Yaad Aur Parmatma A5 Book. Books/02. Spark Books/01. Hindi... · 2020. 8. 7. · 12. Deelcee kesÀ heeB®e mJeªheeW keÀer ³eeo ... 17. pebieue ceW ³ee efkeÀmeer megjc³e mLeeve

3

ÒemleeJevee³es meeje efJeée-veeìkeÀ ³eeo hej ner yevee ngDee nw~ meejs keÀuhe pees ³eeo keÀjles Dee³es nQ,

Gmemes Deelcee keÀer Glejleer keÀuee nesleer DeeF& nw, DeYeer mebiece³egie hej hejceelcee pees ³eeo keÀer ³ee$eeefmeKeueeles nQ, Gmemes Deelcee Deewj efJeée keÀer ®eæ{leer keÀuee nesleer nw, FmeefueS ³eneB ³eeo Meyohejceelcee keÀer ³eeo, Iej hejceOeece keÀer ³eeo, veF& ogefve³ee keÀer ³eeo, %eeve keÀer ³eeo kesÀ mecyevOe ceWÒe³eesie efkeÀ³ee ie³ee nw hejvleg Fme ³eeo keÀer ³ee$ee ceW keÌ³ee-keÌ³ee efJeIve heæ[les nQ DeLee&led keÀewve-keÀewve meer³eeoW efJeIveªhe yeveleer nQ, GvekesÀ mecyevOe ceW Yeer efJe®eej efkeÀ³ee ie³ee nw~

³eeo DeLee&led ³eesie ner Deelcee kesÀ ®eæ{leer keÀuee keÀe DeeOeej nw Deewj ³ener Deelcee keÀerGlejleer keÀuee keÀe Yeer keÀejCe nw, Deelce-keÀu³eeCe kesÀ heg©

5

Q. keÌ³ee hejceelcee keÀes efyevee ³eeo efkeÀ³es, Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe keÀes ³eeo keÀj Deelcee heeJeve yevemekeÀleer nw, mechetCe& Òeeefhle³eeW keÀes keÀj mekeÀleer nw? hejceelcee keÀes efJeMes

6

keÀuhe-Je=#e SJeb me=efä-®e¬eÀ Deewj ³eeo keÀer meHeÀueleehejceelcee keÀer ³eeo Deewj me=efä-®e¬eÀme=efä-®e¬eÀ keÀer ³eeo Deewj hejceelceeme=efä-®e¬eÀ kesÀ %eeve mes hejceelcee keÀer ³eeo keÀe mecyevOe³eeo Deewj ef®e$e-cete|le, HeÀesìesQ. yewpe mes nceejer ³eeo keÀe keÌ³ee mecyevOe nw?³eeo Deewj ìer.Jeer., yeeFmkeÀeshe, osKevee-megvevee, he"ve-hee"veQ. ìer.Jeer., yeeFmkeÀeshe, osKevee-megvevee, he"ve-hee"ve Deeefo keÀe nceejer ³eeo hej keÌ³ee ÒeYeeJe nesleenw?hejceelcee keÀer ³eeo Deewj ieerle-keÀefJelee³eWhejceelcee keÀer ³eeo Deewj Keeve-heeve DeLee&led Devvehejceelcee keÀer ³eeo Deewj yegef× keÀe Yeespevehejceelcee keÀer ³eeo Deewj mebiehejceelcee keÀer ³eeo kesÀ efueS efJe

7

leermejer nw meeOeejCe mece³e keÀer ³eeo4. me=efä-®e¬eÀ kesÀ DeeOeej hej ³eeo keÀer efmLeeflemele³egie-$eslee keÀer ³eeoÜehej-keÀefue³egie keÀer ³eeoheg©

8

12. Deelcee kesÀ heeB®e mJeªheeW keÀer ³eeohejceOeece ceW DeeeflcekeÀ mJeªhe keÀer ³eeomegKeOeece keÀer owJeer mJeªhe keÀer ³eeoYeefkeÌle ceeie& kesÀ hetp³e mJeªhe keÀer ³eeomebiece³egieer peerJeve ceW hejceelcee kesÀ meeLe keÀer ³eeoHeÀefjMlee mJeªhe keÀer ³eeo13. ®eej OeeceeW keÀer ³eeoefnmì^er ne@ue ceW yew"keÀj ³eeoyeeyee keÀer kegÀefì³ee ceW yew"keÀj ³eeoyeeyee kesÀ keÀcejs ceW yew"keÀj ³eeoMeeefvle mlecYe hej yew"keÀj ³eeo14. heehe keÀe Keelee yeæ{eves Jeeueer ³eeo DeLee&led efpeme ³eeo mes Deelcee efJekeÀceeX ceW ÒeJe=Êe nesleer nw, peesÜehej-keÀefue³egie ceW Jemleg Deewj J³eefkeÌle³eeW keÀer ³eeo nesleer nw~heehe keÀe Keelee Yemce keÀjves Jeeueer ³eeo DeLee&led hejceelcee efhelee keÀer ³eeo, efpememes Deelcee keÀe heehekeÀe Keelee Kelce neslee nw~hegC³e keÀe Keelee pecee keÀjves Jeeueer ³eeo DeLee&led hejceelcee keÀer ³eeo ceW jnles megkeÀceeX ceW Deelcee keÀerÒeJe=efÊe nesleer nw, efpememes Deelcee keÀe hegC³e keÀe Keelee pecee neslee nw~15. Deelcee hejceelcee keÀes peye ³eeo keÀjleer nw, leye GmekeÀer mece³e Deewj efmLeefle kesÀ Devegmeej heeb®eÒekeÀej keÀer ³eeo nesleer nw -mvesn Deewj h³eej mes hejceelcee keÀer ³eeoHeÀefj³eeo kesÀ ªhe ceW hejceelcee keÀes ³eeo keÀjveemJeeLe& ³ee efkeÀmeer keÀe³e& efmeef× kesÀ efueS ³eeoGuenveeW kesÀ ªhe ceW ³eeoYe³e kesÀ keÀejCe ³eeo16. DeJ³eefYe®eejer ³eeo J³eefYe®eejer ³eeo17. pebieue ceW ³ee efkeÀmeer megjc³e mLeeve hej yew"keÀj ³eeo keÀjveeyemleer ceW ³eeo keÀjveeceefvoj, ceefmpeo, ieg©Üejs, DeeÞece ceW ³eeo keÀjvee

9

Iej-ie=nmLe ceW jnles ³eeomesJeekesÀvê hej yew"keÀj ³ee jnles ngS ³eeo18. Dece=leJesues keÀer ³eeovegce: Meece DeLee&led mee³ebkeÀeue keÀer ³eeoceO³eevn keÀer ³eeoceO³e jeef$e keÀer ³eeo19. pJeeueeªhe keÀer ³eeoMeerleue ³eeomeeOeejCe ³eeo20. J³eefkeÌleiele ªhe ceW ³eeomebieef"le ªhe ceW ³eeo21. meeskeÀj G"les mece³e keÀer ³eeomeesves kesÀ mece³e keÀer ³eeoKeevee Keeles mece³e keÀer ³eeoefkeÀmeer Deelcee mes yeele keÀjles mece³e keÀer ³eeokeÀe³e&-J³eJenej kesÀ mece³e keÀer ³eeo22. meeOeve Deewj megefJeOeeDeeW kesÀ DeeOeej hej ³eeoefyevee efkeÀmeer mLetue meeOeve-megefJeOeeDeeW kesÀ DeeOeej hej ³eeo24.mesJeekesÀvê hej jnles ngS DeLee&led mecee|hele peerJeve ceW yeeyee keÀer ³eeoie=nmLe ceW jnles ngS yeeyee keÀer ³eeoì^mìer yevekeÀj ie=nmLe ceW jnles ngS yeeyee keÀer ³eeo³eesie Deewj men³eesie³eeo keÀe ÒeYeeJe Deewj ³eeo hej ÒeYeeJe³eeo Deewj keÀce&keÀce&³eesieer peerJevehejceelcee keÀer ³eeo keÀe keÀce& hej ÒeYeeJe Deewj keÀce& keÀe ³eesieeY³eeme hej ÒeYeeJe³eLeeLe& ³eeo keÀer keÀmeewìer³eLeeLe& ³eeo keÌ³ee nw?

10

³eeo Deewj JeeleeJejCe³eeo Deewj ®eeì&³eeo Deewj heg©

11

%eeve keÀer OeejCee³eeo Deewj F&éejer³e mesJeecevmee mesJee mekeÀeMe keÀer mesJeeF&éejer³e mesJee ceW mekeÀeMe keÀe cenlJeQ. efkeÀmeer Deelcee keÀes ³eeo keÀjves Deewj mekeÀeMe osves ceW keÌ³ee Devlej nw?Q. efkeÀmeer Deelcee keÀes mevosMe osves Deewj mekeÀeMe osves ceW keÌ³ee Devlej nw?Q. efkeÀmeer Deelcee keÀes ³eeo keÀjvee Deewj GmekesÀ mJe-mJeªhe Deewj hejceelcee keÀer ³eeo efoueeves DeewjmekeÀeMe osves ceW keÌ³ee Devlej nw?Q. mekeÀeMe Deewj ¢efä ceW keÌ³ee Devlej nw?³eeo Deewj ef®evlevehejceelcee keÀer ³eeo Deewj mJehve SJeb efveêeDeelcee-hejceelcee keÀer mce=efle Deewj keÀceeX keÀe efnmeeye-efkeÀleeyehejceelcee keÀer ³eeo Deewj ye´eïeCe peerJeve keÀer megj#ee DeLee&led FvM³eesjsvmeefJeefYevve ÒekeÀej kesÀ ³eesie Deewj jepe³eesie SJeb n"³eesie keÀe Devlejhejceelcee keÀer ³eeo Deewj efveme¥keÀuhe meceeefOe - efvee|JekeÀuhe meceeefOeefJeefYevve ÒekeÀej kesÀ ³eesie Deewj GvekeÀe jepe³eesie mes mecyevOe%eeve³eesieefve

12

³eesieevevo (hejceevevo) Deewj efJe

13

hejceelcee keÀer ³eeo Deewj Yeejle-Yetefce³eeo kesÀ mecyevOe ceW F&éejer³e ceneJeekeÌ³e meekeÀej yeeyee kesÀ Deeefo kesÀ Deewj yeeo kesÀ ceneJeekeÌ³e DeJ³ekeÌle yeeheoeoe kesÀ heeì& kesÀ Deeefo mece³e kesÀ ceneJeekeÌ³e DeJ³ekeÌle yeeheoeoe kesÀ heeì& kesÀ Jele&ceeve mece³e kesÀ ceneJeekeÌ³eÒeÍe>>esÊejQ. hejceelce meJe& DeelceeDeeW keÀe efhelee nw, Jen meJee&lceeDeeW keÀes Jemee& oslee nw, lees meJee&lcee³eW GmeskeÀye Deewj kewÀmes ³eeo keÀjleer nQ ³ee keÀjWieer?Q. hejceelcee keÀer ³eeo keÌ³eeW DeLee&led ³eeo keÀer DeeJeM³ekeÀlee keÌ³ee nw? ³eeo kewÀmes Deewj keÀyejnsieer?Q. hejceelcee keÀer ³eeo mes Deelcee ceW MeefkeÌle Deeleer nw ³ee Deelcee ceW veerefnle MeefkeÌle peeie=le nesleernw?Q. ³eeo efkeÀmekeÀer Deeleer nw, keÌ³eeW Deeleer nw Deewj efkeÀmekeÀer ³eeo keÀe keÌ³ee ÒeYeeJe neslee nw?Q. ³eLeeLe& ³eeo keÀer keÌ³ee hen®eeve nw?Q. yeeyee keÀnlee ³eesieer Deewj Òe³eesieer yevees, lees Òe³eesieer keÀe YeeJe-DeLe& keÌ³ee nw? yeeyee keÀe Òe³eesieermeW DeeMe³e Experiment mes nw ³ee Utilisation mes nw?Q. ÒeÍe>>, ÒeÍe>>esÊej Deewj ÒeÍe>>eW mes heej efmLeefle keÌ³ee nw Deewj GveceW keÌ³ee Devlej nw?Q. yeeyee ves keÀne nw - mev³eemeer ye´ïe Iej keÀes hejceelcee mecePe ³eeo keÀjles nQ hejvleg Iej keÀes ³eeokeÀjves mes heehe veneR keÀìles~ efHeÀj ncekeÀes keÀne nw - legce yeehe kesÀ meeLe MeeefvleOeece keÀes Deewj megKeOeecekeÀes Yeer ³eeo keÀjes~ lees keÌ³ee nce MeeefvleOeece keÀes ³eeo keÀjWies lees nceejs heehe keÀìWies, nceejerMeeefvleOeece keÀer ³eeo Deewj GvekeÀer ³eeo ceW keÌ³ee Devlej nw?Q. hejceelcee ves ncekeÀes ®eæ{leer keÀuee ceW peeves kesÀ efueS keÌ³ee efJe

14

³eeo DeLee&led ³eesieDeelcee kesÀ hejceOeece mes Fme Oeje hej Deeles ner ³eeo keÀer Òeef¬eÀ³ee DeejcYe nes peeleer nw, pees

Deelcee kesÀ hejceOeece Jeeheme peeves kesÀ mece³e lekeÀ melele ®eueleer jnleer nw~ Deelcee peye mes Fme Oejehej DeekeÀj osn ceW ÒeJesMe keÀjleer nw lees Gmeer mece³e mes ner osn keÀer ³eeo ³ee DeekeÀ

15

5. yeeyee ves keÀne nw keÀneB Yeer jnles nes, lees SkeÀ meskeÀC[ kesÀ efueS ceOegyeve ceW ®eues DeeDees Deewj yeeyeemes efceueve ceveeDees, efceueve keÀes ³eeo keÀjes~6. yeeyee ves keÀne nw - keÀYeer efMeJeyeeyee keÀes ye´ïee leve ceW ³eeo keÀjes keÌ³eeWefkeÀ Fme leve ceW yeeyee Dee³eengDee nw Deewj Fme leve mes %eeve os jne nw, keÀYeer hejceOeece ceW keÀjes keÌ³eeWefkeÀ Jen mLeeF& ªhe meshejceOeece ceW jnles nQ~³ee$ee hej ues peeves Jeeues heC[s nesles nQ~ ³eeef$e³eeW Deewj heC[eW ceW Devlej neslee nw~ ³eneb heC[s Yeer ³ee$eekeÀj jns nQ~

Q. keÌ³ee hejceelcee keÀes efyevee ³eeo efkeÀ³es, Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe keÀes ³eeo keÀj Deelcee heeJeve yevemekeÀleer nw, mechetCe& Òeeefhle³eeW keÀes keÀj mekeÀleer nw? hejceelcee keÀes efJeMes

16

hejceelcee ves ncekeÀes pees %eeve efo³ee nw, Jen Fme ³eeo keÀer ³ee$ee keÀer meHeÀuelee kesÀ efueS DeefleDeeJeM³ekeÀ nw, FmeefueS ner hejceelcee ves ncekeÀes ³en meeje %eeve efo³ee nw DeLee&led Jen meeje %eevenceejer yegef× ceW ³eeo jnsiee leye ner peerJeve ceW me®®eer meHeÀuelee keÀe DevegYeJe nesiee hejvleg kewÀmes ³eeojns - ³en Yeer SkeÀ ÒeÍe>> nw~ yeehe meceeve yevevee nw lees pewmes hejceelcee keÀer yegef× ceW %eeve meoe jnleenw Deewj DeeJeM³ekeÀleevegmeej Fcepe& neslee nw , Jewmes ner nceejer yegef× ceW jns, GmekesÀ efueS ncekeÀesDeYeerä heg©

