YAKIN DOĞU ÜNİVERSİTESİ
YAKIN DOĞU ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ ANABİLİM DALI
TEZLİ YÜKSEK LİSANS PROGRAMI
YÜKSEK LİSANS TEZİ
MİKYASU’L-LİSAN KISTASU’L-BEYAN
KÜTAHYALI ABDURRAHMAN FEVZİ
GİRİŞ-METİN 2-47s. -TERİMLER SÖZLÜK DİZİNİ-SÖZLÜK TIPKIBASIM
EMRAH ADAKLI
20031791
TEZ DANIŞMANI
DOÇ. DR. ESRA KARABACAK
LEFKOŞA
2010
ÖZ
Çalışmamıza konu olan Kütahyalı Abdurrahman Fevzi Efendi’nin
Mikyasu'l-Lisan Kıstasu'l-Beyan adlı eseri bir mukaddime, beş
maksat ve bir hatimeden ibarettir. Yazar, eserini kaleme alma
sebeplerini açıkladıktan sonra dil öğretiminin gerekleri üzerinde
durmuştur. Avrupa'da dil öğretiminin nasıl önemsendiği belirtilerek
bizlerin de bu konuyu önemsememiz gerektiğini anlatmıştır.
Abdurrahman Fevzi Efendi, konuları açıklarken maksat ana başlığını
kullanmıştır. Maksatları bablara, babları da nevlere, kısımlara,
sınıflara ayırmıştır. Metnin başında ve bazen de maksatlarda
açıklanması gereken ön bilgileri tevtia adı altında maddeler
halinde izah etmektedir.
Metin kısmı 177 sayfadan meydana gelmektedir. Eserin başında
içindekiler kısmı, terimlerin açıklandığı kısım, yazar hakkında ve
basıldığı yer hakkındaki bilgilerin verildiği bir bölüm vardır.
Eserin sonunda da bir doğru-yanlış cetveli bulunmaktadır. Bu
durumda eser, toplam olarak 207 sayfadan meydana gelmektedir.
Çalışmamız önsöz, eserin günümüz Türkçesiyle kısmen çeviri
niteliğindeki içeriği üzerine bir değerlendirmeyi de içine alan
kapsamlı bir giriş, metin (2-47.sayfa), metnin tıpkıbasımı
(2-47.sayfa), dilbilgisi terimleri dizin sözlüğü, sonsöz, kaynakça
ve kısaltmalardan şeklinde yapılmıştır. Giriş, kısaca Türk
dilbilgisi tarihi içinde Abdurrahman Fevzi’nin ve Mikyasu’l-Lisan
Kıstasu’l-Beyan’ın yeri, eserin tanıtımı, yaptığımız çalışmanın
metodu, eserin değerlendirilmesinden oluşmaktır.
Eser, Türk dilbilgisi tarihi içerisinde gerek içerik, gerekse
dilbilgisi terimleri bakımından son derece önemlidir.
Anahtar kelimeler: Dilbilgisi, Abdurrahman Fevzi,
Mikyasu’l-Lisan Kıstasu’l-Beyan, dilbilgisi kitapları, Türk
dilbilgisi tarihi, dilbilgisi terimleri, Türkçe öğretimi.
ABSTRACT
About our work with the Abdurrahman Fevzi of a preface to his
book Mikyasu’l Lisan-Kıstasu’l Beyan, consisting of five purpose
and is a hatime. Writer, explain why his work after receiving
written language teaching is focused on the needs. Importance of
language teaching in Europe is by specifying how we should care
about these issues told. Abdurrahman Fevzi subject heading used for
the purpose of explaining. For the purpose of the section to sort
parts, with part, divided in to classes. In the beginning of the
text and purpose to be explained, sometimes under the name tevtia
prior knowledge is described in articles.
Text consists of some 177 pages. Some of the contents of the
beginning of the work, explained some of the terminology, the
outhors were given information about and press about the place is a
part. At the and of the work is a true-false scale. Work in this
case, the total is made up of 207 pages.
Our study preface, a comprehensive introduction, the works of
contemporary Turkish language partially translated in the nature of
the content on the assessment, the text(2-47. page), the text of
the facsimile of the (2-47. pages), grammatical terms directorie,
dictionaries, and epilogue in the form were made. Brief
introduction in the history of Turkish grammar, Abdurrahman Fevzi
and Mikyasu’l Lisan-Kıstasu’l Beyan, presentation of the work we do
this work method, work evaluation and consists of a bibliography.
Today we do not use dictionary words in the text covers.
Must work with in the content on Turkish grammar, both in terms
of grammatical terms is extremely important.
Key words: Grammar, Abdurrahman Fevzi, Mikyasu’l Lisan-Kıstasu’l
Beyan, grammar books, history of Turkish grammar, grammatical
terms, Turkish education.
ÖN SÖZ
Her dilde olduğu gibi Türkçenin tarihi boyunca dilbilgisi
kitapları önemli rol oynamıştır. Biçim, söyleniş, cümle yapısı,
anlam ve kelime tarihi bakımından belirli bir düzenlilik gösteren
sistemli kelime gruplanmalarından meydana gelen dilin bu yönden
incelenmesi olarak tanımlanan dilbilgisi, dil eğitim ve öğretiminin
temelini oluşturmuştur.
Türkçe öğrenimine ve öğretimine önem verildiği bir devirde
yetişen Abdurrahman Fevzi Efendi de Türk dilinin kurallarını
anlatan Mikyasu’l-Lisan Kıstasu’l-Beyan adlı, üzerinde çalıştığımız
eseri yazmıştır. Eseri, 1847’de yazmaya başlamış ve 1851’de
bitirmiştir. Eser Türk dilbilgisi tarihi açısından son derece
önemlidir. 1530’da Bergamalı Kadri’nin Müyessiretü’l-Ulûm adlı
eserinden sonra, Türk dilinin Arapçanın gramerinden örneklerle de
desteklenerek yazılmış olması sebebiyle son derece önem
kazanmıştır. Çalışmamız Mikyasu’l-Lisan Kıstasu’l-Beyan adlı eserin
1299(1882)'da Meclis-i Maarifin izniyle İstanbul'da Mahmud Beg
Matbaası'nda basılmış, Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Osmanlıca
Eserler Bölümünde, 29442 raf numarasıyla kayıtlı olan kopyası
üzerinde yapılmıştır. 177 sayfa 17 bölümden oluşan bu eserin ilk 47
sayfası incelenmiştir. İnceleme, kapsamlı bir giriş, metnin Latin
harflerine çevrilmesi (2-47.sayfalar arası), dilbilgisi terimleri
sözlük-dizini, sözlük, tıpkıbasım, sonsöz, kaynakça ve kısaltmalar
şeklinde yapılmıştır. Giriş, bölümünde Türk dilbilgisi tarihi
hakkında genel bilgi verildikten sonra Kütahyalı Abdurrahman
Fevzi’nin hayatı, Mikyasu’l-Lisan Kıstasu’l-Beyan’ın içeriği,
tanıtımı, eserin günümüz Türkçesiyle kısmen çeviri niteliğindeki
içeriği üzerine bir değerlendirme şeklindedir.
Çalışmamız Türk dilbilgisi tarihine katkısı bakımından önemli
olacaktır. Bu çalışma sırasında beni yönlendiren, yardımlarını
esirgemeyen, daima teşvik eden, danışman hocam Doç. Dr. Esra
Karabacak'a minnet ve şükranla teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca
çalışmanın ortaya çıkması sırasında bilgisayarla ilgili teknik
konularda daima yardımcı olan Öğretim Görevlisi Aykut Yasakcı’ya
teşekkür ederim.
Emrah Adaklı
Lefkoşa, 2010
İÇİNDEKİLER
Öz.................................................................................................................................iii
Ön
Söz...........................................................................................................................v
Kısaltmalar..................................................................................................................vii
Giriş...............................................................................................................................1
Metin.............................................................................................................................9
Eserin Günümüz Türkçesiyle Kısmen Çeviri Niteliğindeki İçeriği
Üzerine Bir
Değerlendirme.............................................................................................................97
Dilbilgisi Terimleri Sözlük
İndeksi..........................................................................130
Sözlük.......................................................................................................................157
Tıpkıbasım................................................................................................................166
Son
Söz.....................................................................................................................214
Kaynakça..................................................................................................................215
Özgeçmiş..................................................................................................................218
KISALTMALAR
Ar. :Arapça
bk. :Bakınız.
çev. :Çeviren
Far. :Farsça
hzl. :Hazırlayan
GİRİŞ
I. Dilin gramer bakımından incelenmesi ve araştırılması birtakım
kuralların oluşturduğu metotlara dayanmaktadır. Yunanca yazı
anlamına gelen gramma kelimesinden gelen gramer, biçim, söyleniş,
cümle yapısı, anlam ve kelime tarihi bakımından belirli bir
düzenlilik gösteren sistemli kelime gruplanmalarından meydana gelen
dilin bu yönden incelenmesi olarak tanımlanmaktadır. Bu sistemi
Türkçe için incelediğimizde Tanzimat'a kadar okullarda önem
verilmediğini Arapça dilbilgisinin öne çıktığını görüyoruz. İlk
Osmanlı medreselerinde eskinin devamı olarak Arapça öğretimi önemli
idi. Tabii olarak Türkçenin Arapça ve Farsça ile münasebeti bu
dönemde Türkçe öğretiminin kapsamlı olarak ele alınmasını
engellemiştir. Anadolu Beylikleri döneminde ise Türkçeye daha çok
önem verilmiş, pek çok eser yazılmıştır.
Türk gramerciliği Kaşgarlı Mahmut’un Kitabu Cevahiri’n-Nahv fi
Lugati’t-Türk adlı eseriyle başlamıştır. Ancak eser kayıptır.Yine
Kaşgarlı Mahmut’un Kitabu Divani Lugati’t-Türk adlı eseri Araplara
Türkçe öğretmek amacıyla yazılmış dilbilgisi sözlük niteliğindedir.
Tam anlamıyla bir Türkçe dilbilgisi olarak kabul edeceğimiz ilk
eser ise Bergamalı Kadri’nin Müyessiretu’l-Ulum adlı eseridir. Batı
Türkçesinin ilk grameridir. Eserde yer yer Türkçe şekiller
verildiğinde Arapça karşılıkları da verilmektedir Tanzimat dönemi
ve sonrası gramer tarihi bakımından önemlidir. Pek çok eser
yazılmıştır. Batı tarzı diyebileceğimiz gramer kitapları bu dönemde
yazılmıştır. İlk defa dilbilgisi terimleri kullanılmaya
başlanmıştır. Bu eserlerin öncülüğünü yapan Ahmet Cevdet Paşa, dil
öğretimi kitaplarıyla da bugünkü dilbilgisi kitaplarının
şekillenmesini sağlamıştır. Abdurrahman Fevzi Efendi, zamanının bu
akımına uyarak, Türk dilinin kurallarını anlatan Mikyasu’l-Lisan
Kıstasu’l-Beyan adlı eserini yazmakla Türk diline gerçekten çok
önemli bir hizmet vermiştir. Eser 1851’de basılmıştır. Hem
Müyessiretu’l-Ulum ile benzerliği açısından hem de Arapça örneklere
yer verilmesi ve aynı zamanda Cevdet Paşa’nın tarzından da
etkilenmiş olması bakımından önemlidir. Daha sonra Türkçenin
tarihî. seyri içinde pek çok farklı özelliğe sahip dilbilgisi
kitapları yazılmıştır. Hepsi de yazıldığı dönemlere göre önemlidir.
Bunlardan bazıları: Ahmed Cevdet. Kavâid-i Osmaniye. (İstanbul,
1267); Süleyman Paşa. İlm-i Sarf-ı Türkî. (İstanbul, 1298); Selim
Sabit. Sarf-ı Osmanî. (İstanbul 1298); Ali Nazıma. Lisân-ı Osmânî.
(İstanbul, 1302); Cevdet Paşa. Tertîb-i Cedîd-i Kavâid-i Osmaniye.
(İstanbul, 1304); Fazlı Necib. Nev-usûl Sarf-ı Osmânî. (İstanbul,
1305), Mutavvvel Sarf-ı Osmânî. (İstanbul,1306); Atıf, M. Remzi.
Kavâid-i Osmaniye. (İstanbul,1328); Ahmet Cevad. Lisân-ı Osmânî.
(İstanbul, 1328); Ahmet Rasim. Amelî ve Nazarî Talîm-i Lisân-ı
Osmânî. (İstanbul, 1325); Hüseyin Cahid. Türkçe Sarf ve Nahv.
(İstanbul, 1326); Necib Asım.Yeni Tertib Muhtasar Osmanlı Sarfı.
(İstanbul, 1308); Manastırlı Rıfat. Külliyât-ı Kavâid-i Osmaniye.
(İstanbul, 1303), Hâce-i Lisân-ı Osmânî. (İstanbul, 1311); Raşid.
Külliyât-ı Kavâid-i Lisân-ı Osmaniye. (İstanbul, 1317); Şemseddin
Sami. Nev-usûl Sarf-ı Türkî. (İstanbul, 1310); Şeyh Vasfî. Mufassal
Yeni Sarf-ı Osmânî. (İstanbul, 1316).
1928 yılında yeni Türk alfabesinin kabul edilmesiyle birlikte
Türk gramerciliğinde yeni bir dönem başlamıştır. Yeni Türk
alfabesiyle ilk gramer denemesi, Türk Dili Encümeni'nce 1928
yılında hazırlanan Muhtasar Türkçe Gramer adlı eserdir. Cumhuriyet
döneminde bu eserle başlayan gramer yazma faaliyetleri günümüze
kadar sürerek pek çok eser yazılmıştır.
