Embed Size (px)
Citation preview
AZaRBAYCAN RESPUBLIKASI SOHIYYS NAZIRLIYI
Y.mua a k -01 AL LM '11MriVn
Azarbaycan Respublikasmin Sahiyya Nazirliyi hamin strategiyanin hazirlanmasmda inirak etm4 buti.in beynalxalq t*ilatlara
oz tapkkiiriinii bildirir.
II II • 0.e •••
Strategiya Omumdiinya Sahiyya Ta§kilatuun va
BMT-nin @hall Fondunun Azarbaycanda numayandaliklarinin texniki dastayi vasitasila
tartib va cap olunmu§dur.
TGSDIQ EDiROM Azarbaycan Respublikasi
Sahiyya Naziri, Professor Oqtay Siraliyev
30 yanvar, 2008
REPRODUKTIV SAOLAMLIOA DAIR Milli STRATEGIYA
2008-2015
Mehriban xanzm Oliyeva
Heydar aliyev Fondunun va Azarbaycan Madaniyyatinin Dostlari Fondunun prezidenti, YUNESKO va ISESKO-nun
xopnaramli safari, 2007-ci ilin aila saglamleginin qorunmasi iizra Umumdiinya Sahiyya Tafkilatinin mukafati laureate, Milli Maclisin deputati, Azarbaycamn birinci xammi
2
-rinnindarbijul. entdsaiyiyMyainyialliyilicnisi7i Is B obiiiaivasiar,Adniaa-
va Usaglann Saglamligumn Qorunmasr" haqqm-dadIr. Igtisadi gfidratindon asili olmayaraq, har bir clovlatin an asas prioritetlarindan biri da bu problemin halli yolunda ham siyasi, ham da maliyya dastayini gostarmasidir.
Ana va usaq oliimiinfin azaldrhnasr, tahliikasiz doguslann apanl-masr, hamilalik dovrfinda va ilmumiyyatla, infeksion xastaliklarla mii-bariza, milli immunizasiya program= hayata kecirilmosi, regionlar-da biitiin tibbi lovazimatlarla tam tamin olunmus reproduktiv saglam-hq markazlarinin yaradilaraq xalqm istifadasina verilmasi, problem fizra maariflandirma kampaniyalannin apanlmasi masalanin halli ilzra ahlan ilk addrinlarthr va goracayirniz islorin yak= bir hissasidir. Apanlan todbirlorin naticasidir ki, 2000-ci ilia miiqayisada 2007-ci ilda dogulan usaglann sap 1.5 dafa artnusdir.
Dilsiintiram ki, Reproduktiv saglamlig strategiyasuun hayata keci-rilmasinda yalmz Sahiyya Nazirliyinin deyil, ham do aidiyyoti fizra bfitiin htikumat va qeyri-hokumot toskilatlanrun quvvalari safarbar olunmandir.
Indi respublikamiz cliinyada tanman iqtisadi liderlardan biridir. Azarbaycan Respublikasinin Prezidenti Zati — Alibri canab itham Oli-yevin sosial — sahiyya sektoruna gostardiyi saxsi diqqati sayasinda Olkomiz bu sahalarda do hayata kecirilan layihalarda lidera cevril-makdadir.
Bu zaminda Avropa regionunda va MDB makaninda ilk dafa ola-raq reproduktiv saglamhq fizra Azarbaycanh mfitaxassislar tarafindan hazirlanmis milli strateji sanad boyilk ahamiyyat kasb edir. Sanadin hazirlanmasinda bir sera beynalxalq taskilatlar da tarafdashq etmislar. Onlann arasinda Umumdunya Sahiyya Taskilatuun apancr rolu darul-mazdir.
Azarbaycarurruz qadim tarixa va Qarb lb Sarqin zongin madoni irsina malik bir olkadir. Analara ilahi mohabbat va usaglara boyfik gaygr har bir Azarbaycanlinin borcudur. Bu sahada goriilan har bir is bizim manavi vazifamizdir.
Professor Oqtay Azarbaycan Respublilcasnun
Sahiyya Naziri
3
EXTiSARLARIN SIYAHISI:
ACt - Avg Camiyyat Institutu Yardim Fondu
ATOT - Avropa Tahlfikasizlik va Smakdavhq Taikilah
BMT - Birlaving Millatlar Taqicilati
CDC - Xastaliklarin Nazarat Markazi
CYYI - Cinsi Yolla Yayilan Infeksiyalar
ET - Elmi-Tadqiqat
XBT - Xastaliklarin Beynalxalq Tasnifati
IIV - Insanm inununcat►mazligt Vinisu
ISI - tnformatika-Statistika idarasi
KIV - Kiitlavi informasiya Vasitalari
QHT - Qeyri-hokumat ta§kilati
QicS - Qazamlnul Immun cahmazitgi Sindromu
OK - Oral kontrasepsiya
RS/AP - Reproduktiv Saglamhq/Aila Planla§cluilmasi
SN - Sahiyya Nazirliyi
UBX - U§aqhq Boynunun Xarcangi
UDV - Upqhq daxili vasita
UNFPA - Birla§mi§ Millatlar Tagkilahmn Ohali Fondu
UNICEF - Birla4m4 Millatlar Taskilatuun Uqaq Fondu
USAID - Amerika Birlapniq Statlanmn Inkigaf Agentliyi
UST - Umumdunya Sahiyya Ta§kilatt
4
GiRIS
AZaRBAYCAN RESPUBLIKASI
aHALISININ REPRODUKTIV
SAGLAMLIGININ QORUNMASI
UZRO MILLI STRATEGIYA
(2008-2015)
Gli2i$
eproduktiv saglamhq ham ayn-ayn saxslar, ham da billovliikda ails ficiin bOyOk ahamiyyat kosb edarak, camiyyatin va millotin sosial-iqtisadi 1min saviyyasini xarakterizo edir.
Omumdiinya Sahiyyo Toskilattrun verdiyi tarifa asasan (UST, 1994-cu il) —
"Reproduktiv saglamhq tam fiziki, zehni va sosial rifah vaziyyatidir ki, yalttaz xas-taliyin va ya naxoslug stat oltnamast ila mitagyan oluntnur va reproduktiv sistema, hym-n:Fa man &aril boyu hannu sistemin yerina yetirdiyi funksiyalara va proseslara aidiyya-ti olan bar bir sey ila alagalidir. Reproduktiv sag landtq itzsantartn masztliyyatli, anatn-nunItuf hissi yaradan va tabliikasiz cinsiayat sfirmak, babel? nasil Mohawk, bum( na zaman va na gadar etmak harada sarbast sakilda garar gabut etmak inakantna malik &ma-sa detnakdir.
Hanzin cart kisi va qadtnlartn malumat almati hfiququna va oz secitadarina asasan alb tanzintlanmasi uzra tahliikasiz, effektiv, ucuz va magbui metodlardan sarbast sakilda istifa-da etmak inikantna malik ohnalarant, eyni zarnanda hamilaiik dentrittada va dog us zamant qadttun tahtlikasizliyini, ar-arvadttt isa saglant ttsaga malik 11111181 ila bagh an Wyatt ehti-malt tam in edan tihb xidmatlarindan istifada intkantm nazarda bairn"
Reproduktiv saglamhq mafhumunun tarkib hissalari asagiclakilardin cinsi saglamhq (masuliyyotli, mommmluq hissi yaradan va tahliikasiz cinsi hoyat), ailonin planlaschnlmast (reproduktiv sarbastlik, informasiya, metod va xidmatlor-dan istifada etmak imkant) vo tahliikasiz anahq (tohlukosiz soraitda kecan hami-lalik va dogus, saglam usaqlar).
Sahiyyanin inkisaft va vatandaslann saglamligimn qorunmast Respublika Prezidenti torafindon Azarbaycanin uzunmuddatli inkisafindaki baslica istiqa-matlar kimi milayyan edilmisdir. 2006-n ilda Azarbaycan Sohiyyo Nazirliyi Ho-kumatin va beynalxalq toskilatlartn (Dilnya Bankt, AB ,S Beynalxalq Inkisaf Agent-liyi, UST, UNICEF) dostoyia sahiyya sistemindo islahatlartn apanlmast layihasi-no rahbarlik etmisdir. SOziigedan layiha corcivasinda sohiyya sisteminin struktu-runun dayisdirilmasi vo yeni maliyyalasdirma prinsiplari ilzra konsepsiyalar, eloca do alb plartlaschnlmasi va kontraseptivlorlo taminat da daxil olmacila repro-duktiv saglamliq uzra xidmatlari birlasdirnn asas xidmatlor paketinin variantlan islonib hazirlantr.
Azarbaycan Respublikast ahalisinin reproduktiv saglamliginin qorunmast uzra kompleks Milli Strategiya Sahiyyo Nazirliyinin tosobbiisii ilo ekspertlor-don ibarat is4i qrup tarafindan (alava 4) 2005-2006-a illar arzinda reproduktiv saglamliq sahasinda yaranrms voziyyatin tohlili, elaca do UST, BMT-nin ehali Fondu (UNFPA), digar beynalxalq taskilatlann dostoyi ila alaqadar hokumat vo qeyri-hokumat taskilatlan lb maslahatlosmalar prosesinda Reproduktiv SaglamItga dair Milli Strategiyanm (2001-2006-a hoyata kecirilmasinin naticalari asasinda islanib hazirlanmischr.
Azarbaycan Respublikast ahalisinin reproduktiv saglamliginin qorunmasi uzra Milli Strategiya dovlotin bu sahodoki siyasotini mibyyan edir.
Reproduktiv saglamhq sahasinda Milli Strategiya Azarbaycan hokumoti toro-findan bayanilmis ahali va inkisaf masalalari uzra konfranslann sonadlori va faa-
REPRODUK TIV SACLAMLICA DAIR MILLI ST RATEGIYA - 2008-2015 6
G1121$
liyyat planlanna, elaca da ahalinin inkisaft va saglamliginin qorunmasi iizra Milli Strategiya va siyasata (alava 3) asaslarur. Hamin sanadda reproduktiv saglamhgm yax§ilaschnlmasi ila bagh ba§hca maqsad vo vazifolar, habela Beynalxalq Millatlar Ta§kilatmin Minillik Bayannamasinda miiayyan edilmi§ inkisaf maqsadlarina na-il olmaq tictin asas istiqamatlar gOstarilmi§dir. Qar§iya qoyulmus biittin tadbirla-rin hayata kecirilmasina hOkumatin, pesakar assosiasiyalann, qeyri-hokumat to§- kilatlanmn va digar qurumlann timumi *AM° razila§dinlmt§ soylari ila nail ol-maq miimktindiir.
Strategiya 2008-ci ildan 2015-ci ila qadar olan dOvr ilciin islanib hazirlanints-chr va 5 bolmadan ibaratdir. Burada strategiyanin ba§hca prinsiplari, olkada rep-
roduktiv saglamhq ila bagh problemlar va faaliyyatin strateji mast, o cumladan galacak ila bagh daqiq perspektiv, timumi va konkret maqsadlar, vazifolor va on-larin alda olunmast istiqamotlari nazarclan kegirilir.
Strategiyaya 2008-2010-cu illar actin alava olunmus reproduktiv saglamligin asas sahalari ilzro konkret faaliyyatlar plant (alava 2.) miitamadi olaraq har 2-3 ildan bir yenilasdirilacakdir.
Strategiyanun robber prinsipleri
Azarbaycan Respublikasi ahalisinin reproduktiv saglamliginm qorunmasi iizra Milli Strategiya beynolxalq miqyasda razila§dinlmi§ insan haqq1anna dair bayannamaloro vo a§agiclakilardan ibarat strateji sanadlara asaslanir:
■ insanlann safr,lantliga, o cumladan reproduktiv saglamliga olan hiiququ-nun insanlann asas fundamental htiququ kimi tamin edilmasi;
■ ki§i va qadinlann barabarliyinin tamin edilmasi uciin gender yanasmast-nut inteqrasiyam;
■ adalat prinsipinin tamin edilmasi va insanlann cinsindan, ya§mdan, dinindan, sosial-igtisadi vaziyyatindan asill olmayaraq, ahalinin mu ta-lif etnik, dini mansubiyyatlari va modani irsi nazara alinmacila v. ilkin tibbi-sanitar yardima xususi diqqat yetirmakla reproduktiv saglamhq uzra subutedici tababata asaslanan xidmatlarin gestarilmash
■ reproduktiv saglamhq ila bagh masalalarin hallinda hokumat va qeyri-ho-kumat sektoru taskilatlannin, elaca do beynolxalq to§kilatlann va buten,- lfikda ictimaiyyatin six amakdasligi va tarafda§ligt;
■ reproduktiv saglamhq ila bagh mosolalarin hallinda sektorlar arast faa-liyyatlarin va sahiyya sisteminin digar nazirliklar va idaralarla alagalan- dirilmasinin tamin edilmasi;
■ sahiyyo sisteminin biittin saviyyalari va reproduktiv saglamliga aidiyyati olan digar ixtisaslar arasinda ardialhgm va inteqrasiyanin tamin edilmasi.
) UK 11! SiVA AM1 i(-1% S-r;,- r A 24J0.z 1 7
GiRig
Azarbaycanda reproduktiv sa§lambq ila ba§11 yaranmu hazirki vaziyyatin cpsa xtilasasi
Ana vo %gag saglamliguun qorunmasi masalosi dovlatin daim diqqati altmda- 2006-ci ilda "Ana vo usaglann saglamItginm qorunmasi uzra dovlat todbir-
larin yaxstlasdinlmasina }remit/Us Dovlot Program" qabul olunmusdur (15 sentyabr 2006-ci ii tarixli 211 saylt omr). Respublikada hamilalara va yenidogul-muslara yardun gostarilmasi furiin infrastruktur movcuddur. Lakin bu sahadaki xidmatlardan istifado etmak imkanlan ahali arasinda sosial :igtisadi parametrlara va cografi saraito gOro geyri-barabar sakilda boliinmilsdilr. Olkonin ohalisi insan-lann Oz reproduktiv saglamliglanna olan milnasibatlarino tasir gOstaran etnik va milli xususiyyatlara, tarixan formalasmis gender stereotiplarina malikdir.
Tibb elminin va praktiki sohiyyanin inkisaf etmosina, ixtisash tibbi yardumn gostarilmasi ila bagh yeni, muasir metodlann tatbiq edilmasina baxmayaraq, Azarbaycanda reproduktiv saglamlig iizra orta gostaricilar Avropa regionunun digar olkalarindoki gostoricilardan geri gahr (alava 1.).
