T.C. MLL ETM BAKANLII MAKNE TEKNOLOJS YAN AKILI DELME KESME KALIPLARI 1 521MMI140 Ankara, 2012 -Bumodl,meslekiveteknikeitimokul/kurumlarndauygulananereve retimProgramlarndayeralanyeterliklerikazandrmayaynelikolarak rencilererehberliketmekamacylahazrlanmbireyselrenme materyalidir. -Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir. -PARA LE SATILMAZ. i AIKLAMALAR ................................................................................................................... iii RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3 1. KALIP TASARIMI YAPMAK ............................................................................................ 3 1.1. erit Malzeme Hazrlama (Bant Tasarm) ................................................................... 4 1.1.1. Fire (Kesme Pay) Miktarnn Tespiti .................................................................... 4 1.1.2. Admn Bulunmas ............................................................................................... 10 1.1.3. erit Malzeme Hadde ve apak Yn ................................................................. 12 1.1.4. Verimin Hesap Edilmesi ...................................................................................... 12 1.2. Yan ak Yerinin Tespiti ............................................................................................ 14 1.2.1. Yan ak llerinin Tespiti ............................................................................... 16 1.2.2. Yan ak eklinin Tespiti .................................................................................... 17 1.3. Kesme Yaplmas ........................................................................................................ 19 1.4 Kesme Teorisi .............................................................................................................. 19 1.4.1.Kesme olaynn aklanmas ................................................................................. 19 1.4.2. Kesme Boluunun (Kalp Boluu) Hesaplanmas ............................................ 20 1.4.3. Kesme Boluuna Etki Eden Faktrler ................................................................ 21 1.4.4. Asal Boluk ....................................................................................................... 24 1.4.5.Kesme Ykseklii (Dzl) ............................................................................... 24 1.4.6. Kesme Kuvvetinin Hesaplanmas ........................................................................ 25 1.4.7. Kesme Kuvvetini Azaltma Yntemleri................................................................ 26 1.4.8. Delme Kesme Zmbalar Flanbaj Boyu ............................................................... 28 1.5.Kalp Elemanlarnn Tasarlanmas ............................................................................... 30 1.5.1.Dii Kesici ve Klavuz Plakalarnn llendirilmesi .......................................... 30 1.5.2.Kalp Alt Plakas ................................................................................................... 32 1.5.3 Zmba Tutucu Plakas ve st Plakann llendirilmesi ..................................... 32 1.5.4. Zmbalar ve Standart Boyutlar ........................................................................... 33 1.5.5. Klavuz (Syrc) Plakalar ................................................................................... 34 1.5.6. Yan Kaytlar ve Boyutlar .................................................................................... 35 1.5.7 Kalp Balama Sap .............................................................................................. 36 1.5.8.Yan ak Boyutlar ............................................................................................... 41 1.5.9. Pimler................................................................................................................... 42 1.5.10. Vidalar ............................................................................................................... 42 1.5.11. Yaylar ................................................................................................................ 43 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 46 LME DEERLENDRME ........................................................................................... 49 RENME FAALYET2 .................................................................................................. 50 2. KALIP MALAT RESMLERN ZMEK ..................................................................... 50 2.1. malat Resmi Tanm ve zellikler ............................................................................. 50 2.2. malat Resimlerinin izilmesi .................................................................................... 52 2.3. (3D) Boyut Kat Modelleme .................................................................................. 53 2.3.1Taslak Oluturma ................................................................................................... 53 2.3.2. Kalnlk Atamak .................................................................................................. 53 2.3.3.Katlar Birbirinden karmak .............................................................................. 54 2.3.4.Dndrerek Kat Oluturma ................................................................................. 54 2.3.6.Yol Kullanarak Kat Cisim Oluturmak ............................................................... 56 2.3.7. ki Yzey Arasnda Kat Oluturma .................................................................... 56 NDEKLER ii 2.3.8. Katlarda Kavis ve Pah Oluturma....................................................................... 