II. KÜTAHYALI ABDURRAHMAN FEVZİ EFENDİ’ NİN HAYATI
(1802-1864)
Abdurrahman Fevzi Efendi, Kütahya’nın yetiştirdiği Türk diline
hizmet etmiş önemli bir dil bilimcisidir. 1802 yılında Kütahya’da
doğmuştur. Tam adı Seyyid Abdurrahman Halvetî er-Rufai
el-Kütahî’dir. Babası, zamanın Kütahya bilginlerinden olan
Sadıkzade Mustafa Efendi’dir. İlk eğitimini, memleketinde
babasından din bilgisi olarak aldıktan (1828) sonra, 1829 yılında
medrese eğitimi görmek için İstanbul’a gider. Müderris İmam Zade
Esat Efendi’nin derslerine devam eder. Yüksek tahsilini tamamlayıp,
1833’de diplomasını alır. Müderris olur. 1834’de İstanbul’da
Dâru’l-Hadis Valide Sultan müderrisliğine atanır. Bir yıl sonra
(1835) da Harp Okuluna Arapça öğretmeni olarak tayin olur. Burada
yirmi yıl aralıksız Türkçe, Arapça ve tarih dersleri verir. Sofya
mevleviyeti rütbesine yükseltilmiştir (1858). 1863’de emekliye
ayrılmış ve bir yıl sonra(1864) İstanbul’da vefat etmiştir.
İstanbul, Eyüp Defterdar caddesi civarında Yâvedud Kabristanlığı’na
defn edilmiştir.
Abdurrahman Fevzi Efendi, güzel ahlaklı, zeki, ilmin
inceliklerine bilen, olgun, bir insan olarak belirtilmiştir.
Bursalı Mehmet Tahir Osmanlı Müellifleri adlı kitabında Abdurrahman
Fevzi Efendi’nin Mektebi Harbiye’de Kitabsız ismiyle şöhret
olduğunu ve riyaziyyun-ı Osmaniye’den Mustafa Paşa’nın oğlu
olduğunu belirtir.
III. MİKYASU’L-LİSAN KISTASU’L-BEYAN
I. Türkçe öğrenimine ve öğretimine önem verildiği bir devirde
yetişen Abdurrahman Fevzi Efendi, zamanının bu akımına uyarak, Türk
dilinin kurallarını anlatan Mikyasu’l-Lisan Kıstasu’l-Beyan adlı bu
eserini yazmakla Türk diline çok önemli bir hizmeti olmuştur.
Eseri, 1847’de yazmaya başlamış ve 1851’de bitirmiştir. Daha sonra
kitabı üzerinde bazı düzeltmeler yaparak genişletmiştir. Eser, bir
komisyon tarafından incelenmiş ve dilbilgisi açısından değerli
görülerek kitabın basılmasına ancak yazarının ölümünden sonra karar
verilmiştir. 1882’de Darüşşafaka adına basılmış ve Türkçe dersleri
bu esere göre okutulmuştur. Tanzimat’ın ilk Türkçe grameri sayılmış
ve yazarına Tanzimat’ın ilk Türk gramercisi ünvanı verilmişse de
tamamlanma (1861) ve yayımlanma tarihi (1881) gözönünde
tutulduğunda, basılı ilk gramer Keçecizade Mehmed Fuad’la Ahmed
Cevdet Paşa’nın birlikte kaleme aldıkları, yarım yüzyıl okul kitabı
olarak da önem kazanan Medhal-i Kavîd’dir (1851).
Türkçe gramer yazma konusunda hazırlıksız ve eğitimsiz ilk dönem
Tanzimat aydınları, eğitim ve öğretimde ihtiyaç duydukları esere
örnek alacakları bir sistemden yoksun olmaları ve medrese
terbiyesinden geçmeleri itibarıyla en iyi bildikleri klasik Arapça
için geliştirilen gramer metodu ilk çalışmalarına örnek olmuştur.
Bu şablon ilk defa Anadolu sahasında yazılan ilk Türkçe gramer olan
Müyessiretü’l Ulûm’da (1530) uygulanmış; fakat, yapısı ve kökeni
farklı bir dil olması itibariyle Türkçeyi ele alan bu çaba sonuca
varmamıştır. Aradan geçen sürede bu konuda yeni bir çalışma
olmamıştır. 19. yüzyılda yazılan Türkçe gramerler, daha önce
Anadolu sahasında yazılan ilk gramerin yöntemiyle benzerlik
göstermiştir.
Abdurrahman Fevzi’nin takip ettiği yöntem, çağdaşlarından iki
noktada farklılık gösterir: İlk olarak gramerinin çatısını kuracağı
terimleri tespit etmiştir. Eserinin girişinde Istılâhât-i Mevzû’a
ve Unvânât-i Muhteri’a başlığı altında terimler karşılıklarla
vermiştir. Eserin bütününe serpiştirdiği diğer yeni terimlerle
bunların sayısı oldukça fazladır. Arapça köklerden üretilen, ancak
Türkçenin yapısına göre tespit edilen dilbilgisi terimleri
açısından eser çok önemlidir. Bütün yapım ve çekim ekleri ayrı
terimlerle karşılanmış, her bir mana değeri için de yeni terim
karşılıkları kullanılmıştır. Eserde, anlam ayırt edici noktaları
belirtmeye yönelik bir terim türetme sistemi söz konusudur. Eser,
Türk Dil Kurumu uzmanlarından Ali Ulvi Elöve tarafından Dördüncü
Türk Dili Kurultayı’na sunulmak üzere ilk altmış iki terimi,
kendisinin türettiği karşılıklarla hazırlanmıştır(1940). Eserde,
Türkçenin ses değerleriyle Arap alfabesini mukayese ederek yeni bir
alfabe geliştirilmesi fikri savunulmuştur. Her sese bir harf, her
harfe bir ses prensibini esas alan yeni Latin alfabesinin ilk
müjdecisi olan Abdurrahman Fevzi Efendi yeni tekliflerini dilin
kolay okunup anlaşılması, eğitim ve öğretimin hız kazanması için
sunmuştur. En önemli görüşü, gramer başlığı altında imla, sarf(yapı
bilgisi), nahv(sözdizimi) ve iştikak(türetme bilgisi)’ın
birleştirilmesi gerektiğini ve ünlülerin kullanılmasının kaçınılmaz
olduğunu savunmasıdır. Türkçenin ünlü sistemini göstermek için
Batıda vovel(ünlü) denilen işaretlere benzer harflerin kullanılması
veya her harfin ince ve kalın sıralı şekillerinin geliştirilmesi
üzerinde durmuştur. Ona göre imla kılavuzunun olmayışı öğrenenin
kelime kalıplarını öğrenmesini güçleştirmekte, zaman kaybına yol
açmaktadır.
Abdurrahman Fevzi Efendi, Türkçenin ses yapısının temelini ince
ve kalın ses uyumu oluşturduğunu vurgular. Yuvarlak-geniş ünlülerin
ancak ilk hecede yer alması kuralı gibi konular etraflıca
incelenmiştir. Zaman zaman standart Türkçenin dışına da çıkarak,
Anadolu ağızlarından, Azeri ve Çağatay Türkçesinden de örneklerle
eserinin genel Türkçeyi içine alan bir gramer olduğunu ifade
etmiştir.
Şekil bilgisinde işlediği öz Türkçe kelime zenginliği ancak
Cumhuriyet döneminde dikkat çekmiştir. Türk Dil Kurumu 1933’te,
Türkçe söz varlığını tespit faaliyeti çerçevesinde İshak Refet’e
Mikyasü’l-Lisan ve Kıstasü’l-Beyan’ı inceletmiştir. Eser, daha
sonra, Jean Deny’nin Grammaire de la Langue Turque (dialecte
Osmanli)’sinin tercümesinde Ali Ulvi Elöve’ye öncülük etmiştir.
Manastırlı Rıfat Efendi’nin Külliyât-ı Kavâid-i Osmâniye adlı
eserinin girişinde, daha sonra da Osman Ergin’in Maarif Tarihi’nde
Mikyasü’l-Lisan ve Kıstasü’l-Beyan’ın aslında iki cilt olduğu,
sadece birinci cildinin Fevzi’nin oğlu Mustafa Safvet tarafından
neşredildiğinden bahs edilir. Ergin eserin ikinci cildinin Hamidiye
Kütüphanesi’nde olduğunu tahmin ettiğini bildirir.
Eser, 1530’da Bergamalı Kadri’nin Müyessiretü’l-Ulûm adlı
eserinden sonra, Türk dilinin ikinci gramer kitabı olarak kabul
edilmiştir. Anadolu sahasında Osmanlı Türkçesiyle ilgili gramer
çalışmalarının ilki, Bergamalı Kadri'nin 1530 yılında yazdığı
Müyessiretü'l-Ulûm adlı eseridir. Bu eserin yazılmasından yıllar
sonra, 19. yüzyılda gramer çalışmaları yapılmaya başlanmıştır.
Abdurrahman Fevzi Efendi’nin Mikyasu'l-Lisan Kıstasu'l-Beyan adlı
eseri de bu dönemde yazılan bir eserdir. Bu eser, basım tarihinin
yanı sıra yazılış tarihi itibarıyle de Müyessiretü’l-Ulûm'dan sonra
yazılan ilk gramerdir. Eser, 1299(1882)'da Meclis-i Maarifin
izniyle İstanbul'da Mahmud Beg Matbaası'nda bastırılmıştır. Eseri
incelerken bu baskısından faydalandık. Eserin bu baskısı, Beyazıt
Devlet Kütüphanesi, Osmanlıca Eserler Bölümünde, 29442 raf
numarasıyla kayıtlıdır.
Mikyasu'l-Lisan Kıstasu'l-Beyan’ın metin kısmı 177 sayfa ve 17
bölümden meydana gelmektedir. Eserin başında içindekiler kısmı,
terimlerin açıklandığı kısım, yazar hakkında ve basıldığı yer
hakkında bilgilerin verildiği bir bölüm vardır. Bu bölüm de 22
sayfadan ibarettir. Eserin sonunda da 8 sayfalık doğru-yanlış
cetveli bulunmaktadır. Baştaki 22 sayfalık bölüm ayrı, metin ve
doğru-yanlış cetveli ayrı numaralandırılmıştır. Eser, toplam olarak
207 sayfadan meydana gelmektedir. Metin kısmında her sayfada 35
satır yer almaktadır. Eser, bir mukaddime, beş maksat ve bir
hatimeden ibarettir. Temel bilgilerden sonra eser, konulara ve
konular da aralarında bölümlere ayrılmıştır. Burada çalışmamıza
dahil olan eserdeki 1. konunun 6 bölümünün üzerinde durulacaktır.
Çalışmamız eserin metin kısmının ilk 47 sayfasını
kapsamakttadır.
Abdurrahman Fevzi Efendi, konuları açıklarken maksat ana
başlığını kullanmıştır. Maksatları bablara, babları da nevlere,
kısımlara, sınıflara ayırmıştır. Buralarda açıklanması gereken
ayrıntıları da hasîse, tenbih, mühimme, faide, tetimme adlarıyla
açıklamıştır. Metnin başında ve bazen de maksatlarda açıklanması
gereken bilgileri tevtia adı altında maddeler halinde izah
etmektedir. Eserde ara başlıklar olarak ammâ ba’d, nev, kısm,
mühimme, fa’ide, maksad, bab, tarik, hasâ’is, hasîse, tenbihât,
tenbih, mu’tarıza, tetimme, matlab, mevzi terimleri
kullanılmıştır.
Eser, Besmele ile bir başlangıcın ardından Allah’a hamdı ve
Peygamber’e şükrü anlatan bir bölüm ile devam eder. Ammâ ba’d kısmı
bir nevi önsözdür. Burada Abdurrahman Fevzi Efendi’nin dile verdiği
önem yine kendisi tarafından anlatılır. Daha sonra aşağıdaki
bölümleri içerir:
Türkçe kelimelerin fiil, isim ve edat olarak bölümlere
ayrılması, fiil ile ismin türemiş, kendisinden türetilen ve kendisi
kök olan(türememiş) biçimlerinin bölümlenmesi ve edatın
kök(türememiş) olması, fiilin basit ve türemiş olarak bölümlere
ayrılması., fiilin basit ve birleşik olarak bölümlere ayrılması.,
fiilin anlamlı ve anlamı eksik olan olmak üzere bölümlere
ayrılması, anlam açısından tam(esas) ve eksik(yardımcı) bir fiilin
geçişli ve geçişsiz olarak ayrılması., ismin belirli ve belirsiz
olarak bölümlere ayrılması ve belirli isimlerin tür olarak on bir
bölüm halinde incelenmesi.
Temel bilgilerden sonra eser, konulara ve konular da aralarında
bölümlere ayrılmıştır:
Ekler, sesler, anlamlı kelimeler, edatlar, yardımcı sesler,
işaret, asıl Türkçe kelimeler yapıları itibariyle (Arapçaya
benzetilerek) sesler atılarak en az üç kök harf kalan yapılar, hece
harfleri, her birinde kalınlık ve incelik kavramı, Arap dilindeki
işaretler ve bu işaretlerin harflerle birleşmesi, harekelerin
şekillenmesi, harflerin birbirine bitişen ve ayrık biçimleri,
sessiz harflerin yanlarına konulan seslerle değişik anlamlar,
hecelerle birleşmiş şekiller; harflerin eklenmesi, birleşme
şekilleri, ekleri ve heceleri oluştururken uğradıkları değişimler;
değişikliğe uğrayan harflerin çeşit ve bölümleri; kelimeye
eklenirken ünlüsü atılan şekiller; zamirlerin bölümlere
ayrılması.
Yazar, eserini kaleme alma sebeplerini açıkladıktan sonra dil
öğretiminin önemi üzerinde durmuştur. Avrupa'da dil öğretiminin
nasıl önemsendiği belirtilerek bizlerin de bu konuyu önemsememiz
gerektiği vurgulanmıştır. Eserin en önemli özelliklerinden biri,
dilbilgisi terimlerinin kullanılmasıdır. Yazarın kullandığı
terimler, ne kendisinden önce yazılmış Müyessiretü'l-Ulûm'daki ne
de daha sonra yazılmış gramerlerdeki terimlere benzemektedir.
Mesela, görülen geçmiş zaman için o dönem gramerlerinde mazi-i
şuhûdî, öğrenilen geçmiş zaman için mazi-i naklî terimleri
kullanılırken Mikyasu'l-Lisan Kıstasu'l-Beyan'da mazi-i
mahsusu'n-nisbe, mazi-i menkûlu'n-nisbe terimleri kullanılmaktadır.
