XV I I BÖ LM Ə MÜHAZİRƏ QEYDLƏRİ: TƏDİYYƏ BALANSI

XVXVIIII BÖ BÖLMLMƏ MÜHAZİRƏ QEYDLƏRİ:Ə MÜHAZİRƏ QEYDLƏRİ:TƏDİYYƏ BALANSITƏDİYYƏ BALANSI

Müəl. Elşən BAĞIRZADƏMüəl. Elşən BAĞIRZADƏAzərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti

Beynəlxalq İqtisadi Münasibətlər KafedrasıBeynəlxalq İqtisadi Münasibətlər KafedrasıBakı - 201Bakı - 20111

Fənn: Beynəlxalq Fənn: Beynəlxalq

İqtisadi Münasibətlər İqtisadi Münasibətlər

Təqdimatlarda Təqdimatlarda Paul R. Paul R.

Krugman Krugman veve Maurice Maurice

ObstfeldObstfeld tərəfindən tərəfindən

yazılmış “yazılmış “International International

Economics: Theory and Economics: Theory and

PolicyPolicy”” və Halil Seyidoğlu və Halil Seyidoğlu

tərəfındən yazılmış tərəfındən yazılmış

““Uluslararası İktisat: Teori, Uluslararası İktisat: Teori,

Politika ve UygulamaPolitika ve Uygulama” adlı ” adlı

dərsliklər əsas dərsliklər əsas

götürülmüşdür.götürülmüşdür.

Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Slide 1-2

Mündəricat

Giriş .................................................................................................................... 3 “Tədiyyə Balansı” anlayışı ................................................................................ 5 Tədiyyə balansının xüsusiyyətləri .................................................................... 6 Tipik tədiyyə balansı nümunəsi ...................................................................... 10 Cari Əməliyyatlar Hesabı ............................................................................... 11 Kapital hesabı .................................................................................................. 15 Rəsmi rezervlər hesabı .................................................................................... 16 Statistik fərqlər hesabı .................................................................................... 19 İkili qeydiyyat metodu nümunələri ................................................................ 21 Xarici kəsir və xarici profsit .......................................................................... 24 Xarici ödəmə kəsirlərinin səbəbləri ............................................................... 25 Mənbələr ........................................................................................................... 26


Slide 1-3

Giriş

Tədiyyə balansı, ölkələrin müəyyən bir dövr ərzində xarici iqtisadi və maliyyə münasibətlərinin vəziyyətini əks etdirir.

Bir ölkənin tədiyyə balansındakı tarazlıq və ya qeyri-tarazlıq halları, o ölkənin beynəlxalq ödəniş qabiliyyətini, iqtisadi və maliyyə etibarını göstərir.

Aşağıdakı bir sıra təməl iqtisadi dəyişən tədiyyə balansı ilə sıx əlaqəlidir.

– Milli gəlir və məşğulluq səviyyəsi, – İnkişaf tempi, – Valyuta kursları, – İnflyasiya səviyyəsi, – Gəlir bölgüsü və xarici borclar.


Slide 1-4

Maliyyə və monetar siyasətləri müəyyənləşdirən və ya həyata keçirən qurumlar tədiyyə balansında gedən prosesləri və müvafiq dəyişiklikləri yaxından müşahidə edirlər.

Birbaşa və ya dolayı xarici investorlar tədiyyə balansında baş verən proseslərlə yaxından maraqlanırlar.

Ənənəvi nəzəriyyəyə görə, bir ölkənin valyutasının Ənənəvi nəzəriyyəyə görə, bir ölkənin valyutasının xarici dəyərindəki dəyişikliklərlə, onun reallaşdırdığı xarici dəyərindəki dəyişikliklərlə, onun reallaşdırdığı ticarət axınları arasında sıx əlaqə vardır.ticarət axınları arasında sıx əlaqə vardır.

Giriş


Slide 1-5

Tədiyyə balansı, bir ölkə rezidentlərinin müəyyən bir dövr ərzində xarici ölkə rezidentlərilə həyata keçirdikləri bütün iqtisadi əməliyyatların nəticəsini göstərən sistemli bir qeydiyyat formasıdır.

Tədiyyə balansı, ehtiyat deyil, axın anlayışıdır.