Ana va usaglann saglamhgnun qorunmasi tura xidmat gOstaran butun tibb garsisinda duran global xarakterli vazifalar ana olumu faizinin azaldil-
masi, yenidogulmu§lann saglamliginin keyfiyyatinin arrinlmasi, onlann xastalan-ma va alum faizlorinin azalchlmasmdan ibarat olaraq gain%
Son illar olkadaki hamilalik va doguslann iimumi say' artmaga meyllidir. Rasmi statistik malumatlara asasan, hamilalor arasinda antenatal xidmat tax-
mirton 94% taskil edir, lakin bu zaman hamilalar arasmda xastalanmalarin artma- miisahido olunur. Xastalanmalar strukturunda ham ananin, ham da yertidog'ul-
mus korponin saglamlign vo hoyati ucun tahliikali olan anemiya ristrinhik taskil edir.
Respublikada hamilalik, dogus, dogusdan sonraki dovrdo gadinlara xidmat-larin gostarilmasi va yenidoguIrnuslara qaygi gostarilmasi lb bagh subutedici to-babat prinsiplarina asaslanan milli kliniki protokollar va standartlar yoxdur. Xid-matlarin keyfiyyat monitorinqi do movcud deyil. Yenidogulmu§u§aqlann gen pa-tologiyali anadangalma xastaliklarinin askar olunmast noun kutlavi sakilda milayinasinin genic suratdo tatbiq edilmasi ila bagli problem tacili olaraq hall olurunandtr.
Tibb sahasi Carr ivasinda respublikada reproduktiv saglamligm qorunmasi ila bagh problemlarin halli istiqamatinda kifayat qadar is gorillmomisdir.
Ana Oliim faizi gostaricisi yUksok olaraq qahr vo UST Avropa regionu olkala-rinin orta gostaricisindan 6-7 dab coxdur. Ana oltim faizi ila bagh soboblar struk-turu Azarbaycanda dayismaz olaraq claim esas sabablor mamalig faaliyyatlari ila bagh qanaxmalardir.
Son 5 it arzindo perinatal alum gostaricisi Azarbaycanda har 1000 dogulmu§ usaga 9-10 arasmda dayisir. 011odo malumatlann toplanmasi va tahlili iizro vahid sistemin olmadigma gore taqdim olunmus raqamlar stibho dogurur. Bela ki, ras-mi statistik malumatlara asasan korpa olumu gostoricisi respublika iizra har 1000 diridogulmus usaga 10,1 taskil edir (2006-a il), UNICEF ib USAID taskilatlanmn apardigi birga sorgunun (2002-2006-n Mar) naticolorino asasan isa kOrpa olumu gostaricisi bar 1000 diri dogulmus usaga orta hesabla 43 taskil etmisdir.
RIPRODUK !IV SAO! AMI. IOA DAIR MILLI SI RAIECIYA - 2008-2015 8
,41 obli "511
k411
i14* 11 ir4it .!4ki1
41.0ete4j1
114k; !itiet
::#41 I • • 1
7* I 0 ••
dive ftr •pwri .s. :4.
'Pt AV*
11fra •..,
fill 1A 4 4
: 0. WI 16
4i7:41P ifth440 44:14 #411tei
VT4frbt :eibi 4 41riVivi
GIRI5
Azarbaycanda neonatal alum daracasi iizra rasmi statistika dogus zamant bo-dart cakist 1000 qramdan arttq vo gestasiya milddati 28 haftadan cox olan yeni-dogulmu§ usaglar qrupunu ahata edir. Dogu§ zamant cakisi 500-999 cram olan yenidogulmu§lar arasmda oliim daracasi nozara ahrtarsa (bizda bu qeydiyyata almmir), o zaman bu gastarici dayisaok.
Neonatal itkilarin asas sabablari a§a'gidakilarchr:
• hipoksiya, asfiksiya
■ respirator-distres sindrom
■ anadangalma inkkaf qiisurlan
Azarbaycanda aila planlaschnlmast iizra proqramlar BMT-nin Shah Fondu (UNFPA), ABS Beynalxalq inkisaf Agentliyi (USAID) va digar beynalxalq taskilatla-ran dastoyi ila 1996-cl ildan inkisaf etmaya baclamischr. Texniki baxundan tachiz olun-mu§ aila planla§chrma markaziari yarachlmk, tibbi kadrlar hazirlanmk va kontrasep-tiv vasitalar tamin edilmisclir. Shah informasiya vasitalorinin klanib hazirlan-mama vo icmanm bu sahodo biliklorinin artmlmasma xususi diqqat yetirilmisdin
Lakin 2004-cii ildan etibaran Azarbaycan ahalisinin kontraseptiv vasitalarla tamin edilmosina donor dastayi dayandtrilmisdir. Bu da abortlann mikahida olu-nan artmastrun asas sabablarindan birino cevrilmisdir. 2004-di il tizra qeydiyyata alumni§ 19806 abortun iimumi saymtn 69%-ni 12 haftoyo qadar olan muddatda ba§ venni§ abortlar taskil edir, 2006-a ilda isa bu, miivafiq olaraq 70% taskil etmkdir. Olda olan son malumatlara asasan, har bir qachna dikan abortlann orta say' 3,2 taskil etmi§dir (CDC — 2001-ci il), bu da, UST Avropa regionu Olkolari arasmda an yiiksak gostaricilardan biridir.
Azarbaycaran regionlannda abortlann osas hissasi kyuretaj metodu ib apart-hr. Dormanlardan istifado etmakla apanlan abort respublikada rasmi suratda tat-biq olunmur.
CDC malumatlanna asasan (2001-ci il), Azarbaycanda orli qadmlartn yalniz 12%-i miiasir kontrasepsiya metodlanndan istifado edir, qadmlann 48,1 %-i isa qeyd etmisdir ki, onlarin sonuncu hamiloliyi arzuolunmaz olmu§dur.
2002-ci ildan Azorbaycanda cinsi yolla yayllan infeksiyalara yoluxanlann (o cilmladan, hamilalar arasmda) sap= artmast mikahida olunur.
Apanlink sorgunun (UNFPA, 2006-cc il) naticalarina asasan yeniyetmalarin tax-minan 40%-nin Qics haqqmda malumatt var va yalruz 30%-i cinsi yolla yaplan di-gar infeksiyalar haqqmda malumata malikdirlar. Eyni zamanda, yeniyetmolorin taxminon 60%-i hamin problemlar yaranchqda hara mfiraciat edacaklarini bilmirlar.
Olkada sifilisin gizli formalanntn artmasi miisahida olunur va neyrosifilis tak-tak hallarda qeyd olunur. Sidik-cinsiyyat sisteminin xroniki xastaliklarinin says,
Buna sabob xastaliklarin vaxhnda a§kar olunmamasi va muvafiq mualiconin apanlmamasidir. Cinsi yolla yaplan infeksiyalarla bagli xroniki xastaliklarin sap-nin artmasi ham qachnlarda, ham da kisilarda sonsuzluq, cinsi saglamligin pozul-mast kimi agirla§malara gatirib cucanr.
Cinsi yolla yarlan infeksiyalann miialiosi va diagnostikast iizra xidmatlarin taqriban 50%-i ozal sektor tarafindan gostarilir, beta halda da Sahiyya Nazirliyina galan malumat tam hacmda daxil olmur.
RE PRODUKTIV SACLAMLICA DAIR MILLI STRA I ECIYA - 2008-20Th 9
GiRiS
2006-0 ilda insanin immuncatismazligt virusu (11V) ila xastalanma daracasi 2004-di it ila millayisada iki data artmisdir.
Dogusayardim muassisalarina daxil olarkan hamila qadtnlann 91%-nin ilV askar olunmast iicun muayinadan kegmasina baxmayaraq, ilkin sahiyya xidmati saviyyasinda ekspress-testlarin olmamast infeksiyanm askar olunmastm va ana-dan korpaya Otilrillmasinin vaxtmda profilaktikastm catinla§dirir.
Hal-hazirda Azarbaycanda usaqhq boynunun xarcanginin askar olunmast
ilciin skrininq sistemi movcud deyil, olkada isa bu cur xastalanmalarin sayinin artma tezliyi mii§ahida olunur.
2007-ci ilin avvalina olan malumata giro Azarbaycan ahalisinin 1/5 hissosini (10-19 lash) yeniyetmalar taskil edir. Sahiyya Nazirliyinin rasmi statistik malu-matlanna asasan, yeniyetmalar arasmda xastalanmalarin, o cumladan, psixi va davrams pozulmalan, sidik-cinsiyyat sisteminin travma va xastaliklarinin ilmumi
say' artir.
2006-ct ilda aparilmis pilot sorgunun naticalarina asasan, yeniyetmalarin va talaba ganclarin 70%-i hesab edir ki, onlar reproduktiv saglamhq haqqmda kifayat qadar malumata malik deyill
olkada yeniyetmo davriinda baglanmis nigahlann yiiksak faizi qeyd olunur: nigahlann iimumi sayinin 23,2 %-i 19 yasa qadar qeyda attmr. (Sahiyya Nazirliyi-
2006-n il).
Sahar usaq poliklinikalartnda va regionlarda boyilklar iiciin poliklinikalarda yeniyetmalar iiciin kabinetlar sabakasi mtwcudclur. Lakin hamin xidmat terapev-tik problembrin halli ilo mosgul olur, yeniyetmalarin reproduktiv saglamligi isa
diqqatsiz
Azarbaycanda son bes lido 19 yas haddinda doguslann say' va abortlarm sap. artmaqdadir. Eyni hal yeniyetmalarda cinsi yolla yayilan infeksiyalartn qeydiyya-
ta altnmasinda da mil§ahida olunur.
Azarbaycan, qadmlann hiiquqlarinin qorunmasma dair bir cox beynalxalq sonadlara qo§ulmus va qadinlara qarsi zorakiliq probleminin hall olunmast va aradan qaldinlmasi ila bagh ohdalik gOtiirmiisdfir. Zorakiligin qar§istrun alinma-st masalalari, homcinin 2006-2015-ci illar iiciin nazarda tutulmu§ "Yoxsullugun azaldilmasi va davamh iqtisadi inki§af iizra Difivlot Proqramt"na daxil edilmi§dir.
ahalinin reproduktiv saglamligi sahasinda yaranmi§ vaziyyat ahamiyyatli
darocada a§agiclaki sabablardan irali galir:
■ reproduktiv saglamliga dair qanunvericilik bazasmin mukammal olmamasi;
■ ahalinin, o cumladan yeniyetmalarin saglam hayat tarzi va reproduktiv
saglamhq haqqmda malumathligmin asagi saviyyada olmast;
■ reproduktiv saglamliga tasir edan gender stereotiplarinin movcud olmast;
■ reproduktiv saglamhq ilzra xidmatlarin marhalali va ardicil sakilda gosta-rilmamasi;
■ xastalarin diaqnostikasi va miialicasina dair kliniki protokollann olmamasi;
"Yeniyetmalarin reproduktiv saglamlm" EIMT Ohali Fundu (UNFPA) 2006-2007-ci illar
RFPRODUKTIV AMI IOA DAIR MIL t I S I RA I FGIYA - 2008-2015 1 0
Vireo 4 ;4,6•:Om .1:17:4
1.11‘.4
4:14i ::*:; &if
:..1101.1 * AN,
%It .410
ettieti
141te Ift• 4/1
ii■ 4
•
Nit 4S 4:1 14
4111,'■
•: 0.1 . :41 RISW
11; •:101
A:41 ltsith\I • •
%SI Vie ig
:101:4 krif
;s: .0 7:4%
wa
■ xidmatlarin gostarilmasi zamant maxfiliyin va anonimliyin olmamast;
■ ixtisash tibbi kadrlann cati§mazligi;
■ miixtalif ixtisaslann miltaxassislari v,) sahiyya sisteminin sektorlan arasin-da kifayot qador inteqrasiyamn olmamast;
■ ananavi maliyyala§dirma prinsiplarinin movcud olmasi;
■ reproduktiv saglamliq iizra xidmot gostaran miiassisalarda maddi-texniki bazanin cati§mazligi;
■ anadangolmo inki§af qiisurlannm va irsi xastaliklarin prenatal diacirtosti-kasmin kifayat hacmda olmamast.
MGQSGD
Strategiyamn meqsedi — Azarbaycan ahalisinin !MUM qruplari-mn reproduktiv saglamhouu yax§da§thrmaqdan ibaretdir.
Bu maqsada nail olmaq u4un birga yana§ma talab olunur. Reproduktiv sag-lamliq iizra xidmatlarin gbstarilmasi ila bagh sahiyya sistemindaki vaziyyati na-zara alaraq, qarna qoyulmu§ moqsado nail olmaq u4un vazifalar konlcretla§diril-mali va program sahalari milayyon edilmalidir. Bununla yangt, nazara almaq la-zundir ki, reproduktiv saglamliq iizra strategiyanin bOtiin sahalari bir-biri ila stx alaqalidir va maqsada yalniz kompleks tadbirlar yolu lb nail olmaq milmkiindfir.
Program sahalari
■ ana va yenidogulmu§ korpanin saglamligi
■ reproduktiv secim (ailanin planla§dinlmast va tattliikosiz abort)
■ cinsi yolla yayllan infeksiyalar (o ciimladan, u§aqhq boynunun xarcangi), liV/QicS
■ yeniyetmolarin reproduktiv saglamligi
■ gender zorakiligi va cinsi istismar.