17

keÀe heeì& ®euelee nw~* jeie-Üs

18

hejvleg ueeFve efkeÌue³ej leye nesieer peye yegef× ceW keÀesF& J³eLe& ³eeo veneR nesieer, keÀesF& ef®evlee veneR, keÀesF&ef®evleve veneR~* peye Deelcee osn Deewj owefnkeÀ ogefve³ee kesÀ ³eeo kesÀ yevOeve mes cegkeÌle Deheves mJelev$e DeeeflcekeÀmJeªhe ceW efmLele nesleer nw lees hejceelcee keÀer ³eeo mJele: Deeleer nw keÌ³eeWefkeÀ Deelcee keÀe cetueeOeejhejceelcee nw~ pewmes Deeie keÀneB Yeer peuee³eW lees GmekeÀer ueew Thej DeLee&led met³e& keÀer lejHeÀ ner pee³esieerkeÌ³eeWefkeÀ Deeie keÀe cetueeOeej met³e& nw, heeveer keÀes keÀneB Yeer íesæ[W lees Jen veer®es DeLee&led meeiej keÀer lejHeÀner pee³esiee keÌ³eeWefkeÀ GmekeÀe cetueeOeej meeiej nw~* ³eesie DeLee&led ³eeo keÀe %eeve, GmekesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe je]pe Yeer yeehe ner yeleeles nQ, efpemekeÀespeevekeÀj ner nce ³eesie keÀe ³eLeeLe& ³eeo keÀe DeY³eeme keÀj mekeÀles nQ Deewj GmeceW meHeÀuelee hee mekeÀlesnQ~* Keeve-heeve keÀe Yeer ³eeo hej ÒeYeeJe heæ[lee nw, FmeefueS iee³eve nw - pewmee Devve Jewmee ceve~* Deelcee pees osKeleer, megveleer, heæ{leer, Jen Deelcee keÀer ³eeo keÀes ÒeYeeefJele keÀjlee nw DeLee&led GmekeÀer³eeo DeJeM³e Deeleer nw~ FmeefueS yeeyee ves DeMeueerue ef®e$e Deeefo osKeves Deewj DeMeueerue ³eeDeveeJeM³ekeÀ meeefnl³e Deeefo keÀes heæ{ves, mecee®eej Deeefo keÀes megveves kesÀ efueS cevee keÀer nw~* ³eeo kesÀ Devegªhe ner Deelcee mes Jee³eyeśMevme ÒeJeeefnle nesles nQ, pees JeeleeJejCe keÀe efvecee&Ce keÀjlesnQ Deewj Jes Dev³e DeelceeDeeW keÀer ³eeo keÀes Yeer ÒeYeeefJele keÀjles nQ~ FmekesÀ efueS yeeyee ves keÀF& yeejkeÀne nw efkeÀ keÌueeme ceW yew"keÀj ³ee ³eesie ceW yegef× yeenj veneR YeìkeÀveer ®eeefnS DeLee&led yeenj kesÀJ³eefkeÌle³eeW Deewj JemlegDeeW keÀes ³eeo veneR keÀjvee nw~ keÀjles nQ lees Deelcee hej heehe ®eæ{lee nw keÌ³eeWefkeÀGvekeÀe Jee³eyeśMeve Dev³e DeelceeDeeW keÀes Yeer ÒeYeeefJele keÀjlee nw~* peye Deelcee YeeweflekeÀ JemlegDeeW Deewj J³eefkeÌle³eeW keÀer ³eeo mes cegkeÌle neskeÀj Meevle efmLeefle ceW efmLelenesleer nw lees Deelcee keÀes YetlekeÀeue keÀer efJemce=le mce=efle³eeB DeLee&led DevegYeJe ³eeo Deeleer nQ~ Fme ³eeo kesÀDeeOeej hej ner yeeyee pees ncekeÀes DeYeer ³en ieerlee %eeve megveeles nQ, GmekeÀer kegÀí mce=efle peeie=le nesleernw, efpemekesÀ DeeOeej hej ner Üehej kesÀ yeeo YeefkeÌle ceeie& ceW ieerlee Deeefo efueKeer ieF&~* efkeÀmeer Ieìvee, efkeÀmeer ¢M³e, efkeÀmeer yeele, efkeÀmeer J³eefkeÌle mes Òeehle megKe-ogKe keÀer cenmetmeleeefpeleveer ienjer nesieer, GmekeÀe ÒeYeeJe Devle:heìue hej Glevee ner ienje heæ[lee nw Deewj GmekeÀer ³eeoGlevee ner DeefOekeÀ mece³e lekeÀ ®eueleer nw, ogKe ³ee megKe osleer nw~ FmekesÀ efueS ner yeeyee ves keÀne nw,legce [^ecee mecePekeÀj efkeÀmeer yeele keÀes DeefOekeÀ HeÀerue veneR keÀjes~ yeeyee ves ³es Yeer keÀne nw - SkeÀ keÀer³eeo meleeleer nw, SkeÀ keÀer ³eeo Deeleer nw Deewj SkeÀ keÀer ³eeo keÀjveer heæ[leer nw~ pewmes keÀesF& IeeJeefpelevee ienje neslee nw, GmekeÀes Yejves ceW Glevee ner DeefOekeÀ mece³e ueielee nw, Ssmes ner Fme ³eeo keÀe

19

nceejs Devle:heìue hej ÒeYeeJe neslee nw Deewj Jen ³eeo Deelee nw~ hejceelcee keÀer ³eeo ienjer nes,GmekesÀ efueS Gmemes Òeehle megKe kesÀ DevegYeJe keÀes ienje keÀjvee nw~* ³eeo mes Glhevve ÒekeÀchevve (Jee³eyeśMevme) SkeÀ efoMee ceW Yeer ÒeJeeefnle nesles nQ Deewj ®eejes efoMeeDeeWceW Yeer ÒeJeeefnle nesles nQ, efpevekeÀes hejceelcee ves me®e&-ueeFì Deewj ueeFì-neGme mes mecyeefvOele efkeÀ³eenw~ hejceelcee keÀer ³eeo mes nce ³eeo kesÀ Fve ÒekeÀchevveeW mes otj yew"er DeelceeDeeW keÀer Yeer mesJee keÀjmekeÀles nQ~* F&éejer³e mesJee ceW ³eefo nce hejceelcee keÀer ³eeo ceW jnkeÀj DeelceeDeeW keÀer mesJee keÀjles nQ, leesGmekeÀe ÒeYeeJe De®íe Deewj DeefOekeÀ neslee nw~ FmeefueS yeeyee ves keÀne nw %eeve ceW ³eeo keÀe peewnj®eeefnS~* ³eeo mes iegCeeW Deewj MeefkeÌle³eeW keÀer OeejCee nesleer nw, FmeefueS ner yeeyee ves nce DeelceeDeeW keÀes DehevesheeB®e mJeªheeW keÀer ef[^ue keÀjves kesÀ efueS keÀne nw Deewj leerve efyeefvo³eeW keÀes nj mece³e ³eeo jKeves kesÀefueS keÀne nw~ yeeyee ves ³es Yeer keÀne nw - yeehe Deewj Iej keÀer ³eeo kesÀ meeLe mele³egieer veF& ogefve³ee keÀesYeer ³eeo keÀjvee nw keÌ³eeWefkeÀ Iej peekeÀj efHeÀj veF& ogefve³ee ceW Deevee nw~ FmeefueS yeeyee yeej-yeejkeÀnles nQ yeehe Deewj Jemex keÀes ³eeo keÀjes keÌ³eeWefkeÀ veF& ogefve³ee keÀes ³eeo keÀjves mes Gme Devegmeej iegCe-mebmkeÀej peeie=le neWies~* Deelcee keÀer pewmeer ³eeo nesleer nw, Gme Devegmeej Je=efÊe³eeB hewoe nesleer nQ, pees osn kesÀ ®eejes Deesj jnleenw, Jen Deelcee keÀer megj#ee keÀjlee nw~ peye Jen hejceelcee keÀer ³eeo mes mej®eepe& neslee nw lees GmeceWkeÀesF& yeenj keÀe Jee³eyesMeve ÒeJesMe veneR keÀj mekeÀlee nw~ ³es Je=efÊe³eeB otj lekeÀ ÒeYeeJe [eueleer nQ~keÀesF& Me$eg Yeer GmekeÀer meercee ceW DeekeÀj Me$eglee keÀes Yetue peelee nw~ ³es Je=efÊe Deewj Jee³eyeśMevme mes peesJeeleeJejCe yevelee nw, Jen vesiesefìJe Yeer neslee nw lees hee@pesefìJe Yeer neslee nw~

DeJ³ekeÌle yeeheoeoe Yeer cegjueer kesÀ yeer®e ceW Deewj yeeo ceW Deheves efyevogªhe ceW efmLele nesveskeÀe DeY³eeme keÀjeles nQ Deewj keÀnles nQ - Fme DeY³eeme keÀes yeæ{eles peeDees~ keÀece keÀjles-keÀjles Yeeryeer®e-yeer®e ceW mece³e efvekeÀeue Fme DeY³eeme keÀes keÀjes lees keÀce& ceW Yeer kegÀMeuelee Dee³esieer, keÀce& Þesÿnesiee~

hejceelceeefYeceeveer yevevee ner hejceelcee keÀer ³eeo nw DeLee&led hejceelcee keÀer ³eeo nerhejceelceeefYeceeveer yevevee nw~ hejceefhelee hejceelcee keÀer ³eeo, Iej keÀer ³eeo mes Deelcee DeMejerjer yeveleernw Deewj DeMejerjer yeveves mes hejceefhelee hejceelcee keÀer ³eeo, Iej keÀer ³eeo menpe Deeleer nw~ ³es SkeÀ-otmejs kesÀ hetjkeÀ nQ DeLee&led SkeÀ-otmejs hej DeeOeeefjle nQ~``keÀesefMeMe keÀj Deheves keÀes Deelcee efve½e³e keÀjes lees yeehe keÀer ³eeo Yeer jnsieer~ osn ceW Deeves mes efHeÀj

20

osn kesÀ meye mecyevOe ³eeo Dee³eWies~ ³en Yeer SkeÀ uee@ nw~ ... efkeÀmekeÀer jie ìtìleer veneR nw~ hetíles nQ- yeeyee ³en keÌ³ee nw! Dejs, legce veece-ªhe ceW keÌ³eeW HeBÀmeles nes~ SkeÀ lees legce osneefYeceeveer yeveles nesDeewj otmeje efHeÀj legcneje keÀesF& heemì keÀe efnmeeye-efkeÀleeye nw, Jen OeesKee oslee nw~''

mee.yeeyee 3.6.05 efjJee.``Deiej ³eesie veneR ueielee lees DeJeM³e ner Fefvê³eeW Üeje DeuhekeÀeue kesÀ megKe Òeehle keÀjeves JeeuesDeewj meoekeÀeue keÀer Òeeefhle mes Jebef®ele keÀjeves Jeeues keÀesF& ve keÀesF& Yeesie Yeesieves ceW ueies ngS nQ, FmeefueSDeheves efvepeer keÀe³e& keÀes Yetues ngS nQ~ pewmes DeepekeÀue kesÀ mecheefÊe Jeeues Jee keÀefue³egieer jepee³eW peyeYeesie-efJeueeme ceW J³emle nes peeles nQ lees Dehevee efvepeer keÀe³e& jep³e keÀjvee Jee Dehevee DeefOekeÀej Yetuepeeles nQ~ Ssmes ner Deelcee Yeer Yeesie Yeesieves ceW J³emle nesves kesÀ keÀejCe ³eesie Yetue peeleer nw~ .. peneBYeesie nw, JeneB ³eesie veneR~'' De.yeeheoeoe 16.10.75``keÀnWies nce lees efMeJeyeeyee keÀes ner ³eeo keÀjles Les hejvleg me®eceg®e ³eeo ceW Les? efyeukegÀue meeFuesvmeceW jnves mes efHeÀj ³en ogefve³ee Yeer Yetue peeleer nw~ Deheves keÀes "ievee veneR nw efkeÀ nce lees efMeJeyeeyee keÀer³eeo ceW nQ~ ³eeo ceW osn kesÀ meye Oece& Yetue peeves ®eeefnS~ ncekeÀes efMeJeyeeyee keÀefMeMe keÀj meejerogefve³ee Yegueeles nQ~ ... Deheves keÀes efce³eeb efceùè mecePe "ieer veneR keÀjvee nw~''

mee.yeeyee 7.5.04 efjJee.``DeYeer yeehe keÀnles keÀesF& Yeer efJekeÀej keÀer yeele Fve keÀeveeW mes ve megvees~ ... yeehe HeÀjceeve keÀjles -ceeceskeÀced ³eeo keÀjes~ efkeÀmeer osnOeejer keÀes ³eeo veneR keÀjvee nw~ ceccee-yeeyee Yeer osnOeejer nQ vee~ ceQlees efJeosner ntB, FmeceW yew" legcekeÀes %eeve oslee ntB~''

mee.yeeyee 11.10.05 efjJee.``henues-henues legce ³en mecePeeDees efkeÀ Tb®e mes Tb®e YeieJeeve SkeÀ nw, ³eeo Yeer GvekeÀes keÀjvee®eeefnS~ ... Yeue osJelee³eW Yeer ceveg

21

ceW ueerkesÀpe lees veneR nw? Deiej keÀesF& Yeer Deelcee keÀer lejHeÀ ÒeYeeefJele nQ, ®eens GvekeÀer efJeMes

22

keÀjleer nw hejvleg ³eLeeLe& ³eeo ve nesves kesÀ keÀejCe heeflele ner yeveleer peeleer nw~ keÀefue³egie kesÀ Devle ceWheeflele-heeJeve %eeve-meeiej hejceelcee DeekeÀj ³eLeeLe& %eeve osles nQ, leye Deelcee GvekeÀer ³eeo mes heeJeveyeveleer nw~ Deelcee kesÀ heeJeve yeveves keÀe SkeÀcee$e DeeOeej hejceelcee keÀer ³eeo ner nw~ ³en ³eeo efmLejjns, GmekesÀ efueS hejceelcee ves DeveskeÀeveskeÀ efJeefOe-efJeOeeve, Ghee³e, efve³ece-meb³ece yelee³es nQ, efpevekeÀes³eLeeLe& jerefle Deheveeves mes ner ³eeo meHeÀue nesleer nw Deewj Deelcee heeJeve yevekeÀj hejce megKe-MeeefvleDeLee&led cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe hejce megKe DevegYeJe keÀjleer nw~``mLetue mee|Jeme keÀe Yeer FpeeHeÀe lees peªj efceuelee nw~ ... meye meypeskeÌì vecyejJeej nQ~ henuesvecyej keÀer meypeskeÌì nw ³eeo keÀer, heerís nw heæ{eF&~ yeekeÀer meye ieghle nw~ Fme [^ecee keÀes Yeer mecePeveeheæ[lee nw~'' mee.yeeyee 8.11.08 efjJee.``efpelevee mce=efle Þesÿ nesieer, Glevee cevmee kesÀ mebkeÀuhe Yeer MeefkeÌleMeeueer neWies Deewj peye mebkeÀuheMeefkeÌleMeeueer neWies lees keÀce& Yeer MeefkeÌleMeeueer neWies~ SkeÀ mebkeÀuhe Yeer J³eLe& Je JeerkeÀ ve nes, FleveeO³eeve jKevee nw~'' De.yeeheoeoe 5.3.70 heeìea

³eeo Deewj ³eesie ceW Devlej³eesie ceW ³eeo meceeF& ngF& nesleer nw DeLee&led ³eesie Yeer ³eeo nw hejvleg nj ³eeo ³eesie veneR nQ

keÌ³eeWefkeÀ ³eesie Meyo keÀe Òe³eesie efkeÀmeer ve efkeÀmeer ªhe ceW hejceelcee keÀer ³eeo kesÀ efueS ner efkeÀ³ee peeleenw, efpemeceW Deelcee keÀe Deheves Deelce-keÀu³eeCe keÀe ue#³e neslee nw~ Yeues ner GmeceW keÀesF& n" ef¬eÀ³ee³eWYeer nes mekeÀleer nQ hejvleg GmekeÀes keÀjves JeeueeW keÀer yegef× ceW peeves-Devepeeves Deheves Deelce-keÀu³eeCeeLe&hejceelcee keÀer ³eeo keÀe ue#³e jnlee ner nw~ ®eens Jen YeefkeÌle-³eesie nes, n"³eesie nes, jepe³eesie nes,keÀce&³eesie nes ... meye ceW ue#³e hejceelcee keÀer ³eeo Deewj Deelce keÀu³eeCe keÀe ner neslee nw~ ³eeo kesÀefJe

23

jepe³eesie DeLee&led hejceefhelee hejceelcee keÀer mvesn³egkeÌle ³eeoyeeyee ves DeYeer ncekeÀes Deelcee keÀer J³eefkeÌleiele ªhe ceW Deewj meceûe efJeée keÀer ®eæ{leer keÀuee

Deewj Glejleer keÀuee keÀe %eeve efo³ee nw Deewj yelee³ee nw - efkeÀmeer osnOeejer J³eefkeÌle ³ee Jemleg keÀer ³eeomes Deelcee keÀer Glejleer keÀuee ner nesleer nw~ Fme mel³e keÀe %eeve efMeJeyeeyee ves ye´ïee yeeyee kesÀ meekeÀejleve ceW DeekeÀj efo³ee nw, efHeÀj Yeer efMeJeyeeyee ves keÀne nw - efMeJeyeeyee keÀer ³eeo kesÀ efyevee ye´ïee keÀes Yeer³eeo keÀjves mes ®eæ{leer keÀuee veneR nes mekeÀleer nw DeLee&led heeJeve veneR yeve mekeÀles, Deewj ner heeflele yeveWiesDeLee&led Glejleer keÀuee ner nesieer~

yeeyee ves keÀne nw ³eesie De#ej YeefkeÌle ceeie& keÀe nw, FmeefueS ³eesie ve keÀnkeÀj Fmes ³eeokeÀnes keÌ³eeWefkeÀ FmeceW osn Deewj osn keÀer ogefve³ee keÀes YetuekeÀj hejceelcee keÀes ³eeo keÀjvee nw, efpeme ³eeomes ner Deelcee keÀe heeheeW keÀe yeesPee Kelce nesiee, DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀe efJekeÀeme nesiee, efpememes DeelceeÞesÿ keÀce& keÀjves ceW meceLe& nesieer~ hejceelcee keÀer ³eeo mes Þesÿ keÀceeX keÀe %eeve nesiee Deewj DeeeflcekeÀMeefkeÌle Yeer nesieer, efpememes keÀce& Þesÿ neWies Deewj peerJeve megKece³e nesiee~``ef®e$e kesÀ meeLe efJeef®e$e Yeer ³eeo Dee³ee?... efJeef®e$e kesÀ meeLe ef®e$e keÀes ³eeo keÀjves mes Kego Yeer®eefj$eJeeve yeve pee³eWies~ Deiej efmeHe&À ef®e$e keÀes Deewj ®eefj$e keÀes ³eeo keÀjWies lees ®eefj$e keÀer ner ³eeojnsieer~ FmeefueS efJeef®e$e kesÀ meeLe ef®e$e Deewj ®eefj$e ³eeo Dee³es~''