57 2.3.9.Katlarda Et Kalnl Oluturma .......................................................................... 58 2.3.10.Katlarda Aynalama ............................................................................................ 58 2.3.11.Katlarda Dairesel oaltma ............................................................................... 59 2.3.12.Katlarda Dorusal oaltma ............................................................................. 60 2.4.Katlarn Teknik Resimlerinin Oluturulmas .............................................................. 60 2.4.1.izim Sayfas Oluturma ...................................................................................... 60 2.4.2.Antedin Dzenlenmesi .......................................................................................... 61 2.4.3.Grnlerin izim Sayfasna Aktarlmas .......................................................... 61 2.4.4.llendirme ........................................................................................................ 62 2.4.5. Katlarn zometrik Grntlerinin izim sayfasna Eklenmesi ......................... 63 2.4.6.Yzey Przll ve Toleranslarn Eklenmesi .................................................. 64 2.4.7. zel lemler ........................................................................................................ 65 2.4.8.Kesit Alnmas ...................................................................................................... 66 2.4.9.Detay Grnler .................................................................................................. 66 2.4.10.leklendirme .................................................................................................... 67 2.4.11.izilen Resimlerin ktsnn Alnmas .............................................................. 67 2.5. Para Bandnn izimi ................................................................................................ 68 2.5.1. Parann Bant zerinde Gsterilmesi .................................................................. 69 2.5.2. stasyonlarn (Admlarn) Bant zerinde Gsterilmesi ....................................... 70 2.5.3. Yan ak Yerlerinin izilmesi (Gsterilmesi) .................................................... 70 2.6. Kalp Paralarnn malat Resimlerinin izilmesi ...................................................... 71 2.6.1. Dii Kesici Plakann malat Resminin izilmesi ................................................. 71 2.6.2. Klavuz Plakann izilmesi ................................................................................. 72 2.6.3. Delme ve Kesme Zmbalarnn izilmesi ............................................................ 73 2.6.4. Yan aknn izilmesi ......................................................................................... 74 2.6.5. Kalp Alt ve st Plakalarnn izilmesi .............................................................. 74 2.6.6. Zmba Tutucu Plakann izilmesi ....................................................................... 76 2.6.7. Kalp Balama Sapnn izilmesi ........................................................................ 77 2.6.8. Yan Kaytlarn izilmesi ..................................................................................... 78 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 82 LME DEERLENDRME ........................................................................................... 85 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 86 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 88 KAYNAKA ......................................................................................................................... 92 iii AIKLAMALAR KOD521MMI140 ALANMakine Teknolojisi DAL/MESLEKEndstriyel Kalp MODLN ADIYan akl Delme Kesme Kalplar - 1 MODLN TANIMI Yanakldelmevekesmekalplarnnparalarntanma, paralarileilgilihesaplaryapmavebuparalarnimalat resimlerinin izmek iin hazrlanm retim materyalidir. SRE40/32 N KOUL 10 Snf alan ortak modllerini alm olmak ve Kalplama Teknii modllerini alm olmak veya beraber almak. YETERLKKalp tasarm yapmak ve kalp imalat resimlerini izmek. MODLN AMACI Genel Ama Bumodlilegerekliortam,aravegerelersalandnda;yan akldelmekesmekalptasarmnteknolojisineuygunolarak yaparak imalat resimlerini izebilecektir. Amalar 1. Tekniine uygun yan akl adml delme kesme kalp tasarmn yapabilecektir. 2. Tekniine uygun yan akl adml delme kesme kalplarnn imalat resimlerini resim kurallarna uygun izebilecektir.ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI Ortam: Kalp atlyesi, bilgisayar laboratuar, teknoloji derslii Donanm:CNCtorna,frezetezgahlar,niversalitezgahlar,projeksiyon,tepegz,bilgisayar,CAD-CAMyazlm programlar,elaletleri,rnekiler,muhtelifkalprnekleri, standart izelgeler, ilgili TSE yapraklar, hesap makinesi LME VE DEERLENDRME Herrenimfaaliyetindensonrabilgivebecerilerinizi lebileceiniztestlerverilmitir.Ayrcamodlsonundatm modlden elde etmeniz gereken yeterlilii tespit iin performans testi verilmitir. Testlerdeki uyar ve nerileri dikkate almanz nemlidir. Testlerindeerlendirmelerinimodlsonundabulunancevap anahtarlarna bakarak yapabilirsiniz. AIKLAMALAR iv 1 GR Sevgili renci, Gnmzimalatsanayindegelienveoknemlibiryeriolansektrlerdenbiride kalplksektrdr.Gnlkhayatmzdavesanayidekullanlanbirokparakalplk yolu ile elde edilmektedir. Kap kilitlerini ve elektrik frnlarn oluturan paralarn birou buyollaimaledilmektedir.Otomotiv,elikkapretimi,evaletlerivebeyazeyaretimi gibi ou sanayi kurulularnda da yine kalp yolu ile imalat n plandadr. Bumodlilereneceinizyanakldelmevekesmekalplardasa-metal kalpl sanayinde yaygn olarak kullanlmaktadr. Burenmefaaliyetininbirinciblmndeilkncekalpelemanlartasarmiin gerekliolanhesaplamalarrenecekveuygulayacaksnz.kinciblmde;kalp elemanlarnn imalat resimlerini izmeyi, imalat resminin