yaﬂam s›v›

yaflam s›v›Kan yaflam›m›z için gerekli en önemli s›v›. Yetiflkin bir insanda 5 litre kadar bulunanbu s›v›, yaln›zca dokular›m›z ve organlar›m›z›n gereksinim duydu¤u oksijenitafl›makla ve vücudumuzu metabolizma art›klar›ndan ar›nd›rmakla kalm›yor, bizi d›fldüflmanlara karfl› koruyan farkl› ifllevlere sahip, farkl› türden hücreleri de içinde

tafl›yor. Yaflam veren ve koruyan bu s›v›, kalp taraf›ndan karmafl›k bir atar vetoplardamar sistemi içinde dolaflt›r›l›yor. Bu sistem, tüm dokular›m›zdaki hücrelere

gereksinim duyduklar› besinleri de iletiyor. Ellerimizin üzerinde, kollar›m›z›n içinde görebildi¤imizdamarlar, asl›nda bu karmafl›k sistemin önemsiz bir bölümü. Bu ana damarlarla tafl›nan kan,büyük bir k›lcal damarlar a¤›yla dokulara da¤›l›yor. Yetiflkin bir insan›n vücudundaki tümdamarlar› uç uca eklesek elde edece¤imiz uzunluk en az 160.000 km olurdu. Bir baflka deyiflle,

bedenimizde dolanan kan asl›nda dünyay› 4kez dolan›yor. Kan›m›zdaki kalabal›k bir“iflçi ordusu”, içindeki hemoglobin molekülüsayesinde oksijeni, dokulara ileten vealyuvarlar ya da k›rm›z› kan hücreleri diyede tan›nan eritrositler. Kandaki acililkyard›m ekipleriyse “p›ht› pulcuklar›” ya datrombosit olarak adland›r›lan, bir kesi¤e yada yaraya kalabal›k gruplar halinde y›¤›larakak›nt›y› t›kayan hücreler. Kan›m›z ayr›cafarkl› s›n›flara ayr›lm›fl güçlü bir ordununaskerleriyle de dolu. Üzerlerindeki almaçlarsayesinde vücuda giren istilac›lar› belirleyipbu bilgileri haf›zalar›nda tutan akyuvarlar(lökositler) ve benzeri savunma hücreleri,yabanc› organizmalar› yutarak ya datafl›d›klar› çeflitli silahlarla yok ediyorlar.

Lenfoidkök hücre

Pluripotent (çok yetili) kök hücre

Miyeloid kök hücre

Granülosit

Monosit

Makrofaj ya da

dendritik hücre

Megakaryosit (kan p›ht›laflt›r›c›)

Eritrosit

B Lenfosit Plazma hücresi

NK Lenfosit

T Lenfosit

Timus bezi

ALYUVARLARAlt ve üstten bas›k biçimleriyle bu

hücrelerin oksijen tafl›makapasiteleri en üst seviyede.

AKYUVARLARLenfositler en küçük akyuvarlard›r,

hastal›klara karfl› antikor olufltururlar.

Yaflam s›v›m›z›pompalayarak sürekliolarak vücudumuzdadolaflt›ran kalp, içi boflbir kas. Kastan oluflmuflseptum denen bir duvar,

kalp bofllu¤unu yukar›dan afla¤› bölerek, kalbi sa¤ve sol bölümlere ay›r›r. Her iki tarafta iki kapak bubölümleri iki odac›¤a böler: yukar›da bir kulakç›kve afla¤›da bir kar›nc›k. Kalp kas› kas›ld›¤›nda kan›önce kulakç›klardan, sonra kar›nc›klardan d›flar›atar. Akci¤erlerden gelen oksijenlenmifl kan,akci¤er toplardamarlar›ndan geçerek sol kulakç›¤a,oradan sol kar›nc›¤a geçer; sonda da aort yoluylavücudun her yerine da¤›l›r. Vücuttan gelen oksijenial›nm›fl kan, ana toplardamar yoluyla sa¤kulakç›¤a, oradan sa¤ kar›nc›¤a geçer; sonraakci¤er atardamarlar›yla yeniden oksijenlenmeküzere akci¤ere gider. Dinlenme s›ras›nda kalpdakikada 60 ila 80 kez atar; bu say› egzersizs›ras›nda ya da heyecanlan›ld›¤›nda dakikada200’e kadar ç›kabilir.

›m›z

PIHTILAfiMA HÜCRELER‹Kan›n p›ht›laflmas› veya kan

damarlar›n›n onar›lmas›gerekti¤inde etkinleriflirler.

KANIN PIHTILAfiMASI P›ht›laflma sürecindefibrin iplikçikleri kanhücrelerini hapseder

Kan damar sistemi içinde dolaflan s›v› birdokudur. Bu s›v› dokunun ve kan›n içindeki hüc-relerin esnek yap›lar›n›n özellikleri ve damarsisteminin en küçük alanlara kadar yay›lan yap›-s›, kan›n vücudun her yerine, en küçük bir hüc-reye kadar gidebilmesine olanak sa¤lar. Bununistisnas› olan doku gözün saydam tabakas› olankornea’d›r. Kornea besin, enerji ve oksijeniniçevre dokudan diffüzyonla sa¤lar. Kalp, beyin,karaci¤er, akci¤er, mide, barsak, pankreas,hormon salg›layan dokular (tiroid, paratiroid,hipofiz, böbrek üstü bezleri, yumurtal›k ve tes-tisler) kas, iskelet dokular› neyse kan da öylebir dokudur. Ancak di¤er sayd›¤›m organlar›nyerlerini kabaca da olsa d›fltan gösterebilsenizbile kan dokusu ya da ba¤›fl›kl›k sistemiyle ilgi-li dokumuz için d›flar›dan bir yeri iflaret etmenizmümkün de¤ildir. Çünkü kan ve ba¤›fl›kl›k sis-

temi vücudun her yerindedir. Kan› s›v› ve ak›fl-kan vaziyette damar içinde tutmak da birbirleri-ni dengeleyen z›t sistemlerin iflleridir. Kan da-mar içinde s›v› flekilde dururken herhangi biryaralanmayla damar d›fl›na ç›kt›¤›nda hemenp›ht›laflmaktad›r. Hemostasis ve trombosis de-nen sistemlerin kontrolündeki bu olaylar ve busistemlerdeki aksamalar›n yaratt›¤› hastal›klarart›k hematoloji içinde bir bilim dal› olmufl bu-lunuyor.

Kan, dokulara besinler, oksijen, hormonlar,vitaminler ve mineralleri tafl›yan, dokularda olu-flan karbondioksit ve at›k maddeleri ilgili doku-lara ulaflt›ran bir ulafl›m yolu. Kan›n s›v› k›sm›(plazma) içindeki protein, karbonhidrat, ya¤lar,hormonlar, vitamin ve mineralleri tafl›rken hüc-resel k›sm› çeflitli fonksiyonlarda görev al›r. Ka-n›n hücresel elemanlar›n› kabaca alyuvarlar

(eritrositler), beyaz küreler (lökositler ve lenfo-sitler), trombositler olarak üç gruba ay›rabiliriz.Eritrositlerin bafll›ca görevi dokulara oksijen ta-fl›mak ve dokuda yak›lan oksijenin at›¤› olan kar-bondioksiti d›flar›ya at›lmak üzere akci¤erlere ta-fl›makt›r. Eritrositler disk fleklinde göbek k›sm›içeriye do¤ru bas›lm›fl son derece esnek hücre-lerdir. Esnek yap›lar› eritrositlerin en küçük do-kuya kadar gidebilmesine ve en ince damarlariçinde bile dolaflabilmesine olanak sa¤lar. Beyazküreler çeflit çeflit. Kabaca lökositler ve lenfosit-ler diye ay›rabiliriz. Lökositler parçal› çekirdek-leri olan hücreler, eosinofiller, bazofiller, makro-fajlar, monositler diye gruplanabilir. Bunlar veeritrositler köken olarak ayn› soydan gelen hüc-reler. Bu grup hücrenin temel fonksiyonu, mik-roplar› tan›y›p fagosite ederek ya da salg›lar›ylaeritmek. Lenfosit grubu beyaz küreler, lökositgrubu hücrelerle aralar›nda uzak akrabal›k bu-lunmas›na karfl›n ayr› bir soydan gelirler. Buhücreler ba¤›fl›kl›k sisteminin temel hücreleridir.Esas fonksiyonlar› mikroplar› ve vücuda yabanc›her fleyi tan›mak, bunlar› unutmamak ve ilerikizamanlarda tekrar karfl›lafl›rlarsa hat›ralar›nadayanarak hemen yan›t vermek (haf›za hücrele-ri) ve yabanc›yla savaflmakt›r. Bu hücreler bizi,bize yabanc› her fleye karfl› savunurlar. Yabanc›her fley deyimiyle kastedilen, yabanc› mikroplar,baflka insanlara ait doku ve yap›lar ve yabanc›her fley. Bu fonksiyonlar›n› yabanc›ya yap›fl›ponu tahrip edecek maddeler salg›layarak (hücre-sel immünite) (bafll›ca T lenfositler olarak bili-nen bir alt grubun iflidir) ya da yabanc›ya ait ya-p›lar› tan›y›p onlara karfl› salg›lar üreterek uzak-tan uza¤a onlar› tahrip etmek suretiyle (humoralimmünite) (bafll›ca B lenfositler olarak bilinenbir alt grubun iflidir) yaparlar. Trombositlersedamar sisteminde oluflan bir travma sonras› kandamar d›fl›na ç›kacak olursa o bölgede toplan›pyaray› t›kamak, daha sonra bafllayacak p›ht›lafl-ma reaksiyonlar› için salg›lar üretmek göreviniyapan hücrelerdir. Baflka bir deyiflle trombosit-ler, p›ht›laflma ve yara tamiri konular›nda ilktepkiyi veren hücrelerdir.

4 Ekim 2003B‹L‹M veTEKN‹K

Kan›n savunma hücreleri: Normal periferal kan. Gran: granulosit, Eo: eosinofil;Mono: monositt; Lymph: lenfosit.

Normal kemik ili¤i hücreleri: MGG stain. Norm: normoblast; Gran: granulosit;My: myelosit; PC: plazma hücresi; Meta: metamiyelosit.