De.yeeheoeoe 18.1.70Deelcee hejceelcee keÀer JebMeOej DeLee&led Deelcee Deewj hejceelcee SkeÀ ner JebMe kesÀ nQ Deewj

SkeÀ ner Iej kesÀ jnves Jeeues nQ, FmeefueS Deelcee keÀe hejceelcee mes DeefJeveeMeer mecyevOe nw Deewj DeelceeceW Yeer hejceelcee kesÀ meceeve iegCe Deewj MeefkeÌle³eeB nQ~ hejceelcee meef®®eoevevo mJeªhe nw Deewj DeelceeYeer Deheves cetue mJeªhe ceW meef®®eoevevo mJeªhe nw hejvleg Deelcee pevce -cejCe kesÀ ®e¬eÀ ceW Deeves kesÀkeÀejCe Deewj Òeke=Àefle kesÀ mecheke&À ceW Deeves kesÀ keÀejCe Deheves iegCeeW Deewj MeefkeÌle³eeW keÀes Yetueves kesÀkeÀejCe osneefYeceeve kesÀ JeMe nes peeleer nw~ efHeÀj hejceelcee DeekeÀj Deelcee keÀes Deheves efJemce=le iegCe-OeceeX keÀe %eeve osles nQ, Deelcee keÀes hejceelcee kesÀ mecyevOe keÀer mce=efle efoueeles nQ, efpememes Deelcee keÀehejceelcee mes mecyevOe pegìlee nw, efpememes Deelcee GvekeÀes ³eeo keÀjleer nw~ hejceelcee keÀer Gmemvesn³egkeÌle mce=efle keÀes ner ³eesie keÀne peelee nw, efpememes Deelcee keÀer MeefkeÌle keÀe efJekeÀeme neslee nw~JeemleJe ceW Deelcee keÀe osn, YeeweflekeÀ heoeLeeX, DeelceeDeeW keÀe DeelceeDeeW kesÀ meeLe mecyevOe Yeer ³eesie nernw hejvleg Gme meyemes DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀe Ûeme neslee nw, FmeefueS GmekeÀes ³eesie veneR keÀne peelee nw,GmekeÀes efJe³eesie keÀne peelee nw~Q. ³eLeeLe& ³eesie keÌ³ee nw, nceeje ³eesie ³eLeeLe& nw DeLee&led hejceelcee keÀer ³eeo mener nw, GmekeÀer hejKe

24

keÌ³ee nw?osn meefnle osn kesÀ meJe& Oece& Yetue Deheves keÀes Deelcee mecePe SkeÀ yeehe keÀes ³eeo keÀjvee ner ³eLeeLe&³eesie nw~ osn meefnle osn kesÀ meJe& Oece& Yetue pee³eW Deewj Deheves cetue mJeªhe DeLee&led efyevogªheDeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele neskeÀj SkeÀ efyevogªhe hejceelcee keÀer ner ³eeo jns Deewj kegÀí Yeer ³eeo veDee³es DeLee&led Deheves cetue mJeªhe DeLee&led DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele nes efyevog-ªhe yeehe keÀerhejceOeece ceW ³eeo ner ³eLeeLe& ³eesie nw, efpememes Deelcee kesÀ heehe keÀìles nQ~ GmekesÀ yeeo efkeÀmeer Yeer ªhemes hejceelcee keÀer ³eeo keÀjvee Yeer ³eesie ner nw hejvleg efmLeefle vecyejJeej nes peeleer nw, Gme Devegmeej nerGmekeÀe ÒeYeeJe neslee nw DeLee&led heehe keÀìles nQ Deewj DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀe efJekeÀeme Dehes#eeke=Àle keÀceneslee nw~ SkeÀ hejceefhelee hejceelcee keÀer DeJ³eefYe®eejer ³eeo ner ³eLeeLe& ³eesie nw~ efJe®eej keÀjes -nceejer DeJ³eefYe®eejer ³eeo keÀneB lekeÀ nw?

SkeÀ hejceelcee ner heeflele-heeJeve nw Deewj heeJeve yevevee nj Deelcee kesÀ peerJeve keÀe DeYeeräue#³e nw, efpemekesÀ efueS nj Deelcee Òe³elveMeerue jnleer nw, Yeues ner nj ³eesefve keÀer DeelceeDeeW kesÀheg©

25

keÌ³eeWefkeÀ ogie&efle JeeueeW keÀes ³eeo keÀjles jnles nQ~''mee.yeeyee 18.3.71 efjJee.

``keÀesF&-keÀesF& keÀes ceesn keÀe keÀeræ[e nesves kesÀ keÀejCe efHeÀj OeejCee veneR nesleer~ legce ieeles nes ̀ Deewj mebieleesæ[ Deehe mebie peesæ[Wies', yeehe keÀnles nQ cegPes ³eeo keÀjes lees Devle celes mees ieefle nes pee³esieer~ ³es yeeleWyegef× ceW keÌ³eeW veneR yew"leer~ osneefYeceeve yengle nw FmeefueS OeejCee veneR nesleer~''

mee.yeeyee 25.4.71 efjJee.``pees pewmee keÀce& keÀjles nQ Jen Yeesieles nQ~ [^ecee ceW vetBOe nw~ yeeyee ³en Yeer mecePeeles nQ keÀheæ[s DeeefokegÀí Yeer ®eeefnS lees efMeJeyeeyee kesÀ ³e%e mes uees~ Deewj keÀesF& mes ueWies lees Jen ³eeo Dee³esiee, legcnejevegkeÀmeeve nes pee³esiee~ FmeceW ueeFve yengle keÌueer³ej nesveer ®eeefnS keÌ³eeWefkeÀ DeYeer nce Jeeheme pee jnsnQ~ Ssmee ve nes keÀneR efoue ueie pee³es Deewj lekeÀoerj efyeieæ[ pee³es~''

mee.yeeyee 14.12.69 efjJee.``FmeceW ef®e$e Deeefo keÀer keÀesF& ojkeÀej veneR nw~ ncekeÀes keÀesF& ef®e$e Deeefo ³eeo veneR keÀjvee nw~ DevleceW efmeHe&À ³en ³eeo jnsiee efkeÀ nce Deelcee nQ, cetueJeleve keÀer jnves Jeeueer nQ, ³eneB nceeje heeì& nw~ ...³es ef®e$e Deeefo meye nQ YeefkeÌle ceeie& keÀer ®eerpeW~'' mee.yeeyee 14.7.05 efjJee.``henuee hee" ner heeefueMe nw, GmekeÀer yengle DeeJeM³ekeÀlee nw~ meejs efove ceW ³en DeeeflcekeÀ ¢efä,mce=efle efkeÀlevee jnleer nw~ Fme efmLeefle keÀer hejKe Deheveer mee|Jeme keÀer efjpeuì mes Yeer osKe mekeÀles nes~... meYeer mes íesìe ªhe yeehe nw Deewj Deehe meYeer keÀe Yeer nw~ peerjes keÀes ³eeo keÀjWies lees nerjes yeveWies~''

De.yeeheoeoe 19.7.69``DeelceeefYeceeveer neWies lees yeehe keÀer ³eeo Dee³esieer~ Deiej osneefYeceeveer neWies lees ueewefkeÀkeÀ mecyevOeer³eeo Dee³eWies~ ... DeYeer mebiece³egie hej ner legce ye®®eeW keÀes DeelceeefYeceeveer yevee³ee peelee nw~''

mee.yeeyee 6.6.05 efjJee.``efMeJeyeeyee legce ye®®eeW keÀes ³eeo keÀjles nQ, ye´ïee yeeyee ³eeo veneR keÀjles nQ~ efMeJeyeeyee peeveles nQnceejs mehetle ye®®es keÀewve-keÀewve nQ~ yeehe mee|JemeSyegue mehetle ye®®eeW keÀes ³eeo keÀjles nQ~ ³en Leesæ[snerefkeÀmekeÀes ³eeo keÀjWies~ FvekeÀer Deelcee keÀes lees [e³ejskeÌMeve efceuee nw - ceeceskeÀced ³eeo keÀjes~''

mee.yeeyee 14.4.06 efjJee.``yeehe keÀnles nQ - cegPes ³eeo keÀjes Deewj Iej keÀes Yeer ³eeo keÀjes~ ... cegPes Yeer Iej ceW ³eeo keÀjes~³eneB lees ceQ ìscÒesjer Deelee ntB~ legcnejer yegef× MeeefvleOeece ceW efìkeÀveer ®eeefnS~ ... Deheves Iej keÀes YeerveneR Yetuees, yeehe keÀes Yeer veneR Yetuees~ yeehe keÀes ³eeo keÀjves mes ner heefJe$e yeve Iej ®eues pee³eWies~''

mee.yeeyee 26.7.06 efjJee.

26

peye hejceelcee keÀer ³eeo mener nesieer lees -Deelcee mechetCe&lee-mechevvelee-mevlegälee-Òemevvelee keÀe DevegYeJe keÀjsieer,Deelcee hejce Meeefvle Deewj hejce megKe keÀe DevegYeJe keÀjsieer,Deelcee menpe Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele nes pee³esieer,Deelcee keÀe meJee&lceeDeeW kesÀ Òeefle mvesn nesiee Deewj meJee&lceeDeeW keÀe GmekesÀ Òeefle mvesn nesiee,hejceelcee keÀer ³eeo nesieer lees ye´ïe®e³e& keÀer menpe OeejCee nesieer,GmekeÀer yegef× ceW me=efä-®e¬eÀ keÀe %eeve meoe ner Fcepe& ªhe ceW jnsiee,³en ³eeo keÀe Kesue ®e¬eÀJeled nw DeLee&led DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele neWies lees hejceelcee keÀer ³eeoDeJeM³e Dee³esieer Deewj peye hejceelcee keÀer ³eeo nesieer lees Deelcee osner-DeefYeceeveer yeveWieer DeLee&ledDeheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW menpe efmLele nesieer~

hejceelcee keÀer ³eeo Deewj heefJe$elee / hejceelcee keÀer ³eeo Deewj ye´ïe®e³e& Je´le /hejceelcee keÀer ³eeo Deewj heefJe$elee keÀe mecyevOeQ. hejceelcee keÀer ³eeo Deewj heefJe$elee ceW keÌ³ee mecyevOe nw? heefJe$elee keÀer OeejCee keÌ³ee nw, heefJe$eleeDeewj ye´ïe®e³e& ceW keÌ³ee mecyevOe nw? heefJe$elee keÀe DeeOeej ye´ïe®e³e& nw ³ee ye´ïe®e³e& keÀe DeeOeejheefJe$elee nw?heefJe$elee Deelcee keÀe cetue mJeªhe nw, heefJe$elee peerJeve keÀe ue#³e nw hejvleg heefJe$elee efmeHe&À ye´ïe®e³e&DeLee&led efJe

27

yengle mes YeeF& yenveeW keÀes osKee peelee nw efkeÀ Jes %eeve ceW Deeves kesÀ yeeo JewJeeefnkeÀ mecyevOeyevee uesles nQ Deewj keÀnles nQ efkeÀ nce efJekeÀej ceW veneR peeles nQ hejvleg keÌ³ee GvekeÀes heefJe$elee keÀer efoMeeceW ³eLeeLe& keÀoce keÀnWies~ ³ee keÀF& YeeF&-yenveeW keÀer Deehemeer efvekeÀìlee yeæ{ peeleer nw Deewj keÀnles nQnceejer Ssmeer ¢efä-Je=efÊe veneR nw hejvleg keÌ³ee GmekeÀes heefJe$elee keÀer efoMee ceW ³eLeeLe& keÀoce keÀnWies?keÌ³ee GvekeÀes ³eLeeLe& jerefle hejceelcee keÀer ³eeo "nj mekeÀleer nw?

JeemleefJekeÀlee ³es nw efkeÀ ðeer-heg©

28

Þeercele hej heeJeve yeveW Deewj ogefve³ee keÀes heeJeve yevee³eW~ ... efMeJeyeeyee keÀer ³eeo efyeiej nce mechetCe&heeJeve yeve veneR mekeÀles~'' mee.yeeyee 16.9.04 efjJee.Q. mechetCe& heefJe$elee keÌ³ee nw? keÌ³ee ye´ïe®e³e& kesÀ heeueve keÀjves Jeeues keÀes heefJe$e keÀnWies? ³eefo neB leeskeÌ³eeW Deewj ³eefo veneR lees keÌ³eeW? keÌ³ee osJeleeDeeW keÀes mechetCe& heeJeve keÀnWies? ³eefo osJelee³eW mechetCe&heeJeve nQ lees keÀye lekeÀ Deewj keÀneB lekeÀ? keÌ³ee mechetCe& efvee|JekeÀejer Deewj mechetCe& heefJe$e ceW keÀesF&Devlej nw? mele³egie ceW pees Deelcee otmeje pevce uesleer nw, GmekeÀes mechetCe& heefJe$e keÀnWies? efvee|JekeÀejerDeewj mechetCe& efvee|JekeÀejer ceW keÀesF& Devlej nw?

yeeyee ves keÀF& yeej keÀne nw - mechetCe& heefJe$e Þeerke=À

29

meJe&MeefkeÌleceeve Deewj keÀneB ceQ~'' De.yeeheoeoe 11.7.74``heefJe$elee kesÀ Þe=bieej keÀer DevegYetefle ®esnjs mes, ®eueve mes DeewjeW keÀes nes~ ¢efä ceW, cegKe ceW, neLeeW ceW,heeBJees ceW meoe heefJe$elee keÀe Þe=bieej Òel³e#e nes~ ... pewmes keÀceeX keÀer ieefle ienve nw, Jewmes heefJe$elee keÀerheefjYee

30

³egefveìer~ Deiej h³eesefjìer ceW keÀceer nw lees ³egefveìer ceW Yeer keÀceer nesieer~ h³eesefjìer efmeHe&À ye´ïe®e³e& Je´le keÀesveneR keÀne peelee nw~ mebkeÀuhe, mJeYeeJe, mebmkeÀej ceW Yeer h³eesefjìer~''

De.yeeheoeoe 31.10.75Q. mechetCe& Deewj mechevve heefJe$elee keÌ³ee nw?

Deelcee keÀer me®®eer heefJe$elee nw ye´ïe®eejer Deewj ye´ïee®eejer DeLee&led ye´ïee yeehe kesÀ meceeveDeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele~ DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele Deelcee keÀer ¢efä-Je=efÊe Yeer DeeeflcekeÀ nesleernw~ hejceelcee mes Òeehle ³eLeeLe& %eeve keÀer OeejCee Deewj SkeÀ hejceelcee keÀer DeJ³eefYe®eejer ³eeo nerme®®eer heefJe$elee keÀe SkeÀcee$e meeOeve Deewj meeOevee nw~ ³eLeeLe& DeeeflcekeÀ %eeve Deewj hejceelcee keÀer³eeo ner heefJe$elee keÀe DeeOeej nw~ hejceOeece ceW heefJe$e Deelcee³eW ner pee mekeÀleer nQ~ meYeer Deelcee³eWDevle mece³e lekeÀ ³eesieyeue mes ³ee mepee³eW KeekeÀj heefJe$e yeveveer ner nQ hejvleg pees ³eesieyeue mes DeLee&ledhejceelcee keÀer ³eeo kesÀ yeue mes heefJe$e yevelee Jen YeefJe

31

ngDee nw, FmeefueS HeÀefjMles osJeleeDeeW mes Yeer Tb®e nQ~ peye osJelee yeveles nQ lees JeneR mes ner osnYeeveDeejcYe nes peelee nw, efpememes efiejleer keÀuee DeejcYe nes peeleer nw~ osJelee³eW Yeer Meeoer keÀjles nQ,ye®®eeW keÀes pevce osles nQ, Yeues ner Jes efJekeÀej mes pevce veneR osles nQ hejvleg owefnkeÀ DeekeÀ

32

efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀjleer nw, efpemekeÀes meoe keÀeue yeveeves keÀe heg©

33

³eeo keÀjles cej Yeer ie³es lees legcneje yengle Tb®e heo nesiee~'' mee.yeeyee 20.6.72 efjJee.