Eserde önemli bir başka özellik de fiillerin yapısının zaman, hades
ve nispet diye sınıflanmış olmasıdır. Zaman, fiilin zamanını, hades
fiilin hareketini, oluşunu, nispet ise fiil köklerinin ek alarak
oluşturduğu biçimleri anlatmaktadır.
II. Çalışmamız sırasında eserin ilk 47 sayfası önce Latin
harfleriyle okunmuştur. Eserin başındaki şükür ve dua cümlelerinden
oluşan Arapça bölüm, eserin tamamı incelenmediği için çalışmamıza
dahil edilmemiştir. Ayrıca en baştaki içindekiler bölümü de
çalışmamıza dahil edilmemiştir. Bu bölümlerin eserin tamamıyla
ilgili çalışma yapıldığında eklenmesi düşünülmüştür. Eser, ammâ
ba’d bölümüyle başlatılmıştır. Metni Latin harflerine çevirmede
Türk Dil Kurumu tarafından yayınlanan Yazım Kılavuzu’nun en son
baskısı temel alınmıştır. Bugün de kullandığımız kelimeler yazım
kılavuzundaki şekliyle alınmıştır. Yazım Kılavuzu’nda
bulunmayanlarda uzatma için ^ işareti kullanılmıştır. Ayn ve hemze,
kesme işaretleri ile sadece ortada kullanılmıştır. Farsça
tamlamalar -i şeklinde okunmuştur. Metindeki dilbilgisi terimleri
tespit edilmiş, geçtiği sayfalar belirtilmiş, sözlük dizin
oluşturulmuştur. Bir terim bir sayfada birkaç kere geçmişse dizinde
sadece bir defa gösterilmiştir. Bugün anlaşılması güç olan
kelimeler için de bir sözlük oluşturulmuştur.
Eser, üzerine yapılan her çalışma farklı biçimdedir. Türk
dilbilgisi tarihi için son derece önemli olan eserin üzerine
yapılmış çalışmamız dahil bütün çalışmalar değerlendirilmeli ve
Türk dilbilgisi tarihi içinde farklı alanlarda(terimler, görüşler,
kelime hazinesi, anlatım biçimi gibi) ayrıntılı çalışmalara kaynak
olmalıdır.
METİN*
(2) MİKYASU’L-LİSAN KISTASU’L-BEYAN
Bismillahirrahmanirrahim
(Ammâ ba’d) Erbab-i vukuf ve eshâb-i maarife tezkîr ve ihtardan
müstagnî olduğu üzere dinin kıyam ve devamına ve dünyanın kıvâm ve
nizamına bâdî ve sebeb-i adi olan ulûm-i diniyye ve şer’iyyeye dair
ve maarif-i dünyeviyye ve sınâ’iyyeye mütedâ’ir olan kütüb-i
musannafa ve resâ’il-i müellifenin çoğu elsine-i Arabiyye ve
saireden bulunduğundan ve ale’l-husus bâ’is-i salâh ve dâ’i-i
fellâhımız bulunan Kur’an-i mübîn ve ehâdîs-i fahru’l-mürselîn
Arabiyyu’n-nazm ve’l-ibare olduğundan gerek Kur’an-i azîmu’ş-şanın
ve ehâdîs-i kudsiyye ve nebeviyyenin nazm-i şerif ve meal-i
münîflerine bi-kadri’t-tâka kesb-i vukuf eylememiz için gerek
kütüb-i mesfûrenin meallerini tahsil birle elfâza ve ibârâtını
lisan-i Türkiyye nakl ve tahvil eylememiz için ol emrde ol elsineyi
az vaktte gereği gibi tahsil etmez. Umûr-i lazımadan idiği
derkârdır ve bizce ise elsine-i merkumeyi vech-i mezkûr üzere
tahsil ve tekmil hususu ol elsineyi yani (nahv) (sarf) (iştikâk)
(hat) ismleriyle mersûm olan ulum-i Arabiyyeyi ve fünûn-i erba’a-i
mezkûreden ibaret olan elsine-i ecnebiyye gramerlerini kıraat ve
tekmilden başka bir suretle uyamayacağı vâreste-i kayd ve işardır.
(Halbuki) bizim fünûn-i merkumeyi az vaktte gereği gibi tahsil
ederek (3) makâsid-i diniyye ve metâlib-i dünyeviyyeye dair kütüb
ve resâ’ilin hem meal hem mü’eddâlarını kesb-i vukuf etmez. Ve hem
de ibarelerini lisanımızda peyderpey nakl ve tahvil eylemez.
Âti’l-beyan umûr-i selâsenin muktezasını icraya menût ve
mütevakkıfdır.
Birincisi, kelimât-i Türkiyyenin ve ol kelimâta mevzu ve dâl
olan suver-i hurûf ve nukûş-i harekâtın hey’ât-i tagayyür ve
tahavvülünü ve keyfiyyât-i teşekkül ve tebeddülünü ilam ve inhâ ve
doğru söylenip yazmalarının tarikini ifhâm ve inbâ eder bir mecelle
ve risalenin bulunmasına mütevaffıkdır. Zira elde öyle bir
kitabımız olmadıkça elsine-i sairenin keyfiyyât-i tagayyürüne dair
nizamâtı lisanımızın nizamıyla mukayese ve muvazene
olunamayacağından başka kelimât-i Türkiyyenin bi-lâ karine okunacak
surette yazılmalarının tariki dahi bilinemeyeceğinden ne elsine-i
ecnebiyyenin kavânîn-i tagyiriyyesini beyan eden fünûn-i mâ
ra’z-zikrâ az vaktte gereği gibi tahsil ve tekmil hususu olabilir
ve ne de lisan-i âherde bulunan kütüb-i diniyye ve dünyeviyyenin
ibarelerini lisanımıza nakl ve tebdil emri uyabilir.
İkincisi, fi’l-asl hurûf-i Arabiyyeden yirmi iki nev ve hurûf-i
Farsîyye ve Türkiyyeden iki nev ve ancak hurûf-i Türkiyyeden bir
nev harfe mevzu olup hurûf ve harekât-i Türkiyyede müştereken ve
müterâdifen müstamel olan âti’l-beyan yirmi beş türlü suver-i
hurûfa nukûş-i harekâtın maksad-i evvel âti’z-zikrin birinci
babından anlaşılacağı vechle hurûf ve harekât-i Türkiyyeyi ifadede
kusurları olduğundan ol suver ve nukûş-i müstameleyi veya mahv ve
isbat ile bâb-i mezkûrda mebsût olan turuk-i selâsenin birine ircâ
ederek tashih veyahut suver ve nukûş-i müstameleyi bazı alâmât ile
takyîd ederek fiil-cümle ıslah etmeğe mütevaffıkdır. Zira eşkâl-i
hurûf ve nukûş-i harekât suver-i kitâbet ve imlânın huyûlu ve
maddesi menzilesinde olmalarıyla vech-i mezkûr üzere tashih veya
ıslah olunmadıkça kelimât-i Türkiyyenin keyfiyyât-i tagayyür ve
tahavvülünden ve eşkâl ve nukûş-i muharrirenin hey’ât-i teşekkül ve
tebeddülünden bahs eden mesâ’ilin kâffesini mütekeffil ve müştemil
olmak üzere tertib ve tanzim olunmuş olan işbu kitab ve mecelle her
ne kadar kelimât-i Türkiyyeyi doğru söylemenin tarikini bildirdiği
gibi doğru yazmanın tarikini dahi bildirirse de eşkâl ve nukûş-i
müstamele artık ve eksik olduğu cihetle suver ve kavâlib-i
matlûbadan her birine isâga ve ifrâg olunamayacağından hem
mübtedîler için lisanımıza nakl ve tahvil olunacak kütübde kütüb-i
Türkiyye-i mevcudede olduğu misilli anlamayacakları lugat-i
ecnebiyyeyi istimale mecburiyet lazım gelecektir. Ve hem de
kitâbet-i Türkiyyeyi tahsil yolunda olageldiği üzere pek çok zahmet
çekilerek tekmil fünûn ve ulûma vakit kalmayacaktır.
Üçüncüsü, kütüb-i Arabiyyeden evvel-be-evvel okunması veya
mütalaa olunması ehem ve akdam olanların hususen kütüb-i ehâdîs ve
tefâsîrin mushaf-i şerif meselli hareke ve sükûn ve medd kasr ve
temsil olunmalarına mütevaffıkdır. Zira hem ehâdîs-i nebeviyyenin
ve hem kütüb-i sairenin meal ve mü’eddâları istihrac ve istinbât
olunma ibarelerinin doğru okunup zabt olunmasına merbût ve ol
ibarelerin doğru okunması dahi alâmât-i merkume ile mukayyed
olmalarına manût olup halbuki ibârât-i mezkûre yazılageldiği üzere
alâmât-i merkume ile mukayyed olmadığı surette ol ibârâtın doğru
okunup zabt olunması bi’l-aks meallerini istihrac ve istinbâta
tevakkuf edeceğinden ve bu ise devr-i batılı müstelzim olmakla
ibârât-i merkume her hâlde doğru okunamayacağından bi’z-zarure
tashih-i ibare ve kelimât için metûn-i lugata müracaatla izâ’a-i
evkât etmez lazım gelecektir. Ve egerçi mesâ’il ve mübâhisine
haricten vukuf ve ittilâsıyla bazı ibareleri doğru okunmuş olsa
bile ol vukuf ve ittilâ’ın ibârât arasında bulunan esâmî ve elkâb
meselli kelimâtı doğru okumamız hakkında bir Fâ’idesi
olmayacağından bu cihetle yine metûn-i lugata müracaattan
kurtulunmayacaktır.( İmdi lazımu’l-icra olan umûr-i selâse-i
mesrûdeden ikinci emr yani hurûf (4) ve harekât-i Türkiyyede
müstamel olan yirmi beş türlü nukûş ve eşkâli ya âti’l-beyan
turuk-i selâsenin birine ircâ ile tashih yahut birkaç alamet ihdâs
ve vaz ile nukûş ve eşkâl-i müstameleyi ıslah ederek kelimât-i
Türkiyyeyi söylendiği gibi yazılma ve yazılanı bi-lâ karine okunma
kabiline ifrâg birle kitâbet-i Türkiyyeyi hatt-ı Arabi-i mukayyed
meselli silk-i nizama rabt ve hadd-i matlube iblâg etme hususu
egerçi hurûf ve harekât-i Türkiyyenin ecnâs ve enva ve havası
bi’l-külliyye zahire ihrac olunmuş olduğu cihetle umûr-i selâse-i
mesrûdenin cümlesinden ehven ve eshel ve bununla bile fevâ’id ve
menâfi’i eşmel ve ekmel bulunmuş ise de bi-lâ nizam yazıla gelen
eşkâl-i kelimât-i me’lûfeyi bir mikdar tagyîr ve tebdil etme lazım
geleceğinden husus-i merkumı icra ikinci ve üçüncü emrler meselli
ulema-i milletin icmâ ve ittihâfına ve vükelâ-yi devletin kabul ve
tasdikine mukârin irade-i gayr-i te’âde-i mulûkânenin şeref-i
sudûrına mevkûl-i mevâdden bulunmuş olduğundan bundan sarf-i nazar
olunmuş ve birinci emr ise yani kelimât-i Türkiyyenin keyfiyyât-i
tagayyür ve tahavvülünden ve devâlî bulunan suver-i hurûf ve
nukûş-i harekâtın hey’ât-i tebeddül ve teşekkülünden bahs eden
mesâ’ilin kâfesini şâmil-i kütüb ve resâ’il tertib ve tanzim olunma
hususu ise işar mâ ra’z-zikrden müstebân olduğu üzere hem kelimât-i
Türkiyyenin her nev ve kısmını az vaktte doğru okuyup yazmamız ve
bu cihetle erbab-i kalem tahsil-i kitabette ifnâ-i imar etmeyerek
ulûm-i diniyye ve funûn-i hükmiyye ve sınâ’iyyeyi eyyâm-i şebâbette
tekmile vakit bulmaları için ve hem ulûm-i diniyye ve fünûn-i
hükmiyye ve sınâ’iyyeyi ahz ve tahsilimize vesile olan fünûn-i
elsine-i Arabiyye ve saireyi az vakitte tekmil etmez. Ve bu cihetle
talebe-i ulûm-i fünûn-i Arabiyyeyi tahsilde izâga-i evkât etmeyerek
maksad-i aslı olan ulûm-i Kur’aniyye ve ehâdis-i nebeviyye ve
şer’iyye ile istigâle ve hem de kitabet-i Türkiyyeyi tahsile
ihtilâs-i vakt eylemeleri için akdem-i umûrdan bulunduğu gibi
hükümet-i vâhide dahilinde bulunan akvâm-i muhtelifetü’l-elsine
birbirlerinin lisanlarına arif olmadıkları surette her ne kadar
müttahidetü’l-millet olsalar bile beynlerinde bu cihetle vahşet ve
menâfiretin kıyamı ve herbiri diğerlerinin lisanlarına vakıf
oldukları surette muhtelifetü’l-millet bulunsalar bile aralarında
bu yüzden ülfet ve mevâlâtın devamı umûr-i tabî’iyyeden olduğuna
nazaran devletimizin kullandığı lisanı zîr-i hükümetinde dahil ve
âsûde-i hâl olan gerek müslim gerek sair bunca kabâ’il ve aşâ’irin
bilip kullanmaları için dahi akdam-i umûrdan bulunmuştur. Bu
surette her ne kadar müttahidetü’l-millet olsalar bile beynlerinde
bu cihetle vahşet ve menâfiretin kıyamı ve her biri diğerlerinin
lisanlarına vakıf oldukları surette muhtelifetü’l-millet bulunsalar
bile aralarında bu yüzden ülfet ve mevâlâtın devamı umûr-i
tabî’iyyeden olduğuna nazaran devletimizin kullandığı lisanı zîr-i
hükümetinde dahil ve âsûde-i hâl olan gerek müslim gerek sair bunca
kabâ’il ve aşâ’irin bilip kullanmaları için dahi akdam-i umûrdan
bulunmuştur. Bu surette ilm-i lisan böyle menâfi’-i adîdeyi
müştemil bir fenn-i celili’ş-şân iken ibrâz-i mü’essir-i cemîlede
fâ’iku’l-emsâl zevât-i zevi’l-kemalden hiç birinin kemmiyyet-i
hâmme-i himmeti bu muzmâr fevâ’id-i medâr cihetine sevk ve icâle ve
cuybâr-i medâr-ı fikr ve ru’yeti ol vâdî semtine icra ve isâle
olunması meğerse ke’l-misli’s-sair elsine-i ekâbirde mütedâ’ir işbu
(kem terku’l-evvel li’l-ahirîn) kelamında merâm( şair istifham alâ
vechi’l-inkâr olması ihtimaline dair makaleden sırr-i Ebu’s-Su’ûdî
kabâle-i ahbâra imâle hikmetine mebni ve irâ’a tettakî gaybdan bu
emrin fıtk ve rıtkı mevâlîden talib-i feyz-i ilâhî müznib muhattî
sâhi seyyid Abdu’r-Rahman el-Halvetî er-Rufâ’î el-Kutahînin uhde-i
ubûdiyyetlerine tefvîz ve ihale buyrulması olmuş ki mekteb-i
maarif-i i’dâdiyye şâkirdânına ulûm-i Arabiyye vesaireyi talimi
hengâmında (5) Avrupa mektebleri şâkirdânından dahil-i havza islam
olmuş, on beş on altı yaşında efendiler eyyâm-i sibâvetlerinde
mâder-zâd lisanlarının gramerlerini okumuş oldukları cihetiyle
birkaç elsine-i ecnebiyye gramerlerinii tekmil ve resm ve inşâ ve
coğrafya ve vâfir ulûm-i riyâziyyeyi okumuş ve tahsil etmiş
olduklarını ve bu zâde fünûn-i Arabiyye ve Farsîyyeyi dahi hoca
efendilerin takrîrât ve tabirât-i Türkiyyelerini henüz iyice fehm
ve idrak edemedikleri hâlde hem-sâlleri ve zekâda emsal ve hem
hâlleri bulunan şürekâlarından daha ziyade öğrenip bilmediklerini
kerrâren ve merrâren müşahade etmekle evvel-be-evvel merci-i
erbab-i ilm ve marifet ve ma’haz-i eshâb-i rakam ve kitabet olmak
emeliyle hurûf ve harekât-i Türkiyyenin ecnâs ve envave havâs ve
evsâfından vâvu’l-hurûf ve harekâta vaz ve ta’yin olunması lazım
gelen nukûş ve alâmâtın halât-i intikâş ve irtisâmından ve hurûf-i
mezkûreden mürekkeb olup dâru’s-saltanatü’s-seniyye ve memâlik-i
saire-i Osmaniyyede müstamel olan kelimât-i Türkiyyu’l-aslın ecnâs
ve enva ve evsâfından ve keyfiyyât-i tagayyür ve tahavvülünden ve
mürekkebâtın enva ve aksamından ve keyfiyyât-i Türkiyyeden ve
kelimât-i merkumeye delalet eden nukûş-i mürekkebe ve eşkâl-i
müellifenin hey’ât-i tebeddül ve teşekkülünden bahs ederek
kelimât-i mezkûreyi doğru söyleyip yazmanın tarikini bildirir.