zelliklerini, bilgisayar ortamnda katmodeloluturmavekatlarnteknikresimlerininizilmesikonularnreneceksiniz. rendikleriniziadmadmatelyeortamndauygulayarakbecerilerkazanacakve gelitireceksiniz. Herrenmefaaliyetininsonundayeralantestlerveuygulamalarlabilgive becerilerinizikontroledeceksiniz.renemediinizveyaeksikolduunuzbilgilere ynlendirileceksiniz.Bukontrolleriyapmanziindemodlsonunacevapanahtarlar verilmitir. Bumodlilereneceinizbilgilersayesindeimalatsanayininbirokalannda kullanlananaklkesmevedelmekalplarhakkndabalangbilgilerinesahip olacaksnz. GR 2 3 RENME FAALYET1 Tekniine uygun yan akl adml delme kesme kalp tasarmn yapabilecektir. evrenizdebulunanvesa-metalkalplyoluileimalatyapanbirsanayi kuruluuna giderek; Hangi tip rnleri imal ettiklerini reniniz. retimde kullandklar kalplar inceleyiniz. retien paralar iin hangi hesaplar yaptklarn not ediniz. Bilgisayarda,retimaamalarndakullandklarprogramlarneitlerinive kullanm amalarn reniniz. 1. KALIP TASARIMI YAPMAK ounluklaokadetliseriretimlerde,hzlalma,hassasiyet,incemalzemelerin kesilmesivedahahassasilerlemesnrlamasistenmesinedeniyleyankesicilikalplar kullanlr.0,3mmaltndakikalnlklardayankesicilikalplargereklihassasiyetisalarlar. 3,54mmninzerindekisaclariinyankesicilikalplarkullanlmazlar.Yankesicili kalplarnkullanlmasteknolojikadanavantajsalamaklaberaber,birldemalzeme kaybn gerektirir. parasnn durumuna gre bu kayp %25 kadar kabilir. ekil 1.1: Delme, kesme ve yan ak kavramlar RENME FAALYET-1 AMA ARATIRMA 4 1.1. erit Malzeme Hazrlama (Bant Tasarm) Kalpresimlerininizimlerinin ilkaamastmilemlerizerindegsterenMalzeme eridinin(bandn)tasarlanmasdr.Presilerindemaliyetin%50il%70imalzemeiindir. Bunedenleeridinyerletirilmesiiintatbikedilenmetotdorudandoruyamaliyeteetki eder.paras,imalatafaydalolmasiineriteniyiekildekullanlmaldr.erit malzemenin tasarlanmas ile kalp elemanlarnn pek ounun l ve biimi ortaya kar. erit yerleiminde aadaki konulara dikkat etmeliyiz. 1.Artk malzeme yzdesi, 2.Ksa boylu veya rulo erit malzeme, 3.Kalplanacak parann hadde yn, 4.Kalplanacak parann apak yn, 5.Kalplamada kullanlacak tezgahn kapasitesi, 6.retimde kullanlacak kalp maliyeti 1.1.1. Fire (Kesme Pay) Miktarnn Tespiti Tasarmyaplaneritmalzemedefiremiktarnnenazseviyedetutulmas,kalp tasarlaycsnnilkilemlerindendir.Tablo1ve2dekalplanacakparaboyutlarnave eridingeniliinegrekesmepaylarverilmitir.Tablolardaverilmeyenyumuakve kalnlfazlaolanmalzemelerdekesmepaylarartrlmaldr.Butablolarkullanmakiin retilecek para kalnl ve erit malzemenin en byk ls (B) bilinmelidir. retilecekbaz paralar iinfiremiktarn azaltmak iin ekil2,3ve4degrld gibi erit malzeme tasarlanmaldr. (a) Tek sra kalplama (b) ift sra kalplama 5 (c) sra kalplama ekil 1.2: Yuvarlak ekilli paralarn yerleimi

ekil 1.3: retilecek parann dz ve eik yerleimi ekil 1.4: retilecek parann tek ve ok sral ve ters dz yerleimi RNEK: En byk ls (B) 80 mm ve kalnl 2 mm olan bir erit malzeme iin kesmepaylaruekildedir;MalzemesertiseTablo2egre,kesmeboluklar(a=b)1,9 mmalnmaldr.MalzemeortasertlikteiseTablo1yegre,kesmeboluu(b)3mm alnmaldr. Yan keski pay (b1) 3,3 mm olur. Toplam para yzeyi %100 ise retilen para yzeyinin yzdesive artk malzemenin yzdesi toplam, toplam para yzeyini vermelidir. Formle edilecek olursa; %retim + % Artk Malzeme = %100 B=erit genilii,B1=Anma ls b=Fire(kesme pay) b1=Yan ak payS= sac malzeme kalnl 6 Resim 1.1. Deiik erit grnmleri Resim 1.2. Kalp rnekleri Resim 1.3. erit ve retilen mamller. 7 Resim1.4. erit ve retilen maml. Resim 1.5. retilen rn ve kalb 8 Yan kesicisiz kesmeYan kesicili kesme Tablo 1.1: erit malzeme kalnlna gre kesme pay miktarlar (Orta sertlikteki malzemeler iin) 9 Tablo 1.2: erit malzeme kalnlna gre kesme pay miktarlar (Sert malzemeler iin) 10 eritmalzemetasarmndabirkayoldenenip,enazfireliolanseeneklimalzeme yerleim plan kalp tasarmnda esas alnmaldr. Hesaplamalar iin gerekli deer ve formlleri: S: erit malzeme yzey alan (mm2) S1: retilen (kalplanan) bir parann yzey alan (mm2) Adm( l) = Anma ls + b veyaAdm ( l)= Anma ls + a mm (Tablo 1.1,1.2 ve ekil,1.2,1.3ve 1,4) b ve a: Kesme pay miktarlar(mm) b1: Yan ak kesme pay miktar (mm) B: erit malzeme genilii (mm) ekil 1.2,1.3 ve 1.4 iin B deerlerini formle edelim; B = Anma ls + 2bmm B = Anma ls + 2b + b1 mm B = Anma ls + 2b + 2b1 mm Tek para iin sarf edilen erit malzeme alan (S) : S = Adm x B / nmm2 olur.(n: Bir admda retilen para says) Yzde olarak retim miktar; 1001 =SSverim%.... olarak sonu bulunur. Yzde olarak fire miktar; 1001 =SS S FireMiktar%.... olarak sonu bulunur. 1.1.2. Admn Bulunmas Konu1.1.1.deverilenfiremiktarnnhesaplanmasndaadmformlleriverilmitir. retilecek rnek bir paraya gre adm hesabnn yaplmas. ekil1.5deverilenparaiinadmhesab.(Hesabyaplacakparannmalzemesi orta sertlikte bir malzemedir.) Orta sert malzeme olduu iin kesme paylar Tablo1.1den alnr. Buna gre 1. ve 2. yerleim iinde yaklak olarak b=2,3 mm ve b1=2,3 mm alnr. Buna gre adm; 11 1. Yerleim planna gre: ekil 1.5: Bierdver ba ve lleri Adm= 76 + b = 76 + 2,3 Adm = 78,3 mm olur. 2. Yerleim planna gre: Adm= 81,5 + b = 81,5 + 2,3 Adm = 83,8 mm olur. Ayn yerleimler iin fire miktarlarn hesap edelim. 1. Yerleim planna gre: 1001 =SS S FireMiktarS= B x Adm = 86,1 x 78,3 S= 6741,63 mm2 S1=((26 x76) + (76+16)x55,5 ) 2 x t5,52 / 4 2 ekil 1.6: Bierdver ba iin erit malzemeye iki tr yerleim plan S1=(1976+2539,2)-47,5 S1=4467,7 mm2 Fire Miktar ( )10063 , 67417 , 4467 63 , 6741. . = M F Fire Miktar = % 33,72 12 2. Yerleim Planna gre; Bu yerleimde adm alan deiecektir. S=B x Adm = 80,6 x 83,8S= 6754,28 mm2 ( ) 10028 , 67247 , 4467 28 , 6754. . = M F Fire Miktar = % 33,85 olarak bulunur. Sonu:kiseenektedefiremiktarlarbirbirineyaknktiinikiyerleim planndan bir tanesi tercih edilebilir. 1.1.3. erit Malzeme Hadde ve apak Yn retilmesidnlenrnnbiimveeklinegreeritmalzemeninhaddeynne dikkatetmeliyiz.eritmalzemelerhaddeynndekesilmelidir.Aksihalderetiminileriki aamalarnda sknt yaayabiliriz. ekil 1.7. erit malzeme ve hadde yn Aadaverilenrnekdehemkesmehemdebkmeyaplacandanburadabkme haddeynndeyerletirmekgereklidir.Aksidurumlardabkmeilemindesamalzeme zerinde yrtlmalar meydana gelecektir.