Q. ³eesie keÀer meHeÀuelee kesÀ efueS ye´ïe®e³e& DeeJeM³ekeÀ keÌ³eeW?hejceelcee keÀer ³eeo kesÀ efueS heefJe$elee keÀer OeejCee Deefle DeeJeM³ekeÀ nw Deewj heefJe$elee ªheer YeJeve keÀeDeeOeej ye´ïe®e³e& nw~³eesie meeOevee kesÀ efueS DeeOeej efMeuee nwceve-yegef× keÀer SkeÀeûelee kesÀ efueS Deefle DeeJeM³ekeÀ nwcegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe ³eLeeLe& DevegYeJe DeLee&led mebiece³egie keÀe hejce-megKe DevegYeJe keÀjves kesÀ efueSye´ïe®e³e& keÀer OeejCee Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~DeeeflcekeÀ MeefkeÌle kesÀ Ûeme keÀes keÀce keÀjves Deewj DeeeflcekeÀ MeefkeÌle kesÀ efJekeÀeme kesÀ efueS ye´ïe®e³e& keÀerOeejCee Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~efJe

34

mee.yeeyee 21.8.06 efjJee.``Fme ogefve³ee keÀe kesÀme yengle nesheuesme nw, ³en Kelce nesveer ner nw, meye cej pee³eWies~ FmeefueS FmemescecelJe efceìeDees~ ... ueesYe-ceesn Yeer mel³eeveeMe keÀj oslee nw~ ye®®es Deeefo ceW ceesn nesiee lees Jen³eeo Deeles jnWies~ heg©

35

efve½e³e nesiee lees ner hejceelcee keÀer ³eeo efmLej nesieer~``yeehe keÀes ³eeo keÀjvee keÌ³eeW Yetue peeles nQ? efve½e³e hetje veneR nw lees Yetue peeles nQ~ efpeme yeehe mesmJeie& keÀe Jemee& efceuelee nw, Ssmes ceele-efhelee keÀes Yetue peevee ³en kewÀmeer yeefodkeÀmceleer nw! ... yeehe keÀes³eeo veneR keÀjles, megveles-megveles heæ{eF& íesæ[ osles lees yegef× keÀe leeuee yevo nes peelee nw~ ... efpeleveepeemleer ³eeo keÀjWies, Glevee De®íer jerefle leeuee Keguesiee~''

mee.yeeyee 28.10.08 efjJee.``henues-henues yeehe keÀnles nQ - osn meefnle osn kesÀ pees Yeer mecyevOe nQ, GvekeÀes YetuekeÀj Deheves keÀesDeelcee efve½e³e keÀj cegPe yeehe keÀes ³eeo keÀjes~ keÀesF& ceveg

36

nesueer mLeeve~ heeflele ³eneB "nj ve mekeWÀ~'' mee.yeeyee 16.9.04 efjJee.

``Deheveer vemeerye keÀes yeveevee Deheves neLe ceW nw~ lees Deye uee@ìjer kesÀ Fvlepeej ceW veneR jnvee, FvlepeecekeÀjles jnvee~ lees ³eesie mes ner Sce hetje nesiee hejvleg oesveeW yeeleeW keÀes ve ®eenves Jeeuee ner efveme¥keÀuheneslee nw, GvekeÀes ner me®®ee ³eesieer keÀne peelee nw~'' (oesveeW keÀer ef®evlee ve nes, mJeYeeefJekeÀ heg©

37

hejceelcee keÀer ³eeo Deewj ieerlee

Hejceelcee keÀer ³eeo Deewj Þeerceleieerlee ceW ner Þeercele keÀe JeCe&ve nw Deewj ieerlee ceW ner jepe³eesie keÀe Yeer JeCe&ve nw~ YeieJeeve

yeehe DeekeÀj Þeercele osles nQ, efpeme Þeercele hej ®eueves Jeeues keÀe ner ³eesie meHeÀue neslee nw DeLee&led Jenerhejceelcee keÀer DeJ³eefYe®eejer ³eeo ceW "nj mekeÀles nQ~ ̀ veäesceesne mce=efleueyOee' ieerlee keÀe cetue cev$enw DeLee&led ³en ieerlee keÀe Deeefo Deewj Devle ³ener nw~``Òee®eerve Yeejle keÀe ³eesie ceMentj nw~ yeehe keÀnles nQ - cegPes ³eeo keÀjles-keÀjles legce heefJe$e yevepee³eWies, legcnejs heehe Yemce nes pee³eWies~ yeehe keÀer ³eeo ceW Mejerj íesæ[Wies lees legce cesjs heeme ®euesDee³eWies~ Deye ³en hegjeveer ogefve³ee Kelce nesveer nw~ ³en Jener ceneYeejle keÀer ueæ[eF& nw~ pees yeehe kesÀyeves nQ, GvekeÀer ner efJepe³e nesveer nw~'' mee.yeeyee 14.11.08 efjJee.``³en nw yeehe kesÀ heeme peeves keÀer ©neveer ³ee$ee~ yeehe keÀnles nQ - osn meefnle osn kesÀ meJe& mecyevOeeW keÀesíesæ[keÀj ceeceskeÀced ³eeo keÀjes~ ... DeYeer ³en ieerlee Sheermees[ efjheerì nes jne nw~ Fme hegjeveer ogefve³eekeÀe efJeveeMe nesvee nw~ ... Deye ³en veeìkeÀ hetje neslee nw~... ³en veeìkeÀ Deveeefo yevee ngDee nw~ pees-pees efpeme Oece& Jeeues nQ, GvekeÀes Deheves meskeÌMeve ceW peevee nw~''

mee.yeeyee 15/16.11.08 efjJee.``keÀnles nQ - keÌ³ee keÀjW, yevOeve nQ~ legcekeÀes peerles peer cejvee Dee pee³es lees legcneje meye yevOeveKeueeme nes pee³es~ ... DeYeer legcekeÀes peerles peer efveye&vOeve DeLee&led DeMejerjer yevevee nw~ osn meefnle osnkesÀ meJe& yevOeveeW keÀes Yetue Deheves keÀes Deelcee mecePe cegPe yeehe keÀes ³eeo keÀjes~ yeekeÀer yevOeve leyeueielee nw, peye legce osneefYeceeveer yeveles nes~''

mee.yeeyee 31.10.08 efjJee.``HeÀjceeve-yejoej keÀe DeLe& ner nw HeÀjceeve hej ®euevee~ cegK³e HeÀjceeve nw efvejvlej ³eeo ceW jnes~... efpelevee-efpelevee Fme HeÀjceeve keÀes ÒewefkeÌìkeÀue ceW uee³eWies, Glevee ner Òel³e#e HeÀue efceuesiee~''

De.yeeheoeoe 2.2.70``DeYeer efvejekeÀej yeehe Fve Üeje mecePeeles nQ - ceQ j®eef³elee ntB, ³en cesjer j®evee nw, efpemekeÀe je]pelegcekeÀes mecePeelee ntB~ ... legce veäesceesne yeveeW, cegPes ³eeo keÀjes Deewj keÀesF& heehe veneR keÀjes~''

mee.yeeyee 30.10.08 efjJee.``pees De®íer jerefle heæ{Wies, OeejCee keÀjWies, Jes ner mJeie& keÀer jepeOeeveer ceW Dee³eWies~ hejvleg lekeÀoerj Yeer®eeefnS vee~ ... ieerlee ceW Yeer nw - osn meefnle osn kesÀ meYeer mecyevOe íesæ[ Deheves keÀes Deelcee mecePe

38

cegPe yeehe keÀes ³eeo keÀjes~ ... yeehe keÀer ³eeo mes SJej-nsuoer yeveWies Deewj vee@uespe mes SJej-JesuoeryeveWies~'' mee.yeeyee 29.10.08 efjJee.``³eeoJe nQ cetmeue FvJesvì keÀjves Jeeues Deewj keÀewjJe-heeC[Je nQ YeeF&-YeeF&~ Jes Deemegjer YeeF& Deewj ³esowJeer YeeF&~ ³en Yeer Deemegjer Les hejvleg FvekeÀes yeehe ves Tb®e yeveekeÀj owJeer YeeF& yevee³ee nw~ ...heeC[JeeW keÀer peerle ngF& Deewj keÀewjJe efJeveeMe nes ie³es~'' (heeC[JeeW keÀes yeeyee nw lees meyekegÀí nw DeewjkeÀewjJeeW keÀes cee³ee nw lees meyekegÀí nw - oeoer peevekeÀer)

mee.yeeyee 28.10.08 efjJee.``yeehe keÀnles nQ cevceveeYeJe, ceO³eepeer YeJe~ ³es ieerlee ceW De#ej nQ~ ... yeehe keÀnles nQ - cegPes ³eeokeÀjes lees legcekeÀes yeeoMeener efceuesieer~ ... yeehe kesÀ yeveW efHeÀj Yeer heg©