Kavâ’id ve zavâbitin kâffesini hâvî ve hâfil ve ol kavâ’id ve
zavâbiti şerh ve izah eder. Emsile ve şevâhidin âmmesini kâfi ve
kâfil bir kitab-i saht-nisâb tanzim ve tertib etme hülyasına dûçâr
olmuş olmakla bî-ihtiyar lisan-i garib garibu’l-beniyyâtın medâhil
ve mehâricine em’ân ve enzâr ve ma’âkil ve ma’âricine i’mâl-i
hendese efkâr ederek kâfe-i ahval ve mesâ’ilini ve her birinin
mevâzi-i zikr ve mihâlini hâtır-i fâtir ve zihn-i kâsırında icmâlen
zabt ve ihzâr etmiş idi. Egerçi ikmal-i esbab-i rufâh hâl-i enbâ
cins ve himemleti için dil-i viranesinde nihân ve muzmar olan
gencine-i lisan-i Türkiyyu’l-beyanî ibraz ve izhâra bir yol arardı.
Lakin her asırda bulunduğu vechle tarrârân ve gaddârân kırd-i nihâd
ve hussâd-i ummu’l-fesâd Ebû Cehl Nejâdların fevâ’id ve menâfi’ini
inkâr etmeleri hatırasıyla davasından nukûl ve izhârdan yine izmâra
udûl eder idi. Çünkü her şeyin verâ-i ıstâr-i gaybdan ref-i nikâb-i
adem ve âlem-i şahâdete izhâr-i dîdâr vücud ve vaz-i kadem etmesi
bir vakte merhûn bir sebebe makrûn olduğundan naçar husul-i
merâmının zuhuru hengâmına dîde-dûz intizar olarak beyn-i akdâm ve
ahcâm etmekte iken e’âzim-i vükelâ-yi nâdiri’l-emsâlden bir sahib-i
fazl ve kemal ile vuku bulan mebâhisât-i ilmiyye hilâlinda ilm-i
lisanın fevâ’id ve menâfi’ine dair tarafeynden tul ve derâz-i
makalât cereyan etmekle hakkında hüsn-i zanların mahz-i ibraz-i
manasında şöyle buyurdular ki el-hâletu hâzihi kavâ’id-i Türkiyyeyi
câmi bir kitab-i nâfi’in telif ve tertib olunması saltanat-i
seniyyenin pek aşırı emel ve matlûbu olmakla evliyâ-i umûr-i
kemal-i huyûr ve surûr ile çaresini aramakta bulunmuştur. Bu
surette devlet ve milletimize bir hizmet-i mahsusa olmak üzere ber
vech-i matlûb bir kitab tertib etmiş olsa Gazâlî yevmu’l-kıyam
ibkâ-i nîk-nâm ile be-kâm ve mazhar-i iddia-i hayriyye has u âm
olmakla beyne’l-en’âm makza’l-merâm olurdunuz gibi hikmet-âmîz ve
gayret-engîz kelimât ile tahrîz ve igrâ buyurmaları akdâmca cây-gîr
zamiri olan hâlât ve hülyayı mâ ra’z-zikrâ tehyîc ve beş on gün
murûrunda ulûm-i Arabiyyede kesb-i maharet ve tahsil-i ülfet etmiş
hoca efendilerden bi’l-intihâb üç beş zevatmaarif-i simâtın tavsî
daire-i malumât ederek kitab-i matlûbı tanzim ve tertibe kesb-i
miknet ve kudret eylemeleri için cânib-i devletten pârsa isbâl ve
isrâ buyrulmaları dahi tehyîc-i mezkûru tervîc etmekle
(mütevekkilen ale’l-meliki’l-allâm) sâlifu’l-beyan kitabı kendi
matlûbu üzere tanzim ve terkîme altmış üçte vaz-i kalem-i ikdâm ve
tahrik berâ’a-i ihtimâm (ve el-hamduli’llahi’l-mufazzali’l-menâm)
altmış sekizde peyveste hayr-i intizam ve ihtimam eylemişti. Ancak
bazı ibârât ve ifâdâtını ıslah ve izah ile kâlib-i mergûb ve
makbule isâga ve ifrâg etmek ve bazı fevâ’id ve zevâ’id ferâ’id-i
izâfe ve ilavesiyle mümkün mertebe had-i kemale îsâl ve iblâg
etmekte iken (sübhâne’l-mukaddem ve’l-mu’ahhar bi-yedihi melekûtü
küllü şeyin ve hüve alâ külli şey’in kadîr) enfusu ve afâkı ketâ’ib
ve nevâ’ib ve sihâm-i mesâ’ibin hücum ve nüşûbu ile şikeste-bâl ve
şûrîde hayal olmakla bir mikdarını ma’a’l-futûr tastîr ve tahrîr ve
bir mikdarını dahi (li’l-eyyâm en yentefise) (6) ve tîresi
iktibâz-i usrin inbisât-i yusra tebeddül-i eyyâmına tecil ve tehir
etmişti. (Lehu’l-minne) Pâdişâh-i Cem Haşm ve şehinşâh-i
merzâş-şiyem Sultan Abdülaziz Han İbnu’s-Sultâni’l-Gâzi Mahmûd Han
(lâ zalet şumûs-ı şevketihî şârikatu meded-dühûr ve’l-eyyâm ve mâ
barihat akmâru re’fetihi bârikatun alâ mefâriki’l-enâm) efendimiz
hazretleri bi’t-teyidi’r-rabbânî ve’l-avni’s-samadânî serîr-i
hilâfet-masîr Osmânî ve Evrenk muallâ-yi cihân-bânî üzere culûs-i
hümâyûn Şevket Makrûn buyurdukları rûz-i fîrûz ma’delet-burûzdan
beri seciyye-i zekiyye-i mülûkâne ve şehinşeh-i marziyye-i
padişahâneleri muktezası memâlik-i mahrûsa-i şahanelerinde mekîn ve
zill-i zelîl bî-adîl mülûkânelerinde asayişkarîn olan sunûf-i
tab’a-i saltanatlarının tezâyüd-i asayiş-i bâl ve refâh hâlleri
esbab-i kâmilesini istihsâl-i emr ehemmine sarf-i makdûr ve esbab-i
mezkûreyi istihsâl ise (a’ti’l-kavs bârîhâ) zabıtası her umûru ehl
ve erbabına sipariş ve tefvîzinden başka bir suretle uyamayacağı
kalb-i keramet meheb-gîtî sitânelerine lâyıh ve ind-i âlem-pesend
mülûkânelerinde vazıh olmaktan nâşî teveccühat-i sa’adet gayât
tâcdârânelerin mevhibe-i sübhaniye ve atiye-i rabbânîh olan akl ve
irfan ile ihmal-i zat ve istihsâl-i ulûm ve ma’arif ile tekmil
sıfât etmiş eshâb-i kemalâta ma’tuf ve maksûr buyurma menvî zamir-i
şahaneleri idiği evzâ-i padişahânelerinden malum-i ekâbir ve asâgir
olmakla (lâ cerem) bâzâr-i kemal ve maarif-i zaman-i yemen
iktirân-i hâkânîlerinde revâcîni bulma alâmât ve emârâtı be-dîdâr
olmuş ve bu cihetle dâ’iyân-i devlet-i âliye ve tab’a-i saltanat-i
seniyye evlat ve ahfâdı sâye-i mulûkânelerinde tevârî
(gıyâbetü’l-cüb) cehl ve nâdânîden vâreste ve zîbâyiş-i ulûm ve
maarif ile ârâste olmak için esbab ve vesâ’il-i tahsilâta teşebbüse
ibtidâr etmede olmalarıyla asr-i meyâmin hasr-i mülûkâneleri
(savânu’l-hükm ve’l-maarif) ünvanına sezâvâr nuhbe-i a’sâr-i rüzgâr
olacağı aşikâr olmuştur. Binâen alâ zâlik yâdigâr-i ahd-i hilâfet
penâhi ve ömr-i sânî abd-i bâ’is fakir-i Kütahî olmak ümid ve
eminesiyle bâ akdâm ve ihtimam-i aceletu’l-vakt ikmal ve itmâm
Mikyasu’l-Lisan Kıstasu’l-Beyan namıyla be-nâm eylemiştir. Bu da
mahfi olmaya ki lisan-i Arabın kavâ’id-i tagyîriyye ve zevâbıt-i
tahviliyyesini zabt ve her birini mahall-i layıkına vaz ile taht-i
nizama rabt ederek bir kitab vaz ve ibdâ etmek ulûm-i sairenin
mesâ’ilini tanzim ve tertib etmeden es’ab olduğu (evvelen delil-i
lemy) ilm-i lisan-i Arab merâtib-i ulûm-i kesbiyyenin en
nihayetinde vakı ilm-i ictihâdın a’zam-i erkânı olmasından müstebân
(sâniyen delil-i ânî) lisan-i mezkûrun ahval-i tagyîriyye-i
mütenevvi’asını mübeyyen mufassal ve mücmel-i kutub-i müellife ve
resâ’il-i mürettibenin kesretinden ve izah-i ahval-i tagyîriyye
beyan-i ma’ânî-i külliyye ve cüziyye hususlarında e’imme lugatından
sadırolan kelimât-i muhtelife ve ahval-i muztaribenin vefretinden
zahir ve nümâyân olur. Egerçi elsine-i aklâm ve elsine-i a’lâm-i
mütesâviyetu’l-akdâm ve elsine-i a’lâm-i mütesâviyetu’l-akdâm
olmadığı meselli elsine-i tavâ’if ve ümem dahi mütesâviyetu’l-akdâm
olmadığından lisan-i Araba her cihetle müsâvî ve muadil-i lisan
bulunmayacağı derkâr ise de lisan-i Türkî dahi kendisinde vakı
kelimât-i mütegayyire envaından ez cümle emr-i hazır-i vâhid
kalîlu’l-elfâz kesîru’l-ma’ânî yüz bin sîgaya kadr-i tebdil ve
tahvil olunduğundan ve hey’ât-i külliyye-i efradiyye ve
terkibiyyesine dair kâfe-i kavâ’id ve zavâbiti ise şuzûddan beri ve
istisnadan ârî ve her birinin uyûn ve enhârı mütesâvi’l-mecarı
bulunduğundan isbat-i sânî babında kâtı’a ve ba’s-i rusul vukuunda
ayet-i sâtı’a garibu’l-bünyân bir lisan-i acîbu’ş-şan olduğu
vâreste-i kayd ve eş’ârdır. Bu surette lisan-i Türkî bi’l-külliyye
zayi olma derecesine gelmiş iken ahval-i tagyîriyesini bi-cemî
envâihâ ve aksâmihâ zabt ve her birini mahal-i layıkına kayıd ile
taht-i nizama rabt ederek bir kitab-i lisan-i Arabın ahval-i
tagyîriyesini zabt ve rabtın su’ûbetinden dûn ve noksan olmadığı
ifade-i sabıkadan be-dîdâr ve bu cümleyi kutub-i sarf ve nahvden
her biriyle muvazeneden zahir ve aşikâr olmakla mütalaaya ragbet
buyuran ehl-i kemal-i hasbu’l- beşeriyye sudûru derkâr olan hafvât
ve aserât ve galatât ve saktâtını ma’ânînin kemal-i dikkatinden
dolayı ifâdât-i lazımanın şiddet-i su’ûbetine hamle lutfen ve
keremen tashihe himmet buyuralar. (Ceza’llahu anhu mak’ad-i sıdkın
men zekerehu bi-lisâni sıdkın ve bi’llahi’t-tevfîk ni’me’l-mevlâ ve
ni’me’r-refîk).