1. Ana ye yenidogulmu§ korpanin saglamhgl sahasindaki vazi-
falar ye onlarm yerina yetirilmasi iican ba§hca istiqamatlar
■ Ana olumu giistaririsinin 2000-ri it ila miiqayisada Y4 aza kill mast.. ■
• 'I
1 1 i 11
1.1. I Iamilolik gedi§ah, dogu§, dogindan sonrala dovr va yenidokulmu§ ktir-palara qaygt gostarilmasi barada ahalinin malumathhq, bilik va masu-liyyotinin artinlmasi;
121 I.( b. I.< I (.1 :0,1 1% I S 1 .1% 11
GiRi$
1.2. Ana va wag saglamligtrim qorunmast sisteminda, xiisuson do ilkin sahiyya xidmati sahasinda regionlaschrma prinsipino asasan islahatlann hayata kecirilmasi;
1.3. Gostorilon xidmatlarin biitun saviyyalarinda sahiyya islahatlanna olaraq maddi-texniki ban= gficlandirilmasi;
1.4. Harnilalik, dogus vaxti va dogusdan sonraki clovrdo ham anaya, ham da korpaya gtistarilan xidmatlarin keyfiyyatinin yaxsilasdinlmasi;
1.5. Malumatlann toplanmasi, tahlili va hesabat verma sisteminin takmillasdi-rilmosi.
2. Reproduktiv segim (kontrasepsiyanm segilmasi, ailanin planlaschrdmasi ye tahl(akasiz abort) sahasindaki vazifalar ye onlann yerina yetirilmasi (actin bashca istiqamatlar
nlinasu ila bait ehti
A'
a
! It
• 41 11
• Arzuolunmaz hamiloliklarin saymin 1/2 qadar azaldilmasi
2.1. Ailo planlasdinlmast mosablari barada ahalinin, ham qadmlarm, ham do kisilarin malumathltginin va mosuliyyotinin arta-limas);
2.2. Aila planlasdirma xidmatlarindan va kontrasepsiya vasitalorindon istifa-da etmak imkanlannin artinlmast;
2.3. Reproduktiv secim fizra gastarilan xidmatlarin keyfiyyatinin arttnImasi;
2.4. Malumatlann toplanmasi, tohlili vo hesabat verma sisteminin rilmasi, o cilmladan ahali ila mfintazam olaraq sorgulann kecirilmasi;
3. Cinsi yolla yaydan infeksiyalar / 111/-infeksiya (o cihnladan usauha boynunun xarcangd sahasindaki vezifeler ye onlann yerina yetirilmasi tigiin bashca istiqamatlar
■ Cinsi
a ha 11 xastalanmalarin va IIV ila .olux
I ti t
tezliyinin azalchlmast
■ Usaqhq boynunun xarcongi ila xastalanma va bunun naticasindo oltim hallannm azaldilmasi
3.1. Cinsi yolla yayilan infeksiyalann/IIV-infeksiyasintn, usaqhq boynunun xarcanginin diacrostikasmin mOvcudlugu vo imkanlan baroda ahalinin, xiisusan da zaif qruplann, malumathligrun va tarbiyasinin artinlmasu
3.2. ahalinin cinsi yolla yaytlan infeksiyalann va IIV-infeksiyanin profilakti-kasi, diacmostikast va miialicasi iizro xidmatlarlo bagh mfiraciat etmasi hallannin coxaldilmasi va hamin xidmatlardan istifado etma imkanlannin artinlmasi;
3.3. Cinsi yolla yayllan infeksiyalarla va IIV-infeksiya ila yoluxmus xastalarin diaqnostikast, onlara maslahat va istiqamat verma faaliyyatlarinin key-fiyyotinin artmlmast;
3.4. Cinsi yolla yayilan infeksiyalann/IIV infeksiyastrun anadan karma kec-masinin qarsismi almaq iir<un tadbirlarin giiclandirilmasi;
REPRODUKT IV SAOLAM1II IPA PAIR Kill I I STRAWGIYA - 2008-2015 12
GIRDS
3.5. BOUM sahiyya xidmatlari, ozal sektor da daxil olmacila cinsi yolla yayilan infeksiyalar/IIV, usaqhq boynunun xarcangi hallannin qeydiyyata aim-mast sisteminin takmillasdirilmasi;
3.6. Usaqhq boynunun xarcanginin skrininqi lizra milli proqramm hazirlanma-sl tatbiq olunmasi, va qadm cinsiyyat iizvlari xarcanginin erkan diacinos-tikasi va profilaktikasi maqsadila naticalarin monitorinqinin aparilmasu
3.7. Cinsi yolla yayilan infeksiyalann, IIV-infeksiyanin va usaqhq boynunun xarconginin garsisirun almmasi va erkan diapostikasi Ozra tadbirlarda aila planlaschrma xidmatinin va ilkin sahiyya sisteminin saylarinin
va faal suratda calb olunmasi.
4. Yenivetmalerin reproduktiv saylamhq's sahasindaki vazifa-ler ye onlarun yerine yetirilmesi Uciin bayhca istiqametler
■ 2006-n it itzra gostaricilarla mucpyisada 2015-ci ila qadar abortlann sayr ni ' azalchlmast.
• - 9 a ru tmda infeksiyalann
4.1. Yeniyetmalarin reproduktiv saglamligi Ha bagh yeniyetmalarin, valideyn-larin va tibb is4ilarinin malumathhgtmn artinlmasi;
4.2. Yeniyetmalarin reproduktiv saglamligintn qorunmast iizra xidmatlordan asanhqla istifada etmak imkanimn yaraddmasi ii4iin huquq-normativ ha-zasmm takmillasdirilmasi;
4.3. ilkin sahiyya sisteminda apanlan islahatlar corcivasinda yeniyetmalarin reproduktiv saglamhgtrun qonatunasi iizra ixtisaslaschrilmts maassisala- rin yarachlmast;
4.4. Yeniyetmalarin reproduktiv saglamhgl fizra gOstarilan xidmatlarin key-fiyyatinin yaxstlaschnlmasi;
4.5. Malumatlann toplanmasi, tahlili va hesabat verma sisteminin beynalxalq standartlara uygun olaraq
5. Gender zorakthge ye cinsi istismar sahasindaki vezifeler ye onlarun yerine yetirilmasi Uciin bayhca istiqametler
■ Gender zorakihgt va cinsi istismann reproduktiv saglamliga olan tasirla-rinin azalchlmast
■ Zoraktlitm va cinsi istismann yayilmasumn a7alchlmasi zra profilaktik
5.1. Zorakiliq va cinsi istismar hallan bas verdikda tibbi yardimdan istifada etmak htiquqlan barada ahalinin malumathlagmin at-tit-11nm%;
5.2. Zorakiliqdan zarar cakrais soxslara keyfiyyatli maslahat yarchminin gOs-tarilmasi ilciin sahiyya sisteminda xidmatlarin inteqrasiyasi;
5.3. Zorakthq va cinsi istismar hallannm ticotunun apanlmasi, qeydiyyat sis-teminin yarachlmasi va tibb milassisolarinda tatbiq edilmast
5.4. Gender zoralahgl lla bagh suallann inteqrasiyast nazara almmacila, sa-hiyya sistemindaki islahatlann hayata kecirilmasi.
RUPRODUKTIV SAOLAMLICA OAR MILLI STRATEGIYA - 2008-2016 13
GIRIS
Mihreffeqiyyet acan asas amillar asafaclakilarthr:
■ Mandudiyyatlarin aradan qalchnlmast vo reproduktiv saglamhq sahasin-da dastaklayici mexanizmlarin yaraddmast moqsadila qanunvericilik va tonzimlayici mexanizmlarin yenidan nazardan kecirilmasi
■ Tibbi yardimin ilkin sahiyya saviyyosindo reproduktiv saglamhq iizro keyfiyyatli xidmatlarin gostorilmasina xususi diqqat yetirmakla sahiyya sistemi potensialmm mohkomlandirilmosi va sahiyya sisteminin biitiin saviyyalarinin inteqrasiyast.
■ Davamll maliyyala§dirmo mexanizmlari
• ahalinin butun gruplannin foal i§tiraki ila ahalinin reproduktiv saglamhq haqqtnda molumathligmtn va oz saglamhgt va ailasinin saAlamhAt baroda masulivvotinin arta-limas'
• Kadr ehtiyatlan ila taminat va keyfiyyatli xidmatlarin gostarilmosi
■ Ucot v.) hesabat verma tizro informasiya sistemlarinin mohkamlondiril-masi, otda olunmu§ iralilayi§in miintazam tahlili vo cpsamiiddatli vozifo-larin doqiqlo§dirilmosi
• Mewcud sistemin takmilla§dirilmasi u4un xususila do operativ tadqiqatla-nn davam etdiri I masi
■ Qar§iya qoyulmu§ masalalorin holli istiqamatirtdo idaralararast amakda§- 110n guclandirilmasi
• Reproduktiv saglamligm tibbi-sosial aspektlari sahasinda elmi tadqiqatla-nn miqyasmin geni§landirilmosi.
STRATEGIYANIN HaYATA KEciRiLMOSANiN MONITORINQI
VO QiYMIaTLaNDiRiLMaSi
Vaziyyatin monitorinqi va qiymatlandirilmasi strategiyanin hoyata vaxti iralilayi§in va ya manealarin milayyon edilmasi uttin miihiim ahamiyyot
kasb edir. Bunun vasitosila, hamcinin dayi§an ehtiyaclan va vaxtmda aradan qal-chnlmast murnktin olan gozlanilmaz ham musbot, ham do mono tasir a§kara 9xa
Reproduktiv saglamliga dair Milli Strategiyanm yerina yetirilmasinin alacp-landirilmasi maqsodila Sahiyyo Nazirliyinin nazdinda Olaqalandirma Surasi yara-chlacaq. Onun asas funksiyast strategiyanm hoyata kecirilmosina nazarat va mo-nitorinqin apanlmastndan ibarat olacaq. Sura hamcinin faaliyyat plantnm hayata kecirilmasina nazarat edocok, metodiki yarchm gostaracak va zaruri hallarda ham regional, ham da milli saviyyalarda duzali¢lor edocok.
elaqolondirma Surast ham hokumat, ham da qeyri-holcumat sektorunun baton marach qurumlanmn numayondalarindan ibarat olacaq.
Reproduktiv saglamhq sahasinda foaliyyot gostaron beynalxalq ta§kilatlar alaqolonctirma $urast nazdinda mfi§ahidacilar rolunda *Irak edacaklor.
RE PRODUK I- IV SALAMLIOA DAIR MILLI STRATIMIYA - 2008-7015 14
Sahiyya Nazirliyi
39,9
Sahiyya Nazirliyi
51
17
11
10
7
4
2
Sahiyya Nazirliyi
Sahiyya Nazirliyi
Sahiyya Nazirliyi
Sahiyya Nazirliyi
Sahiyya Nazirliyi
Sahiyya Nazirliyi
Sahiyya Nazirliyi
Sahiyya Nazirliyi
94,5%
10,1%0
2,1%
7,1%0
70%
396o
7,2%
20,9%
11,9%
22,4%
19,2%
25,6%
Sahiyya Nazirliyi 0,6%
Sahiyya Nazirliyi
2,6
Sahiyya Nazirliyi
9 hal
Sahiyya Nazirliyi
28
Sahiyya Nazirliyi 33,6
Sahiyya Nazirliyi 4,9 (2006-a il)
GIRI*
Har it strategiyantn hayata kecirilmasinin gedisah va Azarbaycan ahalisinin
reproduktiv saglarnliginin vaziyyati haqqmda molumatlar biitiin alaqadar qu-
rumlann genie konfransmda milzakiro edilacak va respublika hokumatina taqdim olunacaq.
Reproduktiv saglamliq sahasinda mtivcud olan vaziyyatin qiymatlandirilma-si actin asagidaki asas gostaricilardan, habela reproduktiv saglamItgin butun program sahalari tizra alava gostaricilardon istifada olunacaq.
Malumat manbavi 2006
Har 100000 diridogulanlara ana alma gostaricisi
Ana elCunii gostaricisi, sabablar iizro:
qanaxma
gestozlar
tromboemboliyalar
septik hallar
elcstragenital patologiyalar
evda dogus
Milli standarta uygun olaraq antenatal xidmatlarin ahata %-i
Perinatal oliim gostaricisi
Erkan dogus (basa 4atmlc hamilaliklar arasmda)
Neonatal alum gostaricisi (0-27 gun)
Hamilalarda anemiya gostaricisi < 1 lgr%
Erkan neonatal alum giistaricisi
Badan cakisi az elan yenidogulmuslann xiisusi cakisi
Baden cakisina Ora yenidogulmuslann erkan neonatal oltim gostaricisi:
999 - dan az va ya ona abarabar
1000 - 1499 1500 - 1999
2000 - 2499
2500 - va daha cox
Yenidoguhnuslar arasinda anadangolma qiisurlann %-i
Sifilisa musbat semlogiyasi elan hamilalarin xususi cakisi (ahalinin har 100 000 nafarina)
Hamilalar arasinda I1V yayilmasi
ehalinin har 100000 nafarina sifilisla xastalanma gostaricisi
ehalinin har 100000 nafarina usacilm boynunun xarcangi ila xastalanma gostaricisi
ehalinin har 100000 nafarina usariliq boynunun xarcangindan iiltim gostaricisi
RrPRONIK 1 IV SA(4 AMLInA DAR MILLI Si RA I ECIYA - 2008-2015 15
Sahiyya Nazirliyi
Sorgu (CDC, 2001-ci il)
Sorgu (CDC, 2001-ci il)
Sorgu (CDC, 2001-ci il)
Sahiyya Nazirliyi
Sahiyya Nazirliyi
Sorgu
Sorgu
Sahiyya Nazirliyi
Sahiyya Nazirliyi
Sahiyya Nazirliyi
47,7
35%
8,1
2,23
GiRiS
Itl-PRODUKTIV SAOLAMLICA °AIR MILLI STRATIGIYA - 2008-7015
15-19 ya§ qrupunda qadm va ki§ilarin sifilisla xastalanma gostaricisi Reproduktiv ya§11 bar 1000 qadma kontrasepsiyadan istifada gostaridsi
Har 1000 qachna milasir kontrasepsiya novlarindan istifada gOstaricisi
Muasir kontrasepsiyada tamin olunmanu§ehtiyaclar Reproduktiv ya§11 har 1000 qadma siini abortlann sap 1549 ya§lt har 1000 qadtna abortlann sap Aila planla§chnlmast iizra maslahat almt§ ki§ilarin % gostaridsi
U§aqhq boynunun xarcangini a§kar etmak miintazam skrininq toklif edan tibb
muassisalarinin % gostaricisi
Son 5 il arzinda ussaqhq boynunun xatcangini nAcar et-makticiin stairtincrian laxami§cpdailann %gOstaricisi 15-19 yafelt har 1000 qadma dogu§lann sap
19 ya§a qadar qadmlarda 12 haftadan arhqhami-lalikdon sonra abortlann hamin ya§ qrupundalu abortlann tirnumi sayuta nisbatan % gostaridsi
Har 100000 yeniyetmaya repnxtuktiv saglamligin cionmmast iizra ixtisash xidmatlar gostaran qurumlann sap
itV infeksiyah 15-19 ya§lt yeniyetmalarin sap Maktabda reproduktiv saglamhq haqmnda tahsil almt§yeniyetmolorin % gOstaricisi
Prezervativ va diger kontrasepsiya vasitala-rindan istifada edan 15-19 ya§lt seksual baximdan faal qadm va ki§ilarin % gostaridsi
Zoraluhq va cinsi istismar
Zorakthq va cinsi istismardan zarar cakmi§la-ri a§kar etmak Una telim kecrni§ tibb
% faiz gostaridsi
Zoraluliq va dnsi istismardan zarar cakmi§la-ra xidmat Ostaron muassisalarin % gostaridsi
Zoralultga va dnsi istismara maruz qalmi§ ki§i va qadmlann % gostaricisi
Zoraluligm saglamliga, o cumladan reproduk-tiv saglamhga tasiri barada ahalinin malumat-hliginin % gostaridsi
Tibb muassisalarinde a§kar olunmu§ zoraluhq ye cinsi istismar qurbanlanntn % gostaricisi
Zoralultga maruz qalmt§ va a§kar ohmatu§ hamilalarin % gostaricisi
Zoralultga maruz qalmt§ yeniyetmolorin % gostaridsi
Sahiyya Nazirliyi
Sahiyya Nazirliyi
0
Sorgu
Sorgu
Sot*
Sorgu
Sorgu
Sorgu
Sorgu
Sorgu
Sorgu
16
OLAVO 1
AZORBAYCAN RESPUBLIKASI
OHALISININ REPRODUKTIV
SAtLAMLIQ V9ZiYY8TiNIN
TOFILid
(2007 -ci il)
et*
*fa
ot•f• Rat Lei
aff e:*
t4F. slef Otte
NV? •• :Awe tilt
/0T se
%At 110 atilT • Alit
• :Ai:. iht afg.. ••Nog
a
eLAve
na va uqacilarin qorunmast masalasi dovlatin daim diqqati altmdadtr. 2006-a ilda qabul olunmus "Ana va upglann saglamligintn gorunmast iizra tad-birlarin yax*Ilndirmasina yemolmi§Davlat Program" (15 sentyabr 2006-a it tarix-li 211 sayh amr) ana va yenidoguIrrn4 kbrpanin saglamliginin yaxstlaschnlmast-na, habela ana va karpa oltimu gOstaricilarinin azalchlmastna yonalmi§dir. 2006-a ilda sahiyya islahatlan carcivosinda dogu§ayarchm sisteminin strukturuna regi-onla§dirma prinsipi asastnda yeni perinatal va neonatal markazlar daxil
Onlann tikintisi va barpasim dovlat oz tizarina goturmiisdur. Hamilolor vo yenidogulmu§lara yarchm gostarma infrastrukturu movcuddur va inkipf edan ozal sektor tarafindan daim tokmillo§dirilir. Umumilikda, zaruri kompleks mama-lig yardimt gostaran, o ciimladan ilkin sahiyya xidmatina malik elan dogusayar-dim muassisalarinin says beynalxalq talablardan olduqca coxdur.