Kan›n Yap›s›Kan›n renklendirilmifltaramal› elektronmikroskobuyla al›nm›flgörüntüsünde k›rm›z› vebeyaz hücrelerle, p›ht›pulcuklar› görülüyor. K›rm›z›kan hücreleri “eritrosit”, heriki yüzeyi de, karakteristikiçe do¤ru çökmüflgörüntüleriyle ve yükseksay›lar›yla hemen bellioluyor. Bu hücrelerhemoglobin adl› k›rm›z› birpigment içeriyorlar. Okisjenhemoglobine ba¤lanarakdokulara ulafl›yor. Görüntüdesar› küreler biçimindeizlenen akyuvarlarlar“lökositler” yüzeylerindeipliksi yap›lar bulunan kürebiçimli hücreler. Bunlarvücudun ba¤›fl›kl›k tepkisindeönemli rol oynuyorlar.Pulcuklar (pembe) kanp›ht›laflmas›nda önemli roloynayan görece küçükhücreler.

Kan hücrelerinin yaflam süreleri bellidir. Buhücreler do¤ar, fonksiyonlar›n› yerine getirir,yafllan›r ve ölürler. Örne¤in, eritrositlerin yaflamsüresi ortalama 120 gündür. Beyaz kürelerinbir k›sm› 24-48 saat yaflarken baz›lar› birkaçhafta yaflar baz›lar›ysa (haf›za hücreleri) bir in-san ömrü süresince yaflarlar. Trombositlerin ya-flam süresiyse 7-10 gündür. Her gün kan doku-suna ait milyonlarca hücre ölürken, milyonlarca-s› da yeni yap›l›p dolafl›ma kat›l›r. Normal flart-lar›n d›fl›na ç›k›ld›¤›nda, örne¤in bir kanama ha-linde fazla miktarda eritrosit kaybedilirse eritro-sitlerin yap›m› artarak bu durum telafi edilir ya

da vücut bir mikropla mücadele ederken artanbeyaz küre ihtiyac›n› yap›m› art›rarak karfl›lar.Yaflam süresi doldu¤u için y›k›lan hücreler ay-nen çöplerin ifllenerek de¤erlendirilmesi gibi y›-k›m yerinde kendini oluflturan parçalara ayr›la-rak yeni hücrelerin yap›m›nda kullan›l›r. Yanivücut kendine ait her yap› tafl›n› korumaya, tek-rar kullanmaya, hiçbir fleyi israf etmemeyeprograml›d›r.

Kan hücrelerinin yap›m yeri kemik ili¤idir.Kan hücreleri kemik ili¤inde kök hücreden fark-l›laflarak ço¤al›rlar (hematopoiesis). Kan doku-suna ait kök hücreler, de¤iflik kan hücrelerini

oluflturabilme yetene¤indedirler. Aynen bir to-humdan bir meyve a¤ac› ve sonunda meyvelerinoluflmas› gibi kök hücreler de hangi kan hücre-sini oluflturacaklarsa o hücrenin tohumu gibi ha-reket ederek bir yandan o kan hücresinin de¤i-flik olgunlaflma evrelerinden geçerken, bir yan-dan da ço¤al›rlar. Bu de¤iflim s›ras›nda erkengeliflme evrelerinde ço¤alma fonksiyonu çok faz-layken daha sonra hücrenin olgunlaflma ve nor-mal fonksiyonlar›n› kazanabilme için u¤rafl›s› da-ha önemli bir yer tutar. Kök hücre o s›rada han-gi kan hücresine ne kadar gereksinim varsa onuyapmak için farkl›lafl›r ve ço¤al›r. Bu eylem için-de tümüyle hiyerarflik bir zincir izlenir. Kök hüc-renin hangi hücreyi oluflturaca¤› ve ne kadarhücre oluflturaca¤› bu olgunlaflma sürecindehem ara kademeleri kontrol eden, hem de dahakök hücre düzeyinde etkiyen baz› hücre salg›la-r› (büyüme faktörleri, sitokinler) taraf›ndankontrol edilir ve belirlenir. Bu salg›lar hem ol-gun baz› kan hücreleri taraf›ndan, hem de kemikili¤inde kök hücre ve ondan olgunlaflmakta olankan hücrelerine ev sahipli¤i yapan hücreler tara-f›ndan sal›n›r. Anlafl›ld›¤› gibi, kemik ili¤i de¤i-flik kan hücrelerinin de¤iflik olgunlaflma evrele-rinde yap›lageldi¤i zengin çeflitlilik gösteren birüretim yeri. Bu üretim bafll›ca iki ana koldan yü-rür. Bunlardan birisi sonunda eritrositler, löko-sitler ve trombositleri oluflturan myeloid kol, di-¤eriyse sonunda lenfositleri oluflturan lenfoidkoldur. Bu olgunlaflma ve ço¤alma sürecindehücreler yeterli olgunlu¤a gelince en ince k›lcaldamarlar›n içine girerek dolafl›ma kat›l›rlar. Ar-t›k hücreyle içinde bulundu¤u çevre hücreleraras› baz› ba¤lar ve belirteçlerdir. Bu düzeninaksamadan yürümesi, kök hücre ve kemik ili¤i-nin ev sahibi hücrelerinin ve de¤iflik olgunlaflmakademelerini kontrol eden mekanizmalar›n hata-s›z ve bir saat dakikli¤i ve bir kuyumcu titizli¤in-de çal›flmas› sayesinde mümkün olur.

Anlafl›ld›¤› gibi kök hücre her kan hücresinioluflturabilme özelli¤inde bir hücredir. Kan hüc-relerini oluflturan kök hücreler olgunlaflma veço¤alma sürecine bafllamadan önce kendilerininkopyas›n› yaparak yedeklerler. Bu özelliklerikök hücrelerin tükenmesini engeller. Kan hüc-relerini oluflturan kök hücreler gibi sinir hücre-leri, karaci¤er hücreleri, ba¤ dokusu hücrelerive di¤er dokular›n olgun hücrelerini de olufltu-ran kök hücreler vard›r. Hatta bu kök hücrelerbaz› çok özel durumlarda farkl›laflarak birbirle-rinin olgun hücrelerini dahi üretebilirler.

Kan çocuk anne karn›nda geliflirken karaci-¤er ve dalakta yap›l›r. Çocu¤un anne karn›nda-ki geliflme süreci içinde kan›n yap›m yeri kemikili¤ine do¤ru kaymaya bafllar. Do¤umda kan›nesas yap›ld›¤› yer kemik ili¤idir. Eriflkinde baz›hastal›k durumlar› d›fl›nda kan›n yap›ld›¤› yerkemik ili¤idir. Kan yapan kök hücreyi damardankan dolafl›m›na verseniz kan yapmak üzere gi-dip yerleflece¤i yer kemik ili¤i olacakt›r. Kan ya-pan kök hücrenin gidip kemik ili¤ine yerleflme-si olay›na evine yerleflme (homing) denir.

5Ekim 2003 B‹L‹M veTEKN‹K

Kan Yap›m›HÜCRE T‹P‹ ‹fiLEV‹K›rm›z› kan hücresi Oksijen ve karbondioksit tafl›rlarPulcuklar P›ht›laflmay› bafllat›rlarBeyaz kan hücreleriPLAGOS‹TLERBazofiller Histamin salg›larlar; T hücrelerinin

geliflmesini destekliyor olabilirlerEosinofiller Antikorla kaplanm›fl parazitleri öldürürlerNötrofiller Antikor kapl› patojenleri fagozite ederler (yutarlar) Mast hücreleri Hasar gördüklerinde histaminleri salg›larlarMonositler Makrofajlara dönüflürlerMakrofajlar Mikroorgonizmalar› içlerine al›p sindirirler;

T hücrelerini etkinlefltirirlerDendritik hücreler T hücrelerrine antijen sunarlarLENFOS‹TLERB hücreleri Farkl›laflarak antikor üreten hücreler

ve haf›za hücreleri haline gelirlerPlazma hücreleri Antikor salg›larlarT hücreleri Virüs bulaflm›fl hücreleri öldürürler,

öteki beyaz kan hücrelerinin etkinliklerini düzenlerlerDo¤al katil hücreler Virüs bulaflm›fl ya da kanserli vücut

hücrelerine sald›r›p parçalarlar

P›ht› pulcuklar›: Trombosit de denen pulcuklar kemik ili¤inde olufltuktan sonra kanda dolaflan küçük çekirdeksizhücreler. Görüntüde düzensiz biçimde izlenen pulcuklar›n üzerinde, serotonin ve histamin tafl›yan kovuklar

bulunur. Pulcuklar, hasar görmüfl kan damarlar›yla temasa geçip etkinleflinceye kadar disk biçiminde olurlar.Pulcuklar, küçük damarlar›n çeperlerindeki delikleri t›karlar; ayr›ca p›ht›laflmayla serotonin ve histamin sal›m›ndarol oynarlar. Serotonin hasarl› kan damarlar›n› büzüfltürür; böylece kan ak›fl›n› ve dolay›s›yla kan kayb›n› s›n›rlar.

Kemik ili¤i, kemik dokunun iç k›sm›nda yeralan süngerimsi yap›da ince kemik a¤ ve bu a¤içine da¤›lan ve en uzak yerlere kadar uzanandallanm›fl, ince bir k›lcal damar sistemi içineyerleflmifl ba¤ dokusu hücrelerinden (fibroblast-lar, ya¤ hücreleri, makrofajlar, retikulum hücre-leri v.b) oluflur. Bu ba¤ dokusu hücreleri ve da-mar›n iç duvar›n› döfleyen endotel dedi¤imizhücreler kan yap›m›nda kök hücrelerle bizzattemas ederek ya da yak›n çevresi-ni etkileyen çeflitli salg›lar›yla kanyap›m›nda önemli görev alacak fle-kilde özelleflmifllerdir. Kök hücre-lerin normal kan hücreleri yapabil-mesi için bu yap› içinde belli nok-talara yerleflmesi ve kemik ili¤ininkendi hücreleriyle direkt temas›,ayr›ca onlar›n salg›lad›¤›, sitokindedi¤imiz büyümeyi yönlendiricive sa¤lay›c› salg›larla temas› ge-rekir. Kök hücrenin çevresinin(mikro çevre) (kemik ili¤i stroma-s›) bu deste¤i olmazsa kan yap›la-maz. Mikro çevreyi oluflturan hüc-reler de sürekli olarak yenilenir-ler. Bunlar› da oluflturan kendikök hücreleri vard›r. Bu hücrele-rin de hastal›klar› vard›r. Anlafl›l-

maktad›r ki sa¤l›kl› kan yap›m› yaln›zca kan ya-pan kök hücrelerin de¤il kemik ili¤i stromas›n›nda sa¤l›kl› olmas›na ba¤l›d›r.

Kemik ‹li¤ini Görebilir miyiz?Kan bilimi (hematoloji) ile u¤raflanlar›n (he-

matologlar) kanla ilgili pek çok olayda görmekistedikleri yer kemik ili¤idir. Kemik ili¤i kan›nesas yap›m yeri oldu¤u için kan yap›m›yla ilgili

herhangi bir aksakl›¤› birebir görebilmenin yo-lu kemik ili¤ini incelemektir.