(7) Mesra’-i ulûm-i lisandan nahv, sarf, iştikâk-i hattın fenn-i
vâhid olması beyanındadır.
Malum ola ki kelimât-i Arabiyye ve sairenin tagayyürât-i
muhtelifelerinden ve ol kelimâta delalet eden suver-i hurûf ve
nukûş-i harekâtın teşekkülât-i mütenevvi’alarından bahs eden
mesâ’il-i mütekessireyi lisan ve imlayı hıfz ve vikâye-i emrinde
birleştikleri cihete nazaran ilm-i vâhid addetme sureti caiz olduğu
gibi ol mesâ’ilin mevzuat ve fevâ’idi âti’l-beyan dört nev mevzu ve
faideye raci ve muvazzi olduğu cihete nazaran dört nev ilm ad ve
itibar etme sureti dahi caiz olur. Pes elsine-i ecnebiyyede vakı
kelimâtın ve ol kelimâta delalet eden suver ve nukûşun tagayyürât-i
mütenevvi’a ve teşekkülât-i muhtelifelerini ifade eden mesâ’il-i
mütekessireyi cem ve telif hakkında suret-i evveli münasib olmağın
elsine-i mezkûre eshâbı ol kelamın tagayyürâtını suver ve nukûşunun
teşekkülâtını ifade ve ilam eden mesâ’il-i mütekessireyi bir
mahalde kayd ve (gramer) namıyla ilm-i vâhid addetmişler. Bu
surette her lisanın (grameri) ol lisanda bulunan kelimâtı ve ol
kelimâtın nukûş ve eşkâlini tabir ve tahvil ve tersîm ve teşkil
etmenin tarikini beyan zımnında doğru söyleyip yazmanın tarikini
îzân eden mesâ’il-i kesîre-i müellifeden ibaret bir fen olmuş olur.
Ve lisan-i Arabda vakı kelimâtın ve ol kelimâta dâl olan suver-i
hurûf ve nukûş-i harekâtın tagayyürât-i mütenevvi’a ve teşekkülât-i
muhtelifelerini beyan eden mesâ’il-i mütekessireyi cem ve telif
hakkında suret-i sâniye münasib olmağın e’imme-i lugat-i Arabiyye
dahi ol kelimâtı ve devâlî olan suver ve nukûşu tagayyür ve teşkil
etmenin tarihini ifade eden mesâ’il-i mütekessireyi dört kısma
taksim ve ol kısmları (sarf) (iştikâk) (nahv) (hat) ismleriyle
birbirlerinden temeyyüz ve başka başka tertib ve tanzim etmişler.
Şöyle ki bazı kelimât-i Arabiyyenin lisanca sakil olan harflerini
iskân ve kalb ve hazf ve idgâm ve teshîl ile hey’âtını tagayyür ve
tebdil etmenin tarihini beyan zımnında telaffuzâtını tahfîf ve
tadil etmenin yolunu gösteren mesâ’il-i mütekessireyi ayrıca cem ve
telif edip (sarf) ismiyle tesmiye ve tavsif etmişler. Ve bazı
kelimâtın evâ’il ve evâsıt ve ahirinde hurûf ve harekât ziyade ve
tenkîs ederek suretlerini tagyîr ve suver-i mütenevvi’a ve emsile-i
muhtelifeye tahvil etmenin tarihini beyan zımnında manasına münasib
olan mana-yi mütenevvi’a-i matlûbayı ahsar-ı vech üzere tahsil
etmenin yolunu ifade eden mesâ’ili başkaca tertib ve tensik edip
(iştikâk) namıyla fünûn-i saireden temeyyüz ve tefrik etmişler ve
bazı kelimâtın dahi terkibde vukuu cihetinden dolayı, ancak
ahirinde ya harf veya hareke veya tenkîs ederek suretlerini
tagayyür ve tebdil etmenin yolunu irâ’e zımnında ma’ânîlerine alâ
vechi’t-tevârüd arız olan (failiyyet) ve (mefuliyyet) ve (izafet)
meselli ma’ânî-yi harfiyyeleri tahsil ve ifade etmenin tariki ilâm
eden mesâ’ili cem ve tertib edip nahv ismini tensib etmişler. Ve
eşkâl-i hurûf ve nukûş-i harekâtı tersîm ve teşkil ve suver-i
matlûbaya tebdil ve tahvil etmek tarihini beyan zımnında imlayı
hatadan savn ve vikâye etmenin yolunu ifade eden mesâ’ili dahi
başkaca zabt edip (hat) namını i’tâ etmişler. İmdi kelimât-i
Türkiyyenin tagayyürât-i muhtelifelerini ve devâlî olan suver-i
hurûf ve nukûş-i harekâtın teşekkülât-i mütenevvi’alarını beyan
eden mesâ’il-i mütekessireyi dahi kelimât-i Arabiyyenin ve devâlî
olan suver-i hurûf ve nukûş-i harekâtın tagayyürât ve teşekkülâtını
ifade eden mesâ’il-i mütekessire meselli dört kısma taksim ve her
kısmı bir râsimle başka başka tertib ve tanzim sureti uyabilirse de
mesâ’il-i mezkûrenin ekseri mütedâhile olduğundan elsine-i
ecnebiyyede vakı kelimâtın ve devâlî olan nukûş ve eşkâlin
keyfiyyât-i tagayyür ve teşekkülünü ifade eden mesâ’il meselli bir
mecellede zabt ve kayd ve bir nam ile ilm-i vâhid addetme sureti
daha münasib olduğundan mesâ’il-i mütekessire-i merkumenin kâfesi
mukteza-yi lisan-i Türkî üzere tanzim ve tevsîk ve ifadeye enseb ve
elyak ve ahz ve telakkiye akrab ve vâfık surette tertib ve tensik
olunarak bir mukaddime, beş maksad, bir hatimeye tevzi ve tefrik
olunmuştur.
(8) Mukaddime kelime-i Türkiyyu’l-aslın aksam-i mütebâyine ve
mütehâlifeye inkısamı beyanındadır.
Kelime-i Türkiyyenin Fiil ve İsm ve Harf Kısmlarına İnkısamı
Malum ola ki kelime-i Türkiyye ya fiil ya ism veyahut harf
olur.
Fiil şol kelimedir ki nisbet-i tâmme-i zamaniyyeye ya
bi’t-tedammün veya bi’l-mutabaka delalet ede(söyle, yaz, oku,
anlamalı, ol, et, eyle, kıl, idi, imiş, ise) gibi.
İsm şol kelimedir ki mefhumiyyette müstakil ve mahkûmun aleyh ve
mahkum bih olmağla salih manaya delalet ede( taş, taşlık, kırık,
kesik, sen, ben, o, öyle, ora, bu, şu, böyle, şöyle, bura, şura,
kim, ne) gibi.
Harf şol kelimedir ki gayrıda kâin manaya delalet etmekle
mensûbün aleyh ve mensub olamaya(sende, bizden, iyice, anla, ha)
kelimelerinin evâhirindeki (de, den, ce, ha) kelimeleri gibi.
Fiil ile İsmin Müştâk minh ve Müştak ve Câmid Kısmlarına
İnkısamları ve Harfin Câmid Kısmına İnhisarı
Fiil dahi ya müştak minhdir bi-nefsihi nisbet-i emriyyeye
delalet eden emr-i hazır-i mücerredler meselli(gül, ağla, ara,
yürü, oku, de, ye) gibi. Veya müştaktır (taşla, gözle, gözet, okut,
okutur, okumalı) gibi. Veya câmiddir(idi, imiş, ise) gibi. Ve keza
ism ya müştak minhdir(güzel, deve, şu, bu) gibi ya müştaktır(yazan,
yazıcı, güzelce, devecik, deveci, şuncağız, buncağız) gibi veya
câmiddir(sen, ben, öyle, böyle, şöyle, kim) gibi. Ama harf kelime-i
uhrâdan ahz olunmadığı gibi kelime-i uhrâya dahi isâga ve ifrâg
olunmadığından ancak câmid olur ve (fiil-i müştak) dahi ya ancak
fiilden müştaktır. Bi-nefsihi nisbet-i emriyyeyi mütedammin olan
emr-i hazır-i mücerredden me’hûz olup bir rebâbda zikr ve beyan
olunacak emr-i hazır-i mezîdun fîhler ile maksad-i sâlisede yine
birer bâbda ifade olunacak fiil-i hâl ve müstakbel ve sairleri
meselli(yazdır, yazıyor, okunmaz) gibi veya ancak ismden müştaktır.
Hurûf-i emriyyeden işbu (-t ) ( -dA) (-r) (-irka ya -irge) (-sA )
(-msA) (-sIr ya -sUr) (-ik ya -ik) (-kIr ya -kUr) (-l) (-lA) (-lAn)
(-n) (-vAr) harflerinden birinin lühûk ve inzimâmıyla nisbet-i
emriyyeyi mütedammin olan emr-i hazırlar gibi (gözet, kıcırda,
ever, yadırka, esirge, susa, benimse, azımsa, aksır, öksür, acık,
gecik, gözük, fışkır, kaşkır, haşkır, püskür, tüskür, tükür, diril,
çoğal, gözle, semizlen, atlan, suvar) gibi. Veya bizzat fiilden ve
bi-vasıta ismden ve bi’l-vasıtateyn yine fiilden müştaktır
(kesiklenecek, bilmezlen, görmezlen, şaşkınlan) gibi. Ve (ism-i
müştak) dahi ya ancak ismden müştaktır (taşlık, güzelce, çobancık)
gibi veya ancak fiilden müştaktır (kırmak, kırık, alkı, vergi,
yazı) gibi. Veya bizzat ismden ve bi’l-vasıta fiilden müştaktır
(şaşkınlık, düşkünlük, azkıca) gibi. Veya bizzat fiilden veya
bi’l-vasıta ismden müştaktır (taşlamak, susamak, sulak, kışlak)
gibi veya bizzat ismden ve bi-vasıta fiilden ve bi’l-vasıta ismden
veya bi’l-vasıtateyn yine fiilden müştaktır (görmezlenen,
bilmezlenen) gibi. Istılah-i maksad-i sâlisede kaydolunacak
masadırve ef’âl ve sıfât ve esmâ bi-cemî envâihâ nisbet-i emriyyeye
bi-nefsihi delalet eden emr-i hazır-i mücerredden müştak ve me’hûz
olduğu gibi (yazmak, yazma, yazış, yazan, yazıcı, alkı, vergi) gibi
nisbet-i emriyyeye hurûf-i emriyye mâ ra’z-zikr vasıtalarıyla
delalet eden emr-i hazırlardan ve işbu iki nev emr-i hazırlardan
müştak olan emr-i hazır-i mezîdun fîhlerden dahi müştak olmağla
(susamak, suvarmak, suvaracak, yazdırtmamalı, kışkırtmamalı) gibi.
Bi-nefsihi nisbet-i emriyye-i hitabiyyeyi mütedammin olan emr-i
hazır-i mücerrede (müştak minh-i hakiki) ve hurûf-i (9) emriyye
vasıta ve inzimâmıyla nisbet-i emriyye-yi hitabiyyeyi mütedammin
olan emr-i hazırlar ile emr-i hazır-i mezîdun fîhlere (müştak
minh-i izâfî) tesmiye olunmuştur.
Fiilin Mücerred ve Mezîdunfîh Kısmlarına İnkısamı
Fiil ya mücerreddir veya mezîdun fîhdir. Ve mücerred dahi ya
mücerred-i hakikidir veya mücerred-i ürfîdir. (Fiil-i mücerred-i
hakiki) şol emr-i hazırdır ki bi-nefsihi nisbet-i emriyyeyi
mütedammin olup hurûf-i emriyyeden ve hurûf-i
mugayyeretu’n-nisbeden hâlî ola (ara, bul, oku, yaz) gibi ve
(mücerred-i ürfî) şol fiildir ki ancak hurûf-i
mugayyeretu’l-ihdâsdan hâlî ola (gözle, geliyor) gibi. (teferruka)
müştak minh-i izâfî mücerred-i ürfîden min vech-i e’am ve min vech
ehassdır. Zira hurûf-i emriyye ile mutrif olan emr-i hazırlar hem
müştak minh-i izâfî ve hem mücerred-i ürfî olurlar (gözük) gibi. Ve
emr-i hazır-i mezîdun fîhler ancak müştak minh-i izâfî olurlar
(araşdırma) gibi. Ve hurûf-i mugayyeretu’l-ihdâsdan hâli olup
hurûf-i mugayyeretu’n-nisbeden biriyle mutrif olan fiiller ancak
müccerred-i ürfî olurlar (görür, gözedür) gibi. (Mezîdun fîh) şol
fiillerdir ki ahirinde hurûf-i mugayyeretu’l-ihdâsdan birden altıya
kadar hurûf buluna hurûf-i mezkûreden ol hurûf-i emriyyeden biri
gerek bulunsun (söyleşir) gibi gerek bulunmasın emsile-i sabıka
meselli (hurûf-i emriyye) bi-hasebi’s-simâ lâhik oldukları ismlerde
nisbet-i emriyye-i hitabiyyenin hudûsuna sebeb olan mâ ra’z-zikrden
on dört hurûf-i basîta ve mürekkebedir. (Hurûf-i mugayyeretu’l-
ihdâs) şol hurûf-i basîta mürekkebe-i caizu’l-ictimadır ki emr-i
hazır mücerred-i hakiki ve ürfîye birden altıya kadar lâhik olup
her biri lâhik oldukları emrin mütedammin oldukları hadesi tagyîr
ve tebdil edeler (söyleşdürtdürülmeli) emrindeki (ş, dIr, t, dUr,
l, m) harfleri. (Hurûf-i mugayyeretu’n-nisbe) şol hurûf-i basîta ve
mürekkebe mümteni’u’l-ictima’dır ki emr-i hazır mücerred-i hakiki
ve ürfî ve mezîdun fîhlere lâhik olup ol emrlerin mütedammin
oldukları ma’ânî-i selâseden ya ancak nisbet-i emriyyeyi veyahut
ma’a’z-zaman ya mahv ile veyahut tebdil ile tagayyür edeler
(yazmak, yazıyor, yazar, yazacak, yazısar, yazmalı, yazan, yazıcı,
coşkun, keskin) kelimelerinin evâhirindeki (-mAk, -yor, -r, -AcAk,
-mAlI, -An, -icI, -kUn, -ya, -kIn) harfleri gibi.
