1. www.glossary.ruI 12. www.ken tos.ru113. www.enbv.narod.ruI 14. www.meaindia.nic.inI I 5. www.gairtradezonc.jhc-cdca.orgI 16. www.csl-az.com117. www.caspenergy.com1 18. www. m-economy-ru

242

Ilpo6.nenrrr opraHrr3arr[[ rr [epcneKTuB6rpa3BBTrrS OCO6brX 3KOHOMHqeCKTTX 3OH

COAEP)KAHIIE

IJABA I. Cyu1Hocr H TeoperHqecKn-KoHqerrryaJrhH6reocxosrr Oco6brx 3xosouHqecrxx 3oH (O33) ......-.............................. I 1

l.l. TeopgrrqecxHe ocHoB;r r,r opraHH3aqHr.r O33...,.................... I I1.2. Cyulecrayrorque Qopuu O33 B cHcrsMe

MHpoBoro xoacficrsa ................................. 15

1.3. OcnosuHe rrpHHuHrrtr O33......................................-............18

IJIABA tr. Pors r npo6reuu 033 s:rcoHorr{uxe crpan rlrupa...........302. [. Poxb O33 a sxonor*,rx,tecxolr pararrau CIIIA

H Apyrrx crpaH AMepHKH................ ...........302.2. Bonpocsr pa.aaxrxx O33 a Eepone ...........422.3. Oarrop O33 B pa3Bnrrr c'rpaH

B;uoxHero Bogrora n A:nn. .........,.............66

IJIABA III. Oco6oe sHa.{eHHe O33 a NHrerpaunounsrxtrpoqeccax B MHpoByrc xogrficrseurq4o cHcreMy crpaHc nepexogxofi :rcououuxofi ............. ..................,...,..96

3. l. Ocuoauue tlarropsr o6yoranruaarouxe O33s crpaHax CHf n yclroBHrx nepexoaHofi 3KoHoMHKH ..-.--.-...96

3.2. Opranxgaur.u x gerre,rsxoc'm O33 s Poccuu u Eerapycr.... 104

3.3. flpobreuu pararrrur O33 a Ka3axcraxe H Cpeguefi Arnn... ll53.4. llcpcnerruaur pa3Br{rH, O33 n crpaHax ryAM ................. 127

243

Bseaexxe

IJIABA IV. Bonpocsr opraHH3aqnn, 3aKoHolare;rbcrBou 4errelrHocu O33 a Arep6afi4xaHcrofi Pecny6lnxt .................. 138

4.1 . Pors O33, Hx opraHu3auHe r npo6nelrr,l3aKOtIO,4aTeIbCTBa B ITpOUeCCaX 3I(OHOMI{qeCKOfO

pa:surur Asep6afiAxana................ .......... 1384.2. Bonpocrr uu$pacryrrypLr O33 s aaxnocru ouer*n

cyrqecreyroqei MorllHocru s aT ofi oQepe............................ 1604.3. Borpocrr HaJroroBoro r.r raMoxeHHoro KoHTpoJrfl e O33 ....I68

IJIABA V. flepcnerrunr,r O33 no yaenu,reuurc yaenLHororeca ueueQr.rrroro ceKropa Bo rneruuefi roproare................--.....-.... 182

5.1 - B,rucaue O33 na ynellrveHxe 3Kcnopra npoH3BoacrBaKOHKypeHTOCnOCO6UOft rrpO4yxqUU3KCnOprHOfO Ha3HaqeHHr..,...... ..,.............182

5.2. flparruvecxoe anaqenne O33 B coBeprreHcrBoBaHHHcrpyrcrypbr HMnopra H co3AaHHs npoH3BoAcTR

lrMflopro3aMerrrarcurHe ..................... .,......1925.3. Poru O33 r pa:axrux ueue$rrHoro cerropa-..................... 199

244

The problems of organization and perspectives ofdevelopment spesial economic zones