““Tədiyyə Balansı” anlayışıTədiyyə Balansı” anlayışı(Balance of Payments)


Slide 1-6

A) İqtisadi əməliyyat və ölkə rezidenti olmaA) İqtisadi əməliyyat və ölkə rezidenti olma• İqtisadi əməliyyatİqtisadi əməliyyat, əmtəə, xidmət, texnologiya və ya

kapital ixrac və idxalı əvəzinə ölkəyə valyuta giriş-çıxışının olması kimi ifadə edilir.

• Ölkə rezidenti olmaÖlkə rezidenti olma isə o ölkədə fəaliyyət göstərən fiziki, hüquqi şəxslər, o cümlədən dövlət qurumlarının iqtisadi fəaliyyətlərinin tədiyyə balansına daxil ediləcəyini ifadə edir.

Tədiyyə balansının xüsusiyyətləri-1Tədiyyə balansının xüsusiyyətləri-1


Slide 1-7

B) Beynəlxalq ticarət əməliyyatlarının ikili B) Beynəlxalq ticarət əməliyyatlarının ikili xüsusiyyətixüsusiyyəti

• Beynəlxalq iqtisadi və maliyyə əməliyyatlarının əksəri iki əməliyyat (əmttə və xidmətin təqdim olunması və əvəzində pulun transferti) formasındadır.

• Tədiyyə balansı İkili Qeydiyyat Sisteminə görə tutulur.



Slide 1-8

C) Debet və Kredit ƏməliyyatlarC) Debet və Kredit Əməliyyatlar

• Xarici aləm qarşısında alacaq hüququ doğuran əməliyyatlar debet əməliyyatlardebet əməliyyatlardır və əsasən ölkəyə valyuta daxil olmasını təmin edir. Əmtəə və xidmət ixracı, kapital idxalı kimi....

• Xarici aləm qarşısında borc doğuran əməliyyatlar kredit əməliyyatlarkredit əməliyyatlardır və əsasən ölkədən valyuta çıxışı yaradır. Əmtəə və xidmət idxalı, kapital ixracı kimi...



Slide 1-9

D) Avtonom və tarazlaşdırıcı əməliyyatlarD) Avtonom və tarazlaşdırıcı əməliyyatlar• Əsas hesab qrupları

Cari Əməliyyatları HesabıKapital HesabıRəsmi Rezervlər HesabıStatistik Fərqlər

Cari Əməliyyatlara əmtəə və xidmət axınları ilə bağlı əməliyyatlar qeyd edilir. Kapital hesabına isə xarici kapital əməliyyatları qeyd olunur. Rəsmi Rezervlər hesabında isə Mərkəzi Bankın bazara müdaxilə səbəbilə həyata

keçirdiyi valyuta alqı-satqı əməliyyatları nəticəsində ölkənin rəsmi rezervlərindəki dəyişmə göstərilir.


Avtonom Avtonom əməliyyatlarəməliyyatlar

Tarazlaşdırıcı Tarazlaşdırıcı əməliyyatlarəməliyyatlar


Slide 1-10

Əməliyyat qruplarıƏməliyyat qrupları Debet Kredit

I. CARİ ƏMƏLİYYATLAR HESABI

A. Əmtəə İxracı və İdxalı (+) (-)

XARİCİ TİCARƏT BALANSI (+) (-)

B.Xidmət İxracı və İdxalı (+) (-)

C. Bir Tərəfli Transfertlər (+) (-)

1. Xüsusi yardım və Hədiyyələr (+) (-)

2. Hökumət Transfertləri (+) (-)

CARİ ƏMƏLİYYATLAR BALANSI (+) (+)

II. KAPİTAL HESABI

A. Uzunmüddətli Kapital (+) (-)

1. Birabaşa Xarici Kapital İnvestisiyaları (+) (-)

2.Özəl Portfel İnvestisiyaları (+) (-)

3. Rəsmi Kapital Əməliyyatları (+) (-)

B. Qısamüddətli Kapital (tarazlaşdırıcı olmayan) (+) (-)

KAPİTAL ƏMƏLİYYATLARI BALANSI

III.STATİSTİK FƏRQLƏR

Xəttüstü Əməliyyatlar

IV. RƏSMİ REZERVLƏR HESABI

1. Qısamüddətli Kapital (+) (-)

2. Valyuta (+) (-)

3.Qızıl-valyuta (+) (-)

4. SDR və IMF Rezerv Mövqeyi (+) (-)

RESMİ REZERVLER BİLANÇOSU

TipikTipik

TədiyyəTədiyyə

BalansıBalansı

NümunəsiNümunəsi


Slide 1-11

Ölkənin ixrac və idxal etdiyi mallar və xidmətlər bu hesaba qeyd edilir.• A. Əmtəə Ticarəti (görünən ticarət)A. Əmtəə Ticarəti (görünən ticarət)

Əmtəə ixrac və idxalı ölkələrin məcmu iqtisadi əməliyyatlarının böyük bir hissəsini təşkil edir.