39

```F®íecee$eced DeefJeÐee' keÀer efmLeefle Òeehle keÀjves keÀe lejerkeÀe yelee³ee~ Ssmeer Tb®eer vee@uespe DeewjefkeÀleveer cenerve nw~ ... efyeveg ceebies Decetu³e jleve efceue peeles nQ~ Ssmee heëeheoce Yeei³eMeeueer DeheveskeÀes mecePeles nes? ... mce=efle-efJemce=efle keÀer ®eæ{eF& Glejles-®eæ{les nes~ ... meowJe ³en ³eeo jKees efkeÀmeJe&MeefkeÌleJeeve kesÀ meeLe nceeje mecyevOe nw~'' De.yeeheoeoe 25.1.70

hejceelcee keÀer ³eeo Deewj yeéndceCe peerJeve keÀer meHeÀueleehejceelcee keÀer ³eeo ner Fme yeéïeCe peerJeve keÀer meHeÀuelee keÀe cegK³e DeeOeej nw, GmeceW

menpe meHeÀuelee efceues, GmekesÀ efueS hejceelcee ves DeveskeÀeveskeÀ efJeefOe-efJeOeeve, meeOeve Deewj efJeefOe³eeByeleeF& nQ~ ³eeo kesÀ Gve efJeefOe-efJeOeeveeW Deewj efme×evleeW keÀes peeveves Deewj heeueve keÀjves Jeeues ner menpehejceelcee keÀer ³eeo DeLee&led ³eesie ceW jn mekeÀles nQ Deewj Gmemes ceveJeebef®íle meHeÀuelee Òeehle keÀjmekeÀles nQ~

³eeo keÀer meHeÀuelee kesÀ efueS yeeyee ves ³en Yeer keÀne nw - legcekeÀes yengle Tb®eer ®eerpe keÀeGhe³eesie veneR keÀjvee ®eeefnS keÌ³eeWefkeÀ keÀerceleer ®eerpe nesieer lees GmekeÀer Deesj O³eeve DeJeM³e pee³esiee,yeves-efyeieæ[sieer, lees Yeer GmekeÀe ef®evleve ®euesiee, efpememes ³eesie efme× veneR nesiee~

JeemleJe ceW yeeyee keÀer nce DeelceeDeeW kesÀ Òeefle pees Þeercele nw Deewj efJeée-veeìkeÀ keÀe peesefJeefOe-efJeOeeve nw, GmekesÀ Devegmeej nj Deelcee keÀes Glevee ner GheYeesie keÀjves keÀe DeefOekeÀej nw, efpememesGmekeÀer keÀe³eecelee keÀer Je=ef× nes ³ee keÀe³eecelee efmLej jns~ Gmemes DeefOekeÀ efJeueeefmeleehetCe& ³eeefoKeeJes kesÀ efueS Deelcee JemlegDeeW keÀe ³ee Òeeke=ÀeflekeÀ meeOeveeW keÀe GheYeesie keÀjleer nw lees Gmemes GmekeÀerkeÀe³eecelee keÀe Ûeme neslee nw Deewj GmekeÀe heefjCeece Gme Deelcee keÀes peeves-Devpeeves Yeesievee nerheæ[lee nw~ Ssmes GheYeesie Deewj Ghe³eesie kesÀ efueS yeeyee ves cevee keÀer nw Deewj ye´ïee leve Üeje keÀjkesÀ YeerefoKee³ee nw~

yeeyee ves keÀne nw - ³eeo kesÀ meHeÀue DeY³eeme kesÀ efueS Deheveer Ye=kegÀìer ceW Deheves DeeeflcekeÀmJeªhe ceW efmLele nesves keÀe DeY³eeme keÀjes Deewj otmejer DeelceeDeeW keÀes Yeer GvekeÀer Ye=kegÀìer ceW osKekeÀj,Gvemes yeele keÀjes~

³eeo kesÀ meHeÀue DeY³eeme kesÀ efueS Keeve-heeve Deewj mebie keÀer Yeer yeæ[er Megef× ®eeefnS~DeMeg× Keeveheeve, kegÀmebie ³eeo kesÀ DeY³eeme ceW efJeIveªhe yevelee nw~ GmekesÀ efueS Yeer yeeyee vesDeveskeÀeveskeÀ efJeefOe-efJeOeeve yelee³es nQ~

³eeo ceW meHeÀuelee Òeehle keÀjves kesÀ efueS yeer®e-yeer®e ceW Devleceg&Kelee DeLee&led osn mes v³eejs

40

Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele nesves keÀe efJeMes

41

``%eeve nw uesefkeÀve %eeve kesÀ meeLe hejceelce-mvesn Yeer DeeJeM³ekeÀ nw~ ... %eeve yeerpe nw uesefkeÀve yeerpekesÀ meeLe mvesn heeveer nw~ Deiej yeerpe ceW heeveer veneR efceuelee nw lees yeerpe mes HeÀue keÀer Òeeefhle keÀe DevegYeJeveneR nes mekeÀleer nw~ %eeve kesÀ meeLe-meeLe ³en hejceelce-mvesn meoe meJe& Òeeefhle³eeW keÀe HeÀue DevegYeJekeÀjelee nw~'' De.yeeheoeoe 15.11.08``peneB mvesn nw, JeneB meyekegÀí DevegYeJe keÀjvee menpe nes peelee nw~ mvesn keÀer MeefkeÌle yengle ner yeehekesÀ vepeoerkeÀ ues Deeleer nw~ mvesn keÀer MeefkeÌle meoe Ssmes DevegYeJe keÀjeleer nw, pewmes yeehe kesÀ Jejoeve keÀeneLe meoe Deheves efmej hej DevegYeJe keÀjles nQ~ yeehe keÀe mvesn meoe ner í$eíe³ee yeve peelee nw~ mvesnermeoe Deheves keÀes yeehe kesÀ meeLeer mecePeles nQ~'' De.yeeheoeoe 15.11.08``mvesn ceW Òeeefhle³eeW keÀe DevegYeJe yengle menpe neslee nw~ efmeHe&À %eeve nw uesefkeÀve mvesn veneR nw lees efHeÀjYeer keÌ³eeW, keÌ³ee kesÀ keÌJes½evme G" mekeÀles nQ uesefkeÀve mvesn nw lees meoe mvesn kesÀ meeiej ceW ueJeueerve jnlesnQ~ ... %eeveer let Deelcee efÒe³e nw uesefkeÀve %eeve kesÀ meeLe-meeLe me®®eer efoue Deewj DeefJeveeMeer yeehe keÀemvesn DeeJeM³ekeÀ nw~'' De.yeeheoeoe 15.11.08``FmeceW me®®eeF&-meHeÀeF& yengle ®eeefnS~ pees Kego efJekeÀejer nesiee, Jen DeewjeW keÀes keÀns - `keÀececeneMe$eg nw' lees leerj ueie veneR mekeÀlee~ heefC[le keÀe efcemeeue nw ... efMeJeyeeyee keÀnles nQ - legce cegPes³eeo keÀjves mes Fme efJe

42

keÀuhe-Je=#e SJeb me=efä-®e¬eÀ Deewj ³eeo keÀer meHeÀuelee /hejceelcee keÀer ³eeo Deewj me=efä-®e¬eÀ / me=efä-®e¬eÀ keÀer ³eeo Deewj hejceelcee /

me=efä-®e¬eÀ kesÀ %eeve mes hejceelcee keÀer ³eeo keÀe mecyevOe³es meeje me=efä-®e¬eÀ ³eeo hej ner DeeOeeefjle nw~ peye mes Deelcee Fme Oeje hej heeì& yepeeves

Deeleer nw, peye mes GmekeÀer yegef× ceW keÀesF& ve keÀesF& Jemleg ³ee J³eefkeÌle keÀer ³eeo DeJeM³e jnleer nw, pees³eeo ner Deelcee kesÀ GlLeeve-heleve, megKe-ogKe keÀe DeeOeej yeveleer nw~ ye®eheve ceW ye®®es keÀer ³eeo ceeB-yeehe lekeÀ meerefcele nesleer nw, efHeÀj pewmes-pewmes yeæ[e neslee nw, Jee¿e peiele keÀer peevekeÀejer yeæ{leer peeleernw, Jewmes ³eeo Yeer DeveskeÀ Jemleg Deewj J³eefkeÌle³eeW keÀer yeæ{leer peeleer nw~ Jele&ceeve mece³e Deelcee kesÀGlLeeve keÀe mece³e nw lees efkeÀme ³eeo mes Deelcee keÀe GlLeeve neslee nw ³ee nes mekeÀlee nw, GmekeÀe efJeefOe-efJeOeeve keÌ³ee nw? hejceelcee ves GmekeÀe Yeer %eeve efo³ee nw, Jen %eeve Yeer yegef× ceW nesiee, leye ner ³eLeeLe&jerefle ³eeo nesieer Deewj ³eeo keÀer meHeÀuelee mJeªhe Òeeefhle keÀe DevegYeJe nesiee~ heg©

43

``³en jepe³eesie meerKeves Jeeues ner mJeie& ceW Dee³eWies~ DeYeer efHeÀj mes ve³es Peeæ[ keÀe mesheeEueie ueie jnenw~ ... Deye yeehe keÀnles nQ - ³eeo mes Deheves efJekeÀce& efJeveeMe keÀjes lees Deelcee Meg× yeve pee³esieerDeewj %eeve keÀes OeejCe keÀjves mes legce ®e¬eÀJeleea jepee yeveWies~''

mee.yeeyee 29.12.08 efjJee.``keÀYeer-keÀYeer yeeyee K³eeue keÀjles nQ - [^ecee Devegmeej keÀuhe henues Deepe kesÀ efove pees cegjueer®eueeF& Leer, Jener peekeÀj ®eueeTbiee~ legce Yeer keÀn mekeÀles nes efkeÀ keÀuhe henues yeehe mes efpelevee Jemee&efue³ee Lee, Glevee ner ueWies~ ... hejvleg yeehe keÀes peªj ³eeo keÀjvee nw~ veneR lees efJekeÀce& efJeveeMe veneRneWies~'' mee.yeeyee 3.10.08 efjJee.³es yevee-yevee³ee [^ecee nw, FmekeÀer DeYeer ncekeÀes mce=efle DeeF& nw Deewj FmekesÀ %eeve mes ncekeÀes DeheveskeÀuhe henues Jeeues heeì& keÀer mce=efle Dee³eer nw, efpeme mce=efle mes Deewj meye mce=efle³eeB Yetue peeleer nw~ ...DeYeer veeìkeÀ ceW heeì& hetje ngDee, Deye Iej ®euevee nw~ oeoer peevekeÀer 3.10.08``heg©

44

keÀjvee ³eLeeLe& ³eeo veneR nw~ ceccee-yeeyee keÀe HeÀesìes jKeves kesÀ efueS Yeer yeeyee ves cevee keÀer nw DeewjkeÀne nw Devle ceW ³eefo ceccee-yeeyee keÀer ³eeo jner lees Yeer ogie&efle nes pee³esieer DeLee&led pees keÀu³eeCeefMeJeyeeyee keÀer ³eeo mes nesvee nw, Jen veneR nesiee~ DeveskeÀ yeej osKee efkeÀ ye´ïee yeeyee keÀes keÀesF& DehevesmeeLe HeÀesìes efvekeÀueeves kesÀ efueS keÀnles Les lees yeeyee ye®®eeW keÀe ceve jKeves kesÀ efueS meeLe ceW HeÀesìes leesefvekeÀueJee uesles Les hejvleg meeLe ceW mecePeeveer Yeer DeJeM³e osles Les efkeÀ ye®®es efMeJeyeeyee keÀe HeÀesìes leesefvekeÀue veneR mekeÀlee nw Deewj ³eeo lees efMeJeyeeyee keÀes ner keÀjvee nw, Fme leve keÀes lees ³eeo veneR keÀjveenw~ yeeyee ves ³es Yeer keÀne nw - ceQ efkeÀmekesÀ heeme ceccee-yeeyee keÀe HeÀesìes osKelee ntB lees HeÀeæ[ oslee ntBkeÌ³eeWefkeÀ Devle ceW ceccee-yeeyee keÀes ³eeo keÀjles jns lees ogie&efle nes pee³esieer~``yeehe keÀer í$eíe³ee ceW jnves Jeeueer Þesÿ Deelcee ntB ... pees DeYeer í$eíe³ee ceW jnles nQ, Jes nerí$eOeejer yeveles nQ~ ... yeehe keÀer í$eíe³ee kesÀ Devoj nQ, ³en ef®e$e meoe meeceves jKees~''

De.yeeheoeoe 27.3.88``legce Dehevee HeÀesìes efvekeÀeuees, Thej ceW efMeJeyeeyee, efHeÀj Dehevee jepeeF& keÀe ef®e$e, GmekesÀ veer®esDehevee meeOeejCe ef®e$e~ efMeJeyeeyee mes nce jepe³eesie meerKekeÀj [yeue efmejleepeOeejer osJelee yeve jnsnQ~ ... legcekeÀes Deehe ner yeehe keÀes ³eeo keÀjves keÀe Ghee³e {tB{vee ®eeefnS~''

mee.yeeyee 21.9.06 efjJee.``keÀesF& Yeer ieg© ieesmeeF& Deeefo keÀe HeÀesìes Yeer ve jKevee nw~ FmeefueS yeeyee HeÀesìes efvekeÀeueves keÀes Yeercevee keÀjles nQ~ HeÀesìes ceW legce Fme ceccee-yeeyee keÀes osKeles jnWies Deewj ner Jen mece³e legcneje vegkeÀmeevenes pee³esiee~ yeeyee-ceccee keÀe ef®e$e osKeves ueie heæ[Wies, efMeJe yeeyee Yetue pee³esiee~ legce DeelceeDeeW keÀeslees efvejekeÀej yeehe keÀes ³eeo keÀjvee nw~ FmeefueS ceQ HeÀesìes Deeefo osKelee ntB lees HeÀeæ[ Yeer oslee ntB~mecePeles nQ ³en ceccee-yeeyee kesÀ HeÀesìes osKeles jnles nQ~ cejves mece³e Deiej GvekeÀes ner osKeles jns leesogie&efle nes pee³esieer~ legcekeÀes ³eeo keÀjvee nw SkeÀ efMeJe yeeyee keÀes~ GmekeÀe HeÀesìes efvekeÀue veneRmekeÀlee~ FmeefueS yeeyee keÀes ³en HeÀesìes Deeefo efvekeÀeuevee De®íe veneR ueielee nw~ hejvleg keÌ³ee keÀjW,ye®®es veejepe ve nes pee³eW FmeefueS KegMe keÀj uesles nQ~ hejvleg mecePeles nQ FvekeÀe efMeJe yeeyee mes ³eesieìtìe ngDee nw, leye keÀnles nQ yeeyee nceejs meeLe HeÀesìes efvekeÀeuees~ Jen ieg© ueesie lees yengle KegMe neslesnQ~ yeeyee keÀes ³en HeÀesìes Deeefo efvekeÀeuevee De®íe veneR ueielee~ keÀneB meekeÀej ceW HebÀme keÀj cej vepee³eW~'' mee.yeeyee 16.7.72 efjJee.``DeYeer ceccee kesÀ veece-ªhe keÀes Yeer ³eeo veneR keÀjvee nw~ ncekeÀes Yeer Gve pewmeer OeejCee keÀjveer nw~... efmeHe&À ceccee keÀer ceefncee keÀjves mes Leesæ[sner yeve pee³eWies~ yeehe lees keÀnles nQ - ceeceskeÀced ³eeo keÀjes,ceccee pewmee %eeve megveevee nw~ ... Fme oeoe keÀes Yeer ³eeo keÀjves mes hesì veneR Yejsiee~ ³eeo SkeÀ keÀes

45

ner keÀjvee nw~ yeefuenejer Gme SkeÀ keÀer nw~'' mee.yeeyee 17.10.05``yeehe keÀnles nQ - meekeÀej keÀe Yeer cegjero cele yevees, ³eeo ceeceskeÀced keÀjes~ ³en yeeyee Yeer cegPes ³eeokeÀjles nQ~ ... ncekeÀes ner heeJeve yeveves kesÀ efueS ³eeo keÀjvee nw~ ceefncee SkeÀ keÀer ner nw, GvekesÀ meokesÀFvekeÀe ceeve nw~ legcekeÀes keÀesF& Yeer osnOeejer keÀes ³eeo veneR keÀjvee nw~ ... GvekeÀes ³eeo keÀjes hejvleg Let́FvekesÀ keÀnles nQ~'' mee.yeeyee 16.03.06 efjJee.``Þeerke=À

46

``legce ye®®eeW keÀes yengle KegMeer jnveer ®eeefnS~ Deesnes! efMeJeyeeyee ncekeÀes heæ{eles nQ~ ³ener yew" ef®evlevekeÀjes~ YeieJeeve ncekeÀes heæ{eles nQ, Jeen cesjer lekeÀoerj Jeen~ Ssmes-Ssmes efJe®eej keÀjles cemleevee nespeevee ®eeefnS~ ... yeeyee legcekeÀes je³e osles nQ - ®eeì& efueKees Deewj SkeÀevle ceW yew" Ssmes Deheves meeLeyeeleW keÀjes~ ³en yewpe lees íeleer mes ueiee oes~ YeieJeeve keÀer Þeercele hej nce ³en yeve jns nQ~''

mee.yeeyee 29.11.05 efjJee.``yeehe keÀnles nQ - ef$ecete|le keÀe ef®e$e meeLe ceW jKe oes lees Ieæ[er-Ieæ[er ³eeo Dee³esieer~ ... keÀcejs ceWef$ecete|le keÀe ef®e$e ueiee nesiee lees Ieæ[er-Ieæ[er ve]pej pee³esieer ... ³es ef®e$e ceoo keÀjWies~ ... ³en ef$ecete|lekeÀe ef®e$e ner cegK³e nw~'' mee.yeeyee 12.4.06 efjJee.``nce mees ue#ceer-veeje³eCe yeveles nQ~ JeemleJe ceW Fve ef®e$eeW keÀer Yeer ojkeÀej veneR nw~ pees keÀ®®es nQ,Ieæ[er-Ieæ[er Yetue peeles nQ, FmeefueS ef®e$e jKes peeles nQ~ ... legcekeÀes keÀesF& ef®e$e ueieeves keÀer ojkeÀejveneR nw~ legcekeÀes lees Deheves ef®e$e keÀes Yeer Yetuevee nw~ osn meefnle meye mecyevOe Yetue peeves nQ~''

mee.yeeyee 13.03.06 efjJee.``YeefkeÌle ceeie& ceW YekeÌle ueesie osJeleeDeeW kesÀ ef®e$e meeLe ceW jKeles nQ~ DeYeer legcekeÀes ³en ef$ecete|le keÀeef®e$e hee@kesÀì ceW jKevee ®eeefnS~ ³eeo jnsiee keÀer efMeJeyeeyee Üeje nce ³en ue#ceer-veeje³eCe yeve jnsnQ~'' mee.yeeyee 13.5.06 efjJee.

³eeo Deewj ìer.Jeer., yeeFmkeÀeshe, osKevee-megvevee, he"ve-hee"veQ.ìer.Jeer., yeeFmkeÀeshe, osKevee-megvevee, he"ve-hee"ve Deeefo keÀe nceejer ³eeo hej keÌ³ee ÒeYeeJe nesleenw?ìer.Jeer., yeeFmkeÀeshe, osKevee-megvevee, he"ve-hee"ve Deeefo keÀe nceejer ³eeo hej keÌ³ee ÒeYeeJe neslee nw,GmekesÀ efJe

47

yegef× keÀes Kejeye keÀjkesÀ Deheves DeYeerä ue#³e mes YeÏefcele keÀj oslee nw~ ìer.Jeer. kesÀ efueS Yeer yeeyeekeÀnles ìer.Jeer, ìer.yeer. nw~ oesveeW kesÀ efueS yeeyee ves cevee keÀer nw~ Deye ³es nj SkeÀ kesÀ Deheves heg©