Doru yerletirmeYanl yerletirme ekil 1.8. rnek parann erit zerine yerletirilmesi 1.1.4. Verimin Hesap Edilmesi Aada verilen forml erit malzemenin retilen rne gre, erit malzemenin verimli kullanmorannvermektedir.Buorannyksekolmasmalzemefiremiktarmzn azaldn gsterir. VERM (q) = x 100 RETLEN PARA ALANI (S1) ADIM ALANI (S) 13 RNEK PARASI: Yandaverileniparasnagredeiikyerleimplanlaryaparakverimleri hesaplaynz. paras alan= S=(30x8)+(8x8) S=240+64 S=304 erit malzeme yzey alan=S=erit genilii(B)xAdm(l) S = Bx lforml ile bulunur Aadaki deiik yerleim planlarna gre gerekli verim hesaplarn yapalm. S=Bxl S=34x18 S=612 Verim= x100 ise verim= x100=49 erit malzemenin %49 kullanlmaktadr S= Bxl S=36x14 S=504 Verim= x100 ise verim= x100=60 erit malzemenin %60 kullanlmaktadr 14 S= S=S=440 Verim= x100 ise verim= x100=69 erit malzemenin %69 kullanlmaktadr S=Bxl S=33x11 S=363 Verim= x100 ise verim= x100=83 erit malzemenin %83 kullanlmaktadr. S= S=S=304 Verim= x100 ise verim= x100=100 erit malzemenin %100 kullanlmaktadr 1.2. Yan ak Yerinin Tespiti Kesmevedelmekalplarndayanakileilerlemeninnedenlerimaddelerhalinde sralanrsa; Byk seri imalat kalplarnda nce malzemelerin kesilmelerinde, Hzl alma istenilmesi, 15 Daha hassas bir ilerlemenin salanmasnda yan akl tercih edilir.Zmbalarndayanmlarasndan4mmvekalnsalardayanaktercih edilmemelidir. ekil 1.9: Yan ak ile ilerlemenin snrlandrlmas ekil 1.9da yan akl bir dii kalp grlmektedir. Yan ak, erit kenarnda ilerleme miktar (adm ) kadar bir ksmn kesilerek erit eninin daraltlmas ilkesi zerine alr. erit malzeme ilk bata B lsnde iken kalplama sonucu A lsne inmektedir. k kanal A geniliinde olduundan erit fazla ilerleme yapamaz. Presin her ini kalk hareketinde erit malzemeyan ak boyu olan adm kadar kalp ierisinde ilerleme yapar. Bu ilempresin her hareketinde tekrar edecektir.1 numara olarak verilenyanakdr.2numaralparaiseeritmalzemenindayanmasiinkalba yerletirilmidayamaparasdr.Yanakilediikesiciarasndaherkesmeileminde olduu gibi malzemenin kalnlna ve cinsine gre kesme boluu verilmelidir. Yanakkarlkdayamalar,yanaklkalplardaeridinsrekliyasland dayamadr. Deiik l ve standartlarda yaplrlar. (ekil 1.10 Tablo 1.3) Tablo 1.3.Yan ak karlk dayama lleri 16 ekil 1 10 Yan ak karlk dayama ekilleri 1.2.1. Yan ak llerinin Tespiti ekil 1.11: DIN 9862ye gre yan ak standartlar 17 AtipiA=16boyul=60mmolantakmeliindenyaplmyankesiciaknn gsterilii: Yan kesici ak DIN 9862 A 16x60 Tablo 1.4: DIN 9862ye gre yan ak lleri Yan ak ls belirlenirken u kurallar gz nne alnmaldr: ekil1.11degsterilenyanaknn~1rilegsterilenksmlaryma yapabilmek iin yumuak braklr. YankesicizmbaboyuDIN9861deverildiigibidelmezmbalarboylarna uygun seilir. Boylar 60 mm ile 70 mm arasnda olmas tercih edilir. Zmba uzunluu n grlen adm deerine gre olur. Malzemeolarakkullanmdurumunagrealamltakmelii(WS)veya yksek alaml takm elii (WHS) kullanlmaldr. Isl ilem ve menevi yapldktan sonraki sertlik HRc 582 dir. Ctipikrlangkuyruueklindeolukluzmbaerittenkesilenksmntekrar yukar kmasn nlemek iin yalnz byk adml paralarda kullanlmaldr. 1.2.2. Yan ak eklinin Tespiti ekil 1.12: eitli yan ak ekilleri ekil1.12deeitliyanakekilleriverilmitir.Ailegsterilenyanakeklinin basitliinden dolay en fazla tercih edilendir. B eklinde bulunan kademe kesmeileminden ncekalptakiyuvayagirerekyanakyaklavuzlukeder.Bukademeileparayzeyi arasna 0,5 mm boluk verilmelidir. 18 ekil 1.13: Oyuklu tip yan aks bulunan paral kalp YanaklarDIN9862destandarthalegetirilmitir.Kalptasarmlarndastandart boylarn kullanlmasna dikkat edilmelidir.ekil1.13da0,5mmkalnlndakipirinmalzemeyikesmedekullanlacakoyuklu tip yan akl kalbn alt kesicisi grlmektedir. Yan akl kalplarda; hassas ilerleme ve seri alma gibi stnlkler olmakla birlikte daha geni erit kullanma zorunluluu vardr. Bu da malzeme kaybn getirmektedir. Kk paralarda bu kayp % 25i bulmaktadr. ekil 1.14 yan akl kalp rnekleri ekil 1.14da verilen yan akl kalplarn adlar ve zellikleri: a-Geni paralar iin kullanlan ift yan kesici zmba a bc de 19 b-Dar ve uzun paralarda kullanlan yan aknn konumu c-oklu kesimde kullanlan ift yan kesici zmbann konumu d-oklu kesimde kullanlan ift yan kesici zmba e-Seri kalplarda ilk ekil kesiminde yan akdan faydalanlmas 1.3. Kesme Yaplmas Kesme:Birmakasveyabirkesmealetiiletalakaldrmadan,eritzerinde(kapal veya kapal olmayan bir kesme izgisi boyunca) eridi arzulanan profilde dorama ilemidir. Kesme ilemleri ekilde gerekleir. 1-Makasla kesme 2-Dairesel bakl makaslarla kesme 3-Kalpla delme kesme Bizi daha ok kalpla delme kesme ilemi ilgilendirmektedir. Aada deiik kesme yntemleri grlmektedir Kapal bir kesme izgisiKapal olmayan bir kesmeBoyunca para kesmeizgisi boyunca ayrma kesimi Delik delmeArtk kesmeYarma kesme ekil 1.15: Deiik kesme yntemleri 1.4 Kesme Teorisi 1.4.1.Kesme olaynn aklanmas Zmbailediikalparasndakieritmalzemeninkuvvetuygulanarakbirbirinden ayrlmasna kesme denir. Metal kalplarda tala kaldrmadan kesme yaplr. Kesme ilemi aamaldr.