Əmtəə İxracı » » Debet Əməliyyatı » » Valyuta Qazandırıcı »» Aktivə yazılır.

(Valyuta Hesabının passiv tərəfinə qeyd edilən kredit hesabı ilə bağlanır).

Cari Əməliyyatlar Hesabı-1Cari Əməliyyatlar Hesabı-1


Slide 1-12

• B. Beynəlxalq Xidmətlər B. Beynəlxalq Xidmətlər (görünm(görünməəz ticarz ticarəət)t)Xidmət ixrac və idxalından formalaşır.Xidmət ixrac və idxalından formalaşır.Beynəlxalq Xidmətləri əhatə edən əməliyyatlara Beynəlxalq Xidmətləri əhatə edən əməliyyatlara

aiddir:aiddir:o Xarici TurizmXarici Turizmo Beynəlxalq NəqliyyatBeynəlxalq Nəqliyyato Beynəlxalq Bankçılıq və SığortaçılıqBeynəlxalq Bankçılıq və Sığortaçılıqo Xarici Kapital İnvestisiyalarının QazanclarıXarici Kapital İnvestisiyalarının Qazanclarıo Xarici işçi gəlirləriXarici işçi gəlirlərio Lisenziya ödəmələri, kiraə haqqları, komisyon Lisenziya ödəmələri, kiraə haqqları, komisyon

haqqlarıhaqqlarıo Xarici Rəsmi xidmətlərXarici Rəsmi xidmətlər



Slide 1-13

• C) Bir tərəfli TransfertlərC) Bir tərəfli TransfertlərÖlkələr arasında yardım və hədiyyələr

formasında həyata keçirilən əməliyyatlardır.Həyata keçirilən Qarşılıqsız Transfert,

yardım göstərən ölkə baxımından borc əməliyyatı mahiyəti daşıyır.

Həyata keçirilən yardım əmtəə şəklində olduğu halda əmtəə hesabında debet qeydi aparılır.



Slide 1-14

• D) Cari Əməliyyatlar BalansıCari əməliyyatların debet və kredit bölmələriinin məcmusu arasındakı fərq cari əməliyyatlar balansı adlanır.

Cari əməliyyatlar balansı, əmtəə və xidmətlər balansı ilə bir tərəfli transfertlər balansının cəminə bərabərdir.



Slide 1-15

Kapital əməliyyatları, əsasən bir ölkə rezidentlərinin xarici ölkədə həyata keçirdikləri fiziki investisiyalar (istehsal təsisləri, bina, ərazi və.s) və ölkə xaricinə yönəldilən maliyyə fondlarından (xarici ixtiqraz, səhm, xəzinə istiqrazı və.s alqı-satqısı, xarici ölkə banklarında müddətli hesablar açdırılması kimi) ibarətdir.

Xaricdən ölkəyə kapital girişi bir debet əməliyyatı, ölkədən çıxışı isə kredit əməliyyatıdır.

Bu xüsusiyyət əmtəə və xidmət axınlarındakı vəziyyətin tərsidir.

Kapital hesabındakı məcmu debet və kredit əməliyyatlarının fərqinə xalis kapital balansı deyilir.

Kapital hesabıKapital hesabı


Slide 1-16

Mərkəzi Bankın valyuta bazarına etdiyi müdaxilələrin nəticəsində ölkənin beynəlxalq rəsmi rezervlərindəki dəyişmələrin göstərildiyi hesablardır.

Tarazlaşdırıcı əməliyyatların ortaya çıxma səbəbi tədiyyə balansının vəziyyətidir. Başqa sözlə xarici aləmdən əldə edilən avtonom gəlirlərlə avtonom xərclər arasında bir qeyri-tarazlıq olması və ya qabarıq şəkildə yanaşsaq, bazarın fəaliyyətindən doğan məcmu valyuta təklif və tələbi arasındakı qeyri-tarazlıqdır.

Rəsmi rezervlərdə bir azalma (Mərkəzi bankın valyuta satışları) debet, artma (Mərkəzi Bankın valyuta alışları) kredit əməliyyatı mahiyətindədir.