Head I. The substance and theoretical conseption baseson special Economic Zones (SEZ)..................................-..................... t I

I .l . Theoretical base and organization of speciateconomic zones.................-. . . . . , , . . . . . . . . . - . . , . . . . I 1

1.2. Existence forms SEZ in the world economy system ..............151.3. The main principles SEZ .................................................. ..... l8

Head II. The role and problems SEZ in the economicsofthe countries ofthe world........ .,..........................30

2.1 . The role of SEZ in the economics ofthe developmentof the USA and differen countries of Amerika.......................30

2.2. The base of development of SEZ in Europe...........................422.3. The factors ofSEZ in development ofthe countries

in the Near East and Asia................ ...........66

Head III. Main meaning of SEZ in integration prosseses in the worldeconomic system, countries with transitive economics..-,....................96

3.1. The main factors conditioned of SEZ in thecountries ofUnion independcnt Countries in conditiontransitive economics ....................... ...........96

3.2. The organization and activity of SEZ inRussia and Belarus................ ................... 104

245

3.3. The problems of development of SEZ in Kazakhstanand Middle Asia..................... ................... I l5

3.4. The perspectives ofdevelopment of SEZ in thecounhies of GUAM.........,. .......................lZ7

Head fV. The problems oforganization, legislation and activiesof SEZ in Azerbaijan Republic....... ........................ 138

4.1. The role of SEZ, there organization and problemsof legislation in the prosses ofeconomic developmentof Azerbaijan...... .........138

4.2. The problems of infrostructure in the SEZ and imponanceof value existence power in this sphere.............................. 160

4.3. The problems of tax and customs due control in the SEZ....15E

Head V. Perspectives of SEZ to uncreasedensity non oilsector in the outworld trade..... ............................... 182

5. I . The influence of SEZ to increase export power,production compete facility products of export direction..... 182

5.2. The practical meaning ofSEZ in the majority structure ofimport and creating production import replace.. .........-......--lg2

5.3. The role of SEZ in the development ofnon oil sector.......... 199

246

PE3IOME

B Aannofi KHHre paccMarpuBaerc, urnpoxufi Kpyr BonpocoB,

cBs3iutHllx c opraun:aqraefi H perrreHHeM npo6.neusr oco6trx3KOHOMI,IqECKHX 3O}I B (OHTEKCTE KAK HOBOTO 3KOHOMI.IqEC(ONO

LIHCTpyMeHTa B MexcTpUlHOBLlX TOproBO-3KoHOMItqeCKlIx oTHO-

rrreHrr.D( B ycnoBltrx r,ro6algsauuu l,r n 6epaJlr.lsaqalt. B (Hr-rre

flpeacTaBreHr,r aHa,'r[3],I u uu$opuaqur.r o6 ucropuu pa3Br.rTH,

cBo6oAHLlx 3orr, [pr,rBeAeHLI MHoror{HcneuHue npuuepsr o npo6-neMax B nep[oA pa3Bxm Aanlroro SxoHoMnrrecKoro cnoco6a g

cl,rcreMe MHpoBofi gxouour.rxu.

Alrop, Ha 6are upaxruuecKnx, ztHiuuTlrqecKux, EH+op-

MaTIHOHHbD( U CTaT CT[rreCKrD( MaTepUanOB CMOr aHaJ]H3HpOBaTL

orrbrr oxono 45 crpau MHpa no opraHH3aquu H pa3Br,rrHu cno6o4-HbD( 3oH. flo4po6no paccMaTplBarorc.s Bofipocrr 3aKoHoAarenr,-