Kemik ili¤i hasta yüzükoyun yatarken bel ke-mi¤inin iki yan taraflar›ndaki le¤en kemi¤i deli-nerek al›n›r. Burada kemik ili¤i örne¤i bel kemi-¤inden de¤il ona bitiflen le¤en kemi¤inden al›n-maktad›r. Önce özel ilaçlar›yla cilt temizli¤i yap›-l›r. Daha sonra kemik ili¤inin al›naca¤› bölgedekemik (üzerini örten ve periost diye bilinen zar›)bir anestetik madde zerk edilerek uyuflturulur.Bu ifllemlerden sonra kal›nca özel bir i¤ne ke-mik içine sokulur ve ili¤in oldu¤u yere kadarilerletilir. ‹¤ne yerine gelince bir enjektör yard›-m›yla ilik dokusu emilir (aspirasyon). Çekilenilik, lam denen bir cam üzerine yay›l›r, kuruduk-tan sonra özel boyalar›yla boyan›p mikroskop al-t›nda incelenebilir. Kemik ili¤i aspirasyonuylakan yapan kök hücreler ve bunlardan oluflmaktaolan de¤iflik olgunlaflma evrelerindeki kan hüc-releri incelenebilir. Bu ifllemi yapmakta kullan›-lan i¤ne, ili¤in içinde ilerletilirse ilik dokusu i¤-nenin içine girer. ‹¤neye çeflitli hareketler verile-rek i¤ne içindeki ilik dokusunun yerinden kop-mas› sa¤lanabilir. Daha sonra, ç›kar›lan i¤neniniçinde kalan ilik dokusu, özel ilaçl› s›v›s› içindede¤iflik ifllemlerden geçirilerek kesitler al›n›p bo-yanarak tetkik edilir. Bu iflleme kemik ili¤i bi-yopsisi denir ve hematolojik patoloji konusundauzmanlaflm›fl patologlar taraf›ndan de¤erlendiri-lir. Kemik ili¤i biyopsisi kök hücreden kan yap›-m›n› kemik ili¤i stromas› içinde de¤erlendirir.Yani biyopsiyle aspirasyonun yeri ve k›ymetifarkl›d›r. Bu nedenle ço¤u kez daha genifl bilgiiçin bu iki ifllem ayn› anda yap›l›r.

Kemik ili¤i aspirasyonu cam üzerine yay›l›p,özel boyalarla boyanarak mikroskop alt›nda de-¤erlendirildi¤inde kemik ili¤inde yer alan engenç ve olgunlaflmam›fl hücrelerden, giderek ol-gunlaflm›fl olanlar ve kan dolafl›m›na kat›lmayahaz›r hale gelmifl hücrelere kadar bütün hücre-leri görmek mümkündür. Hematolog’lar kemikili¤indeki bu hücreleri görünümlerinden (morfo-loji) tan›rlar. Hangi hücrenin sonunda hangi

hücreyi oluflturmak üzere hangi ol-gunlaflma evresinde hücre oldu¤utan›n›r. Normal koflullarda yürüyenbir kan yap›m süreci (hematopoie-sis) içinde genç, olgunlaflmaktaolan hücrelerin oranlar›nda de¤i-fliklikler (azalmalar ya da ço¤alma-lar) ya da hücrelerin görünümlerin-de normale göre sapmalar olmas›hastal›k olarak kabul edilir. Hücregörünümleri normal oldu¤u haldeözellikle oransal de¤ifliklikler ol-mas› hali baz› zorlanmalar halindegelip geçici olarak ve durumu kur-tarmak için oluyorsa bu durumhastal›k de¤ildir. Örne¤in bir kana-ma ya da kan ba¤›fl› sonras›nda ke-mik ili¤inde eritrosit yapan genç


Kemik ili¤inin renkli taramal› elektron mikroskop görüntüsü: Görüntüde disk biçimli k›rm›z› kan hücreleri vealtta küre biçimli beyaz kan hücreleriyle bir kemik trabekulas› (kahverengi) görülüyor. Kemik ili¤i, süngerbiçimli kemikte trabeküller aras›ndaki bofllu¤u dolduran bir doku. Bu dokuda (resimde görülmeyen) kök

hücreler kanda bulunan 3 çeflit hücreye: k›rm›z› (eritrosit), beyaz (lökosit) ve pulcuk (trombosit) hücrelerefarkl›lafl›yor. Yass›laflm›fl osteoblast hücrelerin (ortada) trabekulay› kaplad›¤› görülüyor. Koyu bölgeler

genellikle kan damarlar›nca dolduruluyor.

Stromal hücreler, normal hemopoyetik etkinlikte son derece önemli roloynuyorlar. Kan kök hücresinin (HSC) stromaya yap›flmas› bunlar› büyüme

faktörleriyle temasa geçiriyor. Bu faktörlerin ikisi de hemopoyezis süreci içinönemli. Bu mikro çevre, ayn› zamanda stroma taraf›ndan sal›nan çözülebilir

büyüme faktörleri de içeriyor.

Kök hücrelerle içinde bulunduklar› kemik ili¤i ortam› aras›ndaki etkileflimler

fibronektin

kemik

öncül hücreler ve olgunlaflmakta olan eritrosit-lerin oran› artar. Ayn› flekilde, bir enfeksiyonhalinde lökosit yapan öncül hücreler ve bunlar-dan geliflen olgunlaflmakta olan hücrelerin ora-n› artabilir.

Kemik ili¤i biyopsileri kemik ili¤inde kan ya-p›m›na kat›lan hücre oran›n› de¤erlendirmekteve kemik ili¤inin stromas›yla kan yap›m›ndaolan hücrelerin birbirleriyle etkileflimleri veorant›sal da¤›l›mlar› için bilgi verir.

Olgun kan hücresini yapmak için de¤iflimlergeçirmekte olan kök hücreler, sonunda hangihücreyi yapacaksa o hücrenin erken dönem hüc-releri olarak geliflimlerini sürdürürlerken hücreyüzeyinde içinde bulunduklar› olgunlaflma döne-mine ait yap›lar tafl›rlar. Asl›nda her hücre çevre-sindeki ortamla iletiflimini hücre yüzeyinde bulu-nan baz› karbonhidrat, protein ve ya¤ yap›s›ndaya da bunlar›n kombinasyonuyla oluflmufl mole-küller vas›tas›yla yapar. Bu moleküller, hücrele-rin di¤er hücreler taraf›ndan yollanan sinyallerialmas›, çeflitli büyüme faktörlerinin bu hücreler

üzerinde etkilerini gösterebilmesi, bu hücreleringörevlerini yapacaklar› yerlerde yerleflebilmelerive hücrelerin birbirleri aras›ndaki etkileflimi sa¤-lamada önemli roller al›rlar. Kan hücrelerini olufl-turmak üzere de¤iflik olgunlaflma evrelerindengeçen hücreler de, içinde bulunduklar› olgunlafl-ma döneminde geliflmeleri için kendilerine gere-kecek sinyal ve deste¤i sa¤layacak moleküller ta-fl›rlar. Bir sonraki geliflme döneminde bu mole-küllerden art›k ifli bitenler kaybolurken, yeni ol-gunlaflma dönemi için gerekli olanlar hücre yüze-yinde belirirler. Günümüzdeki geliflmelerin ›fl›¤›n-da art›k bizler her olgun kan hücresini oluflturande¤iflik evrelerdeki hücrelerin geliflme evrelerininher birinde hücre yüzeyinde bulunan moleküleryap›lar›n neler oldu¤unu bilmekteyiz. Bu molekü-ler yap›lar›n hangilerinin hücre yüzeyinde bulun-du¤unu tespit etmek de mümkündür. Tabii ki bumolekülleri tan›mak, bu molekülleri belirleyecekkarfl›t yap›lar› oluflturmak (rekombinant molekül-ler) bunlar› iflaretleyerek tespit edebilmek (flowcytometry=ak›m sitometrisi) teknolojideki çokh›zl› ilerlemeler sayesinde oldu. Bütün bu tekno-lojik geliflmeleri kullanarak kemik ili¤inde bulu-nan hücrelerin hangi olgun kan hücresinin hangigeliflme evresindeki hali oldu¤unu tespit etmekart›k yaln›zca görünümleriyle de¤erlendirmeyeba¤l› olarak de¤il fakat moleküler yöntemlerle vedaha büyük bir duyarl›l›kla yap›labilmekte. Günü-müzde kemik ili¤i aspirasyonlar› bu metotlar kul-lan›larak da de¤erlendirilmektedir. Kemik ili¤iaspirasyonuyla al›nan hücreler ayr›ca kromozom-lar›nda meydana gelmifl olan anormalliklerin tes-piti için de kullan›l›rlar. Anormal klonun hangikromozom bozuklu¤unu tafl›d›¤›n›n saptanmas›bu hücrelerin ileriki davran›fllar› için önemli bilgiverir. Bu bilgi sayesinde hastaya uygulanacak te-davinin yönü belirlenir.


Kemik ‹li¤i NakilleriOrak hücre anemisi

Normal hemoglobin tafl›yan k›rm›z› kan hücreleri, atarve toplardamarlar içinde rahatça gezebilmek için es-nek yap›dad›rlar (solda). Orak hücrelerdeki hemoglo-bin, bir tür sivri kenarl› kristal oluflturur. Bunlar dahücrelerin üst üste y›¤›lmas›na yol açabilir (sa¤da)

Kemik zar›

Kompakt (s›k›flm›fl)kemik

Süngerimsikemik

‹lik

Kemik Yap›s›

Kemik ‹li¤i Naklindeki Aflamalar

KemoterapiNakilden önce hastan›n kendi kemik ili¤i yok

ediliyor.

Vericiden ‹lik Al›m› Verici anesteziyleuyutulduktansonra, le¤enkemi¤inin, “iliumtepesi” diyebilinen üstbölümünden ilikçekiliyor.

Verici ‹lik¤i ‹lik filtreleniptesttengeçiriliyor;plazma vek›rm›z› kanhücreleriç›kart›l›yor.

NakilVericinin ili¤ihastan›n damar içinetüple zerkediliyor.

Kan›m›zdakielemanlar (k›rm›z›kan hücreleri,pulcuklar ve beyazkan hücrelerikemik ili¤indebulunan kökhücrelerdenfarkl›lafl›yorlar.

k ili¤i

Kan yap›m›n›n anlat›rm›nda a¤›r-

l›k myeloid kola (eritrosit, lökosit ve

trombositleri yapan kol) verildi. An-

cak, kök hücreden kaynaklanarak

ço¤alan bir de lenfoid kol vard›r.