Lakin bu sahadaki xidmatlardan istifada etmak imkanlan ahali arasmda sosi-al-igtisadi parametrlara va cografi saraita Oro qeyri-barabar
Olkonin ahalisi insanlann tiz reproduktiv saglamliglanna elan miinasibatla-rina tasir gbstaran etnik va milli xususiyyatlara, tarixan formala§m§ gender ste-reotiplarina malikdir.
Sahiyya Nazirliyi informatika §Obasinin aparchgt tadqiqatin ilkin naticalarina osasan hatnilalik vaxti Oltimla noticalanma riski §ohorlorda (1:1250) va regionlarda (1:600) forglanir. Taassaf ki, kadr tominattnda geyri-miitanasiblik va catismazhq problem olaraq qahr. Rayonlarda mama-ginekoloq hakimlar ila komplektlo§dir-mo 40% toOdl edir. Dogu§ayardim muassisalarinin §tatdankanar mamalarla
komplektla§dirilmosino baxmayaraq, onlann gOstardiyi xidmatlarin keyfiyyati geyri—ganaatbwq olaraq galir.
Son illar arzinda doguslartn sap artmaga meyllidir (Cadval 1).
Cedvel 1. Doouslann says (matiag reqemlerdir) (Sehiyye Nazirliyinin melumatO
Respublika iizra doguslann sap
num
nave
■••-• 004juslann say.
1..1 31tODUK I IV SAC;LAMLICA DAM MILLI 511iATEGIYA - 2008-201'
na
18
aLAve
Rasmi statistik malumatlar taxminan 94% hamilalarin antenatal ahata ohm-dugunu estarir, lakin hamilalarin tacriban 50%-i maslahatxanaya yalruz 1-2 data miiraciat edir. Hamilalar arasmda xastalanma hallan artir. Xastalanmalor struktu-runda anemiya (70%), sidik-cinsiyyat sisteminin va qan dovram sisteminin xasta-liklari ustiinliik taskil edir, lakin tasnifat hec do hami§o beynolxalq standartlara uygun galmir.
Dogu§dan avvalki yard= tizra minimum xidmatlar paketi movcuddur, lakin siibutedici tababat prinsiplarina asaslanan kliniki protokol va standartlar yoxdur. Xidmatlarin keyfiyyatinin monitorirtqi movcud deyil. Bununla yanagt, qachn mas-lahatxanasmin isi ila bagh bazi tanzimlayici sanadlar va talimat kitablan kohnal-m4dir (1981-ci il) va iimumi sahiyya islahatlan can,:ivasinda yenidan nazardan keci
ilkin sahiyyanin maddi-texniki tacbizahndalu problemlar va daqiq archalliq mexanizmlarinin olmamasi hamilalik gedisah patologiyasim, habelo ana va doliin saglamliginda bas veron kanara oxmalan vaxtmda a§kar etmaya imkan vermir.
Respublikada anadangalma patologiyah yenidogulmuslann saymm artmasi mii§ahida olunur, lakin hamin patologiyalann yahuz 1%-nin diaqnostikasi ante-natal dovrda aparilir (EMIG!).
2006-a ilda dogu§lann 98%-i talim kecmis tibb personalmin i§tiraki ila apanl-rnwhr, onlardan 4% evda olmt4dur. Xilsusan da, rayonlarda vaxtinda gostarilan taxirasalmmaz mamahq yardimmdan istifada imkam azdir. Bu da bir-neca prob-lemla izah olunur. Bunlardan an osasi, hakimlarin va orta tibb personahrun toxin-salmmaz mamahq yarchnurun gostorilmosindo sariOasinin olmamasichr. Ana va tgaqlann saglamhgmin qorunmasi probleminin dovlat tarafindan daim diqqat al-ttnda saxlartmasina baxmayaraq, ana olumii gostaricisi yilksak olaraq Bahr va Umumdtinya Sahiyya Ta§kilatmun Avropa regionu olkalarindan 6-7 data coxdur.
Cedvel 2. Her 100000 did do§ulan kiirpaye ana olumu gosterieisi (Sehiyye Nazirliyinin malumati)
Respublika iizra ana Mama gostaricisi
43.1
40
30
20
13
10
0 11196 1997 ITS 191/9 2000 2001 2002 2003 2004 2005 200(.
-an ma Manic
REPRODUKTIV SAO! AMI. IGA DAIR MILLI STRATEGIYA - 200E1-2015
wt► it m i
21 11,1. : tot
kr It !
Nis st ham .
07 11:101I AL i rseit • • 4.0r
• : 4:1:4 11 4' 44°1 111. Nrs.
•41:11 10 't. k tat, ?et -:06 = ft • :% At,
tiva a1. 1 fr;; . Awe 1W i
fill44t 4 - • 4 1;
fat; yet
osk
39,5
7,6
3 ss
19
BLAVe 1
Azorbaycanda ana alumti sabablarinin strukturu dayisrnir. Bela ki, mamahq faaliyyati ila bag!' qanaxmalar - 34%, gestozlar - 21,3%, tromboemboliyalara - 19,2%, septik hallar - 14,9%, ekstragenital patologiya 8,5%, evda dogu§ 2,1% asas sabablar kimi qalmaqdadir (Sahiyya Nazirliyi, 2006-a il). Lakin, respublikada ana oliimu sabablarinin dogruluguna siibha ila yanasilmalichr, gunki ana olfunti hal-tannin yalniz 25%-da patoloji-anatomik mliayina apanlir. Cazalanmadan qacmaq
tibb iscilari tarafindan OlUm hadisalarinin gizladilmosi do istisna olunmur.
Elmi Tadqiqat Mamahq vo Ginekologiya Institutunun 2006-o ilda apardigt tah-Min naticalarina asasan, vaxtmda mfiraciat edilsa va ixtisash mamahq yarchrm gesto-rilsaydi, ana aliimil hallanntri yansmdan coxunun qarsisini almaq mtimkiin °lard'.
Vafat etmis qadmlann 70 %-i maslahatxanalara getmamisdir. Sahiyya Nazir-liyinin malumatlanna asasan, ohniis qacimlann 8%-i hamilalik vaxh evda zoraki-liga maruz qalmis va tibbi yarchm almaq imkanmdan mahrum edilmisdir.
Rasmi statistik malumatlara asasan, son 5 ilda Azarbaycanda perinatal alum gostaricisi har 1000 yenidogulmusa 9-10 arastnda dayisir, lakin bu, beynalxalq standartlara uygun galmir. °Wilda molumatlann toplanmasi va tahlili iizra vahid sistemin olmachgma gora taqdim oltuunus ragornlor Sibha dogurur. Bela ki, ras-mi statistik malumatlara asasan korpa olumu gostaricisi respublika uzra har 1000 din dogulmus usaga 10,1 taskil edir (2006-o il), UNICEF ila USAID apardigi birga sorgurtun (2002-2006-a illar) naticalarina asasan isa korpa oliimii gostaricisi har 1000 diridogulmus usaga orta hesabla 43 taskil etrnisdir.
Beynalxalq statistikaya asasan, olii dogulanlann va erkan neonatal cltivrda Clan yenidogulmuslann nisbati 1,5:1 taskil edir. Respublika iizro molumatlann tahlili gostarir ki, bu nisbat taxminan 2,5:1 barabardir. Bu cur §araitcla alum halla-
rum bir statistik katecpriyadan digarina kaciiriilmasi istisna olunmur.
2001-ci ilda Sahiyya Nazirliyi tarafindan Omumdiinya Sahiyya Toskilahrun tbvsiyalarina miivafiq olaraq diridogulma meyarlanni milayyan edan 100 sayli amrin qabul olunmasma baxmayaraq, Azarbaycanda neonatal alum daracasi tura rasmi statistika dogu§zamani badan cakisi 1000 qramdan artiq va gestasiya mud-dati 28 haftadan cox olan yenidogulmus usaqlar qrupunu ahata edir. Dogu§ za-man' cokisi 500-999 cram olan yenidogulmuslar nazara ahnarsa, o zaman homin gastarici qeyri-rasmi statistik malumatlara asasan dayisacak. Malumdur ki, olka-daki neonatal alum daracasinda erkan neonatal oliimiin pay' taxminan 70% taskil edir ki, bunun da 50%-dan coxu iimiirlarinin birinci sutkasina tasachif edir.
Neonatal itkilarin asas sabablari asagidakilardir
■ daliin hipoksiyast, asfiksiyasi (2006 - 38%)
■ respirator distres sindrom (2006 - 17,7%)
■ anadangalma inkisaf qiisurlan (2006 - 16,3%)
Yenidogulmu§lann infeksiya patologiyasmdan olmasi yalniz 2% taskil edir. Bu da, ehtimal ki, vaxtmda diacrostikanin olmamasi va oliim hallannin ditzgiin qeydiyyatuun aparilmamast ila alaqadarchr.
Olkanin tibbi-genetik xidmati lazuni suratda inkisaf etmir, elaca da neonatal bliim hallarinda keyfiyyatli patoloji-anatomik todqiqatlar da apanlnur.
2006-a ilda badan cakisi 1000-2500 gram va daha az olan yenidogulmusun xiisusi cakisi 7,2% taskil etrnisdir.
ItLPHODUK F IV SACLAMLIGA UAIR MILLI SERA TEGIYA - 2008-2015
14r sk:ff isfa
azIkT • •
*fa teir D • SI :• • leta 4,416.7 • • fr. St• gait
Wei city aft
city
•
14r4• • > SI' • • Oat city airt •*.:. St •• to:a c is •4VAt • stv. *fa
alr • ••4.• 20
aLAve 1
Ana va korpalara xidmat gastaran miiassisalarin isinin taskili prinsiplari "Tahliikasiz anti" (dosla erkan amizdirilmo, istilik zancirinin qorunub saxlan-mast, ana va korpanin bir yerdo qalmast, yenidogulmuslann kkiirfilmasi meyar-Ian, naciletma sistemlari we s.) tasabbilsiinfin tamin olunmasi ilzra muasir toysiya-tare uygun galmir.
Olio& siibutedici tobabato osaslanan milli kliniki protokollar yoxdur. Bu da xidmatlarin keyfiyyatina az tasirini gostarir. Bundan alava, neonatal xidmatlarin keyfiyyati all va orta tibb personahrun kifayat qadar hazirliga malik olmamasi ila saciyyalanir.
Alla planlaschrmast va abortlar iizra voziyyotin tahlili Sahiyya Nazirliyinin statistik molumatlanna, respublikantn 28 Reproduktiv Saglamliq markazinin ma-lumatlanna, Dfinya Bantam& tadqiqatlanna va 2001-ci ilda Azarbaycanda Xasta-liklara nazarat va profilaktika markazi ((CDC) ABS, Atlanta) 2 tarafindon repro-duktiv saglamhq uzra apartIrrus tadqiqata osaslatur.
Sahiyya Nazirliyi alb plarilaschrilmasi tizra mtivcud xidmatlarin yaxstlaschnl-mast ficiin siyasi dostak verir. Movcud qanunvericilik bans' aila planlasdirma xidmatindan istifada imkanim mandudlaschnr, cfinki bu ilkin sahiyyanin tibb
xidmat gastarmasina imkan vermir. Hamin xidmatlar yalniz mama-gine-kolocilar tarafindan ham xfisusi yarachlnus markazlordo, horn do sahiyya sistemi-nin bfitiin saviyyalarindo mama-ginekolocilar torafindan gostarilir. Aila planlas-durma markazIari movcud sahiyya sistemina inteqrasiya olunmamischr. Mi'ham manealardan bid da kontrasepsiya vasitalarinin alda edilmasinda maliyyalasdir-manin oltnamasichr.