( ekil 1.16) 20 ekil 1.16: Kesme olaynn safhalar 1-PlastikekilDeitirme:Malzemeyeuygulanankuvvetelastikiyetsnrlar ierisindedir.Uygulanankuvvetmalzemezerindenkaldrldandamalzemenceki eklini alr. 2-Batma: Bu aamada zmba malzemede kalc deformasyona sebep olmutur. Kesme ilemiolmaksznzmbannmalzemeyedalmaoranmalzemekalnlnn%20il%50si kadardr.Zmbannbirmiktardahadalmasilencekalptarafndahemensonradazmba tarafndamalzemedeyrtlmameydanagelir.Meydanagelenyrtlmaizgileridahasonra basn gerilmesinin etkisi ile birleerek kesme yzeyini oluturur 3-Kopma: stenilen profildeki para btnden ayrlm haldedir Son kademede zmba malzemedenkesilmiksmkalpdeliineitenekadaraainmehareketinedevameder. ekil 1.17de kesme ileminde oluan gerilme dalmlar grlmektedir. ekil 1.17:Kesme esnasnda oluan gerilmeler 1.4.2. Kesme Boluunun (Kalp Boluu) Hesaplanmas Kalbn rahat kesme yapabilmesi, kalp mrnn uzun olmas ve kesilen yzeyin temiz kmasiin,zmbailediikalparasndabraklanboluaKesmeBoluudeniryi hesaplanm kesme boluu ile ayrca kalp elemanlarnn mr uzar ve elde edilen parann kesilenyzeyleriapakszolarakkar.Tektaraflkesmeboluununikikattoplam kalplamaboluunuverir.Kalplananparaardkveyabirleikdelmevekesme 21 kalplaryla retiliyorsa toplam kalplama boluu, delme ilemlerinde dii kalba ilave edilir. Kesme ilemlerinde ise toplam kalplama boluu zmba lsnden karlr. (ekil 1.20) Tablo 1.5 kullanarak tek tarafl kesme boluklarn ekme dayanmlarna gre tespit edilir. ekil 1.18:Delme ilemi paras zerinde belirli aplarda ve belirli llerde boaltmalar yaplacaksa kesme boluunudiiyevermekgerekir.Yanidii,esasldenkesmeboluukadarbyk yaplr.Buradaesaskesmeyierkekyapar.parasndaistenenlyerkeklstayin eder. Baka bir ekilde de ifade edilirse kalptan kan para hurda ise kesme boluu diiye verilir. (ekil 18) ekil 1.19:Kesme ilemi Eereritmalzemedenbelirliebatlardaiparasretileceksekesmeboluunu erkeevermekgerekir.Yanierkekzmbakesmeboluukadarkkyaplr.Buradaesas kesmeileminidiiyapar.Dolaysileiparasnnlsndediitayineder.Bakabir ekildedeifadeedilirsekalptankanparaiparasisekesmeboluuerkee verilir.(ekil 19) 1.4.3. Kesme Boluuna Etki Eden Faktrler Zmbann zmba tutucusuna dik olamamas, Diikalpkalnlnnuygundeerdeolmamasvekesmekuvvetininetkisiile deforme olmas, Kalp sapnn arlk merkezinde olmamas, Kesme boluu byk olmas durumunda para ok apakl olur ve l byr, Kesmedzlnnhertaraftaaynykseklikteolmamasveeklininbozuk olmas, Kesme boluu kk olursa, zmba ksa zamanda anr, 22 Gerekzmbagereksediikalpeitolaraksertlememiisekesmeboluunu etkiler. Kesme boluu forml ve kullanl t s3 mm(ince saclar iin) C = Tek tarafl kesme boluu mm. C= t t xx = Katsay.(0,005-0,035)

t= Malzeme kesme gerilmesikg/mm 2 t = Sac kalnl mm.t>3 mm(kaln saclar iin) C= ( ) | | t . 015 , 0 . . 5 , 1 t xHassas kesmelerde temiz yzeyler iin x = 0,005 Yzey nemli deilsex = 0,035-0,04 Genel amal kalplarda x = 0,01alnr. rnek Kalml2mm,kesmegerilmesi30kg/mm2olansacplakaykalplarkennekadar kesme boluu verilmelidir? (Genel amal kalp) t =2 mmt =30 kg/mm2C=t t xC=30 2 01 , 0 C= 0,11 mm rnek Kalnl4mm,kesmegerilmesi25kg/mm2olansacplakaykalplarkennekadar kesme boluu verilmelidir? (Genel amal kalp) t = 4 mm t =25kg/mm2C= ( ) | | t . 015 , 0 . . 5 , 1 t xC= ( ) | | 25 015 , 0 4 01 , 0 5 , 1

C=0,225 mm ekil 1.20:Dii kalp ve zmbaya verilen kesme boluklar 23 Tablo 1.5:ekme dayanmlarna gre kesme boluklar Pratik yoldan kesme boluunun bulunmas A Grubu malzemeler:Ortalama sertlik deeri =23-85(HB) Brinell sertlii Alminyum ve benzeri yumuak malzemelerdeC = 0,045.t B Grubu malzemeler: Ortalama sertlik deeri = 65-130(HB) Sert alminyum alamlar, pirin, yumuak elik C = 0,06.t C Grubu malzemeler: Ortalama sertlik deeri= Sertlik > 130 (HB) Paslanmaz elik sac ve benzerleri iinC=0,075 .t Yukardakesilecekmalzemeninsertliinegrekesmeboluununsackalnl cinsindendeerigsterilmitir.Buyntemleformllebulunankesmeboluunayakn kesme boluu, pratik olarak bulunmu olur. 24 MalzemeKesmeDayanmveSackalnlnagreverilecekkesmeboluumiktar yukardaki tablodan rahata bulunabilir. 1.4.4. Asal Boluk Kesmedzlndenitibarendiikalptabannadoruverileneimmiktardr.Tek tarafl boluk = 1/4-2 derece arasnda tavsiye edilir. Zmbannkestiiparannkenarlarndaoluacakapaktandolayls birazbyr. Buparanndiikalbaskmasnnlemekiinasalveyadzbolukverilir.Genelde asalbolukvermekzorolduuiin,deliklerdearkadankesmedzlnekadardaha bykmatkapladelinir.Dierekillerdeisediikalparkasndanparmakfrezeileboluk verilir. Gnmzde tel erozyon tezgahnda da asal boluk verilebilmektedir. ekil 1.21:Dz ve asal boluklar 1.4.5.Kesme Ykseklii (Dzl) Kesmeyzeyiile(Diiplakannzeri)asalveyadzboluunbaladyer arasndaki ykseklie, kesme dzl veya ykseklii denir. (ekil 1.21) Kesmeykseklii,3mmkalnlakadarolansacmalzemeleriin3mmalnr. Kalnl3mmdenfazlaolanmalzemeleriindesackalnlkadaralnr.Kesme dzlnn ve asal boluun faydalar unlardr: Zmbannkursboyunuazaltarakzamandanvekalpmrndenavantajsalar. (Zmbann dii plaka kalnl kadar deil de kesme dzln geince ye kadar ilerlemesi yeterli olacaktr.) Delmekesmekalplarndaenhassasiolanzmbanndiikalbaaltrlmas, asalboluktandolaysadecekesmedzlndeyaplmasbykkolaylk salayacaktr. Kalplarbellibirbasmdansonrakrleir.Kalpvuruntulualmayabalarvekan paralardaki apak miktar artar. Biz buna krlenme deriz. Zmba ve dii plaka krlendike, kesmeyzeylerinden,dzlemyzeytalamada0,15mmtalakaldrlarakbilenir.Her bilemedensonrakesmeboluununartacaunutulmamaldr.Bilemelersonundakesme dzln sonuna gelinmesi durumunda dii plaka mrn doldurmu demektir 25 1.4.6. Kesme Kuvvetinin Hesaplanmas Kesme kuvveti hesap edilirken aadaki bilgilerin bilinmesi gerekir. Kesilen toplam evre (LT) Sa malzeme kalnl (t) Malzemenin kesme dayanm (tk ) Pres emniyet katsays (E.K.S.) Buna gre toplan kalplama kuvveti (P) u forml ile bulunur. P = LT x t x tkkg olur. P(em)= P x E.K.Skg olur. Emniyetkatsays(E.K.S.)1,5il4arasndaalnmastavsiyeedilir.Ayrcakesme dayanmlar Tablo 1.6den alnabilir. rnek Konu1.1.2deverilenyandakibierdverbannmalzemesi%0,20Karbonluve tavlanm elikten yaplmtr. E.K.Says 2 olduuna gre Toplam Kesme Kuvvetini (P) ve Emniyetli Kesme kuvvetini ( P (em) ) bulunuz. zm: X Mesafesini Bulma; x2 = 55,52 + 302