Lenfoid kol ba¤›fl›kl›k sisteminin te-

mel hücreleri olan lenfositleri olufl-

turur.

Lenfositler fonksiyonlar›n› bafll›ca

iki mekanizmayla yaparlar. Bunlar-

dan birisi yabanc› hücreyi tan›ma,

ona do¤rudan yap›flarak çeflitli salg›-

lar›yla onlar› yok etmektir. Bu grup

lenfositler T lenfositleri olarak bili-

nirler. Bu mekanizmayla yürütülen

ba¤›fl›kl›k sistemi, hücresel immüni-

te olarak bilinir.

Di¤er mekanizmaysa B lenfositle-

ri taraf›ndan yürütülür. Burada ya-

banc› hücreye ait yabanc› moleküler

yap›lar (antijen) yine ba¤›fl›kl›k siste-

mine ait özelleflmifl hücrelerce haz›r-

lanarak B lenfositlerine tan›t›l›r. Bu

tan›ma iflleminden sonra B lenfosit-

leri bu yabanc› moleküler yap›ya

karfl› antikor denilen salg›lar salar-

lar. Bu salg›lar yabanc› hücreye yap›-

flarak onlar›n ya do¤rudan do¤ruya

ya da ba¤›fl›kl›k sistemine ait özellefl-

mifl di¤er hücreler taraf›ndan yok

edilmesine yararlar. Bu tür ba¤›fl›k-

l›k sistemine de humoral immünite

denilir. Kan yapan kök hücrenin len-

foid kolu bu hücreleri yapar. Bu s›-

rada T lenfositleri yabanc› hücreyi

tan›mak fakat bu arada kendine ait

yap›lar› kollamak ve onlar› yabanc›-

dan ay›rmak için ve fonksiyonlar› s›-

ras›nda iflin dozunu kaç›rmadan ne-

rede duraca¤›n› kontrol edecek hüc-

re alt gruplar›n› da oluflturmak için

e¤itimden geçirilirler. Bu e¤itimin

yeri timus’tur.

Timus, özellikle anne karn›ndaki

bebe¤in geliflme döneminde çok bü-

yük olan sonraki dönemlerde gide-

rek küçülen, eriflkin yafllarda art›k

bir kal›nt› haline dönen ve gö¤üs

bofllu¤unda kalp’in önünde yer alan

bir organd›r. Sakatat olarak yendi-


Makrofajlar›n renklendirilmifl taramal› elektron mikroskop görüntüsü. Bu beyaz kan hücreleri(lökositler) birçok temel doku ve organda bulunur. Serbest makrofajlar, vücudun ba¤›fl›kl›k tepkisinin

bir parças› olarak, enfeksiyon bölgelerine toplan›r ve yabanc› organizmalar› “fagositoz” olarakadland›r›lan bir süreçle içlerine al›p sindirirler. Bir baflka görevleri de, di¤era ba¤›fl›kl›k hücrelerini

uyararak, enfeksiyona tepki vermelerini sa¤lamak.

Beyaz kan hücrelerinden biri olan T-lenfosit ya da T-hücresinin renklendirilmifl taramal› elektron mikroskopgörüntüsü. Bu hücrelerin bir özelli¤i, hücre yüzeyinden uzanan uzun “mikrovillus”lar. T-lenfositleri, AIDS

hastal›¤›na yol açan HIV virüsleri taraf›ndan enfekte edilebilirler. Beyaz kan hücrelerinin üç tipi var:granülositler, lenfositler ve monositler. Antikor üretebilen her üç tip de, vücudu yabanc› organizmalar›n

iflgalinden koruyan ba¤›fl›kl›k sisteminin parçalar›.

ba¤›fl›kl›

¤inde uykuluk diye bilinen organ-

d›r. B lenfositleriyse lenf bezleri, ba-

¤›rsak iç yüzü, deri alt›, solunum

yollar›n›n iç yüzleri gibi vücudun

yabanc› yap›larla karfl›laflabilece¤i

tüm yerlere da¤›lm›flt›r. Yani lenfo-

sitlerin ilk yap›m yeri kemik ili¤i ol-

makla beraber, geliflimlerini sürdür-

dükleri evleri hemen tüm vücuttur.

Bir kere yabanc›y› antikorlar gelifl-

tirmek için haz›rl›klar›n› yaparlar ve

ço¤al›rlar. Lenfoid kolda bulunan

hücrelerin kaynak ald›¤› ve ilk ço-

¤ald›klar› yer kemik ili¤i olmakla

beraber, bunlar›n fonksiyonlar›n›

yapmak üzere e¤itilip olgunlaflt›kla-

r› yerler çeflitlidir.

Lenfositler ifllerini yaparken çok

büyük bir iflbirli¤i halinde çal›fl›rlar,

de¤iflik kademedeki fonksiyonlar

için özelleflmifl hücreler vard›r. Bu

hücreler ya birbirleriyle direkt temas

ederek ya da sitokin ad› verilen sal-

g›lar›yla haberleflirler. Ba¤›fl›kl›k sis-

teminin de kendi içinde son derece

geliflmifl, hiyerarflik bir çal›flma düze-

ni vard›r. Bu düzeni bozucu sapma-

lar hastal›k olarak karfl›m›za ç›kar.

Ba¤›fl›kl›k Sistemini

Görebilir miyiz?Ba¤›fl›kl›k sistemi, çeflitli testlerle

kontrol edilebilir. Örne¤in çeflitli

mikroplara karfl› antikor yapabilme

ve bunlar›n miktar›, çeflitli yabanc›

moleküllere karfl› hücresel yan›tlar

deneylerle ölçülebilir. Lenfositlerin

yap›sal bozukluklar›yla oluflan kan-

serleri de -aynen myeloid kolda oldu-

¤u gibi- hem görünümleri, hem lenf

bezi içindeki yerleflimleri, hem üzer-

lerinde normalde bulunmamas› gere-

ken yap›lar› tafl›malar›, hem de kro-

mozom anormalliklerinin varl›¤›n›n

saptanmas› gibi metotlarla saptamak

mümkündür. Bu amaçla lenfositlerin

bir sürü evinden en önemlilerinden

birisi olan lenf bezleri cerrahi olarak

ç›kar›larak incelenebilir. Lenf bezi

biyopsisi denilen bu ifllemden sonra

doku hem mikroskop alt›ndaki görü-

nümü, hem hücrelerin üzerinde tafl›-

d›klar› iflaretlerin saptanmas›, hem

de çeflitli kromozom anormallikleri-

nin tespiti gibi ifllemlerden geçirile-

rek bozuklu¤un hangi kademeden

kaynak ald›¤› ne tür bir bozukluk ol-

du¤u, buna göre hastal›¤›n huyu,

davran›fl flekli anlafl›labilir.

fiimdi gelelim bu normal düzen-

deki sapmalara...


BA⁄IfiIKLIK S‹STEM‹ HÜCRELER‹

Kök Hücre

Lenfoid Kök Hücre

T HücresiÖncülü

Do¤al KatilHücre

Tc Hücresi

Th Hücresi

BellekHücresi

PlazmaHücresi

Lenfositler

EozinofilNötrofil

Bazofil

Mast HücresiMonosit

DendritikHücre

Makrofaj

Granülositler

B Hücresi Öncülü

Kemik ‹li¤i Öncülü

k sistemi

Kan yap›m› (ve vücuttaki ifllevlerin hepsi)tümüyle kontrollü ve tümüyle hiyerarflik bir dü-zen içinde yürür. Sa¤l›kl› bir toplum düzeni deyasalara uyulmas› ve düzenin parças› olan ku-rulufllar›n birbirleriyle eflgüdümlü olarak çal›fl-malar›yla sa¤lan›r. Bu düzen içinde herkesin,her kuruluflun bir görevi vard›r ve haklar› da s›-n›rl›d›r. Bu düzenin aksamadan çal›flmas› içinde bir otorite ifl bafl›ndad›r. Ancak bir toplumdüzeni içinde kurallara uymayanlar, göreviniisteyerek ya da istemeyerek (kasten) kötü ya-panlar ve bozulan düzenden menfaat umanlarvard›r. Önemli olan bu aksakl›klar› görüp dü-zeltmek, önlem almak, yang›n› bafl›ndan sön-dürmektir. Tabii bu ifl için kontrol mekanizma-lar›n›n sa¤l›kl› kurulmas› ve iyi çal›flmas› gere-kir. Kan yap›m› s›ras›nda da normalden sapma-lar olabilir. Asl›nda kan yap›m ifli (di¤er doku-larda da hücre yenilenmesini gerektiren ço¤al-ma ifllemleri) kontrollü biçimde hücre ço¤alma-s› ve farkl›laflmas›yla olur. Her gün milyarlarcayeni hücrenin yap›ld›¤› vücutta (sistem ne ka-dar iyi çal›fl›yor olsa bile) hatal› üretimler olur.Çünkü bir ço¤alma ifllemi, daha önce ço¤almaifllemini tamamlam›fl bir hücrenin bellibir süre istirahat ettikten sonra tekraruyanarak ço¤alma için gerekecek gücüve malzemeyi depolamas›, ço¤alma ifl-leminde görev alacak hücre elemanla-r›n›n bu görev için yeterince güçlenipbirikim yapmas› ve bölünerek bir hüc-reyken iki hücre olacak genetik malze-menin ve destek elemanlar›n›n yeterlidüzeye geldikten sonra bölünme iflle-minin gerçekleflmesiyle olur. Hücresiklusu (devinimi) ismiyle bildi¤imiz buifllemlerdeki herhangi bir aksama, ha-tal› hücre yap›m›yla sonlan›r. Özelliklegenetik bilgiyi tafl›yan kromozomlar›nuygun oranda iki k›sma ayr›lmamas›(hipo ya da hiperploidi), ya da kromo-zomlarda olabilecek k›r›lmalar, k›r›l-m›fl parçalar›n baflka kromozomlar›nyap›lar› içine yerleflmeleri (translokas-yon), k›r›lm›fl kromozomlar›n yok ol-malar› (delesyon) ya da kromozomla-r›n k›r›ld›ktan sonra bu kez ters döne-rek ayn› ya da baflka kromozomlara ya-p›flmalar› (inversiyon) sonunda hilkatgaribesi sayabilece¤imiz tuhaf özellik-leri olan hücrelerin oluflmas›na yolaçar. Kromozomlardaki bu anormallik-lerin oluflmas›, baz› iç ya da d›fl faktör-lerin uyar›s›yla gerçekleflebilir. Bazende, bu tür tuhafl›klar›n oluflmas›n›aç›klayacak bir neden bulunamayabi-lir. Asl›nda bu aksakl›klar›n oluflmas›-n›n uygun aç›klamalar› vard›r da bizhepsini bilmiyoruz. Bilim bunlar› çöz-me yolunda ilerliyor.