48

hejceelcee keÀer ³eeo Deewj ieerle-keÀefJelee³eWJeemleJe ceW hejceelcee keÀer ³eeo kesÀ efueS ieerle-keÀefJeleeDeeW keÀer Yeer keÀesF& DeeJeM³ekeÀlee veneR

nw~ hejceelcee keÀer ³eeo kesÀ efueS ieerle-keÀefJelee³eW, Yepeve-keÀerle&ve Deeefo lees YeefkeÌle ceeie& keÀer jmce-efjJee]pe nw~ %eeve ceeie& ceW lees DeeJee]pe mes Yeer hejs peekeÀj hejceelcee keÀes ³eeo keÀjvee neslee nw DeLee&ledhejceelcee keÀes ³eLeeLe& jerefle ³eeo keÀjves kesÀ efueS lees Deelcee keÀes osn Deewj osn keÀer ogefve³ee keÀes YetuekeÀj Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele neskeÀj hejceOeece ceW hejceelcee keÀes ³eeo keÀjvee neslee nw~Deelcee keÀe cetue mJeªhe DeeJee]pe mes hejs nw Deewj hejceelcee keÀe cetue efveJeeme mLeeve hejceOeece nw, peneBDeeJee]pe keÀer iece veneR nw~ Yeue J³eLe& ef®evleve mes cegkeÌle nesves kesÀ efueS ieerle keÀefJelee³eW kegÀí men³eesiekeÀjleer nQ hejvleg ieerle-keÀefJelee³eW megveles ngS hejceelcee keÀer ³eeo ³eLeeLe& ³eeo veneR keÀner pee³esieer~yeeyee ves keÀne nw Deewj mel³elee Yeer ³ener nw efkeÀ ³eLeeLe& ³eeo kesÀ mece³e megvevee-osKevee Yeer yevo nespeelee nw~ peye hejceelcee keÀer ³eLeeLe& ³eeo nesleer nw lees kegÀí osKeves ³ee megveves keÀer F®íe Yeer veneR nesleernw~

JeemleJe ceW Fme %eeve ceeie& ceW ieerle-keÀefJeleeDeeW keÀer keÀesF& DeeJeM³ekeÀlee veneR nw, FmeceW leesMeeefvle ceW jnkeÀj yeehe keÀes ³eeo keÀjvee nw hejvleg yeeyee ves ³es Yeer keÀne kegÀí De®ís-De®ís ieerleDeheves heeme jKeves ®eeefnS, pees peye ceve ceW keÀesF& GuPeve nes, Goemeer nes, leye yepeeDees lees legce GcebieceW Dee pee³eWies Deewj ogKe keÀer uenj efceì pee³esieer~

DeveskeÀ yeej nceves osKee efkeÀ meekeÀej yeeyee keÀes keÀesF& ieerle-keÀefJelee Deeefo megveelee Lee leesyeeyee Gmes h³eej mes megveles lees Les uesefkeÀve meeLe-meeLe mecePeeveer Yeer osles Les efkeÀ ye®®es DeeJeepe mes hejspeevee nw, Devleceg&Ke jnkeÀj yeehe keÀes ³eeo keÀjvee nw~``Dee"-ome ieerle nQ, efpevekeÀes megveves mes KegMeer keÀe heeje ®eæ{ peelee nw~ osKees DeJemLee ceW kegÀíieæ[yeæ[ nw lees ieerle yepee uees~ ³es nQ KegMeer kesÀ ieerle~ yeehe ³egefkeÌle³eeB yeleeles nQ Deheves keÀes ne|

49

``³en mee#eelkeÀej Deeefo keÀer meye [^ecee ceW vetBOe nw~ pees pewmeer YeeJevee jKeles nQ, GmekeÀe mee#eelkeÀejnes peelee nw~ ... Fve ieerleeW Deeefo keÀer Yeer [^ecee ceW vetBOe nw~ keÀye Goeme nes peeles nes lees ³es De®ís-De®ís ieerle yepeeDees lees KegMeer ceW Dee pee³eWies~''

mee.yeeyee 15.10.05 efjJee.``³eneB lees yeeyee efjkeÀe[& Deeefo yepeevee Yeer hemevo veneR keÀjles nQ~ Deeies ®euekeÀj Mee³eo ³en Yeeryevo nes pee³eW~ ... ³en heæ{eF& nw~ ye®®es peeveles nQ - nce jepe³eesie meerKe jns nQ~''

mee.yeeyee 5.9.06 efjJee.``%eeve ceeie& ceW ieerle Deeefo veneR iee³ee peelee nw, ve yevee³ee peelee nw Deewj ve peªjle nw keÌ³eeWefkeÀ iee³eengDee nw - yeehe mes meskesÀC[ ceW peerJevecegefkeÌle keÀe Jemee& efceuelee nw, GmeceW ieerle Deeefo keÀer keÀesF& yeele nerveneR~ ... Deye legce ye®®eeW keÀes yeehe efceuee nw lees KegMeer keÀe heeje ®eæ{vee ®eeefnS~ yeehe ves 84 pevceeWkesÀ ®e¬eÀ keÀe %eeve Yeer megvee³ee nw~'' mee.yeeyee 9.10.06 efjJee.``ye®®eeW ves ieerle megvee lees yegef× ceW efkeÀmekeÀer ³eeo DeeF&? meyekeÀer yegef× ceW nw efkeÀ heeflele-heeJeve SkeÀyeehe nw~ ... ³en nw ner SkeÀ heeflele-heeJeve yeehe keÀer ceefncee~ heeflele-heeJeve, meJe& keÀe meÃefleoelee,iee@[ HeÀeoj SkeÀ yeehe keÀes ner keÀnles nQ~'' mee.yeeyee 1.9.08 efjJee.

hejceelcee keÀer ³eeo Deewj Keeve-heeve DeLee&led DevveceeveJe peerJeve oes yeeleeW mes DeefmlelJe ceW Dee³ee nw~ SkeÀ nw %eevece³e Deewj otmejer nw

Devvece³e~ oesveeW kesÀ efJe

50

nw Deewj yeeyee keÀer Þeercele ueskeÀj Kee³esiee lees yeeyee GmekesÀ efueS jsmheeefvmeyegue nes pee³esiee DeLee&ledyeeyee GmekeÀes ceoo keÀjsiee~ GmeceW Yeer yeeyee ves keÀne nw efkeÀ legce Glevee ner DeefOekeÀ yeeyee keÀer ³eeokeÀjkesÀ KeeDees, efpememes Jen DeheefJe$e Yeespeve Yeer heefJe$e yeve pee³es~ hejvleg ³en Þeercele meeJe&peefvekeÀªhe ceW veneR oer nw DeLee&led meyekesÀ efueS veneR nw~

Fme mecyevOe ceW n"³eesie kesÀ ÒeCeslee cene|

51

``yeehe meccegKe yew" mecePeeles nQ - ceQ legcekeÀes Ssmee keÀce& keÀjvee efmeKeelee ntB, efpememes legcnejs efJekeÀce&veneR yeves~ efkeÀmeer keÀes ogKe veneR oes, heeflele ceveg

52

``efMeJeyeeyee keÀes ³eeo keÀj Yeespeve yevee³eW Deewj ³eeo ceW jnkeÀj KeeDees lees legcnejer DeJemLee yengleDe®íer nes pee³es~ ... Jen Yeer ye®®eeW keÀer yegef× ceW yew"lee veneR nw~ veneR lees yengle heg©

53

yegef× kesÀ Yeespeve keÀer DeLee&led %eevesefvê³eeW mes DeMeg× yeeleeW keÀes ûenCe keÀjves keÀer hejns]pejKeves mes ner nceejer ³eeo keÀer ³ee$ee meHeÀue nesieer, Deelcee heeJeve yeveWieer Deewj yeehe keÀer ³eeo efmLejnesieer Deewj nce keÀcee&leerle yevekeÀj menpe hejceelcee kesÀ meeLe Iej Jeeheme pee mekeWÀies~

hejceelcee keÀer ³eeo Deewj mebiepewmes Devve nceejer ³eeo keÀes ÒeYeeefJele keÀjlee nw, Jewmes ner mebie Yeer ³eeo keÀes ÒeYeeefJele

keÀjlee nw DeLee&led efpemekeÀe mebie neslee nw, GmekeÀer ³eeo mJele: jnleer nw~ FmeerefueS iee³eve nw - ̀ pewmeemebie, Jewmee jbie' DeLee&led pewmee mebie neslee nw, Jewmeer ner ³eeo nesleer nw Deewj pewmeer ³eeo nesleer nw, JewmeerefmLeefle nesleer nw~ mebie kesÀJeue mLetue ceW ner veneR neslee nw uesefkeÀve ceve mes Yeer mebie neslee nw~ peerJeelceeefpemekeÀes ³eeo keÀjlee nw, Jen met#ce ceW GmekesÀ meeLe jnlee nw, GmekesÀ iegCe Oece& Gme hej ÒeYeeefJele neslesnQ Deewj peerJeelcee efpemekesÀ mLetue ceW mebie ceW jnlee nw, lees peye Jen mLetue ceW meeLe veneR neslee nw lees YeerGmekeÀer mce=efle Deeleer jnleer nw~ FmeefueS Fme oesveeW ÒekeÀej kesÀ mebie keÀer yengle hejnspe ®eeefnS~hejef®evleve Yeer SkeÀ ÒekeÀej keÀe kegÀmebie ner nw DeLee&led hejef®evleve Jeeuee keÀye hejceelcee keÀes ³eeo keÀjveneR mekeÀlee keÌ³eeWefkeÀ efpemekeÀe ef®evleve keÀjlee nw, GmekeÀer ner ³eeo yegef× ceW nesieer~ FmeefueS ³eeo keÀermeHeÀuelee kesÀ efueS kegÀmebie mes ye®evee Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~

ieuele mLeeve ceW peeves keÀe Yeer DeJemLee hej Demej nes peelee nw keÌ³eeWefkeÀ JeneB keÀe otef

54

mesvmeeryegue keÀYeer efkeÀmekesÀ FHesÀkeÌì ceW veneR Deelee nw~'' De.yeeheoeoe 26.6.72``Deiej yegef× keÀer ueieve meoe SkeÀ kesÀ mebie ceW nw lees DeveskeÀ mebie keÀe jbie ueie veneR mekeÀlee~ yegef×keÀer ueieve keÀce nesves keÀe keÀejCe DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ mebie kesÀ DeekeÀ

55

hejceelcee keÀer ³eeo kesÀ efueS efJe

56

nw~ DeYeer hejceelcee ves yelee³ee nw efkeÀ Deelcee keÀes hejceelcee keÀes kewÀmes ³eeo keÀjvee nw, efpememes DeelceekesÀ efJekeÀce& efJeveeMe neW, Deelcee heeJeve yeveW, Deelcee ceW MeefkeÌle mebef®ele nes, efpememes Jen Deieues keÀuheceW heeì& yepee mekesÀ Deewj DeeOes keÀuhe kesÀ efueS hegC³e keÀe Keelee pecee nes~ Deelcee keÀe hejceelcee mes³eesie kewÀmes neslee nw, Jen %eeve Yeer efo³ee nw Deewj DevegYeJe keÀje³ee nw~ peye Deelcee keÀes Deelcee Deewjhejceelcee keÀe ³eLeeLe& %eeve neslee nw Deewj Gme %eeve kesÀ meeLe Deelcee hejceelcee keÀes ³eeo keÀjleer nw,leye ner Deelcee heeJeve yeveleer nw~ Deelcee mes osneefYeceeve Kelce neslee nw Deewj Deelcee DeelceeefYeceeveeryeveleer nw, Deelcee ceW MeefkeÌle Deeleer nw~ hejceelcee Deelcee keÀes Deheves meeLe kesÀ meJe& mecyevOeeW keÀer ³eeoefoueeles nQ Deewj DevegYeJe keÀjeles nQ, efpememes Deelcee hejceelcee mes meJe& mecyevOeeW kesÀ ªhe ceW ³eeo keÀjmeJe& mecyevOeeW keÀe megKe DevegYeJe keÀjleer nw~``Ssmes me®®eer efoue kesÀ mvesner ye®®es pees efoue mes yeehe keÀes ³eeo keÀjles nQ, Jes meoe ner yeehe keÀer ³eeoceW yeehe kesÀ efoue leKleveMeerve yeveles nQ~ yeeheoeoe Ssmes mvesner ye®®eeW keÀes efJeMes

57

yeeyee ves keÀne nw - Fve ye´ïee keÀer ieeso ceW Deeles nes lees henues efvejekeÀej hejceelcee keÀes ³eeo keÀjkesÀFvekeÀer ieeso ceW DeeDees~ ³eefo efvejekeÀej hejceelcee keÀes YetuekeÀj ye´ïee keÀes ³eeo keÀjles nes lees legceJ³eefYe®eejer yeve peeles nes~ yeeyee ves keÀne nw - legcekeÀes Dehevee ye´eïeCe kegÀue Yeer ³eeo jnvee ®eeefnS,GmekeÀe veMee nesiee leye ner legce mebiece³egie kesÀ keÀle&J³e keÀj mekeÀesies~``nce DeYeer ye´eïeCe kegÀue kesÀ nQ~ peye legce yeehe keÀes ³eeo keÀjles nes lees ye´ïee keÀes Yeer ³eeo keÀjveeheæ[s~ ... legceves meieeF& efMeJe kesÀ meeLe keÀer nw, ve efkeÀ ye´ïee mes~ lees ³eeo Yeer efMeJe keÀes ner keÀjvee nw~oueeue kesÀ ef®e$e keÀer peªjle veneR~ ... FvekeÀes Yeer oueeueer efceue peeleer nw, meieeF& keÀe Yeer efceueleenw vee~'' mee.yeeyee 5.03.09 efjJee.``HeÀesìes keÀes osKeles jnWies lees ogie&efle nes pee³esieer~ ...mecePeles nQ FvekeÀe efMeJe yeeyee mes ³eesie ìtìengDee nw, leye keÀnles nQ yeeyee nceejs meeLe HeÀesìes efvekeÀeuees~ yeeyee keÀes ³en HeÀesìes Deeefo efvekeÀeueveeDe®íe veneR ueielee~ keÀneB meekeÀej ceW HebÀme keÀj cej ve pee³eW~''

mee.yeeyee 16.7.72 efjJee.``yeeyee Dee³es nQ cegjueer ®eueekeÀj ®eues pee³eWies~ FvekeÀer yegef× Yeer JeneB jnleer nw~ ...FveceW efMeJeyeeyeener ve nesiee lees ³eeo keÌ³eeW keÀjWies~ ... legce ³eeo JeneB keÀjes~ ... Ssmes veneR efmeHe&À FvekeÀes yew" osKeveenw~ yeeyee ves mecePee³ee nw efMeJe yeeyee keÀes ³eeo keÀj efHeÀj FvekeÀer ieeso ceW Deevee nw~ veneR lees heehe nespee³esiee~'' mee.yeeyee 12.11.73 efjJee.

³eeo Deewj efJeée-veeìkeÀ keÀe %eeve / ³eeo Deewj mJeie&-veke&À keÀe %eeve³eeo kesÀ heg©

58

``heeflele lees mele³egie ceW pee³eWies veneR~ efpelevee ³eeo keÀjWies, Glevee ner heefJe$e yeveWies~ h³eesefjìer mesOeejCee De®íer nesieer~ heeflele ve ³eeo keÀj mekeWÀies, ve OeejCee nesieer~ ... efpemeves efpeleveer keÀesefMeMekeÀuhe henues keÀer nw, Gleveer keÀjles nQ~ pees keÀuhe henues ngDee nw, Jener nesiee~ Ssmes veneR efkeÀ DeYeer 4IeCìe ³eeo keÀjles nes lees otmejs keÀuhe ceW peemleer keÀjWies~''

mee.yeeyee 12.1.69 jeef$e keÌueeme``yeeyee lees yeej-yeej keÀnles nQ - Deheves keÀes Deelcee mecePees, DeYeer ncekeÀes Jeeheme peevee nw~ meYeerSkeÌìme& Dehevee-Dehevee heeì& yepeeles nQ, meye Mejerj íesæ[keÀj Jeeheme Iej pee³eWies, legce meyekeÀe heeì&mee#eer neskeÀj osKees~ ... efJeosner veneR yeveles nes, FmeefueS efJekeÀce& efJeveeMe veneR nesles~ yeehe keÀes ³eeokeÀjles jnW lees KegMeer keÀe heeje ®eæ{e jns~'' mee.yeeyee 31.10.08 efjJee.``³en heæ{eF& nw~ heæ{eF& mes jesMeveer efceueleer nw~ ... ³en vee@uespe ner veF& nw, pees SkeÀ yeehe ner yeleueelesnQ~ ... hejceefhelee hejceelcee keÀes ner %eeve keÀe meeiej keÀne peelee nw~ yesno keÀer efnmì^er-pee@ûeeHeÀer YeermecePeeles nQ~ mJeie& Deewj veke&À kesÀ efJemleej keÀe Yeer %eeve megveeles nQ~ FmeceW %eeve Yeer nw, ³eesie Yeer nw,heæ{eF& Yeer nw, YeefkeÌle Yeer nw~'' mee.yeeyee 23.10.08 efjJee.``³en ieerlee keÀe %eeve vee@uespeHegÀue yeehe Kego DeekeÀj osles nQ lees peªj SkeÌ³etjsì vee@uespe ner oWies~efHeÀj nj SkeÀ keÀe ceoej nw OeejCee hej~ pees megveles nes, Jen ÒewefkeÌìkeÀue ceW Deelee jns~ keÀesF&ef[HeÀerkeÀuìer veneR nw~ yeehe keÀes ³eeo keÀjvee nw Deewj ®e¬eÀ keÀes peevevee nw~''

mee.yeeyee 11.01.69``meowJe yegef× ceW ³en jKevee nw efkeÀ Deye ³en veeìkeÀ hetje ngDee nw, Deye nce pee jns nQ~ ®eueles-efHeÀjles, G"les-yew"les ³eeo jns efkeÀ Deye ncekeÀes Jeeheme peevee nw~ cevceveeYeJe, ceO³eepeer YeJe keÀe ³enerDeLe& nw~'' mee.yeeyee 26.11.08 efjJee.

³eeo Deewj keÀuhe-Je=#e keÀe %eevekeÀuhe-Je=#e kesÀ %eeve mes ner Deelcee keÀes Deheves hetJe&peheve keÀer mce=efle peeie=le nesleer nw, efpememes

hetJe&peheve kesÀ keÀle&J³e keÀer mce=efle peeie=le nesleer nw, efpemekeÀes mechevve keÀjves kesÀ efueS hejceelcee keÀer ³eeomJele: Deeleer nw keÌ³eeWefkeÀ hejceelcee ves ner Fme mel³e keÀe %eeve efo³ee nw Deewj hejceelcee keÀer ³eeo kesÀefyevee Deelcee keÀe ve mJe³eb keÀe keÀu³eeCe nw Deewj ve ner Jen Dev³e DeelceeDeeW keÀe keÀu³eeCe keÀjves ceWmeceLe& nes mekeÀleer nw~ keÀuhe-Je=#e kesÀ %eeve mes Deelcee keÀes Deheves hetJe&peheve keÀer ³eeo Deeleer nw,DeelceeDeeW kesÀ meeLe mecyevOe keÀer ³eeo Deeleer nw, efpememes Jen hejceelcee keÀer ³eeo ceW jn Dev³eDeelceeDeeW kesÀ keÀu³eeCeeLe& Yeer heg©