x2= 3980,25 x = 63,09 mmLT = 76 + (2 x 26 )+ (2 x 63,09 )+ 16 LT = 270,18 mm tk= 30 Kg/mm2 (Tablo 6den) 26 t= 2 mm P= ?veP(em) = ? P = LT x t x tkP = 270 x 2 x 30P = 16200 Kg P (em) = P x E.K.S= 16200 x 2P (em)= 32400 Kg olur. MALZEMELER KESME DAYANIMI tkkg/ mm2 SERT OLMAYANSERT OLAN ELK % 0,1 karbonlu2632 ELK % 0,2 karbonlu3240 ELK % 0,3 karbonlu3648 ELK % 0,4 karbonlu4555 ELK % 0,6 karbonlu5572 ELK % 0,8 karbonlu7090 ELK % 1,0 karbonlu80105 PASLANMAZ ELK5055 SLSYUMLU ELK4555 EKME SACI3340 PRN22-3035-40 BAKIR18-2226-30 NKO1220 ALMNYUM7-911-16 ALMNYUM ALAIMLARI10-2415-40 ELK ATAL-KAIK N4150 YATAK BRONZU33-4040-60 Tablo 1.6: eitli malzemelerin kesme dayanmlar 1.4.7. Kesme Kuvvetini Azaltma Yntemleri Yaptmzhesapsonundabulduumuzkesmekuvvetinikarlayacakpresesahip olmayabiliriz veya yksek kesme kuvvetinden dolay kalbmz ok grltl alabilir. Bu gibi olumsuzluklar gidermek iin kesme kuvvetini drmemiz gerekir. Kesme kuvvetini drme yntemleri unlar: 1.4.7.1.Kesme Azlarna A Vererek Alarhemzmbayahemdediiplakayaverilebilir.Eerieridenkanpara kullanlacaksa alandrma diiye, delik kullanlacaksa alandrma zmbaya verilir. 27 ekil 1.22:Dii plakaya verilen alar ve kesilmi dzgn paralar. (Kesme ilemlerinde kullanlr.) ekil 1.23: Zmbaya verilmi alar ve kan bozuk paralar (Delme ilemlerinde kullanlr). 1.4.7.2.Zmbalar Kademeli Olarak Monte Ederek ekil 1.24: Toplam kesme kuvvetini azaltan farkl zmba boylar Zmba boylar arasndaki fark, sac kalnlndan fazla olmamaldr. Zmbalar aras boy farkllklar ince malzemelerde sac kalnl, kaln malzemelerde sac kalnlnn yars kadar yaplmaldr. Zmba boylar arasndaki farkn fazla olmasnn sakncalar unlardr: Zmba gruplar malzemeye daldnda baz sarsntlar meydana getirir. Arfarkllktandolaybazzmbalarmalzemeyeerkengirer.Erkengiren zmbalar dii kalba daha fazla gireceinden srtnme ve anma fazla olur. Genelkuralolarak6mmyekadarsalarsoukolarakkesilirler.Bukalnln zerindekieliksalardkkesmekuvvetieldeetmekiinscakolarakkesilirler.Bu scaklkyaklakolarak900Codir.Scaklkilekesmedirencideerideceindenkesme kuvveti hesaplanrken aadaki forml kullanlmaldr: P= LT x t x tk x 0,4alnmaldr. 28 1.4.8. Delme Kesme Zmbalar Flanbaj Boyu Preskalplarndakullanlanzmbalar,zerlerinegelenkuvvetlerinetkisiile burkulmaya(flambaja)alrlar.Kesitibykolanzmbalariinburkulmakontrol yaplmaz. En ok kk kesitli zmbalarda bu kontrol hesab gereklidir. Zmba Boyunun Hesaplanmas ekil 1.25: Eulere gre bir ucu ankastre edilmi kiri ekil25deEulerkritikyklemekiridenklemininkalplardakizmbayauygulan grlmektedir. Zmba Kesme Kuvveti; Pz = Lz x t xtkkg Kritik Ykleme Kuvveti; Pr = t2 x E x I / L2kg Kritik ykleme kuvveti zmba kesme kuvvetine eit alndnda; t2 x E x I / L2 =Lz x t xtk Buradan Zmba Boyu; t k lz I EL. ...tt = mm olarak bulunur. 29 ekil 1.26: Zmba boyu baz kesitlerin atalet momentleri SimgesiAdBirimi P1Kritik ykleme kuvvetikg LZmba boyumm LTZmbann Kestii evremm IZmba Atalet Momentimm4 EZmba malzemesinin elastikiyet modlkg/mm2 PzZmbann kesme kuvvetikg Tablo 1.7: Zmba boyu hesabnda kullanlan deerlerin simgeleri, adlar ve birimleri 30 1.5.Kalp Elemanlarnn Tasarlanmas 1.5.1.Dii Kesici ve Klavuz Plakalarnn llendirilmesi Diikalpyerleimplanhazrlanrken,diikalbnls,kalplanacakparann biiminegrefarklekildebelirlenmektedir.Kkveortabyklktekidiikalplar, parann biimine gre 3 gruba ayrlr (ekil 1.27) Kalplama delii yuvarlak dii kalplar Kalplama delii dzgn kenarl dii kalplar Kalplama delii keskin kenarl dii kalplar ekil 1.27: Dii kalp boyutlarna esas ana ller Tablo 1.8: erit malzeme kalnl ve kalplanacak para biimine gre (A) lleri Diikalp(matris)llendirilirkenekil27vetablo1.8deverilenllergz nndebulundurulmaldr.Bykboyutlukalplardadiikalplleridayanmhesab yaplarak bulunmaldr.. Buna gre dii kalp en ve boy lleri; 31 Dii Kalbn Boyu (X) =A + A + L(mm) Dii Kalbn Eni(Y) =A + A + L1 (mm)olur. Klavuzplakannllendirilmesi,diikalpgibidir,tekfarkklavuzplaka kalnldr.Klavuzplakakalnl,yaklakolarakkesmekuvvetinin%10nunkpkk kadardr. Genelde dii plakadan ince yaplr. Kk3. 1 , 0 F = Kk = Klavuz plaka kalnl. F = Kesme kuvveti. Yanda lleri verilen para delme ve kesme ardk kalbyla retilecektir. Dii kalp yerleimplannyapnzveboyutlarnbulunuz.(Sackalnlt=2mmolanSt42sac malzemeden retilecektir.) Dii kalp boyutlar X=A+A+L L=15+15+15+(2X1,7) = 48,4 (Kesme pay, Tablo 1.1den 1,7 olarak alnr.) X=38+38+ 48 ( L=48,4 mm) X=124 mm Y=A+A+LIL1=25+6+1,7 ( Yan ak ls tablo 1.4 den b=6mm. Ve kesme pay Tablo 1.1den 1,7 olarak alnr) L1=32,7mm Y=38+38+33 (L1=32,7mm) Y=109 mmB=28 mm(Tablo 1.8den alnr.) 32 1.5.2.Kalp Alt Plakas Kalpaltplakaskalpaltgrubunu(klavuzvediiplakay)zerindetayanve sabitleyenkalpanagvdesidir.Kalpaltplakashemdiikalbsabitlerhemdekalpalt grubunuprestablasnabalar.Yanlarndacvatakanallarbulunur.Kalpaltplakasnn kalnl,iinegmlecekdiiplakannkalnlnagredeimeklebirlikte,standartpara kalnlklarndan uygun olan seilerek yaplr. Dii kesici ve klavuz plaka kalp alt plakasnn zerine veya iine yeter sayda cvata ve en az iki adet merkezleme pimiyle sabitlenir. Ayrca kalplarda klavuz plakas dii kalba balanamazsa kalp alt plakasna balanr. 1.5.3 Zmba Tutucu Plakas ve st Plakann llendirilmesi Zmbalarbellibirkonumdatutan,zerindetayan,sabitleyenvestkalpsetine montajn salayan elemana zmba tutucu plakas denir.Kalp st plakas zmbalar arkadan destekleyerek presin hareketini zmbalara aktarr. Baz durumlarda da kalp st plakas zarar grmesindiye,kalpstplakasilezmbatutucuplakasarasna,birplakadahakonur.Bu plakaya zmba bask plakas denir Zmbatutucuadikarbonlueliktenretilirler.stkalpsetinecvatavepimler yardm ile balanr. Zmba tutucu plakasnn st kalp setine balama rnekleri ekil 1.29da grlmektedir.Zmbaplakasnnlsdiikalpboyveenllerineuygunseilir. Ykseklik iin zmba boylar ve zmba balarna gre ls tespit edilir. Kalpstplakasdakalpsetistandartlardanbelirlendiindekendiliindenlleri belirlenmi olur. 33 8260 ekil 1.29: Zmba tutucu plaka ve lleri 1.5.4. Zmbalar ve Standart Boyutlar En kk kesitli zmbaya gre zmba boyu hesab yapldktan sonra kan deer dier zmbalara da uygulanr. Dier zmba lleri standart olur ve tablolardan seilir veya iimize gre biz belirleriz. ekil 1.30: Kademeli silindirik standart zmba. dd1DSS1S2L 1-556,54,511438- 