H6D( 6a3, TalMoxeHur,rx u HaJroroBr,x lrror, an$pacr:py(TypHbre

npo6neMrr flpoqee. Kpolre roro, rtpllBoal p.flA rrpuMepoB x3o[BrTa pzBHLrx cTpaH, aBTopoM AaHbr aIaJII{36I nMeto lefocc [o-reHuralra HeHe(brsHoro ce(Topa A:ep6afiAxancxofi Pecny6lurnIIo yBeJluqeHllrc 3I(cl]oprHofo nolIeHqt,Iiula, coBepuelrcTBoBaHIIK)

cTpyrcypBl BHeuHeToproBoro o6opora cTpaHbr. Oco6oe sHr.i-

MaIHHe yAenreTCfl paCKpblTHlO BO3MoxlIoCTU OT/'IerbHbrx ceKro-

poB 3r(olIoMHIoI crpaurl tlo opraHn3arlnu ll palnrrnlr oco6sx3KOHOMHqECKIIX 3OH.

MouorpaQur Aaer o6rrrxpHyo unrlopuaquro o naxnux tfax-Topzrx no oprauH3allun AegreJrbHocrx r{ pa3BHTI{, oco6r,x eroso-MI,rqecKI{x 3oH u paccqETaHo an, HayqHbD( pa6oTHuKoB, clrellua-

JILICTOB nO OprZUIlI3aqI-rl{ U p?!3BrlTy.fl, OCO6EIX IKOHOMHqeCKl{X 3OH

H rlIUpOKHfi Xpr VUrare,rcfi.

747

RESUME

I'here are given main attention a lot of problems withcontract organization and realization tasks special economiczones in context as a ndw trade economic cooperation incondition globalization and liberalization.

There is given analysis and information about developmentof free zone, given many examples about problems duringeconomic development and using this in the world economy.

The author tried to analise practical and analt'tic informationand statistic experience about 45 countries of the world aboutorganization and development of free zone. There is considerproblems'of legislation without customs and tax due, infrostruc-ture problems and e.t.c.

Besides it there is given examples of experience fromdi fferent countries, author analysis the having potencial non oilsectors of Azerbaijan Republic to rage export potencial majoritystructure of turn outworldly trade of country.

The main attention is given to disclosure facilities seperate

sectors of the economy of countries in organization and develop-ment special economic zones. The book gives extensive infor-mation about factors in the organization activities developmentspecial economic zones and for science workers specialists toorganize and develop special economic zones and broad publicattention.

248

MOaLLiF HAQQINDA

$afa Til'lis ollu Oliyev, iqtisadelmlari namizadi, 1959-cu ilde ana-dan olmugdur. 1986-cr ilds Azer-baycan Xalq Tesorriifatr institutunubitirmig, 1990-cr ilda Moskva gaha-

rinda Umumittifaq Xarici TicaretAkademiyasrnda xarici-iqtisadi ala-qeler iizra diplom almrqdrr. l98l -

1996-cr illarde Sumqayrt (Sintez-

kauquk> zavodunda aparatgr, kom-somol komitasinin katibi, maliyyagobesinin reisi, bag ekspert, direktormiiavini vazifalerinde, 1996-2006-ctillerda <Azarkimyu Diivlat $irka-tinda giibe raisi, $irkatin Rusiya nii-mayendaliyinin baqgrsr, <EP>> zavodunda baq iqtisadgr, <SAM>zavodunda direktor miiavini, $irketin Vitse-Prezidenti vo (Sin-

tezkauguk> zavodunun direktoru vezifalarinda iglomigdir. 2006-cr

ildan Sumqayrt qaher Omek va Meqlulluq Merkezinin direktoru-dur.

g.Otiyev 40-a yaxtn elmi esarin va 1 monoqrafiyanm miiellih-dir. Osas elmi fsaliyyati iilkalerarast ticarat-iqtisadi elaqaler, sa-

naye sahelerinin va arazilarinin kompleks aragdtrmast ila ballt-drr. AB$, Fransa, Qexiya, Rusiya, Ukrayna, Tiirkiya, Polga vs

sairlar daxil olmaqla 30-a yaxrn 6lkda olmu;, beynelxalq kon-frans, simpozium ve seminarlarda igtirak etmigdir. Ailelidir, iigrivladr var.