Fiilin Basit ve Mürekkeb Kısmlarına İnkısamı
Fiil ya lafzen ve manen basittir (yaz, söyleme) gibi veya lafzen
ve manen mürekkebdir (anlayama) gibi veya lafzen mürekkeb manen
basittir. (okudu, okumuş, okusa) gibi. (Fiil-i mürekkeb) şol
fiildir ki ikiden yediye kadar fiil-i mezkûr ve mukadderden vech-i
mahsus üzere mürekkeb ola. (yazı yazıverip duramaya yazdı)
gibi.
Fiilin Tam ve Nakıs Kısmlarına İnkısamı
Fiil ya tamdır veyahut nakıstır. (Fiil-i tam) şol fiildir ki
mefhumiyyette müstakil ve mensûbün bih olan hadesi mütedammin ola.
(oku, yazma, yazar) gibi. (Fiil-i nakıs) şol fiildir ki
mefhumiyyette müstakil hadesi mütedammin olmaya gerek aslen hadesi
mütedammin olmasın gerek mefhumiyyette gayr-i müstakil mensub
olmağla gayr-i salih hadesi mütedammin olsun. Bu surette fiil-i
nakıs iki nev olur:
Nev-i Evvel
Hadesden bi’l-külliyye hâli ve mücerred olan (idi, imiş, ise)
fiilleridir ki emr-i hazırda lâhik oldukları hurûf-i
mugayyeretu’n-nisbe musâbesinde olurlar.
Nev-i Sânî
Mensûbun bih (10) olmağa salih hadesden hâli ve mücerred ve
gayrıda kâin hadesi mütedammin olandır ki bi-hasebi’s-simâ iki
kısma münkasımdır:
Kısm-i Evvel
Mübtedâ ile habere mülâzamet eden (ol-, eyle-, et-, kıl-)
fiilleridir. Bunlardan (ol-) fiili haberde kâin-i hades ve hâleti
mütedammin olup haber-i mezkûr ile bi’l-ma’iyye fiil-i lazım ile
ifade olunur. (Deli ol, korkak olma. Zeyd güzel olsun.) gibi.
Bunlar (Delir korkaklanma. Zeyd güzellensin.) fiilleriyle ifade
olunurlar ve (eyle-, et-, kıl-) fiilleri dahi yine haberde kâin-i
hades ve hâleti mütedammin olup ol haber ile bi’l-ma’iyye (-i)
harfiyle mutrif mefule müte’addî fiil ile tediye olunurlar. (Zeydi
deli etmez. Bekir şerbeti ekşi eylemesin, kılmasın.) gibi. Bunlar
dahi (Zeyd’i delirtme. Bekr şerbeti ekşitmesin, ekşiltdirmesin.)
fiilleriyle tediye olunurlar.
Mühimme
Ef’âl-i erba’a-i mezkûre nakıs oldukları gibi tam dahi olurlar.
(Olan oldu. Zeyd Amr’a yardım etmesin. Amr’a bu yardımı eyle. Zeyd
namazı kıldı. Namaz kıldı.) gibi. Pes ol fiili nakıs olduğu surette
(kün) (sir) manalarına ve tam olduğu surette tam olan (kün)
manasına olur. Ve (et-, eyle-, kıl-) fiilleri dahi nakıs oldukları
surette e’imme-i lugat-i Arabiyyenin ef’âl-i tammeden addettikleri
(sayyir, ic’al) manalarına ve tam oldukları surette (if’al, i’mel,
isna) meselli ef’âl-i mutlaka manalarına olurlar. Bu surette
(sayyir) fiili lafzen ve (ca’ale) fiili manen (sâre) fiilinin
müte’addîleri ve (et-, eyle-) fiilleri dahi nakıs oldukları vakitte
(ol-) fiilinin min gayri lafzihi müte’addîleri olurlar. Niteki
ef’âl-i tammeden (göster-, getir-) fiilleri (gör-, gel-)
fiillerinin min gayri lafzihimâ müte’addîleri olurlar. Ve keza
(eydilsin, eylensin) fiilleri lafzen ve (olsun) fiili manen ef’âl-i
tammeden (etsin, eylesin) fiillerinin mechulleri olurlar.
Fâ’ide
Lisan-i terekkübde (nasara) fiiline ve müştakkâtına mukabil ve
ayn-i manalarını mu’arrif ve müfessir kelimât-i iştikâkiyye
bulunmadığından emsile-i Arabiyyede* vakı tercüme-i Türkiyyeleri
(nasara) fiilinin ve müştakkâtının mufassalları bulunan mürekkebât
âti’l-beyanın tercümeleri olurlar. Şöyle ki yardım etti mürekkebi
(nasara) fiilinin mufassalı olan (fa’al, nasraten) mürekkebinin ve
yardım ettik mürekkebi (nasarnâ) fiilinin mufassalı olan (fa’alnâ
nasraten) mürekkebinin ve yardım ettiniz mürekkebi (nasartum)
fiilinin mufassalı olan (fa’altum nasraten) mürekkebinin
tercümeleri olurlar ve keza Zeyd Amr’a yardım etti mürekkebi
(nasara Zeydun Amran) terkibinin mufassalı olan (fa’ala Zeydun
nasraten li-Amrin) terkibinin ve Zeyd bize yardım etti mürekkebi
(nasara Zeydun iyyânâ) terkibinin mufassalı olan (fa’ala Zeydun
nasraten lenâ) terkibinin ve bize yardım olundu mürekkebi (nusirnâ)
mürekkebinin mufassalı olan (fu’ile nasratun lenâ) terkibinin ve
size yardım olundu mürekkebi (nusirtum) fiilinin mufassalı (fu’ile
nasraten lekum) terkibinin tercüme ve tefsirleri olurlar. Bu
surette emsile-i mezkûrede ef’âl-i mechulenin tercüme-i
Türkiyyeleri lafzen ve manen hata fahiş olduğu eş’ârımızı iyice
teemmül ve tedebbür zahir ve aşikâr olur.
Kısm-i Sânî
Ef’âl-i mürekkebenin sâlifu’l-beyanın icra-i mutavassıta ve
ahîreleri olarak müstamel olan (ver-, dur-, yat-, ko-, kal-, bil-,
gör-, yaz-) fiilleridir. Bunlar ya münferiden yahut ef’âl-i
mürekkebenin ceza-i evveli olarak müstamel oldukları suretlerde
ef’âl-i tammeden olurlar. Ve emr-i hazırda (I, A, Up) harflerinden
sonra lâhik oldukları surette ef’âl-i nakısadan olup hurûf-i
mugayyeretu’l-ihdâs hükmünde olurlar. (veriver, koyuver, gidedur,
okuyadur, gülüpdurma, arayıp yatma, otura ko, otura kal, uyuya kal,
bilebilir, söyleyebilir, okuyagör, yaza yazdı, yazı verip, durmaya
yazdı) gibi.
(11) Fiil-i Tammın ve Nakıstan Bir Kısmın Müte’addî ve Lazım
Kısmlarına İnkısamı
Fiil-i tam ile fiil-i nakısdan nev-i sâniyenin kısm-i evveli ya
müteaddîdir veyahut lazımdır. (Müte’addî) şol fiildir ki ya
bi-nefsihi (I) lı (A) lı mefullerden birine veya ikisine mütecaviz
ola veyahut edevât-i ta’diyeden işbu (r, z, r, t, d, r) harflerinin
münferiden ve müctemi’an ve mükerreren vech-i mahsus üzere lühûk ve
inzimâmlarıyla bir (I) lı meful leh ve dörde kadar melfûz ve
mukadder (A) lı mefule mücâviz ola. (Zeyd’i gör. Amr’a bak. Parayı
Zeyd’e ver. Taamı pişir. Çocuğa memeyi emzir. Parayı Bekir’e
verdirttir.) gibi. Bunların ahvali inşallahu ta’âlâ maksad-i
saniyede mufassalan zikr ve beyan olunur. Istılah (I) lı mefule
yani (A) harfiyle mutrif olan mefule (meful-i lazımu’t-ta’akkul) ve
(A) lı mefule yani (A) harfiyle mutrif olan mefule dahi (meful-i
gayr-i lazımu’t-ta’akkul) tesmiye olunmuştur.
Mühimme
Bi-nefsihi ancak (I) lı mefule müte’addî olan fiil ahirine (ş,
l) harflerinin lühûkuyla ancak lazım ve (n) harfinin lühûk uyla
bazı surette lazım ve bazı surette ancak (A) lı mefule müteaddî
olur (Zeyd, Bekir ile görüşsün. Amr dinlesin Halit övünsün. Zeyd
Bekire görünsün.) gibi. Ve ancak (A) lı mefule müte’addî olan fiil
ahirine şîn-i mugâlebe lâhik olduğu vaktte lazım olur (Zeyd ile
fesledişin.) gibi. Ve mefulün mezkûruna müte’addî olan fiil dahi
şîn-i mübalaganın ve nûn-i sakinenin lühûk uyla ancak (A) lı mefule
ve şîn-i mugâlebenin lühûk uyla ancak (I) lı mefule müteaddî olur
(Zeyd’in eteği ayağına dolaştı, dolandı. Bekr Halid ile bulı
söyleşsin. Zeyd Amr’a söylensin.) gibi. Bunların dahi kâfe-i ahvali
inşallahu’l-mennân maksad-i saniyede mufassalan beyan
olunacaktır.
İsmin Nekre ve Marifeye İnkısâmı ve Marifenin
bi-Hasebi’l-İstikrâ On Bir Neve İnhisarı
İsm dahi ya nekre olur veya marife olur. (Nekre) şol ismdir ki
mana-yi malûma tayin olunduğu vaktte ancak zat-i mana melhûz olup
ol mananın sâmi’an malumiyeti ciheti melhûz ve muteber olmaya
(deve, taş, yazlık, korku) gibi. (Marife) şol ismdir ki bir manaya
tayin olunduğu zamanda hem zat-i mana melhûz ola ve hem ol mananın
sâmi’an malumiyeti hâleti melhûz ve muteber ola. İşbu ism
hîne’l-vaz gerek bi-husûma melhûz olsun gerek emr-i âm ve kaide-i
külliyye zımnında icmâlen melhûz olsun ve bu iki surette mana-yi
mevzu leh dahi gerek hususa melhûz olsun gerek emr-i âm zımnında
icmâlen melhûz olsun imdi marife ale’l-ıtlâk on bir nevdir.
Nev-i Evvel
A’lâm ve elkâbdır (Ali, Veli, bey, oğlu).
Nev-i Sânî
Muzmerâttır. (Ben, sen, o, ora, öyle, biz, siz) zamâ’iri
gibi.
Nev-i Sâlis
Esmâ-i işarettir. (Bu, şu, bura, şura, böyle, şöyle) gibi.
Nev-i Râbi
Esmâ-i kuneviyyeden (ki) ya (kı) ismidir. (Benimki, seninki,
bununki, akşamki, onunki) gibi.
Nev-i Hâmis
Sıfat-i hadesedir (Parayı veren atı alan adam geldi.) gibi.
Nev-i Sâdis
(Ol) harfiyle masdar ve mahalli olan ismdir (Ol zat daha
gelmedi.) gibi.
Nev-i Sâbi
(Şol) harfiyle masdar ve mahalli olan ismdir. (Fiil şol
kelimedir ki nisbet-i tâmme-i zamaniyyeye delalet ede.) gibi.
Nev-i Sâmin
(Hani) harfiyle masdar ve mahalli olan ismdir (Hani söylediğim
söz yok mu işte çıktı.) gibi.
Nev-i Tâsi
(I) harfiyle mutrif olan nekredir (Atı al. Parayı ver.) gibi.
Harf-i mezkûr-i marifeye lâhik olduğu surette ancak edat-i meful ve
nekreye lâhik olduğu surette hem edat-i meful ve hem edat-i tarif
olur.
Nev-i Âşir
(n) harfiyle mutrif nekredir. (At çulı, anın çulu) gibi. Harf-i
merkum dahi marifeye lâhik olduğu surette ancak harf-i izafet ve
tahsis ve nekreye lâhik olduğu surette hem edat-i izafet ve tahsis
ve hem edat-i tarif olur.
Nev-i Hâdî Âşir
Ati’l-beyan zamâ’ir-i muttasladan (-m, -n, -sI, -mIz, (12)
-sInIz, -lArI) zamâ’irine muzâf olan ismdir (gülem, gülen, gülesi,
güleniz, güleleri) gibi. Ve harf dahi basittir veyahut ikiden dörde
kadar hurûf-i mebânîden mürekkebdir. Ve bu iki surette ya
telaffuzda müstakildir veya mefhumiyyette gayr-i müstakil olduğu
gibi telaffuzda dahi gayr-i müstakildir. Ve bu suretlerde
mütealliki ya ismdir veya fiildir veya cümledir. Ve fiil olduğu
surette mütedammin olduğu ma’ânî-i selâseden ya ancak hades
itibariyledir veya ancak nisbet itibariyledir veya ancak zaman
itibariyledir veya nisbetle zaman itibariyledir. Bunların emsile ve
şevâhidini talib olan maksad-i evvelin ikincisi babına müracaat
ede.