Azarbaycanda alto planlasdinlmast ilzra proqramlar BMT-nin Ohali Fondu (UNFFA), ABS Beynolxalq Inkisaf Agentliyi (USAID) va digar beynalxalq taskilat-lann dastayi ila 1996-a ildan inkisaf etmaya baslamischr. Texniki baxundan tachiz olunmus aila planlaschrma markazIori yarachInms, tibbi kadrlar hazirlanmis va kontraseptiv vasitalar tamin edilmisdir. ahali (Actin informasiya vasitolorinin islo- nib hazirlanmasma va icmarun bu sahodo biliklorinin artinlmasma xususi diqqat
Lakin 2004-di ildan etibaron, Azarbaycan ohalisinin kontraseptiv vasitolarla tamin edilmasino donor dastayi dayanchnlmisdir.
Gilman etmak olar ki, kotraseptivlarin taminatuun dayandtrilmasi naticasin-da abortlann saymm artma tezliyi milsahida olunur (Sahiyya Nazirliyi). Respub-likada abort qeydiyyahnin tarn Kotunun apanlmamast qeyd olunur. Belo ki, son 5 il arzinda har 1000 qadina (15-49 yas) abort amsah 7,8 - 8,1 taskil edir. Lakin al-do olan son malumatlara asasan, reproduktiv yasli har bir qadma dfisan abortla-nn orta sap 3,2 taskil etmisdir (CDC - 2001-d il), bu da, Umumdilnya Sahiyya Taskilahrun Avropa regionu blkotori arasrnda on yiiksok gostaricilardon biridir.
2004-di it iizra qeydiyyata almmis 19806 abortun iirtnumi saytnin 69%-ni 12 haftaya qadar olan muddatda bas vermin abortlar taskil edir, 2006-o ilda isa bu, mtivafiq olaraq 70% taskil etmisdir.
Az.arbaycanin regionlannda abortlann asas hissasi kyuretaj metodu ila aparthr. Darmanlardan istifada etmakla apanlan abort respublikada qeyda almmanmsdir.
I Dianya Bank', Sahiyya iizra qeydlar 2 CDC, Reproduktiv saglamhq va saglamhq iizra tadqiqat, 2001
RFPRODUKTIV SAGLAMLIOA DAIR Mk U STRATIGIYA - 2008-2015 21
aLAve
CDC malumatlanna asasan (2001-6 il), Azarbaycanda arli qadmlann yalna 12%-i mtiasir kontrasepsiya metodlarmdan istifada edir.
2006-0 ildan USAID agentliyinin dastayi ila RS/AP iizra ACQUIRE layihosi (EngenderHealth va torafda0an) vasitasila kontraseptivlarin sosial marketinqina baslanmisdir.
Cedvel 3. Reproduktiv yagh her 1000 qadina u§aqhq dazili vasitelerden (UDV) ve oral kontrasepsiyadan istifada gostericisi
(Sehiyye Nazirliyinin melumatlanna esasen).
Reproduktiv ya§11 har 1000 qadina kontraseptivlardan istifada gostaricisi
17.1
• 1.5.0 013.9 • 112 13
• 13.4 • 114 9.9
9,5
^ 0C10 1110' 111 2o.'.1
-0- Horni0051 • UOV
Kontrasepsiyaya oclonilmamW talabat btitiin qachnlar arasinda istanilan me-tod iizra 7%, milasir kontrasepsiya metodlan iizra isa 31% edir. Xtisusi na-rahathq doturan odur ki, arli qadtnlar arasinda hamin gbstaricilar milvafiq olaraq 12% va 53% to§kil edir (CDC, 2001).
Qachnlann milasir kontrasepsiya metodlanndan az istifada etmasi sabablari-nin tahlili sonuncu data 2001-ci ilda apartimwdtr. Hamin tadqiqata asasan apgt-data sabablar qeyd olunmu§dur:
■ kontraseptiv metodlar va onlarin effektivliyi barada kifayat qadar bilikia-rin olmamast;
■ kontraseptivlarin haradan alda olunacat't barada kifayat qadar malumatm olmamast;
■ kontrasepsiya metodlan haqqmda yanks malttmat. Muasir kontrasepsiya metodlan haqqinda qadm va kWilarin malumatlthgt
nisbatan aptt saviyyada olaraq Bahr (ACQUIRE, Ilkin tadqiqatlar, 2005). Ola bilsin Id, yaranmw vaziyyat ginekolocilann aila planla§dinlmast iizra xid-
matlora daha az maraq gOstarrnasi va dogulma gostaricisinin tanzimlanmasi meto-du kimi aborta ustunluk vermasi, habela digar ixtisas hakimlarinin va orta tibb per-sonahrun alb planlaOtralmast masalalari barada az malumathligt ila alaqadardtr.
Yuxanda qeyd olunanlarm hamist Azarbaycanda planla§dinlmamw va/ya ar-zuolunmaz hamilalik va abortlar tizra yOksak gostaricilara sabot, ola bilar. 2001-ci ilda apanlmw sorgunun naticalarina Ora qachnlann 48,1 %-i qeyd etmWdir ki, on-lann sonuncu hamilaliyi arzuolunmaz olmtwdur.
REPRODUKTIV MOI Mil IDA DAIR MITI I STRAI LGIYA - 2008.2015 22
eLAVe 1
Cedvel 4. Reproduktiv yagli her 1000 qadina sUni abortlann siestericisi (Sehiyye Nazirliyinin melumatlan).
Reproduktiv yash har 1000 qadina abortlann gostaricisi
■ 2
x. 11 7.
7 ■ 7A
7,7!
6,9 62.;
(IA
2000 200 I 2002 2001 2011.1 100 1; 211(16
■••• Abeam
Son zamanlar 19 yasa qadar olan yas qrupunda abortlann saymm artmast movcuddur.
Ekspertlarin miisahidolorino Ora, kontraseptivlarin tatbiq edilmasi va abort-larm soviyyasi uzro rosmi statistika va real vaziyyat arasmda uygunsuzluq miisahida olunur.
Azorbaycanda selektiv abortlann (ddliin cinsina asasan) movcud olmasi fak-hna diqqat yetirmak lazimdir. Tadqiqatlann naticalorino asasan, sorgu apanIrrus ailalarin 23%-i selektiv abort praktikasindan istifada etmisdir. 3
2006-a it ilzra rasmi statistikaya asasan, abortlann iimumi saptun 74,6%-i (o ciimladan usagm qeyri-iradi dusiik hallan) hamilaliyin 12 haftaya qadar olan milddatindo edilir. Kiiretaj metodu iist-iinliik taskil edir, vakuum aspirasiya isa nadir hallarda tatbiq olunur. Rasmi statistikada silni abortlann says, habela 12 haf-tadan sonra da hamilaliyin dayanchnlmasi metodlan haqqmda malumatlar yox-dur. Abortlardan sonra agtrlasmalar haqqmda malumat da yoxdur. Bununla bela, 2006-a ildo 47 aim oltimii hallanndan sababi kriminal abortdan sonraki agirlamalar olmusdur. Darman vasitalari ila apardan abort hamilaliyin dayandt-nImast metodu kimi olkada rasmi sakilda qeydo ahrirnanusdn, lakin bazi ozol kli-nikalarda yiiksok qiymoto edilmasi miimIdindiir.
Respublikaya kontraseptivlari gatiranlar asasan &al sektordur (apteklar). On-lann amakdaslan kontraseptivlar barada malumata malik deyil. Yalmz az sayda aczact ails planlasdinlmasi iizra talim kegnisdir. Apteklardo, bir qayda olaraq, kontraseptivlor (hoblor) reseptsiz verilir.
Hal-hazirda apteklarda asasan prezervativiar, spermisidlar, hormonal kombina edilmis oral !labial- va tacili kontraseptiv vasitalarin secimi var, lakin inyeksiya kon-
Azarbaycanda reprodukny Ettiquqlarla bagh problemlar, Ad-Yardun Fondu, "SimmehiyanQI-IT; 2004
REPRODUKIIV SAGLAMLIGA DAIR MII I I STRATFGIYA - 2008-2015 23
aLAve
traseptivlari va mini-pill (tarkibinda progestin olan hablar) faktiki olaraq yoxdur. Bela saraitda usaqhq daxili vasitalarin (UDV) taminati qeyri-barabardir va iri sahar-larda iistilnliik taskil edir. $ahar va rayon markazlorindo apteklardan istifado etmak imkant lazuni qaydadachr, lakin uzaq rayonlarda apteklarin say' az olaraq qahr.
Respublikada 2006-0 it iizra bir ayliq amok haqqt 50 AZN (taxminan 60 dol-lar) taskil edir, bir claw fusiin hormonal oral kontraseptivlorin qiymati isa 2-12 AZN arasinda dayisir. 10 prezervativin minimum qiymati 2 AZN taskil edir. UDV qiymati 6 AZN-dan (Cu) 180 AZN-a (LNG) qadar dayisir.
Olkada hamcinin tarixon formalastrus gender stereotiplari mbvcuddur ki, qa-chnlann reproduktiv azadltgma tosi r edir va onlann ail° planlaschrma vasitalarin-don istifado imkanint mandudlasdinr.
Bu gunyolla yayllan infeksiyalar (CYYI) dari-zohravi xidmat adlanan dispanser sistemina tayin olunub. Respublika dari-z5hravi . dispanseri respublika-
da dari-zfihravi xidmatinin toskilina cavabdehdir vo CYYI ihro metodoloji is va soraitirt tahlilini apanr. Respublikada QIcS ilo mubariza isi Respublika Mitbariza Morkozi torafindan aparilir va onun funksiyalan maariflandirmo, IIV/Q1cS-in profilaktikast, askar olunmasi, qeydiyyatt va mualicasi, 11V/Q1c..S ila yasayan insanlara qaygi gostorilmasi va dostak verihnosindan ibaratdir. Respub-lika QIGS-la Milbariza Markazi vo respublika dari-zohrovi dispanseri tarafindan Sahiyya Nazirliyina xostalanma barada miintazam olaraq tohlil taqdim edilir.
Hal-hazirda sifilis va siizanakli biitiin xastalar yalniz ixtisaslasmts dari-zehro-vi dispanserlarindo mtialica olunmalichrlar. Trixomoniazin miialicasi ham dari-zfihravi dispanserlarindo, horn do ginekolocilar va urolocilar tarafindon aparthr.
ITSY (ilkin tibbi-sanitar yardim) saviyyasinda xiisuson orda olmayan qadmlar va gonclor usiin CYYI iizra xidmatlardan istifada etmak ii4iin kifayat qadar imkanm ol-mamas', CYYI profilaktikasi vo simptomlan barado ahalinin kifayat qadar malumat-h olmamast, IIV/Q1cS va CYYI ila bap ilkin diacjnostika, mualica va maslahatvermo iizra talim kecmis ixtisash kadr cahsmazligi, elaca da miixtalif tibb xidmotlori arasin-da CYYI va IIV idara olunmasi tizra inteqrasiyamn olmamast qeyd olunur. Olkada CYYI olan xastalarin idara olunmasi Uzra standart protokollar yoxdur, elaca do muvafiq avadanhq vo tibbi vasitalarin catismazligt milsahido olunur.
Bununla yams', ahali arasinda malumat-maariflondirma isinin kifayat qadar apanlmamast, antibiotiklarin apteklar sabakasinin iscilari torafindan reseptsiz sa-hst, muxtolif profilli oczaglar va hakimlar tarafindan CYYI-lann sistemsiz diaq-nostikast va mualicasi CYYI Una xidmotlar gtistoran milassisolara insanlann az miiraciat etmasina gatirib tyrant-. Bunlann ham's' Olkodo CYYI ilo xastolonma gOstoricisinin artmasi ii4iin sarait yarachr.
2002-ci ildan Azarbaycanda CYY1 ila xastalanma (o cilmladan hamilalar ara-sinda) gostaricisinin artma tezliyi milphida olunur (Cadval 5). Olkodo ohalinin yalniz miloyyon qruplan u4un CYYI skrininqinin apanlmasina baxmayaraq, xas-tolonmanin ucotu dovlat milassisalarindo qeydiyyata diisma hallanna asasan apa-nlir. Bununla yanast, olkoda ahalinin mitayyan qruplan (hamilolor, donorlar)
iirriin CYYI skrininqi aparilir.
Olkada beynolxalq tasnifat (XBT 10) vo Omumdiinya Sahiyya Taskilatinin tovsiyalarina muvafiq olaraq CYYI/IIV-infeksiya iizro toriflor qabul olunmusdur. Lakin, XBT 10 tasnifatmin tatbiq olunmasi hal-haztrda osas etibarilo markazi sa-
viyyada hayata
RIPRODUKTIV SAOTAMII6A DAIR MILLI STRATEGIYA - 2008-2015 24
eLAve 1
Cedvel 5.
ehalinin har 100000 nafarina CYYI ila xastalanma gostaricisi 1 5
10
20
10
U
200.7
21ki5 2004 2005 2006
Respublika dari-zohravi dispanserinin malumatlanna Oro, CYYI mitalicosi vo diacinostikast iizra xiclmatlarin taxminan 50%-ini dzal sektor tamin edir, lakin Sahiyya Nazirliyina malumat tam akilda daxil olmur.
Belalikla, respublikadakt CYYI tizro movcud olan Kot vo statistik hesabat sis-temi, elaca do xastalarin anonim *akildo milayina vo miialica olunmaq hiiquqlan-na toxunan epidemik nozarot sisteminin movcudlugu CYYI vo IIV faro real vo-ziyyatin tahrif olunmasina sabab olur.
Son illarda CYYI artimi yeniyetmalar arasinda mii§ahicla olunur (Codvol 6). Sorgunun naticalarino gore (BMT-nin ehali Fondu (UNFPA), 2006-a il) naticala-rine asasan yeniyetmolorin toxminon 40%-nin QIcS haqqinda malumati var va yalniz 30%-i cinsi yolla yaplan digar xastaliklar haqqtnda malumata malikdirlar. Eyni zamanda, yeniyetmalarin taxminan 60%-i hamin problemlar yarandicida Ka-ra miiraciot edacaklorini bilmirlar.