44- 50- 56 2-.6,56,510513438- 44- 50- 56- 62 3- 88116,514438- 44- 50- 56- 62- 70- 75 4- 1010138164,544- 50- 56- 62- 70- 75- 88 5- 12121612204,550- 56- 62- 70- 75- 88 9- 16162015244,550- 56- 62- 70- 75- 88 12- 20202218286,556- 62- 70- 75- 88- 100 18-25253222321062- 70- 75- 88- 100 Tablo 1.9:Kademeli standart zmba lleri ift kademeli..Hava zmbasPilot zmbaHava bal zmba fatura bal zmba ekil 1.31:Standart zmba eitleri 34 ekil 1.32: Zmba ve zmba tutucu plakas 1.5.5. Klavuz (Syrc) Plakalar Klavuz plakalarn grevleri aada yazlmtr. Zmba yukar hareketinde, zmbay kenarlardan tutan erit malzemeyi zmbadan ayrma grevi. Bu grevinden dolay syrc plaka da denir (Syrma grevi). Zmbannuygunkonumdadiiplakayagirmesinisalamagrevi(Klavuzluk grevi). Yan- kaytl (birleik) plaka olarak erit malzeme bant yolunu oluturma grevi. (Butipklavuzplakalarn,diikalbnzerinegelentarafnaeritmalzemenin geecei ekilde kanal almtr). Kalplama ilemine gre klavuz plakalar. Ak klavuz plakalar Yar ak klavuz plakalar ki taraf kapal klavuz plakalar Resim 1.6:Ak klavuz plakal kalpekil 1.33:Ak klavuz plaka 35 ki taraf kapal klavuz plakaYar ak klavuz plaka ekil 1.34:Klavuz plaka ekilleri Klavuzplakalardiikalpyerleimplannagremarkalanrvebunagreilenerek, zmba altrmas yaplr. Daha sonra dii plakaya cvata ile sabitlenerek, dii plakann zmba altrmas yaplr. Ak klavuz plaka, sac kalnlnn 0,5 mm den dk olan ince saclarda kullanlr. Ak klavuz plaka, sac zerine, zmba malzemeye girmeden basp sabitledii iin hassas kesme yaplmasna yardmc olurlar. 1.5.6. Yan Kaytlar ve Boyutlar ekil 1.35: Kalplarda ara sa kullanm Arasa,diikalpileklavuztablasarasnakonankalpelemanolup,malzeme eridininkalpierisindekiilerlemeynntayineder.Kapalkesmekalplarndaiki,yar ak kalplarda tek yan kayt kullanlr. Resim 1.7: Yan kaytlarla Resim 1.8: Klavuz plakadan oluturulan bant oluturulan bant yolu yolu 36 ekil 1.36: Ara sacn ve bant yolunun llendirilmesi Bazhallerdearasa,klavuzplakasnakanalaarakoluturulur.ekil1.35deve resim 1.8 grld gibi ara sa kalnl, sa kalnlnn (1,5 il 2 ) kat arasnda alnr. ekil 1.36de malzeme eridinin ilerleyecei bant iin ller verilmitir. 1.5.7 Kalp Balama Sap Zmba grubunun pres kouna balanmasn salayan kalp elemanna sap, sap tayan elemana ise sap tutucusu denir. Kk ve orta byklkteki kalplarn, saplar balanaca prese gre yaplr. Deiik tarz da sap tutucusuna balanrsa da en ok kullanlan tr vidal olandr okbykkalplardasapkullanlmaz.Butrkalplarnzmbatutucusupreskouna cvata ve pabularla balanr ekil 1.37: Flanl ve boyunlu sap ve sap tutucusu ekil 1.24de verilen elemanlar: 1 Darbe sac 2 Sap tutucusu 3 Sap (mapa) 4 Balant eleman 37 Saptutucuplaka,zmbatutucusununboyutunagreyaplr.Buelemandaennemli zellik, sapn balanaca yerin tespitidir. 1.5.7.1 lsnn Belirlenmesi Kesmekalplarndakullanlacakolankalpsaplarbalanacakolduklarpreskouna grestandart tablolardanseilebilir.Kalp sapnaait izelgeler ekil1.38tegrlmektedir. ekil 1.39da ise kalp sapnn kalp st plakasna vidalanmas ile ilgili ller verilmitir. ekil 1.38: Standart hale getirilmi bir kalp sap 38 ekil 1.39: Vidal kalp sapnn montaj lleri 1.5.7.2. Yerinin Belirlenmesi Kalp sapnn yeri, kalpta kullanlan zmbalarn arlk merkezleri olaraktespit edilir. Arlkmerkezibulunurken;genelliklediikalbnsolaltkesi(0,0)noktas alnp,yatay kenaraXeksenivedeyolankenaraYeksenidenir.Zmbayerleridiikalpzerinde iaretlenir.Herbirzmbannevresi()ilearlkmerkezlerininXveYeksenlerindeki mesafeleri iaretlenir. Zmba sapnn X ve Y eksen koordinatlar (Xs, Ys) aadaki formller ile bulunur. ......3 2 13 3 2 2 1 1+ + ++ + + =L L LX L X L X LXs mm ......3 2 13 3 2 2 1 1+ + ++ + + =L L LY L Y L Y LYs mm ekil 1.40: rnek para 39 RNEK ekildeverilenparaiinkalpsapnntaklacanoktay(ArlkMerkezini) bulunuz. Not: Yan ak ve Kesme zmbasnn kalnln 4 mm alnz. ZM ArlkMerkezinibulmakiinilkncezmbalarnkalpzerindeyerleimplannn yaplmas gerekmektedir. zm iin yaklak deerler alnmtr. (ekil 1.41) ekil 1.41: Dii kalp ve zmba lleri ekil 1.42: Arlk merkezinin bulunuu imdikesilenevreleri,XveYeksenineolanmesafeleritektekhesapedelimbir tablo ile gsterelim; (Tablo 1.10) 40 AdSimgesiHesaplamasSonu Kesme ZmbasL110+1020 mm 2. ZmbaL220+20+5+5+5+560 mm 3. ve 4. ZmbaL3 + L4(txD / 2) + (txD / 2) = 3,14 x 825,12 mm 5. ve 6. ZmbaL5 + L6(txD) + (txD) = 2 x 3,14 x 212,56 mm Yan akL720 + 222 mm Y EKSENNE OLAN MESAFELER 1. ve 2. ZmbalarY1 = Y250 mm 3. ZmbaY370 mm 4. ZmbaY440 mm 5. ZmbaY560 mm 6.ZmbaY640 mm 7. ZmbaY728 mm X EKSENNE OLAN MESAFELER 1. ZmbaX113 mm 2. ZmbaX235 mm3. ve 4. ZmbaX3 = X445 mm 5. 6. ve 7. ZmbaX5 = X6 = X765 mm Tablo 1.10: Verilen para iin kullanlan zmbalarn kesme evreleri, X ve Y eksenlerine uzaklk deerleri ......3 2 13 3 2 2 1 1+ + ++ + + =L L LX L X L X LXs 22 56 , 12 12 , 25 60 2065 ) 22 56 , 12 ( 12 , 25 45 60 35 20 13+ + + ++ + + +=x x x xXs mm Xs07 , 41 = ......3 2 13 3 2 2 1 1+ + ++ + + =L L LY L Y L Y LYs 22 56 , 12 12 , 25 60 2056 , 12 70 28 , 6 60 50 ) 20 60 ( 28 , 6 40 56 , 12 30 22 28+ + + ++ + + + + +=x x x x x xYs mm Ys53 , 46 = 41 1.5.8.Yan ak Boyutlar lerlemenin daha hassas olmas istenilen hallerde zellikle sac kalnl 0.3mmden az, delikleridayamapimigiremeyecekkadarkkvesral(ardk)kalplardayanaklar kullanlmaldr. Yan aklar deiik ekilde yerletirilirler: Bir adm geriye yerletirilmi yan aklar, apraz yerletirilmi yan aklar Karlkl yerletirilmi yan aklar Normal admda yerletirilmi yan aklar Yan aklar, yalnz tek kenarlar ile kestikleri iin yanal kuvvete maruz kalrlar. Bunu nlemekiin,yanaklarkeliyaplrlarveyaokiyiklavuzlanmaldrlar.Yanak eitleri; Dz yan aklar keli yan aklar eneli ve keli yan aklar ekil 1.43 Yan ak lleri Tablo 1.11: Yan ak boyutlar YanakboyutlarDIN9862greayarlanr.Kalptasarmndastandartboyutlarn kullanlmasalkanlkhalinegetirilmelidir.Yankesicizmbalarnkalptakikonumu kesilecekiineklinegrekararlatrlr.Darparalarnkesilmelerindegenellikletekyan kesicizmbakullanlabilir.Geniparalarnkesilmelerindeveyaoklukesimlerdeiftyan kesicizmbakullanlr.Eermalzemekaybnnlemekiinikiyankesicikullanlmayacak ise erit kanalnn kar tarafna yayl iticiler kullanlmaldr. 