Maksad-i Evvel
Hurûf-i mebânî ve harekâtın ve hurûf-i ma’ânînin ve hurûf-i
maklûbanın ve hurûf-i mahzûfenin ve hurûf-i zâ’ide müctelibenin ve
muzmerâtın ve esmâ-ı işârâtın aksam ve ahkâmını mübeyyin mesâ’ildir
ki yedi baba tarh ve taksim olunmuştur.
Birinci Bab
Kelimât-i Türkiyyu’l-aslın mevâd ve mebânî si olan hurûf ve
esvâtın vâvu’l-hurûfa ârız ve üç harfe kadar musavvit olan hâlât ve
harekâtın enva ve aksamı ve ahvali ve ahkâmı beyanındadır. Malum
ola ki kelimât-i Türkiyyenin mebânî si olan hurûf-i hece
bi-hasebi’z-zat yirmi üç nev olup her biri müfahham ve muraffak
olmağın yani her birinde kalınlık ve incelik sıfatı olmağın mecmu’ı
kırk altı kısm olur. Ve bu harflerden müfahham kısmı (damme-i
halise) ve (damme-i münfetiha) ve (kesre-i halise) ve (fetha-i
halise) ile ve murakkak kısmı hem harekât-i erba’a-i mezkûre ile ve
hem de (kesre-i münfatiha) ile müteharrik olmağın harekât-i
Türkiyye dahi beş kısm olur. Ve bu da malum ola ki kelimât-i
Türkiyyenin birinci harfi müfahham olduğu surette hurûf-i
bakiyeleri dahi velev zevâ’id-i mülhakadan olsunlar müfahham
olmaları ve birinci harfi mirfak olduğu surette hurûf-i tâliyeleri
dahi yine velev zevâ’id ve levâhikden olsunlar mirfak olmaları
kelimât-i Türkiyyenin hasâ’isinden olmakla kelîmât-i Türkiyyenin
her nevi dahi hurûf-i mebânînin enva’ı meselli müfahham ve murakkak
kısmlarına münkasım olurlar. Bu surette kelimât-i Arabiyyenin ve
ecnebiyyenin bi-lâ karine okunur. Hey’âtda yazıldığı gibi kelimât-i
Türkiyyenin dahi bi-lâ karine okunma hey’âtında yazılmaları
fi’l-asl hurûf-i Arabiyyeden yirmi iki nev ve hurûf-i Farsîyye ve
Türkiyyeden iki nev ve ancak hurûf-i Türkiyyeden bir nev harfe
mevzu ve mahsus olup hem hurûf ve hem harekât-i Türkiyyelerde
müştereken ve müterâdifen müstamel yirmi beş nev nukûş ve eşkâli
yani ( ى ه و ن م ل ڭ ك ق ف ع ط ص ش س ز ر د خ چ ج ت پ ب ا )
şekllerini âti’l-beyan turuk-i selâsenin birine ircâ ile tashih
veyahut eşkâl-i mezkûrenin bazılarında sebt olunmak üzere birkaç
alamet vaz ve icad ile ıslah etmeğe mütevakkıftır.
Tarîk-i Evvel
Hurûf-i Türkiyyeye yirmi üç türlü ve harekât-i Türkiyyeye dahi
beş türlü şekl ve nakş vaz ve tahsis olunduktan sonra birinci
harfin şekliyle resm ve terkîm olunmak üzere bir de alamet-i tefhîm
veya alamet-i terkîk vaz ve tayin olunmaktır.
Tarîk-i Sânî
Hurûf-i Türkiyyeye yine yirmi üç türlü ve harekât-i Türkiyyeye
dokuz türlü şekl ve nakş vaz ve tayin olunup tefhîm ve terkîk
sıfatları nukûş-i harekât ile ifade olunmaktır. Niteki elsine-i
ecnebiyyede (voval) tabir olunan şekller ile bazı surette hem hemze
ve hem hareke ve hem tefhîm veya terkîk sıfatı ve bazı surette
ancak hareke ve tefhîm ya terkîk sıfatı ifade olunur.
Tarîk-i Sâlis
Hurûf-i Türkiyyenin müfahham kısmına yirmi üç ve murakkak
kısmına dahi yirmi üç ve türlü eşkâl ve nukûş vaz ve tayin olunup
tefhîm ve terkîk sıfatları eşkâl-i hurûf ile ifade olunmaktır.
Niteki elsine-i Arabiyyede hurûf-i seb’a-i müsta’liyede vakı tefhîm
sıfatı ve baki hurûf-i müstakilede vakı terkîk sıfatı eşkâl-i hurûf
ile ifade olunmuştur. Şu kadar ki ( ر ا ) harfinden vakı tefhîm ve
terkîk sıfatları nukûş-i harekât ile ifade olunmuştur. Halbuki
ânifen zikr olunan yirmi beş türlü eşkâl ve nukûşdan ( ص غ )
şeklleri (13) birer nev harfin ve ( ط ق ) şeklleri ikişer nev
harfin müfahham kısmlarında ve ( ك ) şekli üç nev harfin murakkak
kısmlarında ve baki yirmi türlü eşkâlin herbiri birer nev harfin
müfahham ve murakkak kısmlarında istimal olunduklarından başka ( ى
و ه ا ) şeklleri harekâtta dahi istimal olunmalarıyla eşkâl ve
nukûş-i mevcûdeyi turuk-i selâse-i mezkûreden bi-hususihi birine
ircâ ile tashih müşekkil göründüğü surette üçünden mürekkeb bir
suret-i râbi’aya ircâ ile ıslah eshel olduğundan cümleye izah için
işbu cedvel tanzim ve teşkil ve hasâ’is-i hurûf ve harekât ve
birkaç tenbihât ile tezyîl olunmuştur.
şekl-i fetha-i halise
şekl-i kesre-i münfetiha
şekl-i kesre-i halise
şekl-i damme-i münfetiha
şekl-i damme-i halise
evsaf-i
hurûf
esmâ-i hurûf
eşkâl-i
hurûf
et
at
...
ét, éyle
ırmak
it
orman
örgü
urma
ürme
müfahhame
murakkaka
elif ve hemze
ا
ballı
belli
...
béldir
bıldır
bildir
bolluk
böl ,bölük
burgu
bürgü
müfahhame
murakkaka
bâ
ب
parsa
perde
...
pénir
pıhtı
pire
poyraz
pörtük
pus
püs
müfahhame
murakkaka
pâ-i müsellese
پ
tavlı, tavuk
terledi
...
téze
bulantı
tırpan
tilki
toz, toprak
kulak tozu
tuğ
tüğ
müfahhame
murakkaka
tâ
tâ-i mehmûse
ط
ت
azacık
ezecek
...
cénk
cıza
cizgi
coştu
cönk
cunba
cünbe
müfahhame
murakkaka
cîm-i muvahhide
ج
çağır
çevir
...
çéne
çık
çiğne
çok
çörek
çukur
çürük
müfahhame
murakkaka
çîm-i müsellese
چ
hakan
...
hırıltı
dahi
horla
yahut
müfahhame
murakkaka
hâ
خ
dal, daldı
deldi
...
déğmez
tırnak
dikmez
doydu
doğra
dört
duydu
dürt
müfahhame
murakkaka
dâl
tâ-i mehcûre
د
ط
ayrak
debrek
...
...
arık
erik
...
...
koruk
körük
müfahhame
murakkaka
râ
ر
uzandı
özendi
...
...
azık
ezik
...
...
bozuk
yüzük
müfahhame
murakkaka
zâ
ز
sarsak
sensiz
...
sézdi
sızsız
siz
soysuz
söz
susuz
süz
müfahhame
murakkaka
sîn
sâd
س
ص
şaşma
üşendi
...
şén âdem
şımardı
şişti
şol
şöyle
şu
üşü
müfahhame
murakkaka
şîn
ش
boğa
büğe, düğe
...
...
çağıra
bağıra
eğirdi
...
...
oğunmak
öğünmek
müfahhame
murakkaka
gayn
kâf-i rahve
غ
ك
farıdı
fel, fes
...
...
fırıldak
fısıltı
fosurda
fol
...
pufulda
üfürdü
müfahhame
murakkaka
fâ
ف
kaç tane
kel
...
kéş
uyku
dünki
kor
kör
kusmak
küsmek
müfahhame
murakkaka
kâf
kâf-i mehmûstîn
ق
ك
kaç, kara
gel
...
gédi
algı
vergi
kol
göl
kul
gül
müfahhame
murakkaka
kâf
kâf-i mechûrtîn
ق
ك
puñar
siñek
...
...
yañılmak
yeñilmek
...
...
oñuldu
göñül
müfahhame
murakkaka
kâf-i nûniyye
ڭ
ağla
söyle
...
...
çalım
dilim
...
...
uluma
ölürse
müfahhame
murakkaka
lâm
ل
malası
meledi
...
...
kıymık
kesmik
mor
...
yağmur
kömür
müfahhame
murakkaka
mîm
(14)
م
ana, dana
enemek
...
né, néne
tanıdı
beni, seni
noldu
...
konuk
dönük
müfahhame
murakkaka
nûn
ن
vardı
everdi
...
vérdi
avındı
sevindi
...
...
kovuldu
dövüldü
müfahhame
murakkaka
vâv
و
hani, daha
hele,hep
...
héğbe
...
...
...
...
...
...
müfahhame
murakkaka
hâ
ه
yazmak
diyemez*
...
yém yémek yélmek
yıbık
yimek
yonmak
yönülmek
yunmak
yüzmek
müfahhame
murakkaka
yâ
ى
Hasâ’is-i Hurûf ve Harekât-i Türkiyye
Hasîse-i Ûlâ
Hurûf-i mâ ra’z-zikrden hemze harf-i şedîd ve kavi olup savtın
zaaf ve tenezzülü hengâmında husulü asîr olduğundan kelimât-i
Türkiyyenin ancak evâ’ilinde bulunup evâsıt ve evâhirinde
bulunamaz. Bu surette harekât-i Türkiyyeden her birinin şekliyle
hemze dahi ifade olunacağından eşkâl-i hurûf sâlifu’z-zikr turuk-i
selâseden tarîkin evveline göre yirmi iki nev şekle ve tarîk-i
selâse göre kırk dört nev şekle tenezzül etmekle eşkâl-i kelimâtı
tahfif ve tenzil emri olabilirdi. Şöyle ki eşkâl-i harekâttan
herbiri eşkâl-i kelimâtın evâ’ilinde bulundukları surette hem
hemzeye ve hem de hareke-i mahsusasına delalet etmekle elsine-i
ecnebiyyede vakı (voval) eşkâli meselli hemze-i müteherrika şekli
olur ve evâsıt ve evâhir-i kelimâtta bulunmaları lazım geldiği
surette üçüncü babda zikr olunacak zabıtadan müstebân olacağı
vechle evâsıt ve evâhirindeki hemzât yâ hazf veyahut yâ’ya kalb
olunacağından eğer evâsıt ve evâhir-i kelimâtta eşkâl-i harekâttan
birisi bulunur ise ancak hareke şekli olur. Ve eğer ikisi veya üçü
müteakiben bulunur ise şekl-i evvel mâ kablindeki harfin harekesine
ve şekl-i sânî ve sâlis hem hemzeden maklûba yâ’ya ve hem de
hareke-i mahsusasına delalet etmekle yâ-i maklûba-i müteherrika
şeklleri olur (okuya, okuyayım) gibi. Zira üçüncü babda beyan
olunacağı üzere bunların aslları (oku-a, oku-a-im) olup (U, A, I)
şeklleri birer nev şekl-i basit ile tediye olunacağından kelime-i
ûlânın hurûf ve harekâtına dâl olan altı adet şekller dört adet
şekle ve kelime-i sâniyenin hurûf ve harekâtına dâl olan dokuz şekl
dahi altı adet şekle tenezzül ederler.
Hasîse-i Sâniye
Ve yine hurûf-i mâ ra’z-zikrden (râ, gayn, kef, nazal n, lâm)
harfleri lisanca hurûf ve esvât-i za’ifeden olduğu cihetle savtın
şiddet ve kuvveti hengâmında telaffuzları sakil olduğundan
ale’l-ıtlâk kelimât-i Türkiyyenin evâ’ilinde bulunamayıp ancak
evâsıt ve evâhirinde bulunurlar.
Hasîse-i Sâlise
Hurûf-i mezkûrdan (z) harfi yani zâ-i mu’ceme sebeb-i mezkûre
binaen kelimât-i Türkiyye-i iştikâkiyenin evâ’ilinde bulunamaz.
Kaldı ki (lazım, züğürt, zengin) kelimeleri ya lugat-i menkuleden
veyahut müvellideden oldukları sabit olur ise hurûf-i erba’a-i
sabıka meselli mutlaka kelimât-i Türkiyyenin evâ’ilinde bulunmadığı
mütehakkık olur.
Hasîse-i Râbi’a
( f, hı ) harfleri kelimât-i mutasarrıfadan ancak esvâttan
me’hûz ve müştak kelimâtta bulunup kelimât-i iştikâkiyye-i sairede
bulunduğu işidilmemiştir.
Hasîse-i Hâmise
Kelimât-i Türkiyyede ( râ, lâm, nûn )-i sakinelerden sonra (pâ-i
müsellese) ve (tâ ve cîm-i muvahhide) ve (cîm-i müsellese) ve (kaf)
ve (kâf-i mehmûstîn) ve (kaf ve kâf-mechûriyyetinden) biri sakin
olarak bulunurlarsa her ikisini hurûf-i sabıkın harekesiyle
telaffuz-i lisana sakil olmadığından sakinîn-i merkumeynin
ictimaları alâ haddihi olur (çarptı, kovulup, seğirttir) (azaltma,
konut, borç, ölç, kazanç, kork, ürkme, kalk, silk, denk) gibi.
Hasîse-i Sâdise
Harekât-i hamse-i mezkûreden damme-i münfetiha ile kesre-i
münfetiha kelimât-i Türkiyyenin ancak harf-i evveline ârız olur. Bu
surette ânifen zikr (15) olunduğu üzere (râ, gayn, kâf, nazal n,
lâm) harfleri evâ’il-i kelimâtta bulunamadıklarından hareketeyn-i
merkumeteyn ile müteharrik olamazlar.