E-mail: [email protected]: +99450-2131506

+994164-83490+994t64-84299

249

OE ABTOPE

A,rrlen lIIaQa TnSnuc or.nu, 1959 r'oaa poxienu.r, KaHJIuAar 3KoHo-MrtqecKr.rx uayx. 1986r.. 3ar(oHrrH;l Arep6afigxarrcxufi f lapoAHo-Xo3rfic-raenHHfi llncruryr, a B 1990 r. fioflyrrr4n Jlr.rrrJloM rro B3C BABT r.Moc-xssr. 1981-1996 rr. pa6mal annaparquKoM, ceKperapeM KoMHTera KoMco-Mon4 HaqanlHr{Koru <DO, :auecrnrelev guperropa CyuraJ.rrctofo 3aaoAa<Cuuresxayuyx>. 1996-2006 rr. pa6ora.l B fK (A3epxaMnr) Ha Aorx-Hocrn Haqirn;Huxa orAena, rnaBofi flpe4crarure,rtcraa g p@, rraBuHr,r3KoHoMHcroM raaoAa <3II>, 3aMecrHl.eJreM nfipeKropa raso,(a (I]AB),Bnqe-npesugeurou fK <Arepxauua) l-r nupeKropoM 3aEoAa (Ct-rHre3ray-.ryK). -flBrf,er€f, aBTopoM oKoJro 40 uayvurrx H3naHAit oAHofi MoHor-paQrau. Ocuoauue HanpaBneHflc HccnenoBalrdfi- MexcrpaxoB;re roproBo-3KoHoMr{qecKoe corpyAHuqecrBo, KoMnneKcHbrf aualns orpaclef, :rouo_MHKH T.A. flo,6usa:t s oxoJro 30-u c'rpaHax MHp4 s roM,r[cne s CIIIA,OpaHqnn, 9exrau, Poccul, YxparaHe, Typuux, flo:ture, rAe y.€crBoBalr BKoH@peHUltrx, cuMno3lryMax n ceuuuapax. XexaT, oTerl tporrx AeTef

THE AUTHOR

Sh.Aliyev was bom in 1959. Candidate of economic science. Hegraduated tom the Institute of Economy in 1986, received degree l-ECBABT in Moscow. 198l-1996 worked as operator, chif of Komsomolcomitee, chif of financial departrnent, the assistant manager of the plant"SK". ln 1996-2006 worked in ,.Azerchemistry,, company as chief ofdepartment, as chief economist plant Ep, vice direktor of plant ..pAV',,vice prezident Azerchemistry Company and as a director of piant,.SK,,. Heis author ofabout 40 science works and monographics.

The main direction of research is inter countries trade economiccooperation, complete analise of economy sphere e.t.c. He has been toabout 30 countries including USA France, Chechi4 Russi4 Ukraine,Turkey, Poland and e.t.c., have taken part in the confrences, symposiumsaad seminars. He is manicd and has three child..

250

$.T.Oliyev

Xiisusi iqtisadi zonalann tagkili problemleriva inkiqaf perspektivlari

Bakr-<Elm>-2fi)8

<Elm> Redaksiya-Negriyyat va Poliqrafiya Markazi

Direktor: g.AlqanhBag redaktor: T.Kerimli

Matbaanin direktoru: O.MammadovKompiiter tortibi: O.KarimovTexniki redaktor: T.Alayev

Formalr 60x84 I/ro.

Hacmi 15,75 9.v. Tiraj 300.Sifarig Ns 06

Qiymati miiqavila ila.

<Elm> RNPM-nin metbeasinde 9ap edilmiqdir.( Bak4 lsriqlaliyyar. I ).

I

t

Documents

xUsusi iqrisani zoNarARrN re$rir,i ve iNrigar …library.oyu.edu.az/books_sdu/N_-246.pdf · 2017-02-14 · s cr S).\ $oFA OLTYEV xUsusi iqrisani zoNarARrN re$rir,i pRoBLEMr,eni ve