Cedvel 6. ehalinin her 100000 neferine 15-17 yas qrupunda sifilis ye sOzenek ile xastalanma gestericisi
liar 100000 yeniyetmaya CYYI yayilmasnun gostarieisi
0
crri
2002 2011 21Xi4 7005 21X16
RFPRODUKTIV SA&AMLIGA DAIR MILLI STRATFGIYA - 2008.2015 25
aLAve
Rasmi statistikaya Ora, reproduktiv yasda CYYI kisilorda daha cox askar olu-nur. Olkodo sifilisin gizli formalannin artma tezliyi var va tak-tak hallarda neyro-sifilis qeyd olunur. Sidik-cinsiyyat sisteminin xroniki xastaliklarinin da say' artir. Buna sabab xastaliklarin vaxtmda askar olunmamast va miivafiq miialicanin apa-nlmamastchr. Cinsi yolla yaydan infeksiyalarla bagh xroniki xastaliklarin saymin artmast horn qaduilarda, horn do kisilarda sonsuzluq, cinsi saglamligtn pozulma-st kimi agirlasmalara gatirib cixanr.
Olkada CYYI ila xastalanma iizra metodoloji is va vaziyyatin tohlili respubli-ka dori-zohravi dispanseri tarafindan apardir.
Respublikada QICS ib mfibarizo isi Respublika QICS-la Miibariza Markozi ta-rafindan aparihr va onun funksiyalan maariflondirmo, olkodo IIN/QICSprofilak-tikast, askar olunmast, qeydiyyati I mualicosindan ibaratdir. Morkoz IV/QICS iizra vaziyyatin tahlilini miintazam olaraq Sahiyya Nazirliyina taqdim edir. Tohli-la asason, hal-haztrda 11)//Q1cS uzra xastalanma gostaricisinin artmast qeyd olu-nur (Cadvol 7). Son on it fizro malumatlann tohlili gostorir ki, heteroseksual yo-luxma nova artir, va liar dtirdiincii halda infeksiya cinsi yolla
Azorbaycanda iiV-infeksiyahlann askar olunmasuun fitnumi dinamikast in-feksiyali saxslorin saytrun 2004-cii lila milqayisada 2 dafa artcligini gestarir. 2006- a ilda hamila qachnlann 98%-i IIV infeksiyasma Ora milayina olunmusdur, on-lardan 9-na IIV-infeksiya diacrozu qoyulmusdur. 2006-0 ildan respublikada in-feksiyarun anadan dola ottrialmasinin profilaktikast moqsodilo hamilolorin anti-retroviruslarla pulsuz mualicasi aparihr.
Dogusayardim mtiossisolorina daxil olarkan hamila qadmlann 98%-nin UV-infeksiyastrun askar olunmast uciin milayinadon kemosina baxmayaraq, dogu-sayarchm milassisalarinda ekspress-testlarin olmamast infeksiyantn vaxhnda askar olunmasmi va anadan korpoyo tittirfilmosinin vaxtinda profilaktikasim catinlasdirir.
Cedvel 7. ehalinin har 100000 nafarina ihmics yayulma dames' (Sehiyye Nazirliyi).
ahalinin har 100000 naforina liV/QicS yayilma daracasi 14
4
0
IIVKII95
201)2 2003 2004 21105 2006
REPRODUKTIV SAOLAMLIDA DAIR MILLI STRATIGIYA - 2008-2015 26
eLAve
Hal-hazira . 9adar filkada 2002-ci ilda Nazirlar Kabineti tarafindan tasdiq olunmus Azarbaycanda 11V-infelcsiyasinin yayilmasumn profilaktikasi iizra milli strateji plan qiiv-vada olmusdur. Artiq, 2008-2011-ci illar ticfin IIV/Q14S profilaktikasi ye nazarat Ezra milli program islanib hazirlantrusdir vo hazirda Nazirlar Kabinetinda baxilmaqdadir.
Azarbaycanda usaqhq boynunun xarconginin profilaktikasi vo erkon askar olunmasi problemi ila mama-ginekolocilar va onkolocear masgul olurlar. Hal-ha-zirda respublikada usaqhq boynu xarcangina gore taskil olunmus skrininq siste-mi movcud deyil. UBX ila xastalanma onkoloji xastaliklar strukturunda yer tutur ve her 100000 qadma 33,6 taskil edir.
Son iki ii arzinda xastalanmanin artmasi qeyd olunur. Bu da UBX xastaliyinin cavanlasmasl, miialicasiz buraxilmis xastalik hallannin artmasi, xarcangin yerindo askar olunmasi gostaricilarinin nazaracarpacaq daracada azalmasi ila alaqadarchr.
UBX yayilmasi sahasinda yaranmis vaziyyat ahamiyyotli daracada asagidaki saboblordon iroi galir:
■ vahid skrininq proqraminin va hamin proqramlann effektiv monitorinqi-nin olmamasi
■ UBX erkan askar olunmasi va profilaktikasi fictin maddi-texniki bazanin zaif olmasi
■ ohali arasmda profilaktika tadbirlari barada kifayat qadar malumatlihgm olmamasi
■ cinsi yolla yayllan infeksiyalann yayilmasi
■ dorman vasitalorinclan istifada etmakla profilaktikanin apanlmasi ficfin kifayat qadar maliyyalasdirmanin olmamasi
UBX naticasinda alum gostaricisi ohalinin har 100000 nafarina 4,9 taskil edir, bu da Avropa tizro gostaricidan toxminon iki dole coxdur. Homin patologiya ila xastalanmis qachnlann 38,2 %-i xastalanmanin birinci ilinda vafat edir.
Onkoloji xastaliklarin oliim strukturunda UBX 4-cii yen tutur.
Cedvel 8. Ugaqhq boynunun xergengi naticasinda 810m gostericisi.
8halinin har 100000 nafarina usaqhq boynunun xarcangi naticasinda 610m gostericisi
5.• 5.3 ,9
1.7
3.01
2002 200;
1001 200, ,
REPRODUKTIV SAOI A1511 IPA PAIR Mil I I STRATMIYA - 7008.2015 27
SLAV@ 1
2007-ci ilin avvalina olan molumata gam Azorbaycan ohalisinin 1/5 hissasini 10-19 yash yeniyetmalar taskil edir. Yeniyetma dovri1 4, xiisusilo do cinsi yetkinliyo catma dtivni biittivliikda millatin saglamlig vaziyyati iiciln ahamiyyat kasb edir.
Hamin qrupun boyiik bir hissasi tahsil milassisalarinda camlanmisdir. Xiisu-son gay:Filar vo ohalinin sosial baxtmdan miidafia olunmayan tabagolori arasinda istisnalar movcuddur. ()alarm 65% vo oglanlann 78% orta maktabi bitirir, makta-bi bitiron galann 43% va oglanlann 69 % ali tahsil milassisalarina qabul olunurlar.
Azarbaycanda mohkam ailo ananalari movcuddur, lakin cinsi inkisaf masala-lorinda konservatizm milsahida olunur. Bu da cox vaxt valideynlor vo ovladlar arasinda samimi miinasibotlara mane olur. Cinsi inkisaf va aila hayabrun asaslan ihra farm ibtidai va orta maktablarin rasmi programma daxil edilmamisdir. lbtidai maktabin 1-4-cii siniflorinin programma saglam hoyat torzi fonni daxil edilib, lakin burada insanlann cinsi farqlari va cinslar arasindalu munasibotlor hagguida molu-mat verilmir. Bununla Bela, bir cox QHT va sanitar gigiyena vasitalari istehsal edan sirkotlor yeniyetmalar u4iin tadris xarakterli informasiya muhaziralari kecirir. Ha-min muhaziralar qalara vo oglanlara ayn-aynhqcla kecirilir. Bu proqramlar carci-vasinda buraxulan adabiyyatdan har iki cinso aid yeniyetmalar, eloco do onlann va-lideynlari istifada eda bilar. Lakin buna baxmayaraq, 2006-a ilda kecirilmis pilot todgigatinin molumatlarma osason yeniyetmalarin va talaba ganclarin 70% hesab edir ki, onlar RS masalalarino dair kifayot qador mohunata malik deyi1. 5
Sahiyya Na7irliyinin rasmi statistik malumatlanna asasan, yeniyetmalar ara-sinda xastalanntalsrin, o cilmladan, psixi va davrams pozulmalannin, sidik-cin-siyyat sisteminin travma va xastaliklarinin iimumi say' artir.
Azarbaycanda cinsi hoyata baslanmasi iiyin orta yas haddi burada rasmi malumat yoxdur. 2005-ci it iizro rasmi molumatlara Ora nigaha daxil olmaq ilciin orta yas hod-di qadinlar iiciin 23,4, kisilar iiciin 27,5 taskil etmisdir. Lakin olkada yeniyetma yasla-nnda baglanmis nigahlann yilksak % gostaricisi miisahida olunur. ehali arasinda ni-gahlann iimumi gar= 23,2 % 19 yasma qador baglarur. (Sahiyyo Nazirliyi — 2006).
Olkada xususila erkan nigahlann arasinda hanicinin, qan qohumlannin niga-yayilnusthr. Bunlar bir cox hallarda valideynlarin to§abblisil ila baglanir.
15-19 yas qrupunda CYY1-dan va arzuolunmaz hamilalikdan qorunma vasito-larindan istifada, cinsi tarafdaslann say' va cinsi macburiyyat hagqinda rasmi ma-lumat yoxdur, lakin ganclar arasmda apanlmt§ sorgu vasitasila milayyan edilmis-dir ki, ganc saxslarin 84%kontrasepsiya iisullanndan istifada etmir, istifada edan 16%-dan yalmz 1% milasir kontraseptivlardan istifada edir.
Regionlarda sailor usaq poliklinikalarinda vo boyiiklar iiciin poliklinikalarda yeniyetmalar iisiin kabinetlar sabakasi movcuddur. Hamin xidmat terapevtik problemlarinytalli ila masgul olur, yeniyetmalarin reproduktiv saglamligi iso dig-gotsiz gain. Olkoda usaq ginekologiyasi iizra ixtisaslasrrus yarchm yoxdur. Sa-hiyya sisteminda cavan oglanlar ilyin reproduktiv saglamliq mosalalarina dair ix-tisash maslahat almaq imkant nazarda tutulmamisdir.
2006-a ildon beynolxalq toskilatlann dastoyi ila pilot rayonlarda gacnclara gars' dost munasibati baslayan klinikalar yaradilmaga baslanmtschr.
Son be§ ilda yeniyetmalardo doguslann sap artmaga meyllidir (Cadval 9).
4 Umumdiinya Sahiyya Tafkilahrun tarifina asasan yeniyetma &Mil 10-19 yaOarchr
5 "Yeniyetrnotorin reproduktiv saglanno SMT Ohali Fondu (UNFPA) 2006-2007
REPRODUK IIV SACLAMLIOA DAIR MILLI STRATECIYA - 2008-2015
s. 74a. • st lets
tOT •ik. st 0- *fa
At44g1
14r •jik st • *fa
#447 •lor:. fit
city
I. • imp •
itsfa
te•Y;;LI o:: so .
c is *fa
affit St 6.4 tiht :
#41.7 6•"
tits city top
•
vojttt
28
aLAve
Cedvel 9. 15-19 yash her 1000 qadina doouslann gostericisi (Sehiyye Nazirliyinin melumatlan).
Yeniyetmalarda har 1000 qadina dogus gostaricisi
47.0 10,0
;‘)
2o
2002 200? 2004 2005 2006
•41. Depti gasisekIsl
Toossiif ki, homin yas qrupunda hor it ana olumu hallan bas verir.
19 yap qador olan yas qrupunda perinatal 610m gostaricisi 2006-a ilda har 1000 dogusa 19,6 olmusclur, bu da respublika Lizra iimumi gostaricidan 2 data coxdur.
Son illor arzinda 19 yasma qador olan qaduilar arasmda abortlann sayaun artrnast miisahida olunur (Codvol 10).
Cedvel 10. 15-19 yash her 1000 qadina abonlann gbstericisi (Sehiyye Nazirliyinin melumatlan).
ehalinin har 100000 nafarina usaqhq boynunun zarcangi naticasinda 61fim gostaricisi 2 ;
2.0 2,0 - -
IA
IA
1,1)
0.5 .
0,0 I 2002 2001 200-1 7005 2006
.10. Aber. 9600221c101
Bu yas qrupunda hamiloliyin dayandtnImast hallannm.35,nri hamiloliyin 12 haftasindan sonra, 13,4%-i isa hamiloliyin 22-27 haftasindan sonra bas vermi§dir ki, bu da agulayna tahlfikasini aclq-a0car artmr (Sahiyya Nazirliyi, 2006 q.).
REPRODUKTIV SAOI AM1 !OA DAR kill 11 STRATFCIYA — 2008-2015 29
eLAve
Yeniyetmolarda qeydiyyata almmts CYYi hallannin artmast movcuddur (Cadval 6.). Onu da qeyd etmak lazimchr ki, diskriminasiya stereotiplarinin °Ima-m yeniyetmalarin reproduktiv saglamligina tosir edir, lakin yeniyetmalar arasinda cinsi zorakthq va sart davrams haqqinda malumatlar yoxdur.
Azarbaycanda qadmlara (tarsi zorakiliq problemi dilnyarun bir cox olkalarin-do oldugu kimi kifayat qadar aktualdtr. "Symmetry" Gender Assosiasiyast bra-findan apanlan tadgigatlann naticalarina Ora olkadaki gadinlann taxminan 37%,4 muxtalif nov zorakiliga maruz galtr. Respublikanm Daxili Islar Nazirliyinin rosmi statistik malumatlanna asasan, 2001-2005-ci illar arzinda qadmlara miixtalif agtrliq daracali badan xasaratlarinin yetirilmasi ila 11124 hadiso qeyd olunmus-dur. Eyni dovr arzinda cinsi zorakthq iizra 431 is acilmisdir, onlardan 68-i haddi-buluga catmanuslann zorlanmast olmusdur. Movzunun maxfiliyini nazara alaraq farz etmak olar ki, bu car cinayatbrin real sap xeyli coxdur.
Azarbaycan, qachnlann hiiquglannin gorurtmasma dair bir cox beynalxalq sa-nadlara gosulmus va qadmlara gars' zorakiliq probleminin hall olunmast vo ara-dan galdirilmast ila bag!' ohdalik gotiirmilsclOr. Olkada "Demokratik camiyyatda maisat zorakthgt ila mabarizo Ozra kompleks program" (2006-2015) islanib haztr-lanmtsdir. Zorakdtgm garsismm almmast mosololori, hamcinin, 2006-2015-ci illa ucun nazarda tutulmus "Yoxsullugun azaldilmast va davamh igtisadi inkisaf iizra Dovlat programt"na daxil edilmisdir.