Tenbihât
Tenbih-i Evvel
Hurûf ve harekât-i Türkiyyede müstamel olan mâ ra’z-zikr yirmi
beş nev eşkâlden (tâ) şekli hem tâ’nın ve hem dâl’ın müfahham
kısmlarında bi’l-iştirak (te, dâl) şeklleriyle bi’t-terâdüf min
gayri ıttırâd istimal olunduğu (tavlı tavuk, toz toprak, dal budak,
daldı, duydu, doydu) gibi. Ve (sâd) şekli sîn harfinin müfahham
kısmında (sîn) şekliyle bi’t-terâdüf istimal olunduğu (soysuz,
sarımsak) gibi. Ve (gayn) şekli bir nev harfin müfahham kısmında
bi’l-infirâd istimal olunduğu (yağ, yağla, yağmur) gibi. Ve (kaf)
şekli iki nev harfin müfahham kısmlarında bi’l-iştirak istimal
olunduğu (kaç adet, kaç git, korku, uyku, alkı) gibi. Ve (kâf)
şekli hem gayn harfinin ve hem iki nev kâf harfinin murakkak
kısmlarında bi’l-iştirak istimal olunduğu (gör görmez, anlıyor)
gibi. Ve (hâ-yi resmiye, elif) şeklleri iki nev harfin hem müfahham
ve hem murakkak kısmlarında ve hem de harekât-i hamseden fetha-i
halise de bi’l-iştirak ve’t-terâdüf bi-lâ ıttırâd istimal olunduğu
(yaz, ara, ağla, pepe) gibi. Ve (vâv) şekli bir nev harfin hem
müfahham ve hem murakkak kısmlarında ve hem de damme-i halise ve
damme-i münfetihada bi’l-iştirak bi-lâ nizam istimal olunduğu (U)
gibi. Ve (I) şekli bir nev harfin yine hem müfahham ve hem murakkak
kısmlarında ve hem kesre-i halise ve kesre-i münfetihada
bi’l-iştirak min gayri ıttırâd istimal olunduğu (eyle, ile, it, et)
gibi ve eşkâl-i bakıyeden her biri dahi birer nev harfin hem
müfahham ve hem murakkak kısmlarında istimal olunduğu ve bu cihetle
(gayn, sad) şekllerinden maadası hurûf ve harekât-i Türkiyyeyi
bi-hususihâ ifade ve beyan edemedikleri eş’âr mâ ra’z-zikrden
müstebân ve cedvelden zahir ve nümâyân olur.
Tenbih-i Sânî
Hurûf ve harekât-i Türkiyye aralarına zikr olunan yirmi beş nev
nukûş ve eşkâlin vaz ve tayin olunması hurûf ve harekât-i
Türkiyyenin envave evsaf ve havâsı bilinmemesinden ve kelimât-i
Türkiyyeden bir nev kelimede ve belki kelime-i vâhidede vakı
hurûf-i müteharrikanın harekesi bazı surette yazılması ve bazı
surette yazılmaması ve bazı surette muhalif yazılması (oku, okunur,
okudu, olur, olunur, buldu, bulun, yazıldı, yazılır, ederek,
gülerek, evveline, ahirine) gibi. Ve bu cihetle eşkâl-i kelimât
dahi eşkâl-i hurûf ve nukûş-i harekât meselli nizamsız olması
kelimât-i Türkiyyenin keyfiyyât-i tagayyür ve tebeddülü
bilinmemesinden neşet eylediği aşikâr olur.
Tenbih-i Sâlis
Kelimât-i Türkiyyu’l-aslda hurûf-i Arabiyyeden (se, hı, zal,
d-zad, zı, gayn) harfleri ve hurûf-i Farsîyyeden ( j ) harfi
bulunmadığı yine cedelden müstefâd olur.
Tenbih-i Râbi
Harekât-i Türkiyyeden damme-i münfetihanın lisan-i Arabda
bulunmadığı ve lisan-i Farsîde vâv-i mechule denilen damme olduğu
ve kesre-i münfetihanın lisan-i Arabda emsile-i kübrâ ve lisan-i
Farsîde yâ-i mechule denilen kesre olduğu lisanın merkumuna ednâ
vukufu olan zevâta vazıh ve aşikâr olur.
İkinci Bab
Kelimât-i Türkiyyede ve cümlede kain-i ma’ânî-i cüz’iyye-i
mütenevvi’ayı kesb ve tahsil için evâ’il ve evâhirlerine idhal ve
ilhak olunan hurûf-i basîta ve mürekkebe caizu’l-ictima ve
mümteni’u’l-ictimaın enva ve efradı ve ma’ânî ve ahkâmı
beyanındadır ki leda’t-tetabbu ve’l-istikrâ iki yüz altmış üç nev
ma’ânî-i cüz’iyye-i mütekâribe ve mütebâ’ideyi mütedammin ve
müştemil yüz yirmi dokuz harfe iblâg ve îsâl olunmuş ve
mecmu’ımutâli ve müdahili ve masadırve evâ’ili bulunan hurûfun
envaı itibariyle yirmi iki neve idrâc ve idhal olunmuştur.
Birinci Nev
Hemzât-i müteharrika ile masdar olan hurûf-i mürekkebedir ki
altmış manayı müştemil yirmi dokuz harfe iblâg olunmuştur.
Birincisi, elif harfidir yani bi-lâ hareke yazılagelen hemze-i
meftûhadır. Malum ola ki harf-i mezkûr ya ism-i müfrede dahil olur
veyahut cümleye lâhik ve muttasl olur. Eğer ism-i müfrede dahil
olursa ol müfredin medlûlu olan şeyin mütekellime teveccüh ve
ikbali matlûb idiğini işar etmekle edat-i nida olur. Oluşu yani
münâdâ gerek karîb olsun (A oğlum oku.) gibi gerek ba’îd olsun (A
filân buraya gel.) gibi şu kadar ki münâdâ eğer karîb olursa harf-i
nida olan hemze-i mezkûre kasr (16) ve eğer ba’îd olursa ba’di
nisbetinde med ve işbâ olunur. Ve eğer cümleye lâhik olursa bu
surette ol cümle ya haberiyyedir veya inşâ’iyyedir. Eğer cümle
haberiyye ise harf-i merkum ol cümlenin mazmununu gerek müsbet
gerek menfi olsun muhatabı ikrar ve tasdike hamil ve dâ’î olan
suale delalet etmekle edat-i istifham takrîriolur (Bu kadar para,
buracık a, bu mürüvvet degil a.) gibi. Eğer cümle inşâ’iyye ise bu
takdirce ol cümle-i inşâ’iyye bi-hasebi’s-simâ yâ cümle-i
istifhamiyyedir veya cümle-i temenniyyedir. Eğer cümle-i
istifhamiyye ise harf-i mezkûr bazı surette mana-yi istifhamı tekid
ve teşdîd etmekle edat-i istifham ve isti’lâm olur (Zeyd okuyabilir
mi a ? Bekir uyuyamaz mı a ?) gibi. Ve bazı surette istifhamdan
mütevellid mana-yi inkârı muhatabın ikrar ve tasdik etmesine hamil
ve câbir olan suale delalet etmekle edat-i istifham takrîriolur
(Senin ekmeğin benim boynumun borcumu a.) gibi. Ve bazı surette
inkâr-i mezkûrdan levm ve tevbîh tevlîd etmekle edat-i levm ve
tevbîh olur (Zeyd buraya gelmeli, değil mi a ?) gibi. Lisan-i
Arabda bundan (hellâ âtî hâzihi’l-mekân) ile tabir olunur. Ve bazı
surette inkâr-i mezkûrdan tahsis tevlîd etmekle edat-i tahsis olur
(Sen buraya gelmeli değilsin a.) gibi. Bundan dahi lisan-i Arabda
(hellâ ilâ hâza’l-mekân) ile tabir olunur. Ve bazı surette
istifhamdan mütevellid mana-yi taaccübünü tensîs etmekle
âti’l-beyan yâ harfi gibi edat-i taaccüb olur. Şu kadar ki cümle-i
istifhamiyye ta’cîbe ile ( a ) harfinin beynlerini fasl ederek sekt
ile telaffuz lazım olur (Sen mi anlayacaksın ........a.) gibi. Ve
yine bu surette ( a ) harfini cümle-i istifhamiyyeû ta’cîbenin
üzerine takdim caiz olur (a ........ Zeyd mi okuyacak) gibi. Ve
eğer cümle temenniyye ise bu surette ol cümle ya husulü mümteni
olan hades-i gayr-i mütevakkı’ı taleb ve temenniyi mütedammindir.
Veya husulü mümkün olan hades-i gayr-i mütevakkı’ı taleb ve
temenniyi mütedammindir. Egerçi cümle temenni husulü mümteni olan
ise ( a ) harfi bu nev temenniden levm ve tevbîh tevlîd etmekle
edat-i levm ve tevbih olur. (Zeyd okusaydı a sen yazsaydın a siz
deseniz a) gibi. Bunlardan lisan-i Arabda (lev lâ kara’a Zeyd lev
mâ ketebet lev lâ kultum) ile tabir olunur. Ve eğer cümle-i
temenniyye mümkinu’l-husul olan hadeseyi mütedammin ise bu takdirce
hades ya vücudîdir veya ademîdir. Eğer vücudî ise harf-i mezkûr
mana-yi temenniyi tahsise kalb etmekle edat-i tahsis olur. (Zeyd
okusa a, yazsa a) gibi. Bunlardan lisan-i Arabda (lev lâ yakra’
Zeyd lev mâ yektubu) ile tabir olunur. Ve eğer ademî ise harf-i
mezkûr mana-yi temenniyi zecr ve tahsise kalb etmekle edat-i zecr
ve men olur (Söylemesen a) gibi. Ve bu da malum ola ki bir zatdan
sadırolan kelamın ya lafzında veya manasında sâmi’in iştibâhı
olduğu vaktte yalnız ( a ) harfiyle isti’lâm ve isticvâbı caiz
olur. Mesela (Zeyd bugün güzel hava var.) dese müstemi’înden her
kangısı kelam-i merkumu iyice fehm edemediği surette yalnız ( a )
harfiyle isti’lâm ve istifham eder. Takdir-i kelam (ne buyurursanız
a) demek olur.
Tenbih
( a ) harfi sakinu’l-evâhir kelimâta lâhik olup edat-i taaccüb
olmadığı surette kendini hazf ve fethasını harf-i ahîr-i sakine
nakl caiz olduğu (yazsan a yazsana) gibi. Ve müteharriku’l-evâhir
kelimâta lâhik olup yine edat-i taaccüb olmadığı surette yâ’ya kalb
caiz olduğu (Yazsa a yazsa ya.) gibi muhâverât babından zahir
olur.
İkincisi, (o) harfidir yani dammet-i münfetiha ile madmûm olan
hemze-i müfahhamedir. Harf-i merkum hem edat-i taaccüb-i tahsinî
olur (O çok şey bu.) gibi. Ve hem edat-i tehdid olur (O artık
alıverir.) gibi. İşbu mu’înînin merkumundan herbiri gâh karine-i
hâliyye ve gâh karine-i makâliyye ile müte’ayyin olur.
Üçüncüsü, ( a ) harfidir yani fethası hâ-i resmiye ile resm
olunan hemzedir. Malum ola ki harf-i merkum ya emr-i hazıra lâhik
olur veya kelime-i uhrâya lâhik olur. Eğer emr-i hazıra lâhik
olursa bazı surette emr-i hazırın mütedammin olduğu nisbet-i
hitabiyyeyi nisbet-i gaybiyyeye kalb etmekle âti’l-beyan (-sIn,
-sUn) harfi gibi edat-i gıybet olur (Bunu böylece anlaya.) gibi ki
(Anlasın.) demektir.
Mu’tarıza
Bu nev emr-i gaib ahirine (-lAr) harfinin lühûk uyla cem-i gaib
ve (-im, -lIm, -sIn, -sInIz) zamirlerinin (17) lühûk larıyla müfred
ve cem-i mütekellim ve muhatab olurlar (bileyeler, bileyeyim,
bileyelim, bileyesin, bileyesiniz) gibi.
Tetimme
Ve bazı surette lâhik olduğu emr-i hazırın mütedammin olduğu
nisbet-i emriyyeyi ve zamanı bi’l-külliyye selh ve tecrid edip ol
emre failiyyet ve mefuliyyet hâletlerinin tevârüdüne vesile ve
sebeb olmağla mavsûl harfi olur, yani mavsûl bih olur. Şu kadar ki
bu surette harf-i merkumdan sonra edat-i taklîl ve tasgîr olan
(-sI, -sU) harfini ilhak vacib olur (Söyleyesi geldi. Batasıya
gitti.) gibi. Ve bazı surette lâhik olduğu emrin mütedammin olduğu
nisbeti tamamiyetten ve zamanını bi’l-külliyye selh ve tecrid edip
diğer mütedammin olduğu hades failin hâl ve şanını müfessir ve
mübeyyin idiğini işar etmekle edat-i hâl olup emr-i merkum dahi hâl
olur. Şu kadar ki hâl bi-hasebi’l-meal zarf olduğundan mütedammin
olduğu hadesin fail-i zi’l-hâl ile kıyamı zaman-i amilenin
mütedammin olduğu hadesin ol fail ile kıyam-i zamanına şümul ve
ihâta vechle mukâreneti lazım eden olmağla ol şümulu beyan için
hâl-i mezkûrun ya tekerrürü lazım gelir (ağlaya ağlaya geldi, güle
güle gider), veyahut ahirine edat-i istimrâr olan (-rak ya -rek)
harfinin lühûk u lazım gelir (Ağlayarak geldi, gülerek gider.)
gibi. Meğer amil-i vâhidin iki hâli olup ol hâller mütezâdın
olurlarsa veya amilin mütezâdından herbirinin hâli diğerinin
hâliyle müttahidin olurlarsa (-rak ya -rek) harfini zikr ve hazf
caiz olur (Yata kalka gitti. Düşe kalka gelir. Güle geldi, güle
gider.) gibi. Bunlar yatarak kalkarak gitti, düşerek kalkarak
gelir, gülerek geldi gülerek gider manalarına derler ve keza hâl-i
merkum (de, gör) emrlerinden me’hûz olup (gör) emrinin