60

FmeefueS peye keÀce& keÀer ieefle keÀe ³eLeeLe& %eeve neslee nw, leye ner Deelcee keÀes hejceelcee keÀer DeekeÀ

61

Ghejece nesieer,peye mebiece³egie kesÀ mece³e kesÀ cenlJe keÀe %eeve nesiee,peye hejceelcee keÀer ³eeo mes Òeehle Deleerefvê³e megKe keÀe DevegYeJe nesiee Deewj GmekesÀ iegCe-OeceeX keÀe%eeve nesiee,

³eeo kesÀ efJeefYevve ÒekeÀej Deewj GvekeÀe ÒeYeeJehejceelcee DeelceeDeeW keÀe meJe& mecyevOeer nw, DeelceeDeeW keÀes Gvemes meJe& mecyevOeeW mes Òeeefhle

nesleer nw, megKe efceuelee nw, FmeefueS Deelcee, hejceelcee keÀes ³eeo keÀjleer nw hejvleg osMe, keÀeue,heefjefmLeefle, mecyevOe, J³eefkeÌle Deewj JemlegDeeW kesÀ mebie Deeefo kesÀ DeeOeej hej ³eeo keÀe mJeªheyeouelee jnlee nw, FmeefueS ³eeo kesÀ DeveskeÀ ÒekeÀej nQ Deewj GvekeÀe Gme osMe, keÀeue, heefjefmLeefle kesÀDevegmeej ³eeo keÀe Deueie-Deueie cenlJe nw, Deueie ÒeYeeJe neslee nw, pees Deelcee kesÀ megKe-ogKe ceWcenlJehetCe& YetefcekeÀe efveYeelee nw, FmeefueS GmekesÀ efJe

62

mekeÀles~ YeefkeÌle ceeie& ceW Deelcee keÀes hejceelcee keÀer ³eeo mJele: Deeleer nw~ YeefkeÌle ceW Yeer keÀF& leesDehevee ieuee Yeer keÀeìkeÀj yeefuenej nes peeles nQ~ DeYeer %eeve ceeie& ceW hejceelcee keÀer ³eeo keÀjveer nesleernw keÌ³eeWefkeÀ osneefYeceeve kesÀ keÀejCe nceejer yegef× ceW DeveskeÀ Jemleg ³ee J³eefkeÌle³eeW keÀer ³eeo Iej keÀj ieF&nw~ DeYeer Gve meYeer Jemleg Deewj J³eefkeÌle³eeW keÀer ³eeo keÀes efvekeÀeue keÀj hejceelcee keÀer ³eeo keÀes peceeveenw~``keÀnles - cesje YeeJe veneR Lee uesefkeÀve cesjer ves®ej nw~ pewmes Jen keÀcepeesj ves®ej, ves®egjue nes ieF& nw,Ssmes nj MeefkeÌle ye´eïeCe Deelcee keÀer ves®egjue ves®ej yeve pee³es~ Jen keÀcepeesj ves®ej lees osneefYeceeve keÀerefveMeeveer nw~ ... mvesner keÀes ³eeo Yetuevee cegefMkeÀue neslee nw, ³eeo keÀjvee ves®ej nesleer nw~''

De.yeeheoeoe 15.11.08``efheíeæ[er ceW keÀesF& Yeer ®eerpe ³ee osnOeejer ³eeo ve Dee³es, Flevee ueJe mes yeehe keÀes ³eeo keÀjvee nw~ ...yeehe keÀer ³eeo meleeveer ®eeefnS~ Yetueveer veneR ®eeefnS yeefukeÀ Deewj ner ³eeo meleeveer ®eeefnS~ ...heg©

63

mvesner, ueJeueerve Deelcee kesÀ efueS mece³e hej yeeheoeoe mJele: neef]pej nes peeles nQ~ pees nj Þeercele hejneefpej neslee nw lees yeehe Yeer keÀnles nQ - ceQ Yeer n]petj neef]pej ntB~ ... menpe ³eeo lees ye´eïeCe peerJevekeÀe ves®egjue iegCe nw~'' De.yeeheoeoe 15.11.08``yeehe nw Þeercele osves Jeeuee, Ssmes vener, yeeyee DeeMeerJee&o keÀjes~ ³en nw heæ{eF& ... osn meefnle osn kesÀmeye mecyevOeeW keÀes l³eeie keÀj SkeÀ ceesmì efyeueJes[ yeehe keÀes ³eeo keÀjvee nw~ hejvleg ³en ³eeoefvejvlej jKeves ceW yeæ[er cegefMkeÀueele nw~'' mee.yeeyee 6.10.08 efjJee.

3. SkeÀ nw YeefkeÌle ceeie& keÀer ³eeo, otmejer nw %eeve ceeie& keÀer ³eeo, leermejer nw meeOeejCemece³e keÀer ³eeo

mele³egie-$eslee ceW YeefkeÌle Yeer veneR keÀjles Deewj Gme mece³e ³eLeeLe& %eeve Yeer veneR neslee nwefHeÀj Yeer SkeÀ-otmejs keÀes mece³e hej ³eeo DeJeM³e keÀjles neWies, leye ner lees mecyevOe yeveles nQ, keÀe³e&-J³eJenej neslee nw, efnmeeye-efkeÀleeye ®euelee nw, efpememes Deelcee keÀer keÀueeDeeW ceW Devlej Deelee nw~Üehej mes YeefkeÌle ceeie& DeejcYe neslee nw Deewj Deelcee³eW henues efMeJeyeeyee keÀer Òeeflecee yeveekeÀj GmekeÀes³eeo keÀjles nQ, yeeo ceW efYevve-efYevve osJeleeDeeW keÀer Òeeflecee³eW yeveekeÀj ³eeo keÀjles nQ Deewj Devle ceWosnOeejer ieg©DeeW Deeefo keÀes Yeer ³eeo keÀjves ueieles nQ~ Fme ÒekeÀej ³eeo keÀjles-keÀjles DeelceeDeeW vesmebiece³egie hej hejceelcee keÀer ³eeo mes DeelceeDeeW kesÀ meeLe pees De®ís efnmeeye-efkeÀleeye keÀe Keeleeyevee³ee nw, Jen mele³egie-$eslee DeLee&le DeeOes keÀuhe kesÀ yeeo hetje nes peelee nw~ efHeÀj Üehej mesosneefYeceeve kesÀ JeMeerYetle pees efJekeÀejer ³eeo mes yegje Keelee yevelee, Jen keÀefue³egie kesÀ Devle lekeÀ®euelee nw~ Devle ceW mebiece³egie hejceelcee keÀer ³eeo mes ve³ee Keelee yevelee nw Deewj hegjevee meeje Keelee®egkeÌlee neslee nw~ mebiece³egie hej ³eLeeLe& %eeve oskeÀj hejceelcee DeelceeDeeW keÀe Deheves meeLe mecyevOepegìekeÀj, Gme ³eeo mes DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀe efJekeÀeme keÀjkesÀ De®íe efnmeeye-efkeÀleeye yeveeves keÀeefJeefOe-efJeOeeve yeleeles nQ DeLee&led megkeÀce& efmeKeeles nQ~

YeefkeÌle ceeie& ceW peerJeelcee³eW hejceelcee keÀes ³ee osJeer-osJeleeDeeW keÀes ³eeo keÀjles nQ lees GvekeÀesGvekeÀer peerJeve keÀneveer keÀe ³eLeeLe& %eeve veneR neslee nw, FmeefueS GvekeÀes keÀesF& efJeMes

64

®eæ{leer keÀuee keÀer ³eeo~YeefkeÌle ceeie& ceW ³eeo keÀjles mece³e keÀesF& ve keÀesF& mLetue Jemleg ³ee Òeeflecee DeJeM³e mce=efle ceW

nesleer nw, meeceves Deeleer nw, pees ³eeo keÀe DeeOeej neslee nw hejvleg %eeve ceeie& ceW yeeyee ves keÀne nw legcekeÀesefkeÀmeer mLetue-met#ce Òeeflecee ³ee ef®e$e keÀes ³eeo veneR keÀjvee nw~ legcekeÀes DeMejerjer neskeÀj SkeÀefvejekeÀej yeehe keÀes ³eeo keÀjvee nw, GmekeÀer ³eeo ceW Kees peevee nw~ yeeyee ves keÀne nw - efMeJeyeeyee keÀeef®e$e meeceves jKekeÀj Yeer ³eeo veneR keÀjvee nw~

YeefkeÌle ceW Yeues ner efMeJeyeeyee keÀes ³eeo keÀjles nQ, hejvleg Jen hejceelcee keÀer ³eLeeLe& ³eeoveneR nw, Jen lees pees nce mebiece³egie hej hejceelcee keÀes ³eeo keÀjles nQ, Gvemes h³eej heeles nQ, hejceelceekesÀ meeLe efJeefYevve mecyevOeeW kesÀ megKe keÀe, Òeeefhle³eeW keÀe DevegYeJe keÀjles nQ, Gme DevegYeJe keÀer mebef®elemce=efle³eeW kesÀ DeeOeej hej hejceelcee keÀes {tB{les nQ, ³eeo keÀjles nQ~ mebiece³egie hej hejceelcee mes h³eejheeles, %eeve-iegCe-MeefkeÌle³eeW keÀes heeles nQ, GvekeÀe DevegYeJe keÀjles nQ, GvekeÀer Þeercele Deewj efMe#ee³eWefceueleer nQ, efpememes GvekeÀer ³eeo mJele: Deeleer nw~ peye GvekeÀer Þeercele Deewj efMe#ee³eW ³eeo Deeleer nQlees Gme Devegmeej keÀce& nesles nQ, Gve Þesÿ keÀceeX kesÀ DeeOeej hej YeefJe

65

Deeies meeOeve mJele: ner Deeles nQ~'' De.yeeheoeoe 25.11.93``FmeceW efkeÀlevee yegef× mes keÀece uesvee heæ[lee nw~ %eeve ceeie& ceW Deefle ceer"e yevevee nw~ mJeerì leye yeveWies,peye ceer"s yeehe kesÀ meeLe hetje ³eesie nesiee~ OeejCee Yeer leye nesieer~... cee³ee kesÀ letHeÀeve lees Dee³eWiesuesefkeÀve Ieyejevee veneR nw~'' mee.yeeyee 8.11.08 efjJee.``cevceveeYeJe, cegPes ³eeo keÀjes, yeme~ Devle ceW Ssmes yew"s-yew"s Mejerj íesæ[ oWies~ keÀesF&-keÀesF&mev³eeefme³eeW keÀe Yeer Ssmes neslee nw~ ... hejvleg Deelcee ye´ïe ceW ueerve lees nesleer veneR nw~''

mee.yeeyee 7.11.08 efjJee.``yeehe kesÀ meeLe ³eesie ner veneR nw, pees yegef× Meg× nes pee³es~ ... YeejleJeemeer yueeFC[HesÀLe ceW yenglenQ~ ... DevOe-Þe=×e mes hetpee keÀjles jnles nQ~ ... yeehe keÀnles nQ - DeewjeW keÀes ³eeo keÀjWies lees cesjer³eeo Yetue pee³eWies~'' mee.yeeyee 19.12.08 efjJee.``³eesie mes ner nceejs pevce-pevceevlej kesÀ efJekeÀce& Yemce nesles nQ~ ke=À

66

``FmeceW mveeve Deeefo keÀer Yeer yeele veneR jnleer nw~ neB, heeKeevee peevee neslee nw lees mveeve keÀjvee peªjernw~ ceveg

67

keÀes ³eeo keÀjes, otmeje vee@uespe keÀes OeejCe keÀjes~ ... cegPes ³eeo keÀjes Deewj mJeoMe&ve ®e¬eÀ efHeÀjeDeesDeLee&led [^ecee kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀes peevees~''

mee.yeeyee 17.11.08 efjJee.``legce ye®®eeW keÀer Deye yeehe mes Òeerle nw, legce Deewj keÀesF& keÀes ³eeo veneR keÀjles nes~ legce nes efJeveeMekeÀeues Òeerle yegef×~ ... DeveskeÀ Oece& Deeefo nQ, Jes meye Fme ³e%e ceW Kelce nes peeves nQ, leye ³en ³e%ehetje nesiee~ ... pees mLeehevee keÀjles nQ, GvekeÀes ner efHeÀj heeuevee keÀjveer nesleer nw~''

mee.yeeyee 10.11.08 efjJee.``³eesie³egkeÌle DeJ³ekeÌle efmLeefle ceW jn oes yeesue yeesuevee Yeer Yee

68

``meekeÀej mechetCe&lee keÀes Òeehle keÀj ®egkesÀ nQ, efHeÀj Deehe keÀye keÀjWies~ mece³e keÀer IeCìer yepe ®egkeÀernw~ ... Deiej kegÀí jn ie³ee nesiee lees yegef×³eesie peªj Gme lejHeÀ pee³esiee~ ... Deiej mece³e kesÀDeeOeej hej "njs lees Òeeefhle kegÀí veneR nesieer~ mece³e kesÀ henues yeoueves mes kegÀí keÀj mekeWÀies DeewjDeheves efkeÀ³es keÀe HeÀue efceuesiee~ pees keÀjsiee, Jen hee³esiee~''

De.yeeheoeoe 25.1.70``yeehe keÀes ³eeo keÀjes lees legcnejs efJekeÀce& efJeveeMe nes pee³eWies~... yeeyee yengle efmechegue yeele megveeles nQefkeÀ Deheves keÀes Deelcee mecePees~ DeelceeDeeW keÀes ner Jeeheme peevee nw~ yeehe kesÀ heeme KegMeer mes peeveenw~'' mee.yeeyee 15.01.09 efjJee.``legce efpelevee Meeefvle ceW jnles nes, Glevee Meeefvle HewÀueeles nes~ ... legce peeveles nes - nce MeeefvlemLeeheve keÀjles nQ~ mele³egie ceW Meeefvle jnleer nw, cetueJeleve ceW lees nw ner Meeefvle~ ... Deye legcekeÀesDeheves Iej MeeefvleOeece ®euevee nw~'' mee.yeeyee 18.01.09 efjJee.``efheíeæ[er nesieer leye legce ³eneB DeekeÀj jnWies~ pees hekeÌkesÀ ³eesieer neWies, Jes ner jn mekeWÀies~ Yeesieer leesLeesæ[e "keÀe megveves mes ner Kelce nes pee³eWies~'' mee.yeeyee 11.10.08 efjJee.``DeYeer ³en meejer ogefve³ee keÀye´oeefKeue nesveer nw~ pees Kelce nesves Jeeueer nw, GmekeÀes ³eeo keÌ³eeW keÀjlesnes~ ... ye®®es vecyejJeej heg©

69

5. Glejleer keÀuee keÀer ³eeo / ®eæ{leer keÀuee keÀer ³eeohejceelcee keÀer ³eeo mes lees Deelcee keÀer ®eæ{leer keÀuee ner nesleer nw, pees mebiece³egie hej ner

nesleer nw Deewj lees meejs keÀuhe Deelcee efpeve Jemleg Deewj J³eefkeÌle³eeW keÀes ³eeo keÀjleer nw, GmemesDeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀer keÀuee³eW efiejleer ner peeleer nw~``megKe Deewj ogKe keÀe Kesue kewÀmes ®euelee nw, ³en lees legce DeYeer peeveles nes~ met³e&JebMeer ner efHeÀj®evêJebMeer yeve peeles nQ~ ... Yeue jepeeF& heo uesles nQ~ ³es yeeleW yegef× ceW De®íer jerefle efye"eveer®eeefnS~ pees efpelevee ³eeo ceW jnsiee, osner-DeefYeceeveer nesiee, Gleveer OeejCee nesieer~ Jes mee|Jeme YeerDe®íer keÀjWies~'' mee.yeeyee 8.11.08 efjJee.``legce keÀnles nes - ³en leve-ceve-Oeve meye DeehekeÀe nw lees yeeyee Yeer keÀnles nQ - mJeie& keÀer jepeeF& meejerlegcnejer nw~ ... yeehe mes ³eesie nesiee lees ®eæ{leer keÀuee nesieer, ³eesie veneR nesiee lees efiejleer keÀuee nespee³esieer~ mee|Jeme keÀe Yeer MeewkeÀ ®eeefnS~ ... cevmee-Jee®ee-keÀce&Cee mee|Jeme keÀe MeewkeÀ ®eeefnS~''


6. ogie&efle keÀer ³eeo / meÃefle keÀer ³eeo / meÃefle kesÀ efueS ³eeoDeelcee keÀer ieefle kesÀ efnmeeye mes Yeer Deelcee keÀer ³eeo oes ÒekeÀej keÀer keÀner pee³esieer~ SkeÀ

nw meÃefle keÀer ³eeo Deewj otmejer nw ogie&efle keÀer ³eeo~ meÃefle ceW Yeer oes ÒekeÀej nQ~ SkeÀ nw meÃeflekesÀefueS ³eeo Deewj otmejer nw meÃefle ceW ³eeo~ Üehej-keÀefue³egie keÀer ³eeo keÀes ogie&efle keÀer ³eeo keÀnepee³esiee keÌ³eeWefkeÀ JeneB Deelcee keÀes efJekeÀceeX kesÀ keÀejCe ogKe-DeMeeefvle nesleer nw Deewj mele³egie-$eslee keÀer³eeo keÀes meÃefle keÀer ³eeo keÀne pee³esiee keÌ³eeWefkeÀ JeneB Deelcee meÃefle DeLee&led peerJevecegkeÌle efmLeefleDeLee&led megKe-Meeefvle ceW nesleer nw~ mebiece³egie ³egie hej peye hejceelcee %eeve osles nQ, Gme mece³e Deelcee³eLeeLe& jerefle hejceelcee keÀes ³eeo keÀjleer nw, Iej hejceOeece keÀes ³eeo keÀjleer nw, mele³egie veF& ogefve³eekeÀes Yeer ³eeo keÀjleer nw, efpememes Deelcee keÀer meÃefle nesleer nw, FmeefueS GmekeÀes meÃefle kesÀ efueS ³eeokeÀne pee³esiee~ ³es efJeefOe-efJeOeeve osJeer-osJelee Oece& keÀer DeelceeDeeW kesÀ efueS efJeMes

70

``DeYeer nceejer meYeer ceveeskeÀecevee³eW hetjer nes jner nQ~ ...efmeHe&À SkeÀ yeehe Yeer veneR, meeLe ceW mJeerì nescekeÀes Yeer ³eeo keÀjvee nw~ efmeHe&À mJeerì nesce keÀes Yeer veneR, ceeue-efceefukeÀ³ele Yeer ®eeefnS FmeefueSmJeie&Oeece keÀes Yeer ³eeo keÀjvee nw~'' mee.yeeyee 29.01.09 efjJee.``³en ìer®ej efJeosner nw, pees nj 5 npeej Je

71

MeefkeÌle DeehekesÀ Deeies neef]pej nes pee³esieer~ Jen keÀewvemeer MeefkeÌle? heefjJele&ve keÀer MeefkeÌle~'' De.yeeheoeoe 31.12.08