2001-ci ildan indiya qadar Azarbaycanda ATeT-in Demokratik Institutlar va insan Haquglan Burosunun dastoyi ila qadmlara garst zorakiligla milbarizada hiiquq-miihafiza organlannin rolunun giiclandirilmasi azra program hayata
2006-ct ilda Azarbaycan Avropa Surasinin "Qadmlara qarsi zorakiltgla, o ciimladon maisat zorakiltgt ib miibariza" adh 2 illik kampaniyaya gosulmusdur.
Olkada maisat zoraktligi hagqinda qanun layihasi islanib hazirlannusdir. Bu-rada zorakiliq masalasinin hallinda sahiyya sistemi xidmotlorino xasusi rol aynhr.
indiya qadar Respublikanin sahiyya sistemi qadmlara qar.st zorakiliq ila bagh ma-salabrin halli ila masgul olmanusthr, elaca do zorakillgin onlann saglamligma tasiri barada malumatlar yox idi. Lakin cinsi zorakthq, o ciimladon insan alveri ila alagali olan cinsi istismar, reproduktiv saglamlig ila bagh problemlar kompleksi yaradir (planlaschnlmamis hatnilalik, CYYL IIV/QICS va s.). Maisat zoraluligt da reproduktiv saglamliga tasir gostarir. Duna sabab camiyyatdaki rollann gender baxmundan bolus-diiralmosi ila bagh amillardir. Bu zaman reproduktiv saglamhq iizra cavabdehlik qa-dinin iizarino diisiir, nozarati isa ki.si va ya onun qohumlan hayata kecirir. Bu sabab-dan qadm az reproduktiv sarbastliyini itirir. Mahz buna Ora cinsi olamoto goo selek-tiv abortlar edilir, reproduktiv saglarnlig xidmatlarindan istifada mandudlasir.
Bela ki, Sahiyya Nazirliyinin informasiya va statistika idarasinin malumatma Ora, ana Marna sabablarinin 8%-ni qadmlann antenatal Myr xidmotlarindan is-tifada imkanint mandudlaschran maisat zorakiligt taskil edir.
Bununla bela, 1999-cu ildo "Symmetry" Gender Assosiasiyast tarafindan Azarbaycanda qadinlara gars' zorakiliq problemi ila bagh apanitrus tadgigahn no-ticalari gastarmisdir ki, qadmlartn 48% hesab edir ki, mahz onlann reproduktiv funksiyalannin pozulmasma (sonsuzluq, usagm (lamas', olu dogus va s.) ailada onlara gust ol.in sort munasibat sabab olur.
2005-ci ilin iyununda Azarbaycanda insan alveri ila mubarizo haqqtrida qanun qabul olunmusdur. Lakin, sohiyya sisteminda cinsi istismar qurbanlannm ixtisash yarchm va maslahat ila tamin olunmast hayata kecirilmir.
REPRODUKTIV SAOLAMLIOA DAIR MILLI SI RA TEGIYA - 2008-2015 30
AZORBAYCAN RESPUBLIKASININ REPRODUKTIV SAGLAMLIQ SAHOSINDO MILLI STRATEGIYA UZRO MORHOLOL1 FGALIYYOT PLANI 2008-2010-cu Hier
SLAV@ 2
Tadbirlar
Cavabdeh organ
Miiddatlar
1.1. Hamilaliyin, dogusun, dogusdan sonralu &Whin kecmasi va yenidogulmusa qaygi barada ahalinin biliklarinin, malumatltltpt-
mn va masuliyyatinin artanlmast.
1.1.1. Ohali arasinda tahliikosiz analiq haqqmda informasiya-kommunikasiya proqramlan-run kecirilmasi.
1.1.2. 'Win sehiyye saviyyasinda "valideynlik maktoblorinin" yaraddroast
1.2. Ana va usaq saglamligimn qorunmast sisteminda islahatlann apanlmasi
1.2.1. Dogusayarchmin butun saviyyalarindo xidmatlarin regionlasdirdmast plarururt islartib handanmasi
1.2.2. RS Una litiquq-normativ bazasirun islanib haztrlanmasi.
1.3. Reproduktiv saglamliq islahatlanna miivafiq otaraq gostanlan xidmatlarin blittin saviyyalarinda maddi-texniki bazamn gficlandirlImasi
1.3.1. Respublikanm saber va rayonlannin dogusayardtm milassisolarinin tibbi avadartliqla fachizahntn yanalastnImast
1.4. Hamilalik, dogus, dogusdan sonralu miiddat arzinda giestarilan xidmatlarin keyfiyyatinin yaxcalaschnlmam
1.4.1. Ana ye usaq saglamligunm muhafizasi SiS-
teminin bithin soviyyalarinda hamilalar va yenidogulmuslar u4un dogusdan avvol, dogus vo dogusdan sonraki miiddatlarda inteqrasiya olunmus xidmatlar paketinin yenilanmasi vie tetbiq olunmass
1.4.2. Respublikarun Behar ye rayonlannm mama-ginekoloctlarla tamin olunmasmda qeyri-miltonasibliyin aradan cialchnlmas iizra tadbirlarin gieriilmasi, ill( once respub-likamn rayonlannda bos yerlarin komplekt-lasdirilmasinin nazara ahnmast. Miltaxossi-sin miiqavila asasmda hazuhq hiiququnun daha genie suratda istifada olunmasi
1.4.3. UST-ntn Rivsiyalarindan istifada etmalcia, siibutedki tababet osasmda qadma va yenidogulmusa ante-, intro- va postnatal dovrda xidmatlarin gostarilmasi tizra milli kliniki protokollann yarachhnast.
1.4.4. Tibb kliniki protokollar iizra maqsadytinlil talimi va ordann kliniki praktikada tatbiq edilmasi ilzra daimi monitorinqirtin aparilmasi
SN
SN ET Mamaliq va
Ginekologiya Institutu
SN
SN
SN
SN ET Mamaliq ye Ginekologiya
Institute, ET Pediatriya Institute, ATU- nun mamahq/ginekologiya va
neonatologiya kafedralan
SN ET Mamaliq ye Ginekologiya
Institute, ET Pediatriya Institute, ATU-nun
mamahq/ginekologiya ye neonatologiya kafedralan, Hakimlari Takmillasdirma
Institutu
SN El' Mamaliq ye Ginekologiya
Institute, ET Pediatriya Institutu,
Hakimlari Takmillasclirrnn Institutu
SN ET .Mamaliq va Ginekologiya
Institutu, ET Pediatriya Institutu, Hakimlari
Takmillosdirma Institutu
2008-2010
2008-2009
2008
20118-2010
2008-2010
2008-2009
2008-2010
2008-2010
2008-2010
REPRODUKTIV SAOLAMLIOA DAIR MI111 STRATMIYA - 2008-2015 32
1.4.5. Chia tohsil miiessisalari mamahq ixtisasi iizra proqramm talcmillasdirilmasi va tasdiq olunmast, hamin proqramda praktiki masgalalar iiciin aynlmis saatlann artinlmasmin nazara alinmast
1.4.6. Mama-ginekoloq va neonatoloq hakimlarin diplomdan avval va sonralo hazirliguun keyfiyyatinin yaxsdaschnlmast ilzra alava tadbirlarin gorillmasi.
1.4.7. Mama-ginekoloq va neonatoloq hakimlarin anadangalma patologiya va anadangalma inkisaf qiisurlan ila bagli mosalalor iizra biliklarinin takmillosdirilmnsi
1.4.8. Yenidogulmuslarm anadangalma patologiyalanrun skrininqi iizra proqramm hazirlanmast va tatbiqi
1.5. Malumatlann toplanmast va hesabat venna sisteminin bcynalxalq standattlara uygun olaraq takmillaschirilmasi
1.5.1. RS iizra reyestrin yaraddmasa
1.5.2. Respublika rayonlarmda hakim-mama-ginekoloq, neonatologlar iiciin XBT 10, habela ucot-hesabat sanadlarinin doldurulmast qaydalannda dai talimlarin kecirilmasi
1.5.3. Perinatal iiliimiin tahtili iizra komissiyanm yaraddmast
2.1. 8hali arasmda ham qadtnlann, ham da kisilarin aila planlaschnlmasi barada malumathlignun va masuliyyatinin artuilmast.
2.1.1. Ohali arasmda reproduktiv hiiquqlar va aila planlaschnlmast sabasinda informasiya talimlarinin
2.1.2. KiV, televiziyada RS iizro milnlazam proqramlann va reklam carxlanntn
hazirlanmasu vanilmayis etdirilmasi
2.1.3. KIN *Hari ui un vaxtasin AP va tahliikasiz abort masalalarina dair talimlarin kecirilmasi
2.1.4. informasiya materiallannm (kitabca, brosiir va posterlarin) hazirlanmast va yarlmast
2.1.5. Koniillii dastak qruplanrun haztrlarunast iiciin ahali arasmda talimlarin kecirilmasi
aLAve 2
SN ATU, Tibb texnikumlan,
Hakimlari Takmillasclirma Institutu
SN ATU, Hakimlari 2008-2009
Talcmillasdirma Institutu
SN ATU, Hakimlari 2008-2009
Takmillasdirma Institutu
SN ET Marnaliq va Ginekologiya
Institutu, ET Pediatriya Institutu
SN
SN iSi
SN
SN
2008-2010
SN
2008-2010
SN
2008-2010
SN
2008-2010
SN
2008-2010
33
Nr• : 401 lit4i I t
144/1 411
Alt* MO 1E4d
7:61 58h7141; I • • !TM *: kr4
it t slai:Ati
: dors ) Au: ift•17 .to
ft. 4 teit
• Nt. I V 4 16 I % p ft 4 4*g •; :At
1:41 ■41:/4 ti .441 Nr■ la ': &in 0 P4 Nr. SI
iigh.411 • I
2008-2010
2008-2009
2008
2008-2009
2008
REPRODUKIIV SACLAML ICA Mk MILLI St HA I EC, IYA - 2008-2015
eLAve 2
2.2. Kontraseptivlardan va aila planlasdirma xidmatlarindan istifada etma imkanlannin artmlmasi
2.2.1. Kontraptivlarin (UDV, OK) osas darman vasitalari siyalusma daxil olunmasi
2.2.2. Diger ixtisas miitaxassislarinin va orla tibb personalmin Al' fizra xidmatlarin giistarilmosino calb olunmas1 va hazirlanmasi iizro tanzimlayici sanadlarin i lanib hazirlanmasi
2.2.3. Umumi sahiyya islahatlan carcivasinda AP markazlarinin ilkin sahiyya strukturuna daxil olunmasi
2.2.4. AP iizra ixtisaslasnus xidmatlarin taskili ye sahiyya sisteminin bfitiin saviyyalarindo moslahat xidmatlari sabakasinin geniskmdirilmasi
2.3. Reproduktiv secim fina gostarilan xidmatlarin keyfiyyatinin artmlmasi
23.1. Maslahat verma, milasir kontrasepsiya iisullarnun tatbiq edilmasi va tahliikasiz abortun kecirilmosi fizra milli standartlann va kliniki pmtokollann islanib hazirlanmasi
2.3.2. Yerlarda gostarilan xidmatlarin keyfiyyatini yaxstlaschrmaq maqsadila mfitamadi olaraq monitorinqin kecirilmasi (AP markazlari ye xidmatlari)
SN
2008-2009
SN
2008-2009
SN
2008-2009
SN
2008-2010
SN ET Mamahq ye Ginekologiya
institutu, Respublika Al' Markazi
20E18-2010
SN Respublika AP Markazi
2008-2010
2.4. Malumatlann toplanmasi, tahlili va hesabat verma sisteminin takmillasdirilmasi, o cfimladan ahali arasinda mfintazan sorkulann apanlmasi
2.4.1. AP ilzra m8yrucl hesabat formalanrun yenidan nazardan kecirilmasi
SN iSt
2008-2009
2.4.2. AP morkozlari iizra ilkin informasiya-analitik toplama sisteminin takmillasdirilmasi
Si. Ohalinin, xfisusan da zaif qruplann CYYliiiV va Usaqhq Boynunun Xarcangi masalalari bzra mallumathliktmn yaxstlasdartlmast
3.1.1. KIV vasitasila milli informasiya kampaniyalanrun taskil edilmosi ye kecirilmasi
SN Respublika Al' Markazi
SN Dari-Ziihravi Dispanserlari,
Respublika QIC51a Miibariza Markazi
2008-2010
2008-2010
REPRODUKTIV SAOLAKILIOA DAIR MIt 11 STRATr GIYA - 7008.2015 34
SN
SN Dari-Zehravi Dispanserlori
2008-2010
2008-2010
SN Respublika Dari-Ztihravi 2008-2010
Dispanseri
SN ATU, Hakimlarin 2008-2010
Takmillasdirilma Institutu
SN
2008-2010
SN ATU, Hakimlarin 2008-2010
Takmillasdirilma Institutu
SN ET Onkologiya Markazi 2008-2010
SN Respublika QicS-la 2008-2009 Miibariza Markazi
SN Respublika QkS-la 2008-2009 Miibariza Markazi
eLAVB 2
3.1.2. UBX Ezra miintazam slcrininqin kecirilmasinin zaruriliyi barada ahalinin malumathliginin arhnlmast
SN ET Mamaliq vo
Ginekologiya Institutu, ET Onkologiya Markazi
2008-2010
3.2. CYYI hallannda kisi va qadmlann ixtisaslasnus tibbi yarchm iiciin miiraciat etma gOstaricisinin atmlmast
3.2.1. Qanunvericilikda miiayina va mualicanin anunimliyina zamanat veran duzaliyladn edilmasi va hiiquq-normativ ban= hazulanmasi
3.2.2. CYYI askarlanmast va ixtisaslaschnlmis milassisalarda miialica edilmasi Ezra tadbir-larin ilkin sahiyyoya inteqrasiya edilmasi
3.2.3. ilkin sahiyya sisteminda laborator diaqnostikadan istifada etmak imkam olmayan yerlarda CYYI miialicasi zamatu sindromal yanasma ils-ulundan istifada olurunasi
3.3. CYYlfilV, UBX diaqnostika va miialicasinin keyfiyyatinin yaxsilashrtImast
3.3.1. Siibutedici tababat asasincla CYYI askarlanmast va miialica edilmasi Ezra kliniki pmtokollann yarachlmasi ye tatbiq edilmasi