Rəsmi rezervlər hesabı -1Rəsmi rezervlər hesabı -1


Slide 1-17


A) Kurs sistemi, Tədiyyə Balansı Qeyri-tarazlığı və Rezerv Dəyişmələri

• Sabit kurs sistemində məqsəd valyuta təklif və tələb qüvvələrindəki bir dəyişmə qarşısında kurslarda ortaya çıxa biləcək bir dəyişikliyin tamamilə qarşısının alınmasıdır.

• Bu hal ancaq Mərkəzi Bankın bazarda xarici kəsir (-B) həcmində valyuta satması ilə reallaşa bilər. Xarici profsit (+B) halında isə tərs əməliyyat həyata keçirirlir.

- B = + ΔR + B = - ΔR


Slide 1-18


B) Qızıl rezervlərindəki dəyişikliyin qeydiyyatıB) Qızıl rezervlərindəki dəyişikliyin qeydiyyatı

• Sənayedə istifadə məqsədilə həyata keçirilən qızıl idxal və ixracı əmtəə ticarəti kimi cari əməliyyatlar hesabında göstərilir. Qeydiyyatı da digər əmtəələrdə olduğu kimidir.

• Xarici ödəniş məqsədinə bağlı olan qızıl əməliyyatları isə rəsmi rezervlər hesabında yer alacaqdır. Bu halda Mərkəzi Bankın qızıl ixracı rəsmi rezervlər hesabının debet hissəsinə, qızıl idxalı isə kredit hissəsinə qeyd edilir.


Slide 1-19

Statistik fərqlər hesabı-1Statistik fərqlər hesabı-1

Statistik fərqlər hesabı, tədiyyə balansı statistikalarını tarazlaşdırmaq məqsədilə istifadə edilir. Tədiyyə balansının avtonom (və ya xəttüstü) əməliyyatlarının xalis saldosu ilə tarazlaşdırıcı (və ya xəttaltı) əməliyyatların əks işarəli saldosu bir-birinə bərabər olmalıdır. Nə üçün avtonom və tarazlaşdırıcı hesablar bir-birinə bərabər olmur:

• Gömrük İdarəələrinə verilən əmtəə bəyanlarının yalnış qeyd edilmiş olması,

• Qaçaqçılıq,• Turizm gəlirlərinin anket yolu ilə müəyyən edilməsi,• İdxal və ixrac əməliyyatı ilə əvəzi olan pulun müxtəlif

dövrlərdə ödənməsi


Slide 1-20

Statistik fərqlər hesabı - 2Statistik fərqlər hesabı - 2

Tədiyyə Balansındakı Qeyri-tarazlıqTədiyyə Balansındakı Qeyri-tarazlıq

B= Bc + Bk = ΔR

B = Tədiyyə balansındakı qeyri-tarazlıqBc = Cari əməliyyatlar balansıBk = Kapital hesabı balansıΔR = Rəsmi rezervlər hesabındakı dəyişmə

Nümunə:Nümunə: İlin sonunda tədiyyə balansı ilə bağlı tənzimləmələr aparıldığı zaman rəsmi rezervlərdəki azalmanın 200 milyon dollar (ΔR=+200), bununla yanaşı, cari əməliyyatlar kəsiri 25 milyon dollar (Bc = -25) və kapital balansında 100 milyon dollarlıq bir kəsir (Bk=-100) olduğunu düşünün.

Xətt altında kəsir 200Xətt üztündə kəsir B=25 + 100 = 125Statisik fərq 75


Slide 1-21

İkili qeydiyyat metodu nümunələri-1İkili qeydiyyat metodu nümunələri-1

Nümunə 1) Bir Türk ixracatçısı ABŞ-a 1 000 $ həcmində bir ixracat həyata keçirir. Satış əvəzi valyuta ilə ödənmişdir.

AktiAktivv PasPasssiivvƏmtəəƏmtəə ixixracıracı 1.0001.000 - -Valyuta girişiValyuta girişi - - 1.000 1.000

NümunəNümunə 2) 2) Bir Türk idxalatçı Almanyadan 5000 $ həcmində bir mal idxal etmişdir. Əvəzində ixracatçının çəkdiyi müddətli bir polisi qəbul etmiş olsun.