Hatal› üretilmifl ve gerçek göreviniyapamayan, hatta kendi bafl›na baflkaifller yapmay› kendine ifl edinen bu

hücreler, ba¤›fl›kl›k sisteminin hücreleri tara-f›ndan yüzeylerinde tafl›d›klar› normalde olma-yan iflaretler arac›l›¤›yla tan›n›rlar ve yok edi-lirler (kanser immünolojisi). Yani daha iflin ba-fl›ndan hatal› geliflme önlenir. Toplumlarda danormal düzenin d›fl›na ç›kacak olay ve davra-n›fllar daha bafl›nda hofl görülmez, cezaland›r›-l›r ve an›nda yok edilmezse sonradan neler ola-bilece¤ini kan hastal›klar› örne¤inde görelim.

Her ne sebeple olursa olsun normalin d›fl›n-da bir hücre geliflimi ba¤›fl›kl›k sistemi taraf›n-dan yok edilmeye çal›fl›l›rken, normalden sap-m›fl olan hücre de (her canl›n›n yapt›¤› gibi)kendini kurtarmaya, çeflitli yollarla ba¤›fl›kl›ksisteminden saklanmaya, onu kand›rmaya çal›-fl›r (tümör kaç›fl yollar›). Anormal hücre bu ka-ç›fl olay›nda baflar›l› olursa ço¤alarak güçlenir.Anormal hücreler bir kan hücresinin geliflimevresinde herhangi bir hücrenin herhangi birolgunlaflma kademesinden kaynak alabilirler.Art›k bu hücreler anormal olduklar›na göre ön-celikle herhangi bir hiyerarflik düzeni tan›ma-dan ço¤al›rlar. Ço¤almalar› gerekli mi? yoksade¤il midir? Bu, hücreler için önemli de¤ildir.

Bunlar›n tek düflündü¤ü kendileridir. Hiçbirdüzene ba¤l› olmadan, olgunlaflmadan, hiçbirgörev yapmadan yaln›zca ço¤al›rlar. Enerji kay-naklar› bedendir. Bedeni sömürürler. Anormalhücreler hücre yüzeylerinde normalde olmama-s› gereken moleküller ve yap›lar tafl›rlar. Buözellikleri onlar›n normal hücrelerden ayr›lma-s›n› sa¤lar. Hücrelerin yüzeylerinde anormalözellikler tafl›yan yap›lar tafl›mas› onlar›n gelifl-me ve sonsuz ço¤almalar› için gerekli olabilir.Üzerinde tafl›d›klar› bu anormal yap›lar bu hüc-relerin kayna¤› (myeloid ya da lenfoid hücrekaynakl›) ve huyu hakk›nda da bilgi verir. T›pdilinde bu tür anormal hücreler kanser hücre-leri olarak bilinirler. Kan yap›m›yla ilgili hücre-lerin kanser hücreleri haline gelmesiyle oluflanbu tür hastal›klara kan kanserleri (lösemiler)denilir. Bu hücreler ço¤alarak kemik ili¤inidoldurur, böylece kemik ili¤inde normal hücre-lerin kan yap›m›n› bozarlar. Ayr›ca çeflitli salg›-lar yaparak da normal kan yap›m›n› engeller-ler. Bu hücreler h›z›n› alamayarak kan dolafl›-m›na ç›karlar, hatta baflka organlarda yerlefle-rek oralarda da ço¤al›p bu organlar›n görev

yapmalar›n› da engellerler. Kan ya-p›lamad›¤› için yafllanarak normalömrünü tamamlayan eritrositler,beyaz kan hücreleri ve trombositle-rin yerine yenileri gelmedi¤i içinkans›zl›k, mikroplarla mücadele ye-tene¤inde bozulma, s›k enfeksiyon-lar, enfeksiyonlarla bafla ç›kama-ma, ve kanamalar görülür.

Kan hücrelerinin yap›sal bozuk-luklar›na ba¤l› hastal›klar, her za-man bu kadar a¤›r olmayabilir. Ba-zen yap›sal bozukluklar, hücrelerinolgunlaflma yetene¤ini tümüylebozmaz; fakat düzensiz ve prog-rams›z olarak ço¤almalar›na yolaçarlar. Hücrelerin bu ço¤almas›genel olarak bütün kan hücreleriniilgilendirse bile, baz› kan hücreleriiçin durum daha belirgin olabilir.Bu tür kanserler, kemik ili¤ini dol-duran de¤iflik olgunlaflma evrelerin-deki hücrelerin kana, oradan da do-kulara (bafll›ca dalak ve karaci¤er)ilerlemesiyle sonlan›r. Bu tür kankanserlerine kronik myeloprolifera-tif hastal›klar (içlerinde bir taneside kronik myeloid lösemidir) denir.Bu hücrelerin dur durak bilmedenço¤almas›na yol açan kromozombozukluklar›na yenilerinin eklenme-siyle hastal›k akut lösemi fleklinedönebilir.

Bazen yap›sal bozukluk kan ya-p›m›n›n hatal› olarak sürdürülebil-mesine yol açar. Burada kan hücre-lerinin kana sal›nacak olgunlu¤aeriflmesinde s›k›nt› vard›r. Çünküolgunlaflman›n baz› evrelerini bafla-


Kan Yap›m›nda No

Orak hücre kans›zl›¤›nda, normal k›rm›z› kan hücreleriyle orak hücreleriaras›ndaki farklar görülüyor. Orak hücre kans›zl›¤›, oksijen tafl›yan

hemoglobinin yap›s›n›n bozuldu¤u, kal›tsal bir kan hastal›¤›. Oksijeninikaybeden hemoglobin, k›rm›z› kan hücrelerinin orak fleklini almas›na neden

oluyor. Sonuçta kemik a¤r›s› ve organlarda hasar ortaya ç›k›yor. Orakhücreler, kan içinde kolayl›kla yok edilebiliyorlar. Hastal›¤›n etkili bir

tedavisi henüz olmasa da belirtileri ortadan kald›rmaya yönelik tedaviler var.

r›yla gerçeklefltirememe, sonunda yap›lan kanhücrelerinin yeterli fonksiyon görememelerineyol açar. Dolay›s›yla, yeni kan yap›m› olsa bi-le yap›lan kan hücreleri say›ca ve fonksiyonla-r› itibar›yla yetersiz olurlar, bu hücrelerin ya-flam süreleri de normale göre daha k›sa olabi-lir. Dolay›s›yla bu tür hastal›¤› olan kifliler kan-s›zl›k (anemi), s›k enfeksiyonlar, kanamalar-dan flikayet ederler. Bu grup hastal›klara Mye-lodisplastik Sendrom (MDS) denilir. MDS dekendi içinde de¤iflik alt gruplara ayr›l›r. MDS,lösemiyle ayn› fley de¤ildir. Fakat bu hastal›k-ta da kan yap›m›nda hem nicelik, hem de nite-lik olarak bozukluk vard›r. Bunlar›n baz›lar›akut lösemiye ilerlerler. Bu hastal›¤›n kaynakald›¤› bozukluk da de¤iflik kromozom hasarla-r› olabilir.

Bazen anormal yap›ya bürünen kan hücre-si, lenfoid koldan kaynak alabilir. Ba¤›fl›kl›ksisteminin temel hücreleri olan lenfositlerinhastal›klar›, akut lenfositik lösemi, kronik len-fositik lösemi, lenfoma, Hodgkin hastal›¤›,multiple myeloma diye isimlendirilen de¤iflikisimlerle an›lan de¤iflik özellikte ve de¤iflik ka-demelerden kaynak alm›fl kanserlerdir. Gerçibu hastal›klar de¤iflik özellikler tafl›sa bile,hastal›¤›n bafllang›c›nda lenfoid sistemin de¤i-flik kademelerinden kaynak alan anormal biryap›ya bürünme ve büründü¤ü yap›n›n anormalözelliklerini gösteren anormal ço¤almalar gö-rülür.

Lenf sisteminin anormallikleri, de¤iflik huyve davran›fllar gösterebilir. Baz›lar›, ortaya ç›k-malar›ndan sonra -tedavi edilmezlerse- k›sa sü-rede ölümle sonlan›r. Baz›lar›ysa, hastaya be-lirgin bir zarar vermeden y›llarca sessiz kalabi-lirler. Hatta bunlar›n bir k›sm› tesadüfen yaka-lan›rlar. Huyu ne olursa olsun, hastal›¤›n yay-g›nl›¤› tedavi planlar›n›n yap›lmas› için çokönemlidir ve hastal›k tan›s› konduktan sonravücutta nerelerde, ne kadar yayg›n oldu¤unutespit etmek için bilgisayarl› tomografiler, lenfbezi, kemik ili¤i biyopsileri gibi metotlarla in-celemeler yap›lmal›d›r.

Bütün bu hastal›klarda ana özellik bafllan-g›çta bir kanser hücresi haline dönmek üzerede¤iflim geçiren bir hücrenin ba¤›fl›kl›k sistemi-nin zay›fl›¤› ya da bu hücrenin kendini iyi sak-lamas› sonucunda yaflama flans› bulmas› ve tekbu hücreden ço¤alan kendine benzerlerin vücu-du tahrip etmesidir. Yani bozuk hücrenin(klon) soyundan gelenler, yaln›zca onun özel-likleri ve huyunu gösteren tek özellikli kanserhücresi toplulu¤u haline gelmektedir (monok-lonalite). Oysa normal kan yap›m› s›ras›nda de-¤iflik say›da kök hücreden kaynak alarak ol-gunlaflan ve ço¤alan hücreler toplulu¤u vard›r.Bunlar belli düzen içinde ayn› hedefe do¤ru yü-rüseler bile, kaynak ald›klar› kök hücreler çoksay›dad›r ve bu hücrelere ait yap›sal nüanslar›bünyelerinde bar›nd›r›rlar (poliklonalite).

Kemik ili¤inde kan yap›m›n› ilgilendiren birdi¤er hastal›ksa kemik ili¤inin susmas› ve kan

yap›m› iflini yapmamas›d›r. Bir baflka deyifllekemik ili¤i normal kan yap›m› ifline son vermiflve çöl gibi bombofl kalm›flt›r. Bu hastalarda ke-mik ili¤i, ya¤ dokusunun istilas›na u¤ram›flt›r.Hastalar›n yafllanmas›yla y›k›lan kan hücreleriyerine yenisi yap›lmamaktad›r. Buna ba¤l› ola-rak kanda eritrositler, beyaz küreler (bilhassalökositler) ve trombositler say›ca çok az de¤er-lere düflerler.