``yengle keÀece os efo³ee nw uesefkeÀve yeeheoeoe DeehekeÀe meeLeer nw~ peneB Yeer cegefMkeÀue Dee³es vee yeme efouemes keÀnvee - yeeyee, cesje yeeyee, cesje meeLeer Dee peeDees, ceoo keÀjes~ lees yeeyee Yeer yeBOee ngDee nw~uesefkeÀve efoue mes keÀnvee~'' De.yeeheoeoe 31.12.08``meoe mvesn ceW mecee³es ngS meceeve DeelceeDeeW keÀes, meoe SkeÀ yeehe mes meJe& mecyevOeeW keÀes DevegYeJekeÀjves Jeeueer DeelceeDeeW keÀes ... meoe meJe& Òeeefhle j®elee yeehe Üeje DevegYeJe keÀjves Jeeueer DeelceeDeeWkeÀes, meoe menpe-mJele: ̀ SkeÀ yeue, SkeÀ Yejesmee' DevegYeJe keÀjves Jeeueer me®®es mvesner DeelceeDeeW keÀesyeeheoeoe keÀe ³eeo-h³eej Deewj vecemles~'' De.yeeheoeoe 16.12.93``meYeer Deelcee³eW heejueewefkeÀkeÀ ceele-efhelee keÀes hegkeÀejles nQ, Fmemes efme× neslee nw efkeÀ GvekeÀe GvemesmecyevOe peªj nw~ ... osner kesÀ mecyevOe mes SkeÀ ner ceele-efhelee ³eeo jnlee nw~''


8. efvejekeÀejer ³eeo DeLee&led cetueJeleve ceW efMeJeyeeyee keÀer ³eeo / met#ceJeleve ceW yeeheoeoekeÀer ³eeomeekeÀejer ³eeo DeLee&led meekeÀej Jeleve ceW ye´ïee leve ceW efMeJeyeeyee keÀer ³eeo

SkeÀ hejceelcee keÀer ³eeo mes Deelcee keÀe keÀu³eeCe neslee nw, Deelcee keÀer ®eæ{leer keÀuee nesleernw uesefkeÀve hejceelcee keÀer ³eeo Yeer efYevve-efYevve osMe, keÀeue, heefjefmLeefle³eeW ceW Deueie-Deueie ÒekeÀejkeÀer nesleer nw Deewj Gme Devegªhe ner Deelcee keÀes Deheveer efmLeefle yeveeveer heæ[leer nw DeLee&led Fcepe& keÀjveernesleer nw~ hejceOeece ceW peye hejceelcee keÀes ³eeo keÀjWies lees Deelcee keÀes mJe³eb keÀes Yeer osn ceW jnlesDeheveer efvejekeÀejer efmLeefle DeLee&led yeerpeªhe efmLeefle ceW efmLele nesvee heæ[lee nw~ met#ce Jeleve ceW peyeyeeheoeoe keÀes ³eeo keÀjWies lees Dehevee mJeªhe met#ce DeLee&led HeÀefjMlee mJeªhe Fcepe& keÀjvee nesiee~meekeÀej Jeleve ceW peye hejceelcee mes ye´ïee leve ceW efceueles nQ lees Jen efmLeefle Thej keÀer oesveeW efmLeefle³eeWmes efYevve nesleer nw, efpemekesÀ efueS yeeyee ves keÀne nw - peye yeeyee keÀer ieeso ceW Deeles nes lees efMeJeyeeyee keÀes³eeo keÀjkesÀ DeeDees~ efyevee efMeJeyeeyee keÀes ³eeo efkeÀ³es Dee³eWies lees J³eefYe®eejer yeve pee³eWies~``OeejCee veneR nesleer nw keÌ³eeWefkeÀ efJekeÀce& yengle efkeÀ³es ngS nQ, efpeme keÀejCe yeehe keÀes Yeer ³eeo veneR keÀjmekeÀles nQ~ efpelevee yeehe keÀes ³eeo keÀjWies, Glevee efJekeÀcee&peerle yeveWies, nsuLe efceuesieer~ ... yeehe DeewjmJeerìnesce keÀes ³eeo keÀjvee nw~ peneB peevee nw, Jen yegef× ceW jKevee nw~''


72

``legce DeMejerjer Dee³es Les, 84 pevceeW keÀe heeì& hetje efkeÀ³ee, Deye Jeeheme ®euevee nw~ ceQ legcekeÀes heeflelemes heeJeve yeveekeÀj Jeeheme ues peelee ntB~ efnmeeye nw vee~ ... Deye legcekeÀes Jeeheme ®euevee nw, FmeefueScesjs mes ³eesie ueieeDees Deewj mebie leesæ[, SkeÀ cegPe meeLe peesæ[es lees legcekeÀes meeLe ues peeTbiee, efHeÀj mJeie&ceW Yespe otBiee~ Jen nw MeeefvleOeece, JeneB Deelcee³eW kegÀí yeesueleer veneR nQ~''

mee.yeeyee 14.11.08 efjJee.``ke=À

73

9. ye´ïee yeeyee keÀer Deelcee kesÀ leve ceW heOeejs hejceelcee kesÀ mece#e jnles keÀer ³eeootj jnles ³eeo DeLee&led hejceelcee meekeÀej ye´ïee-leve ceW Les Deewj DeYeer yeeheoeoe Deeles nQ lees mesvìjhej jnles ceOegyeve ceW ³eeocegjueer heæ{les-megveles ³eeo, efMeJeyeeyee kesÀ ieerle Deeefo megveles ³eeo

meekeÀej ye´ïee-leve kesÀ meeceves yew"keÀj ³eeo, mesvìj hej jnles ceOegJeve ceW efMeJeyeeyee keÀer³eeo, cegjueer heæ{les-megveles efMeJeyeeyee keÀer ³eeo, efMeJeyeeyee kesÀ ieerle megveles mece³e keÀer ³eeo ceW Devlejjnlee nw~ ieerle megveles lees yeer®e-yeer®e ceW ieerle yeveeves ³ee ieeves Jeeues keÀer Yeer ³eeo Dee mekeÀleer nw~efMeJeyeeyee Üeje ye´ïee leve mes [e@³ejskeÌì cegjueer megveles Deewj ìer®ej yenve kesÀ Üeje efMeJeyeeyee keÀercegjueer megveles Yeer ³eeo ceW Devlej nesiee~``Fme ceccee-yeeyee keÀes Yeer ³eeo veneR keÀjvee nw~ FvekeÀes ³eeo keÀjves mes pecee veneR nesiee~ FveceWefMeJeyeeyee Deeles nQ lees ³eeo efMeJeyeeyee keÀes keÀjvee nw~ Ssmes veneR efkeÀ FveceW efMeJeyeeyee nw, FmeefueSFvekeÀer ³eeo jns~ veneR, efMeJeyeeyee keÀes JeneB ³eeo keÀjvee nw~ efMeJeyeeyee Deewj mJeerì nesce keÀes ³eeokeÀjvee nw~ ... efMeJeyeeyee ³eneB DeekeÀj megveeles nQ hejvleg ncekeÀes ³eeo JeneB keÀjvee nw, ³eneB veneR~''

mee.yeeyee 3.10.08 efjJee.``efMeJeyeeyee meowJe lees Fme jLe hej jn ve mekeWÀ~ ³eneB DeekeÀj efmeHe&À mee|Jeme keÀjWies~ ... yeeyee DeelesnQ, cegjueer ®eueekeÀj ®eues peeles nQ~ FvekeÀer yegef× Yeer JeneB jnleer nw~ jemlee yejesyej hekeÀæ[vee®eeefnS~... cegjueer lees ³en (ye´ïee) Yeer megvee mekeÀles nQ~ (efMeJeyeeyee) FveceW keÀYeer nw, keÀYeer veneRnw~'' mee.yeeyee 3.10.08 efjJee.``Fme jLe hej ceQ meowJe Yeer lees meJeejer veneR keÀj mekeÀlee ntB~ ... legce ye®®es ³eeo keÀjles nes Deewj ceQDee peelee ntB~ ... ³es yeæ[er mecePeves keÀer yeeleW nQ~ vee@uespe yeæ[s ce]pes keÀer nw~''


10. Deelcee-keÀu³eeCeeLe& kesÀ efueS ³eeo / efJeée-keÀu³eeCeeLe& kesÀ efueS ³eeo /efkeÀmeer J³eefkeÌle efJeMes

74

lees GmekesÀ ÒekeÀcheve SkeÀ lejHeÀ ÒeJeeefnle neWies~``³eesieyeue mes efyevee Keeo [eues Kesleer ... De®íe nw vee, Deheveer Yeer keÀceeF& ngF&, ³eesie efkeÀ³ee~ ®eensefkeÀmeer Yeer keÀejCe mes ueieeleej ³eesie efkeÀ³ee nesiee vee~ lees Dehevee Yeer HeÀe³eoe Deewj ueesieeW keÀe YeerHeÀe³eoe~'' De.yeeheoeoe 15.12.08

11. Meeefvle Deewj megKe kesÀ mece³e keÀer ³eeo / ogKe-DeMeeefvle kesÀ mece³e keÀer ³eeomegKe-Meeefvle ceW hejceelcee keÀer ³eeo keÀce ner nesleer nw Deewj nesleer nw lees mebkeÀuhe jnlee nw

efkeÀ ncekeÀes YeefJe

75

veF& ogefve³ee mLeeheve nesleer nw~ ... ogefve³ee SkeÀoce Kelce lees nesleer veneR nw~ ®esvpe nesleer nw~''mee.yeeyee 20.11.08 efjJee. jeef$e keÌueeme

``Fme DeMeevle osMe ceW legcneje ³en Deefvlece pevce nw, DeYeer legcekeÀes Deheves Meevle osMe ceW ®euevee nw~... FmeefueS osn meefnle osn kesÀ meye mecyevOeeW keÀes Yetuees Deewj SkeÀ cegPe yeehe keÀes ³eeo keÀjes~''

mee.yeeyee 27.10.08 efjJee.``yeeheoeoe ³ener ®eenles nQ efkeÀ meYeer hetp³eveer³e Deelcee³eW nQ lees hetp³eveer³e DeelceeDeeW keÀe efJeMes

76

osKeWies efkeÀ JeneB yew"keÀj meekeÀej kesÀ efceueve keÀer ³eeo mJele: peeûele nes peeleer nw~ pees meekeÀej ceW veYeer efceues nQ lees JeneB keÀe JeeleeJejCe Deewj Jee³eye´sMeve Deelcee keÀes mJele: ner KeeR®e uesles nQ DeewjDeelcee keÀes DeveskeÀ ÒesjCee³eW efceueleer nQ~ Meeefvle mlecYe hej yew"keÀj peye ³eeo keÀjles nQ lees GmekeÀeDevegYeJe Deueie neslee nw~ Deelcee menpe osn mes v³eejer neskeÀj Meeefvle Deewj MeefkeÌle keÀe DevegYeJekeÀjleer nw~ efnmì^er-ne@ue ceW yew"les nQ lees yeeyee keÀer ³eeo kesÀ meeLe yeeyee keÀer heæ{eF& DeLee&led efMe#ee³eW³eeo Deeleer nw, keÀcejs ceW yew"les nQ lees yeeyee keÀe yeehe kesÀ ªhe ceW h³eej DevegYeJe neslee nw, kegÀefì³ee ceWyew"les nQ lees yeeyee kesÀ meeLe efJeMes

77

keÀjles nQ, OeejCee keÀjles nQ~ ... ³en lees hegjevee Mejerj nw~ ³en Mejerj Yeer "erkeÀ leye jnsiee, peye%eeve Deewj ³eesie keÀer OeejCee nesieer~'' mee.yeeyee 21.11.08 efjJee.``Oece& mLeehekeÀeW keÀes hewiecyej, cewmesvpej veneR keÀn mekeÀles~ GvekeÀes Dehevee heeì& yepeevee nw Deewj heeì&yepeeles heeflele yevevee ner nw~ efHeÀj Devle ceW heeJeve yevevee nw~ heeJeve lees yeehe ner DeekeÀj yeveeles nQ~yeehe keÀer ³eeo mes ner heeJeve yevevee nw~ ... osn meefnle pees Yeer osn kesÀ mecyevOe Deeefo nQ, GvekeÀes Yetuepeevee nw~'' mee.yeeyee 17.11.08 efjJee.``osJeleeDeeW keÀes heejmeyegef× keÀne peelee nw~ osJelee³eW lees efJeée kesÀ ceeefuekeÀ Les~ DeYeer keÀesF& ceeefuekeÀveneR nw~ ... ³en jepeOeeveer mLeeheve nes jner nw~ ... Deye yeehe keÀnles nQ - cegPes ³eeo keÀjes Deewj Jemee&uees~ ... DeYeer yeehe keÀnles nQ - ceQ legcekeÀes efJeée keÀe ceeefuekeÀ yeveelee ntB~ mJeie& ceW legce ner Les, YeejleefJeée keÀe ceeefuekeÀ Lee~'' mee.yeeyee 14.11.08 efjJee.``keÀneB Yeer peeDees yeehe keÀes ³eeo keÀjles jnes~ efmej hej efJekeÀceeX keÀe yeesPee yengle nw, meeje keÀce&Yeesie®egkeÌlet keÀjvee neslee nw vee~ efheíeæ[er lekeÀ ³en keÀce&Yeesie íesæ[siee veneR~ ... DeveskeÀ yeej ³en heeì&yepee³ee nw, efHeÀj yepeeles jnWies~ FmekeÀes ner JeC[j keÀne peelee nw~''

mee.yeeyee 7.11.08 efjJee.``yeehe keÀer efoue hej leye ®eæ{Wies peye jnceefoue yeveWies, Deehe meceeve yevee³eWies~ FvM³eesj efkeÀ³ee, Jenyeele Deueie nw~ Jen lees Deheves efueS ner keÀjles nQ~ ³en lees %eeve jleveeW keÀe oeve DeewjeW keÀes osvee nw~efJekeÀceeX keÀe yeesPee Kelce keÀjves kesÀ efueS yeehe keÀes hetje ³eeo keÀjvee nw~''

mee.yeeyee 6.11.08 efjJee.``meye lejHeÀ mes yegef×³eesie leesæ[vee, FmeceW cesnvele nw~ ... ceQ legcekeÀes keÀnlee ntB - cegPes ³eeo keÀjes leeslegcnejer efJepe³e nw ner nw~ legcnejs efmej hej heeheeW keÀe yengle yeesPee nw, Deye cegPes ³eeo keÀjes lees efJekeÀce&efJeveeMe neWies, efHeÀj ceQ legcekeÀes mJeie& ceW Yespe otBiee~''

mee.yeeyee 21.10.08 efjJee.``³en ©neveer ³eesie nw SJej h³eesj nesves kesÀ efueS~ heefJe$elee kesÀ meeiej kesÀ meeLe ³eesie ueieeves mes nerDeelcee³eW heefJe$e yeveleer nQ~ Fme ³eesie Deefive mes ner legcnejs pevce-pevceevlej kesÀ heehe Yemce nesles nQ~''

mee.yeeyee 14/15.12.08 efjJee.``ceOegJeve keÀe lees iee³eve nw~ me®®ee-me®®ee ceOegJeve ³en nw, peneB legce Deeles nes~ efpelevee nes mekesÀ legceSkeÀevle ceW ³eeo ceW jnes~... jele keÀes SkeÀ-oes yepes peeieves keÀer keÀesefMeMe keÀjes~ legce veeRo keÀes peerlevesJeeues ceMentj nes~... SkeÀevle ceW ³eeo keÀer ³ee$ee keÀjles jnes~ ³eneB legce yengle Ke]peevee pecee keÀjmekeÀles nes~'' mee.yeeyee 22.03.09 efjJee.

78

15. Deelcee hejceelcee keÀes peye ³eeo keÀjleer nw, leye GmekeÀer mece³e Deewj efmLeefle kesÀ Devegmeej heeb®eÒekeÀej keÀer ³eeo nesleer nw -mvesn Deewj h³eej mes hejceelcee keÀer ³eeoHeÀefj³eeo kesÀ ªhe ceW hejceelcee keÀes ³eeo keÀjveemJeeLe& ³ee efkeÀmeer keÀe³e& efmeef× kesÀ efueS ³eeoGunveeW kesÀ ªhe ceW ³eeo / Ye³e kesÀ keÀejCe ³eeoDeelceeDeeW keÀer hejmhej ³eeo ceW Yeer Ssmeer ner oMee³eW nesleer nQ~``peneB mvesn nw, JeneB meyekegÀí DevegYeJe keÀjvee menpe nes peelee nw~ mvesn keÀer MeefkeÌle yengle ner yeehekesÀ vepeoerkeÀ ues Deeleer nw~ mvesn keÀer MeefkeÌle meoe Ssmes DevegYeJe keÀjeleer nw, pewmes yeehe kesÀ Jejoeve keÀeneLe meoe Deheves efmej hej DevegYeJe keÀjles nQ~ yeehe keÀe mvesn meoe ner í$eíe³ee yeve peelee nw~ mvesnermeoe Deheves keÀes yeehe kesÀ meeLeer mecePeles nQ~'' De.yeeheoeoe 15.11.08``mvesner Deelcee meoe jceCeerkeÀ jnleer nw, Jes metKes veneR jnles nQ~ mvesner Deelcee meoe efveef½ele Deewjefveef½evle jnles nQ~ mvesner meoe Deheves keÀes yeehe keÀes ³eeo keÀjves ceW menpe ³eesieer keÀe DevegYeJe keÀjlesnQ~'' De.yeeheoeoe 15.11.08``Ssmes DeehekeÀe SkeÀeûelee keÀe DeY³eeme nesiee lees efpeme mece³e keÀesF& yeele nesleer nw lees yeehe kesÀ mvesn ceWKees peeDees~ ... Megª-Megª ceW ye®®eeW keÀes efoKee³ee Lee efkeÀ keÀesF& yegjer ¢efä Jeeues heerís Deeles nQ leesGvekeÀes ueeFì ner efoKeeF& osleer nw, DeehekeÀe ªhe efoKeeF& veneR osiee~ uesefkeÀve GmekeÀe DeY³eeme DeYeermes keÀjes~'' (ef[^ue) De.yeeheoeoe 15.12.08``yeeheoeoe keÀes nj ye®®ee efoue keÀe ogueeje nw~ ... nj keÀuhe keÀe efmekeÀerueOee ye®®ee nw~ FmeefueSDeheves efmekeÀerueOes yeveves kesÀ Yeei³e keÀes meoe ³eeo jKees~ ... efoue mes keÀnes - cesje yeeyee~ efoue keÀerkeÀcepeesjer Yeer nw lees Yeer yeehe meeLe veneR osiee~ efoue meeHeÀ cegjeo neefmeue~ efkeÀ®eæ[s Jeeueer efoue ceWyeehe veneR Deelee~'' De.yeeheoeoe 31.12.08``yeehe ncekeÀes cee³ee mes ³eg× keÀjvee efmeKeeles nQ~ jeJeCe nceeje meyemes peemleer hegjevee ogMceve nw~ ³enefmeHe&À legce peeveles nes ...³eneB lees osKees meye peien Peieæ[e ner Peieæ[e nw~ nceeje keÀesF& mes Peieæ[e veneRnw~ ncekeÀes lees yeehe keÀnles nQ - ce

Documents

Yaad Aur Parmatma A5 Book. Books/02. Spark Books/01. Hindi... · 2020. 8. 7. · 12. Deelcee kesÀ heeB®e mJeªheeW keÀer ³eeo ... 17. pebieue ceW ³ee efkeÀmeer megjc³e mLeeve