AktiAktivv PasPasssiivvƏmtəə idxalıƏmtəə idxalı - - 5.000 5.000Qısamüddətli kapital girişi Qısamüddətli kapital girişi 5.0005.000 - -


Slide 1-22


NümunəNümunə 3) 3) Bir xarici turist Türkiyədə bir bankda 500$ dəyişmişdir.AktiAktivv PasPasssiivv

Turizm GTurizm Gəəliriliri 500500 - -ValyutaValyuta Girişi Girişi - - 500 500

NümunəNümunə 4) 4) Türk Qızılayı Kosovaya yardım kimi 3000$ həcmində qida verir. AktiAktivv

PasPasssiivvGöndGöndəərilriləən n Bir TərəfliBir Tərəfli Transfer Transfertt - - 3.000 3.000Əmtəə İxracıƏmtəə İxracı 3.0003.000 - -


Slide 1-23


NümunəNümunə 5) 5) Bir Amerikalı investor vasitəçi qurum kanalı ilə İstanbul Fond Birjasından (IMKB) 2000$ həcmində bir səhm satın almış və əvəzini New York Bankı üzərinə çəkdiyi çeklə ödəmişdir.

AktiAktiv v PasPassivsivKapitalKapital İ İdxdxaliali 20002000 - -Valyuta GirişiValyuta Girişi - - 20002000

NümunəNümunə 6) 6) Bir Türk investor 1000$ dəyərində bir Amerkan xəzinə istiqrazı satın almış, əvəzi investorun bankı olan İş bankasının ABŞ-dakı müxbir hesbında üzərində tutduğu hesabdan ödənmişdir.

AktiAktivvPasPasssiivvKapitalKapital İ İxxracıracı -- 10001000Xarici alacaqlarda azalmaXarici alacaqlarda azalma 10001000 - -


Slide 1-24

Xarici kəsir və xarici profsitXarici kəsir və xarici profsit

Əsas tarazlıqƏsas tarazlıq• Cari əməliyyatlar balansı ilə uzunmüddətli kapital balanslarının Cari əməliyyatlar balansı ilə uzunmüddətli kapital balanslarının

məcmusudur.məcmusudur.Əmtəə və xidmətlərBir tərəfli transfertlərUzunmüddətli kapital hərəkətləri

Qeyd: Rəsmi qısamüddətli kapitalın hamısı və rəsmi rezervlər tarazlaşdırıcıdır.

Likvidlik tarazlığıLikvidlik tarazlığı• Əsas Tarazlığa özəl qısamüddətli kapital tarazlığının əlavə olunması ilə Əsas Tarazlığa özəl qısamüddətli kapital tarazlığının əlavə olunması ilə

əldə edilir.əldə edilir.

RRəəsmi Rezerv smi Rezerv Əməliyyatları BalansıƏməliyyatları Balansı • Ölkənin xarici rəsmi qurumlarda olan qısamüddətli kapital borcları və Ölkənin xarici rəsmi qurumlarda olan qısamüddətli kapital borcları və

rəsmi rezervlər hesabının məcmusundan ibarətdir və xətt altına qeyd rəsmi rezervlər hesabının məcmusundan ibarətdir və xətt altına qeyd edilir.edilir.


Slide 1-25

Xarici ödəmə kəsirlərinin səbəbləriXarici ödəmə kəsirlərinin səbəbləri

Struktur səbəblərStruktur səbəblər– Ölkədə həyata keçirilən xərc artırıcı siyasətlər– İnkişaf tempinin nisbi olaraq yüksəldilməsi– Texnoloji gerilik və iqtisadiyyatın idarə olunmasındakı gerilik səbəbilə

rəqabətin və ixracatın azalması– Bəzi xammallar baxımından xaricdən asılılığın hədsiz dərəcədə olması– Ölkədəki seçimlərin xarici mallar lehində dəyişməsi

İİqqtisadi Daltisadi Dalğğalanmaalanma KKeçici fakteçici faktoorlrlaar r

– Dünya xammal qiymətlərinin keçici olaraq yüksəlməsi– Mövsümi dəyişikliklər....

Valyuta spekulyasiyası və maliyyə krizləriValyuta spekulyasiyası və maliyyə krizləri


Slide 1-26

Mənbələr

P. Krugman and M. Obstfeld, International Economics: Theory and Policy, Seventh Edition Pearson – Addison Weasley.

H. Seyidoğlu, Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve Uygulama, XV. Baskı, İstanbul, 2007.

H. Seyidoğlu, Uluslararası Finans, IV. Baskı, İstanbul, 2007.

R. Karluk, Uluslararası Ekonomi: Teori ve Politika, VI. Baskı, İstanbul, 2009.

Documents

XV I I BÖ LM Ə MÜHAZİRƏ QEYDLƏRİ: TƏDİYYƏ BALANSI