Bunun sonucunda kans›zl›k (anemi), hasta-l›klara direncin azalmas› ve s›k yaflanan ve te-davisi güç olan enfeksiyonlar ve kanamalar gö-rülür. Burada kök hücre ya da kök hücreninevini oluflturan kemik ili¤i stromas›na ait birta-k›m bozukluklar›n bu hastal›¤›n oluflmas›na ne-den oldu¤u düflünülür.

Aplastik anemi ad›yla bilinen bu hastal›¤›noluflmas› için bilinen baz› sebepler vard›r. Bun-

lar aras›nda çeflitli ilaçlar, kimyasal maddeler,a¤›r metaller, radyasyon, çeflitli virus enfeksi-yonlar› say›labilir. Hastalar›n üçte ikisinde ger-çek bir sebep gösterilemez. Bunlar›n bir k›sm›-n›n ba¤›fl›kl›k sisteminin kendi hücrelerine(yanl›fl olarak) sald›r›s›n›n hastal›¤›n sebebiolabilece¤i düflünülür. Her ne sebeple olursaolsun sonuç kan yap›m›n›n durmas›d›r.

Bazen kan yapan kök hücre ve kemik ili¤i-nin kendi hücreleri (stroma) sa¤l›kl›d›r. Ancakkemik ili¤i baflka bir yerdeki kanser hücreleritaraf›ndan iflgal edilmifltir. Her türlü kanser ke-mik ili¤ine de atlayabilir (metastaz) fakat ke-mik ili¤ini iflgal etmeyi en sevenler meme, ak-ci¤er, mide-ba¤›rsak sistemi kanserleridir. Ke-mik ili¤inin bu flekilde iflgal edilmesi de kanyap›m›n› bozarak kans›zl›k (anemi), kanama-lar, enfeksiyonlara dirençte azalma yapabilir.


ormal D›fl› OlaylarHÜCRE DÖNGÜSÜ

Ökaryotik hücrelerde, hücre döngüsüiki önemli aflamadan olufluyor?interfaz ve mitoz bölünme

Çekirdek zar›

Sentrioller

SitokinezSitoplazma ve içindekiler, ikiyavru hücreye bölünüyor.Hücrelerden her biri, birçekirdek ve sitoplazman›nyar›s›na sahip oluyor. Telofazve sitokinezden sonra, ikiyavru hücre ‹nterfazdönemine giriyorlar.

TelofazKromozomlar,hücrenin karfl›kutuplar›na ayr›lm›fldurumdalar. Mekikiplikçikleri ayr›l›yor veçekirdek zar› yeniden oluflmaya bafll›yor.

‹nterfazSentriol ve kromozomlarkopyalanm›fl, kromozomlarçekirdek içinde yay›lm›fldurumda.

Çekirdekçik Kromatin

‹NTERFAZ

S‹TOK‹NEZ

Kromozomlar (çift halindeki kromatidler)

Sentromer

Çekirdek zar›

Mekik

PROFAZProfazKromozomlar birbirlerineyaklafl›yor ve çekirdekçikkayboluyor. Sentriollerayr›lmaya bafllarken mekikiplikçikleri de oluflmayabafll›yor. Çekirdek zar›parçalan›yor.

TELOFAZ

Çekirdek zar›

ANAFAZ

Kardefl kromatidlerayr›l›yor.

METAFAZ

MetafazKromozomlar mekikiplikçiklerine tutunuyor vehücrenin ortas›nadiziliyorlar.

AnafazKardefl kromatidleri biraradatutan sentromerler ayr›l›yorlar.Mikrotübüller k›salarak herkromozomun bir kromatidinihücre kutbuna do¤ruçekiyorlar.

Durum çok ümitsiz midir? Yap›lacak bir fleyyok mudur? Kötülü¤e (hastal›¤a) teslim mi ola-l›m? HAYIR

Kemik ili¤indeki hücresel bozulma, bu nor-malden sapm›fl hücrelerle savaflarak giderilmeyeçal›fl›l›r. Madem anormal bir klon etraf› sarm›fl,idareyi ele geçirmifltir, onlar› yok etmek için sa-vafl›lmal›d›r. Bu anormal hücreler (kanser hücre-leri), sa¤lam normal kan hücrelerini üretme yete-ne¤indeki kök hücreleri haydutlukla susturupnormal fonksiyonlar›n› yapmas›n› engellerler. Budurumda normal kök hücreler faaliyetlerine araverip yer alt›na çekilirler. Tedavinin esas›, anor-mal klonu (kanser hücreleri toplulu¤unu) orta-dan kald›rarak normal kök hücrelerin faaliyetleri-ne tekrar bafllamas› için zemin haz›rlamakt›r.Anormal hücreler ölünce art›k kendisini rahats›zedecek kötü etkilerden kurtulan normal kök hüc-reler yeniden normal kan hücrelerini yapmayabafllayacakt›r. Sonunda bu bir savaflt›r. Bu savafl-ta silahlar hücre öldürücü ilaçlard›r. Bu tür teda-viye kemoterapi denilir. Kemoterapi, kanser hüc-resine etkirken normal hücrelere de zarar verir.Yani ilaçlar› verdi¤iniz zaman "git yaln›zca kan-ser hücresini öldür, öbürlerine dokunma" demeimkan›n›z yoktur. Burada temel, kanser hücrele-rinin kemoterapide kullan›lan ilaçlara daha du-yarl› olmas›d›r. Böylece, belli dozlarda kullan›lanilaçlar›n kanser hücresini öldürmesi, fakat nor-mal hücreleri etkilese bile onlar› öldürmedennormal fonksiyonlar›n› yapabilir halde kalmalar›-n› sa¤lamas› hedeflenir. Bu da, ilaç dozlar›n› has-sas biçimde ayarlamay› gerektirir. Öyle ki, ilaçkanser hücresini öldürecek kadar yüksek dozda,fakat normal hücreye zarar vermeyecek kadardüflük dozda olmal›d›r. Bu hedefe ulaflmakta yal-n›zca bir ilac› kullanmak yerine de¤iflik mekaniz-malarla kanser hücrelerini de¤iflik yerlerden vu-ran ilaç kombinasyonlar›n› kullanmak daha ak›lc›olmakta. Her fleye karfl›n, bu ilaçlar›n tesiriylesa¤lam hücreler de etkilenmekte, tedavi s›ras›n-da bulant›, kusmalar, (baz› ilaçlar›n etkisiyle) cilt

renginde de¤iflmeler, sinir sistemi, solunum sis-temi, kalp ve dolafl›m sistemi, karaci¤er, pankre-as, ba¤›rsak hücrelerinde gelip geçici, bazen dekal›c› zedelenmeler olabilmektedir. Hastalar› ençok üzen, saç dökülmeleridir. Saç oluflturan hüc-relerin de tedaviden etkilenmesiyle saçlar dökü-lebilmektedir. Ancak tedavinin etkisi geçince saç-lar eskisi gibi yeniden ç›kmaktad›r.

Bu tedaviler sonucunda kemik ili¤ini iflgaleden kanser (lösemi) hücreleri ölünce kemik ili¤ibombofl kal›r. Kemik ili¤inde yaln›zca stromay›oluflturan ev sahipleri vard›r. Normal kan yapa-cak kök hücrelerin yeniden faaliyetlerine bafllaya-rak normal kan hücrelerini oluflturacak flekildeolgunlafl›p ço¤almalar› yaklafl›k üç haftal›k bir za-man› gerektirir. Bu süre içinde hastaya gerekliolan olgun kan hücreleri (eritrositler ve trombo-sitler), d›flar›dan (baflka insanlardan ba¤›fl yoluy-la sa¤lanan kanlardan) karfl›lan›r. Beyaz kürele-rin düflük oldu¤u dönemlerde meydana gelen en-feksiyonlarla bafla ç›kmak için etkili antibiyotik-ler ve çeflitli mantar, virus ilaçlar› verilir. Tabii builaçlar›n da yan etkileri göz önüne al›narak has-taya uyacak en etkili kombinasyonlar uygulan›r.Burada her hastaya uygun tedavi rejimleri hasta-l›¤›n ve hastan›n özellikleri göz önüne al›narakseçilir. Yani tedavide konfeksiyon ifli yoktur. Herhasta için tedavi -belli kurallara uyularak- ayr›planlan›r. Amaç hastay› yeni kan hücreleri ortayaç›kana karfl› yaflamda tutmakt›r.

Lösemi hücrelerinin tedaviye verdikleri yan›tfarkl› olabilir. Bazen tedavi lösemi hücrelerini tü-müyle öldürürken, bazen bu hücreler tedaviyek›smen dirençli ç›kar, bazen de tümüyle dirençliolup tedavi tümüyle etkisiz kalabilir. Bu durumbiraz da lösemi hücrelerinin kendilerini ilaçlara


Kan Yap›m›n› ‹lgilendiren

Bir kanser türü olan kronik lenfositik lösemili birhastaya ait kan hücrelerinin, taramal› elektron

mikroskop görüntüsü. Hastal›¤›n sonucu olarak,anormal beyaz kan hücrelerinin (lenfositlerin -

burada beyaz renkli olan) dolafl›mdaki düzeyi artarve k›rm›z› kan hücreleri (k›rm›z›) de dahil olmak

üzere, di¤er kan bileflenlerinin düzeyi düfler.

Kronik lenfositik lösemili bir hastan›n, bir filtre üzerindeki kan hücrelerinin taramal› elektron mikroskop görüntüsü. Hastal›¤›n sonucu olarak kan dolafl›m›ndaki düzeyleri artan

beyaz kan hücreleri (lenfositler) mor renkte görülüyor.

karfl› koruma ve sald›rganl›k mekanizmalar›n›ngeliflmiflli¤iyle ilgilidir. Bu durumda tedavi baflkailaçlarla tekrarlan›r. Tedavinin etkinli¤inin de¤er-lendirilmesi kemik ili¤inin de¤erlendirilmesiyleyap›l›r.