3.3.2. Siizanok, xlamidiya, trixomoniaz va IIV diacmostikasuu aparmaq actin ilkin sahiyya xidmati giistaran tibb
ekspre.s.s-testkrla tomin olunmasi
3.3.3. CYYI askarlanmast va miialica edihnasi Ezra islanib hazirlanmis kliniki protokollann tibb isGilarinin diplomdan avval va sonralu hazirhq proqramlartna daxil edilmasi
3.3.4. UBX profilaktikan va mualicasinin apanlmasi Ezra milli proqramm va klinik vasaitlarin islanib
hazirlanmasi
3.4. CYYI/ 11V anadan korpaya kecntaslnin qarsunnt almaq tadbirlarin giiclandirilmasi
3.4.1. iiV-milsbat hamila qachnlarm tibbi milayinosi, miialicasi vo onlara qayko giistarilmasi Ezra milli pmtokollann islanib hazirlanmasi
3.4.2. Virusun anadan korpaya kegmasinin profilaktilcast Ezra klinik vasaitlarin islartib hazirlanmass
REPRODUKTIV SAOl AMLIGA DAIR MII.L 1 STRATEGIYA - 2008 -2015 35
SN isi
2008-2009
SN ET Mamahq va
Ginekologiya Institutu, ET Onkologiya Markazi
SN
SN
2008-2009
2008-2010
2008-2010
SN El' Mamahq va
Ginekologiya Institutu, ET Onkologiya Markazi
2008-2009
azil• ■!` 41E:
st Wes
a:17 sift' ;tee
: •
;Ma 110 NV? • at's alp? vr-' . I4 s 4ir.f? • :4E•
tee a:1T sty . ;Ma at.T • tat
74V7 toy? st . ea *fa .417, •
ne
eLAve 2
3.5. CYYI/11V, UBX hallannin butfin sahiyya xidmatlari, o cumladan Ezal sektor tarafindan qeydiyyata alinmast sisteminin takmillasdirilmasi
3.5.1. UBX profilaktikast, diacmostikast va milalicasinin apardrnast Ezra milli proqranun va klinik vasaitlarin islanib hazirlanmasi
3.5.2. CYY1/IIV, UBX Ezra xidmat gostaran butun miiaczisalarda bu problemlarin itcot vs hesabat qeydiyyahnin takmillasdirilmasi
3.6. Usaqhq boynunu xarcangi Ezra skrininqin tatbiq olunmasi va naticalarin monitorinqi
3.6.1. Dogusayardtm milassisalarirtdaki hakim-lar, orta tibb personal' hskim-laborartt-lar arasinda UBX iizra sitoloji skrinincilar movzusunda talimlarin kecirilmasi
3.6.2. Dogusayarchm milas.sisalarinin sitoloji skrininq aparmaq tictin lazimi avadanhq vs reaktivlarla tamin (durmast
3.6.3. Dari -ziihrnvi xidmatlorinin onkoloji va dogusayarchm mCiassisalari ila inteqrasiya olunmasi
3.6.4. Ilkin tibbi-sanitar yard= saviyyasinda UBX askar olunmasi iizra standart protokollann hazarlanmast va tatbiq olunmasi
4.1. Yeniyetmalarin, valideynlarin va tibb yeniyetmalarin reproduktiv
saglamligt masalalari bands malumatlihq saviyyasinin artmlmast
4.1.1. Milallinilar, psixologlar, hakimlar, valideynlar va yeniyetmalar uyiin yeniyetma davrilniin xiisusiyyatlari va RS masalalari Ezra informasiya materiallannm va metodoloji vasaitlarin nasr edilmasi
4.1.2. Kill *Earl u4iin yeniyetmalarin reproduktiv saglamhp mnsalnlsrino dair talimlarin kecirilmosi
4.2. Yenlyetmalarin RS qorunmast Ezra xidmatlardan istifada etmasini tamin etmak iiciin hiiquq-normativ bazasuun takmillasdirilmasi
4.2.1. Yeniyetmalaro gostarilon RS xidmatlari Ezra hiiquq-norrnativ bazastmn takmillasdirilmasi
SN ET Onkologiya Markazi
2008-2010
SN ET Mamahq va
2008-2010 Ginekologiya Institutu
SN
2008-2009
SN
2008-2009
REPRODUKTIV SAOLAMLIOA DAIR MILLI STRATEGIYA - 2008 -2015 36
eLAVe 2
4.3. ilkin sahiyya sistemindaki islahatlar carcivasinda yeniyetmalarin RS qorunmast fizra ixtisaslasmis mfiassisaIatin yaradilmasi
4.3.1. "Ganclarin Dostluq Klinikalan"run yaradilmasi
SN 2008-2010
4.4 Yeniyetmalara gostarilan RS lima xklmatlarin keyfiyyatlnin yaxstlasdrralmast
4.4.1. Yeniyetmalara gostarilan KS xidmatlari SN Eizra kliniki protokollann islanib ET Mamahq va 2008-2010 hazirlanmast Ginekologiya Institutu
4.4.2. "Gartdarin Dostluq Klinikalari"nda xidmat gostaron tibb personalmm hazarlanmast
4.5. Malumatlann topIanmasa, tahlili va hesabat verma sisteminin beynalxalq standartlara uygun olaraq takmillasdirilmasi
SN 2008-2010
4.5.1. Yeniyetmalarin RS tiara movcud hesabat fonnalannm takmillasdirilmasi
SN isi
2008-20(19
5.1. Zoralothq va cinsi istismar hallannda tibbi yardundan istifada etmak hiiququna malik olduqlan barada ahalinin malumathhtmin artmlmasi
5.1.1. Zorakthq va RS masalalarina dair informasiya-tadris proqramlartrun iglanib SN 2008-2009 hazulanmast va hayata kecirilmasi
5.2. Zoraluhq va cinsi istismardan zarar cakmislara maslahat va keyfiyyat yardiminin giistarilmasi tiara sahiyya sistemi xidmatlarinin inteqrasiyasi
5.2.1. RS xidmatlarinda zoraluliqdan zarar cakmislara gostarilan yarthm sisteminin SN 2008-2010 talurdllasdirilmasi
5.3. Zorakdaq va cinsi istismar hallannan tuttu va qeydiyyata aluunasa sisteminin yaradilmasi va tibb mliassisalarina tatbiq olunmasi
5.3.1. RS xidmatlari sisteminda zorakthq hallannm ucotu va qeydiyyata ahnmast sisteminin takmillasdirilmasi
5.4. Sahiyya sisteminda zoraluliq masalalari ila bath islahadann apanlmasi
SN IS1 2009-2010
5.4.1. Zorakiltq ye cinsi istismardan zorarcokmis- bra yarchm gostarilmasi barada protokol- SN 2008-2009 Iann iglanib hazirlatunast va tatbiqi
RI-1 , NDIAJK TIV SACL AMI !(1.1'A IJAI;t MILL! SI NM EGIvA 2008-201 37
toy
CP+ 141.- 1/41:
aft" sty. It
mot. .
*7? at' ter • • ii: stir
• ser *fa n: • • city ititt
"fa cat
city - - *fa
144 nit
aLAve 2
5.4.2. Zorakiltq va cinsi istismar masalolarina aid tibbiltiiquqi sonadlarin islanib hazirlanmasi
6. RS dair Milli Strategiyarun monitotinqi va qiymatlandirilmasi
6.1. Olaqalandirmo Surasintn yaradilmasi
6.2. RS ilzra Milli Strategiyarun hayata kecirilma gedisattrun nazardan kegirilmasi va onun yerina yetirilmasi iiciin vaxtinda komayin gostarilmasi
SN
SN
SN
SN
2009-2010
2008
miintazam qaydada
38
REPRODUKTIV SAGLAMLIGA DAIR MILLI STRATEGIYA - 2008-20Th
SLAV° 3
REPRODUKTiV SAOLAMLIQ
UZRG STRATEGIYANIN
HAZIRLANMASINDA
ISTIFADO OLUNMUS
Rasmi saNaDLaR
aLAve 3
1. ehali va inkisaf uzra beynalxalq konfranstn faaliyyat plain (e1BK, Qahira, 1994)
2. Qadmlann problembri iizra Pekin konfransmm faaliyyat plant (1995)
3. inkisaf sahasinda beynalxalq maqsad va vozifalora nail olmaq istiqamatinda ira-lilayisin suratlandirilmasi maqsadila reproduktiv saglamhq sahasinda strate-
giya (UST, Cenevra, 2004).
4. "BMT-nin Minillik Boyannamosi" (2000-ci il.)
5. Qadinlara qarst biltiin nov diskritninasiyanin aradan qaldirilmast haqqinda
BMT konvensiyast (1997-ci il.)
6. ahalininsaglamligmm qorunmast haqqtrida qanun (Azarbaycan, 15 iyul 1997-ci il)
7. insan alveri haqqmda qanun (Azarbaycan, iyun, 2005-ci il.)
8. Gender barabarliyinin tomin edilmasi haqqmda qanun (oktyabr, 2006-a il).
9. Omumdilnya Sahiyya Assambleyasmm Gender Strategiyast (2007-ci il).
10. Azarbaycanda DV yayilmastrun profilaktikasi tizra 2002-2006-a it muddatina strateji plan (Nazirlar Kabinetinin sentyabr 2002-ci it tarixli 205 F sayli formam)
11. Ana vo usaglann saglamligtrun cparunmast iizra tadbirlarin yaxstlaschrilmast-na yonolmis Dovlot Program' (Nazirlar Kabinetinin sentyabr 2006-o it tarixli 241 say!' qaran)
12. Azarbaycan Respublikasmm "Insanin immuncatismazhgt virusunun tOratdiyi xastaliyin yarlmasmin qarstsuun ahnmast haqqmda" qanunu (sentyabr 1996-a il)
13. Azarbaycan Respublikasmda ilV/QicS profilaktikast va nazarat tizra 2007-
2011-ci illar flciin milli program (layiha)
15. "Dogum va Oliimilm ilkin formalan haqqmda qanun" (2 oktyabr 2001-ci it ta-rixli 100 sayll amr)
19.UST-nin cinsi va reproduktiv saglamhq sahasinda Avropa regional strategiya-
si (UST-ntn Avropa burosu, 2001)
20. "Usaq ye yeniyetmalarin saglamligi va inkisaft" tizra Avropa strategiyast
(UST, 2005)
21. "Saglamlaschrma kursu" Qeyri-infeksion xastaliklarin profilaktikasi vo onlar-la mtibarizo iizra Avropa strategiyast (UST, 2006)
22. "Tahliikasiz hamilaliyin tomin olunmast" (UST, 2006)
23. Cinsi yolla yaytlan infeksiyalann profilaktikasi va onlara nazarat: global stra-tegiya layihasi; 59cu USA, 2006
24. Cinsi yolla yaplan infeksiyalann profilaktikasi va onlara nazarat ilzra global
strategiya: 2006-2015. asas maqamlar. UST, 2006
25. Hamiloliyin vo Doglisun Kompleks idaraolunmast - Ana ye yenidogulmus korpanin saglamliguun yaxsilaschrilmast u4un UST tarafindan tovsiya olunan
mticlaxilalor (UST, 2007)
26. "Hamilaliyin tahliikasiz edilmasi tizra Avropa strategiyast istiqamatinda: ana va perinatal saglamligm yaxstlaschnlmast" sanadinin layihasi" (UST, 2007)
27. Reproduktiv saglamhq sahasinda beynalxalq moqsadlara nail olmaq istiqama-tindo iralilayisin siiratlandirilmasi: Reproduktiv saglamhq sahasinda UST-nin global strategiyasuun hayata kecirilmasi mexanizmi. UST, 2006
28. Reproduktiv saglamhq gOstaricilarina dair texniki maslahatlasma, Cenevra, 21-22 sentaybr 2005-ci il. Hesabatm xiilasosi (UST, 2007)
RFPRODUKTIV SAGLAMLIGA DAIR MILLI STRATEGIYA - 2008.2015 40
aLava 4
MILLI EKSPERT iwi QRUPUNUN
va UMUMDUNYA SOHIYY0
TaKILATININ EKSPERTLORININ
SIYAHISI
LAVe 4
Milli ekspert i§ci qrupunun
aliyeva F.K.
1. emrahov M2. 2. Dadaseva K.Q. 3. Quliev N.D.
4. Qurbanova F.A. 5. ismarlov R.Q. 6. Ismayllova S.N. 7. Rzayeva G.A. 8. Huseynov R.Q.
9. aliyeva 10. Alccurina O.Q. 11. Baylarova R.F. 12. Mammadova L.H. 13. Rzayeva M.A.
1. Karimova C.M. 2. Zeynalova D.T.
qrupun rahbari, Elmi-Todqiqat Mamaltq va Ginekologiya institutunun direktoru, tibb e.n., dosent, RS/AP iizra Milli Koordinator
is i qrupun iizvlari: Sahiyya Nazirliyi, statistika sobosi Sahiyya Nazirliyi, respublikanm bas genetiki Ehni-Todqiqat Pediatriya Institutunun Direktoru, t.e.doktoru, professor 5 saylt Dogum Evinin bas hakimi, t.e.d. Sailor Dari-Zohravi Dispanserinin bas hakimi, t. e.n. 7 sayh qadm maslahatxanastnin bas hakimi ETMGI, ambulator-diaqnostika sobosinin rahbari ETMGI, yenidogulmuslann reanimasiya sObasinin rahbari
5 sayli Dogum Evi, neonatologiya sobasinin miidiri ETMGI, hakim mama-ginekoloq ATU-nin dari-zohrovi kafedrasmin assistenti ETMGI, hakim mama-ginekoloq 5 saylt Dogum Evi, hakim-neonatoloq
Texniki iggi qrup: RS/AP iizra Milli Ofis, layiha assistenti ETMGI, tibbi statist
Umumckinya ekspertlarin
Sahiyya Taskilatinin
siyahusi:
UST, reproduktiv saglamhq va tadqiqatt iizra regional miisavir, t.e.d. UST, Alla Planlasdinlmast va abortlann qarsismin ahnmast ilzro beynolxalq maslohatci UST, ana va yenidogulmuslann saglamligt iizra beynalxalq ekspert UST, CYYI iizra beynalxalq ekspert UST, Yeniyetmalar iizra beynalxalq ekspert UST, usaqhq boynunun xarcangi va siid vazilari tizro beynalxalq ekspert
1. Q. Lazdane
2. I.Viberqa
3. Q.iupsinskas
4. M.Betiu 5. H.Karro 6. D.Vaytkiene
REPRODUKTIV SAGLAMLIGA DAIR MILLI STRATEGIYA - 2008-2015 42
NURLAn MetpllYVAT4OLIORAFIYA IWOC619
kb 041122 74.4:901 a. TT Tel 4977021 Te4 497120S en9 9111:egin.r9Hcan ewe reere4