Lösemi teflhis edildi¤inde vücutta ortalama1012 lösemi hücresi vard›r. Bir baflka deyiflle ki-fli kendini lösemi hücreleri bu seviyeye kadar ço-¤al›p kan yap›m›n› bozdu¤u zaman hasta hisset-meye bafllar. Lösemiye karfl› etkili tedaviler buhücrelerin belli bir oran›n› öldürür. Diyelim kibir tedavi %99,999 oranda etkiliyse bu durumher 100,000 hücreden birinin sa¤ kalmas› de-mektir. Buna göre bafllang›çta 1012 olan lösemihücresi say›s› 107 ye kadar düfler. Lösemi hücre-si say›s›n›n bu kadar düflmesi sonucunda normalkök hücreler yeniden canlan›r. Normal kan yap›l-maya bafllar. Kemik ili¤i incelendi¤inde bu ka-dar azalm›fl lösemi hücresi normal kan yap›m›-n›n sürdü¤ü kemik ili¤inde fark edilmeyebilir.Gerçi hücre iflaretleme teknikleriyle bu hücrele-rin tümüyle temizlenmedi¤i tespit edilebilir. An-cak, ilk tedavilere çok iyi yan›t al›nsa bile löse-mi hücrelerinin tümüyle yok edilemedi¤i bilinenbir gerçektir. Bu nedenle kemik ili¤inde normalkan yap›m› yeniden bafllay›p, hasta kendini to-parlad›ktan sonra fazla ara vermeden (ço¤u kezfarkl› doz ve kombinasyonlarla) ilk tedaviye ben-zer a¤›r kemoterapiler tekrarlan›r. Bu tedavile-rin de sonucunda ilk tedavide oluflan s›k›nt›laryaflan›r. Burada amaç tümüyle temizlenememifllösemi hücrelerinin tekrar ço¤almas›na izin ver-meden bunlar› say›ca azaltmakt›r (mümkünse s›-f›ra getirmektir). Çünkü lösemi hücreleri de ya-flamak için verilen ilaçlara ve tedavilere karfl› ko-yacak mekanizmalar gelifltirirler. Bu nedenle te-davi kürleri bu hücreleri aldatacak, dirençlerinik›racak kombinasyonlarla sürer. Lösemi hücrele-rinin direnç mekanizmalar› ve bunlara karfl› gel-me yollar› bilim adamlar›n›n üzerinde çok çal›fl-t›klar› konulardand›r.

Lösemi tedavisi yukar›da anlat›lan tekrarla-malarla 4-5 defa üst üste yap›labilir. Baz› lösemitürlerinde (akut lenfoblastik lösemiler) hastal›¤›nhuy olarak daha bafllang›çta çevre dokulara (özel-likle beyin, omurilik, testis ve yumurtal›klar) ya-y›labildi¤i bilindi¤i için bu bölgelere yönelik özeltedaviler yap›l›r. Bunun için bel kemi¤inin aras›n-dan beyin omurilik s›v›s› içine girerek kemotera-pi ilaçlar› verilebilir, ya da beyin ve omurilik böl-gelerine ›fl›n tedavisi (radyoterapi) uygulanabilir.

Bütün bu tedavilerle hastal›k tümüyle iyilefle-bilir. Buna tam flifa denilir. Fakat bazen hastal›¤›tümüyle temizlemek mümkün olmayabilir. Azmiktarda lösemik hücre her fleye karfl›n hayattakalmay› baflarm›fl olabilir (minimal rezidüel has-tal›k). Minimal rezidüel hastal›¤› tespit etmekiçin çeflitli moleküler metotlar kullan›lmaktad›r.Bu hücreler daha sonra yeniden ço¤alarak hasta-l›¤›n tekrarlamas›na yol açabilirler (nüks = re-laps). Hastal›¤›n nüksetmesiyle ayn› belirtiler or-taya ç›kar. Nüks olay› lösemi hücrelerinin tedavi-ye oldukça dirençli ve huysuz oldu¤unu gösterir.

Bu durumda seçilecek tedavi yöntemleri de¤iflikilaçlar› daha yüksek dozlarda kullanmakt›r. Baz›lösemi türlerinde (akut lenfoblastik lösemi)nüks’ten korunmak için rezidüel hastal›¤› devam-

l› bask› alt›nda tutmak için idame tedavisi deni-len tedaviler uygulan›r. Bu tedavilerin süresi yak-lafl›k iki y›ld›r. Baz› lösemi türlerindeyse (akutmyeloblastik lösemi) bu tür tedavilerin hastal›¤›nnüksetmesini önlemedi¤i, hastan›n yaflam süresi-ni uzatmad›¤› bulunmufltur. Bu nedenle bu tür lö-semilerde idame tedavisi yap›lmaz.

Her fley sa¤lam kan yapacak kök hücrelerikorumak u¤runa olmaktad›r. Lösemi hücreleriniöldürürken normal kan yapacak kök hücreleri öl-dürmeden sa¤ tutmak u¤runa ilaç dozlar› çokyüksek tutulamamaktad›r. Asl›nda mesele yaln›z-ca kan yapan kök hücreyi korumak de¤ildir. Ay-n› zamanda kalp, akci¤erler, karaci¤er, barsak,sinir sistemi v.s gibi vücudun di¤er organlar›nada kal›c› hasar vermemek gerekir. Bu amaçla te-davide kullan›lan doz belli bir s›n›ra kadard›r. Budozda tedavi lösemi hücrelerini tümüyle temizle-mekte yetersiz kal›yorsa, daha yüksek dozlar ver-mek gerekebilir. Bu durum, öncelikle kan yapankök hücrelerin ölümü demektir. Kan yapan kökhücrelerin ölümüyse lösemi hücreleri temizlensebile kemik ili¤inde yeni kan yapacak kök hücreolmad›¤› için kan›n yap›lamamas› ve sonunda ya-flam›n son bulmas› demektir. Yani kafl yaparkengöz ç›kar›lm›fl olur.


n Bozukluklar›n Tedavisi

Kronik lenfoid lösemili bir hastan›n beyazkan hücrelerinin (lökosit) taramal› elektronmikroskop görüntüsü. Hücrelerin yüzeyi,

“mikrovillus” denilen küçük, k›sa uzant›larbar›nd›r›yor.

Ba¤›fllanm›fl kandan plazman›n ayr›lmas› süreci. Kan›n s›v› k›sm› olan plazma, di¤er bileflenlerden ayr›ld›ktansonra dondurularak saklan›yor. Plazmada besinler, tuz ve çeflitli proteinler yer al›yor. Bunlar, temelde

hastal›k yap›c› mikroorganizmalara karfl› savaflan antikorlar ve kan p›ht›laflmas›nda görev alan proteinler.Plazma, hemofili ve baflka kanama bozukluklar›n›n tedavisinde kullan›l›yor.

Nakil için kullan›lacak kök hücre, hastan›nkendisine ya da bir baflka sa¤l›kl› insana ait ola-bilir. Hastan›n kendi kök hücreleri kullan›lacak-sa; Sa¤lam kök hücreler vücut d›fl›nda toplan›r,özel metotlarla dondurularak saklan›r, çok a¤›rtedaviler verildikten sonra tekrar hastaya geriverilir. Böylece a¤›r tedaviler sonucu tümüyleölen kök hücreler nedeniyle yeniden canlanmaümidi kalmam›fl kemik ili¤ine hastan›ntedaviden etkilenmemifl, d›flar›da don-durularak saklanm›fl kök hücreleri tek-rar (deyim yerindeyse) ekilir. Bu kökhücreler, kemik ili¤inde tekrar yerlefle-rek normal kan yap›m›n› bafllat›rlar. Bu-na hastan›n kendi kendisinden (otolog)kök hücre nakli denilir. Otolog kök hüc-re nakliyle lösemi hücrelerini eskisineoranla daha etkili biçimde yok etmekmümkündür. Ancak, hastan›n kendi kökhücreleri saklanmak üzere toplan›rkenbunlar›n aras›na kar›flabilen lösemi hüc-relerinin tekrar hastal›k oluflmas›na yolaçmas› mümkündür. Bu nedenle topla-nan kök hücrenin içindeki lösemi hücre-lerini tan›yarak bunlar› ay›klama metot-lar› gelifltirilmifltir. Genellikle molekülermetotlar kullan›larak yap›lan bu ay›kla-ma iflleminin kök hücreye zarar vermeihtimali de yüksektir.

Daha iyisi kemik ili¤ini tekrar can-land›rmak için hastan›n kendi kök hüc-

relerini kullanmamakt›r. Yani kemik ili¤i bir tar-laysa bu tarlaya kendi mal›m›z olan yerli tohumde¤il de ithal mal›, yabanc› tohum ekmektir. Bu-nun için tohumun tarlan›n flartlar›na uymas› ge-rekir. Bunu anlamak için de çeflitli testler yap›-labilir. Bu durum insan vücudunda doku uyumudenen dokular aras› benzerliklerin sa¤lanabil-mesiyle mümkündür. Doku uyumunu sa¤layan

fley (eritrositler hariç) her hücrenin yüzeyindebulunan yap›lard›r. Bu yap›lar ba¤›fl›kl›k sistemi-nin vücuda ait hücreleri yabanc› hücrelerdenay›rt edebilmesini sa¤lar. Bu yap›larda en ufakfarklar bile ba¤›fl›kl›k sisteminin hücreleri tara-f›ndan (lenfositler) yabanc› hücrenin tan›nmas›ve reddedilerek vücuttan at›lmas›na yol açar.Doku uyum antijenleri (Major Histocompatibility

Antigens) olarak bilinen bu yap›lar in-sanda 6. kromozomun üzerinde bulu-nan genler taraf›ndan belirlenir. ‹nsan-da her kromozomdan iki tane vard›r.Bunlar›n birisi anneden, birisi babadangelir. Bu durumda kardefller aras›ndaanne ve babalar›ndan ayn› kromozomualm›fl olanlar›n doku uyumlar› da tamolacakt›r. Bunun gerçekleflme olas›l›¤›y-sa %25 tir. Bu olas›l›k rasgeledir. Tekkardefli olup da doku uyumu tam olankardefller olabildi¤i gibi birçok kardefliolup da hiçbiri aras›nda doku uyumu ol-mayan kardefller de vard›r. Doku uyumantijenlerini laboratuvarda belirlemekve tan›mlamak mümkündür. Bu flekildedoku uyum antijenleri birbiriyle tümüy-le uyumlu insanlar aras›nda kök hücrenakli yapmak mümkündür. Bu durumdabir lösemi hastas›nda normal kan yap›-m›n› sa¤layacak kök hücreleri bile öldü-recek bir kemoterapi (bazen buna rad-yoterapi de eklenir) üzerine doku grubu


kan yapan kök

Yetiflkin kökhücresi

Özelleflmifl kökhücreler (kan kökhücreleri)

Birbiriniizleyenbölünmelerle,özelleflmiflkan hücreleriolufluyor

P›ht› pulcuklar›(trombositler)

Özel ifllevli di¤erkök hücreler

Beyaz kanhücreleri

K›rm›z› kan hücresi

tam uyumlu bir insan›n kök hücreleri ve-rilerek kemik ili¤inde yeniden kan yap›-m›n› sa¤lamak mümkündür. Buna allo-geneik kök hücre nakli denilir. Bu türkan yapan kök hücre nakilleri -bu kökhücreler ayn› zamanda ba¤›fl›kl›k siste-minin de kök hücreleri oldu¤undan- biryerde yaln›zca kan yapan hücrelerin de-¤il, ayn› zamanda ba¤›fl›kl›k sistemininhücrelerinin (lenfositlerin) de nakledil-mesidir. Bu nakil ifllemi baflar›yla sonla-n›rsa, hasta (al›c›) tüm dokular›yla ken-disiyken kan dokusu ve ba¤›fl›kl›k siste-mi verici kaynakl› olacakt›r. Buna Chi-mera (kimera) denilir. Chimera grek mi-tolojisinde bafl› aslan, gövdesi keçi, kuy-ru¤u ejderha kuyru¤u olan canavar›nad›d›r.

Ancak, doku uyumu tam olsa bile,nakledilen kök hücreler ve ondan kay-naklanan (vericiye ait) hücrelerle buhücrelerin nakledildi¤i hastan›n (al›c›)doku antijenleri aras›nda ufak yap› fark-l›l›klar› olabilir. Bu yap›sal farklar al›c›n›n ba¤›-fl›kl›k sistemini oluflturan lenfositlerin nakledi-len kök hücreleri yabanc› tan›mas›na ve reddet-mesine yol açabilir. Bu durum, nakledilen kökhücrelerin al›c›da tutunamamas› ve dolay›s›ylayeni kan yap›m›n› bafllatamamas› demektir kikendi kök hücreleri de a¤›r tedavilerle yok ol-mufl hastada böyle bir durum felaket demektir.Bu nedenle hastan›n kendisine baflka bir insan-dan (ço¤unlukla kardeflinden) nakledilen kökhücreleri her ne olursa olsun reddedememesiiçin hastan›n ba¤›fl›kl›k sistemini tümüyle çö-kertmek ve yok etmek için haz›rlay›c› tedavileryap›l›r. Art›k doku gruplar› aras›ndaki ufak te-fek farklar hasta taraf›ndan alg›lanamayacak veverilen baflka bir insana ait kök hücreler hasta-da yerleflerek verici insan›n özelliklerini tafl›yankan hücreleri üretilecektir. Bu arada -al›c›n›nba¤›fl›kl›k sistemi yok edildi¤i için- al›c› her tür-lü mikroplara ve bunlar›n yaratt›¤› enfeksiyonla-ra aç›k olacakt›r. Bu durum, vericinin kök hüc-releri vericinin özelliklerini tafl›yan ba¤›fl›kl›ksistemini yeniden infla edene kadar sürecektir.Vericiye ait kök hücrelerden yeniden yap›lan ba-¤›fl›kl›k sisteminin al›c›ya al›flmas› ve tam bir ifl-levsellik kazanmas›, yaklafl›k bir senelik bir za-man› gerektirir. Bu arada hastay› çeflitli mikrop-lara karfl› korumak için etkili tedaviler yap›l›r.Ancak madalyonun bir de ters yüzü vard›r. Kökhücre nakilleri yap›l›rken kök hücrelerle birliktehastaya verilen vericiye ait lenfositlerin ya davericinin kök hücreleri taraf›ndan yap›lan lenfo-sitlerin hastay› (al›c›y›) yabanc› tan›mas› sonucubu hücreler hastan›n dokular›n› tahrip etmeküzere ona sald›racakt›r. Buna yaman›n (graft)ev sahibine (host) karfl› yaratt›¤› hastal›k anla-m›na Graft versus Host Hastal›¤› denir. Yani de-yim yerindeyse bu durum da¤dan gelenin ba¤-dakini kovmas›d›r. Bu hastal›k fliddetliyse hasta-n›n ölümüyle sonuçlanabilir. Onun için bu has-tal›¤› kontrol alt›nda tutabilmek için vericiye ait

ba¤›fl›kl›k sistemi hücrelerini (lenfositleri) bask›-layacak tedaviler (immüno-süpresif tedaviler)yap›l›r. Asl›nda her musibetten bir de hay›r do-¤ar. Vericiye ait lenfositler al›c›ya ait dokularasald›r›rken al›c›da her fleye karfl›n yaflam›n› öy-le ya da böyle devam ettiren ve ileride hastal›-¤›n nüks etmesine yol açacak kanser hücreleri-ni de yabanc› tan›yarak onlara da sald›r›r. Çün-kü al›c›daki kanser hücreleri de vericinin yaban-c› tan›d›¤› al›c›ya ait doku grubu antijenleri ta-fl›maktad›r. Bu durum graft versus lösemi (ya dakanser) olarak bilinir. Graft versus lösemi, kan-serle yaln›zca ilaç vererek de¤il fakat ba¤›fl›kl›ksisteminin hücrelerini de savafl alan›na sürereksavaflmam›z› sa¤lar. Bu nedenle baflar›l› bir al-logeneik kök hücre nakli sonras›nda nüks olay›son derece azd›r. Graft versus Host hastal›¤›bafllang›çta vericinin lenfositleri taraf›ndan ken-disine yabanc› hissetti¤i al›c› dokular›na karfl›giriflti¤i hoyrat savaflt›r. Zaman içinde verici len-fositleri al›c› dokular›n› tan›yarak onlara bu ka-dar hoyrat davranmayacak, hatta bir süre sonraal›c› dokular›n› kendinden saymaya bafllayacak-t›r. Buna ba¤›fl›kl›k sisteminin tolerans› (immü-nolojik tolerans) denir.

Allogeneik kök hücre nakli lösemiyle savafl-ta en radikal tedavi biçimi olarak görülse bile,hastay› en çok y›pratan çok a¤›r bir tedavi bi-çimidir. Bu nedenle bu tür tedavilerin yap›laca-¤› hastalar›n bu tedaviyi kald›racak kadar gençve dayan›kl› olmas› beklenir. Son zamanlardadaha hafif tedavi yöntemleriyle ayn› sonucu al-may›, graft versus host hastal›¤›yla daha etkilibiçimde bafla ç›kabilmeyi, graft versus lösemietkisini ön plana ç›karabilmeyi, doku grubutam uyumlu kardefli olmayanlar için toplumdahastayla ayn› doku grubundan ve kök hücresi-ni verebilecek gönüllüler bulmay› (kök hücrebankalar›) sa¤layacak yöntemler üzerinde çal›-fl›lmakta.

Yukar›da lösemi için anlat›lanlar, kemik ili-¤inde kan yap›m›yla ilgili di¤er hastal›klar için

de geçerli say›lamaz. Her hastal›¤›ntedavisi kendine özgüdür. Tedavidetemel ilke, hastal›¤› de¤il hastay› iyietmektir. Öyle hastal›klar vard›r kiilerlemeleri çok yavaflt›r, hastayaverdikleri rahats›zl›k çok azd›r, bu-na karfl›l›k tedaviye dirençleri çokfazlad›r (kronik lenfositik lösemiler,baz› düflük dereceli lenfomalar, ba-z› myelodisplastik sendromlar, baz›myeloproliferatif hastal›klar). Bun-lar›n baz›lar› tesadüfen ortaya ç›ka-bilir. Bu durumlarda hastal›¤› mut-laka yok edece¤im diye sald›rgantedavilerin içine girmek hastayafaydadan çok zarar verir. Bu kifliler-de tedavi karar› ve tedavinin ne ola-ca¤› kiflinin yafl›na, fizik gücüne, di-¤er organlar›n›n sa¤l›¤›na, ayr›cabaflka hastal›klar›n›n olup olmama-s›na göre de¤iflir. Bütün bu kriterle-re göre verilecek tedavilerin sa¤la-yaca¤› fayda kadar bu tedaviler do-

lay›s›yla hastan›n görece¤i zararlar da de¤er-lendirilmelidir. Bu de¤erlendirme her hasta vehastal›k baz›nda yap›lmal›d›r. Ancak bu hasta-l›klar huy olarak her zaman yavafl seyirli olma-yabilir. Bir gün huy de¤ifltirerek daha sald›r-gan, çabuk ilerleyen flekillere dönebilir. Bu ne-denle yavafl seyirli, nispeten iyi huylu gibi görü-nen hastal›klar› sürekli gözlem alt›nda tutmakhem klinik muayenelerle, hem de laboratuvartetkikleriyle hastal›¤›n hangi aflamada oldu¤utakip edilmelidir. Burada amaç, ifllerin kötüyegidece¤ine dair belirtiler görülür görülmez has-tal›¤›n hastay› fiziksel olarak düflkünlefltirmesi-ne izin vermeden ileri tedavilere bafllamakt›r.Bunun için hastan›n kendini kötü hissetmesinibeklemeden düzenli aralarla hastay› de¤erlen-dirmek gerekir.

Baz› hastal›klarda durum acil müdahaleyigerektirir. Örne¤in lösemiler, baz› lenfoma çe-flitleri, baz› myeloma çeflitleri, aplastik anemilerbu grup hastal›klardand›r. Hastal›¤›n belirtileri-nin ortaya ç›kmas›, doktorun tan›y› koymas› vetedaviye bafllanmas› çok h›zl› yap›lmal›d›r. Buarada geçen zaman bile hastan›n aleyhine ifllerve durumu tedavisi zor bir konuma getirir. Butür hastal›klara tan› konulmas› bile zor olabilir.Bu nedenle do¤rusu kan hastal›klar›yla ilgili ko-nularda bir kan hastal›klar› uzman›na (hemato-log) görünmektir.

Hastal›klar›n ilk aflamada yap›lacak tedavile-ri afla¤› yukar› bilinir. Onun için ilk tedavilerderhal yap›labilir. Ancak burada önemli olanhastal›¤›n yayg›nl›¤›, hücresel özellikleri, hasta-l›¤› yapan genetik bozukluklar›n (kromozomlar-da oluflan de¤ifliklikler) iflin bafl›nda saptanmas›çok önemlidir. Bu ilk de¤erlendirmeler hastal›-¤›n tedavisinde ileriki aflamalarda neler yap›l-mas› gerekti¤i ve hastal›¤›n ne kadar sald›rganoldu¤u konusunda bize bilgi verir. Bu nedenlede hastalar›n ilk de¤erlendirmelerinin bir hema-tolog taraf›ndan yap›lmas› önemlidir.


Kan kök hücreleri

Kandaki tüm hücrelerkan kök hücrelerinden

olufluyor

Kendini yenileyenkök hücreler öncül hücreler

Lemfoidhücreler

Pro-B

B hücreleri

T hücreleri

Katil hücreler

Dendritikhücreler

Granülosit

Makrofaj

Trombosit

Pro-T

Pro-K

Miyoleoidhücreler

k hücre nakli

Documents

yaﬂam s›v›