42 1.5.9. Pimler Kalp paralarnn montaj ve demontajn da paralarn konumlarn korumalar gerekir. Parakonumlarsilindirikpimlerilesalanr.Bununiinenazikipiminkullanlmas gerekir.Tekparaolarakbirletirilenaltkalpseti,kesicikalp,ayrmaplakasvesyrc plakaayneksendeuzuntekpimleveyaksaikipimilekonumlandrlpbirletirilir.Kr delikleretaklanpimlerinkarlmasiinvidalpimlerkullanlmaldr.ekil1.44de pimlerin kullanm amalar, standart lleri, izimi ve standart gsterimi grlmektedir. ekil 1.44: Silindirik Pimin kullanm amalar ve standart gsterimi Resim 1.9.:Allen bal cvata 1.5.10. Vidalar Vidalarsklebilirbirletirmeelemanlardr.Metrikvewhitworthsistemlerinegre imaledilirler.Kalplarnmontajndaaadakiekillerdegsterilenmetriksistemegre retilen vidalar (cvatalar) kullanlmaktadr. Emniyetlibalantiincvatataklanyereenazdistapnn1,52kat vidalanmaldr. 43 Kalp kenarlarndan yuva mesafesi en az 15 mm olmaldr. Di st aplar ile orantl olarak bu mesafe artrlabilir. ekil.1.45:Montaj vidas ve plakalardaki konumlar Kalpelemanlarnnmontajndaenoksilindirik,havavemercimek(kresel)bal cvatalar kullanlr. Resim 1.10da cvata eitleri gsterilmitir. Resim 1.10: Kalp elemanlarnn montajnda kullanlan standart cvatalar 1.5.11. Yaylar Yaylarbelirlibirkuvvetaltndabirdereceyekadarbykelastikdeformasyonu gsterenelemanlardr.Kuvvetkaldrldtakdirdeelemanksmenveyatamameneski vaziyetini alr. Yk altnda deformasyon esnasnda yaylar bir enerji (deformasyon enerji s) biriktirirler boalmada bu enerjiyi ksmen geri verirler. Teknikte yaylar aada gsterilen ana maksatlar iin kullanlrlar: Kuvvet uygulamak veya bir hareketi kontrol etmek Darbe ile meydana gelen kuvvetlerin iddetini azaltmak,Birlikteenerjiyibir hareketi salamak amac ileharcamakyani motor grevini yapmak ; rmein saat mekanizmalarnda. Kuvvet lmek ; dinamometre ve baz kantar mekanizmalarnda olduu gibi. Yaylarnsnflandrlmaszorlamayadeklineyaytelininkesitineve yklenme ekline gre yaplr. 44

Resim 1.11:Kurma ve ekme yaylarResim 1.12:ekme yaylar

Resim 1.13-aResim 1.13-b Resim 1.13:Bask yaylar Resim 1.14:Kurma yaylar Yaylarmalzemetipinegreayrldktansonraskakullanlandkkarbonlu elik, orta karbonlu elikler , yksek karbonlu elikler ( TS-2500-1 , TS-2500-2 , TS-2500-3SL , SM , SH , DM ) grubumalzemeler kullanlr. Yukardakiyay elik malzemelerin analizleri iin genel bir yorum yapmak istersek: SL: A grubu dk Karbonlu yay elii. SM: B grubu orta karbonlu yay elii. SH: C grubu yksek karbonlu yay elii. DM: D grubu st snr yksek karbonlu yay elii. 45 Resim 1.15:Yay renkleri Kalplarda kullanlan yaylar: Hafif yk: yeil, orta yk, mavi: ar yk, krmz: ekstra ar yk ise sar renk ile ifade edilmektedir 46 UYGULAMA FAALYET ekliverilenparaiinkesmedayanm(tk)40kg/mm2,kalnl(T)1mmve Elastikiyet Modl ( E ) 21000 kg/mm2 olan para iin aadaki sorular cevaplaynz. 1. Verim ve adm hesabn yan akya gre yapnz. 2. Yan ak yerini bulunuz. 3. Dii kalb llendiriniz. 4. Klavuz plaka llerini tespit ediniz. 5. Bant yolu llerini belirleyiniz. 6. Kesme boluk deerlerini bulunuz. 7. Zmba llerini bulunuz. 8. Zmba tutucu plaka llerini belirleyiniz. 9. st ve alt kalp plaka llerini belirleyiniz 10. Kalp balama sapnn yerini bulunuz. 11. Standart kalp elemanlarn (pim ve cvatalar) belirtiniz.

Uygulamasorusuiinaadakitablodaverilenilembasamaklarnaveneriler ksmlarna uyunuz. UYGULAMA FAALYET 47 lem Basamaklarneriler Hesaplariingerekli ortam hazrlaynz Hesapmakinesivekalpelemanlarnaaitstandart sayfalar, firma kataloglar ve izelgeleri hazrlaynz. Paraymalzeme bandna(eridine)yatay vedeyyerletirerek verimhesabnveadm bulunuz.Verim hesab iin ilk nce para alann hesap ediniz. Adm,b(kesilenparanneritkenarnamesafesi),a (kesilenparalararasmesafe)veb1(eritmalzemede yanakmiktar)lleriniTablo1.2den(sert malzemeler iin kesme pay miktarlar) bulunuz.Bulunanbudeerleregreikikonum(yatayvedey yerletirme)iineritmalzemegeniliini(B)yi bulunuz. Verim hesabn Konu 1.1.4e gre yapnz. Builemiinmatematikbilgisinivebanttasarmile ilgili tablolar kullannz. Yaplacak bu hesaplar maliyetle ilgili olduundan azami dikkat gsterilmelidir. Veriminyksekolduu seenek iin yan aknn yerini tespit ediniz.Yan aknn yeri iin Konu 1.2ye baknz ve ekil 1.9a baknz. Yan ak boyu adm miktar kadar olmaldr. Diikalb llendiriniz. Diikalplleriiinekil1.27veTablo1.8i kullannz.Dii kalp zerinde kesme ilemi iin oluturulacak delik iinkesmeboluunu(c)ekil1.20veTablo1.5 kullannz. Diikalpzerindebulunankesmevedelme deliklerindekikesmedzliinKonu1.4.4easal boluk iinde ekil 1.21e baknz. Klavuzplakallerini tespit ediniz. Klavuz plakalleri iin ekil1.27yevekonu1.5 e baknz. Bantyolullerini belirleyiniz.Yanakldelmevekesmekalplarndabantyoluiki kademeli olmaldr. Bantyoluiinekil1.2,1.3ve1.4e,Konu1.1.1e baknz. Kesmeboluunu belirleyiniz. 3. soruda dii kalp lleri belirlenirken kesme boluu ( c ) belirlenmiti. Kesmeboluuretiminkalitesinietkilediiiin seiminde dikkat edilmelidir. Zmballerini belirtiniz. Kesmezmbalariinkesmeboluullerinizmba lsnden karlmaldr. KesitienzayfolanzmbaiinKonu1.4.7deverilen zmba boyu hesabn yapnz. Standart olarak kullanabileceiniz zmbalar var ise ekil 1.31de verilen zmbalardan seiniz. 48 Zmbatutucuplaka llerini belirleyiniz. Zmbatutucuplakasnnlleriiinkonu1.5.3e baknz. Kalpaltvestplaka llerini belirleyiniz. Diikalbnenveboyllerinegreuygunolankalp setini standart tablolardan seiniz. Kalpbalamasapnn yerini hesap ediniz. Kalpsapnnyeriiinarlkmerkeziformln kullannz. Konu 1.5.7ye baknz. Kalpsapnnyeriuygunseilmediindekesmeve delmeilemlerindendolayparadabozulmalar olabileceini unutmayn Standartkalp elemanlarn(pimve cvata) belirleyiniz. Konu1.5.10Tablo1.13veekiller1.44,1.45ve 1.46danfaydalanarakcvatavepimllerinihesap ediniz. KONTROL LSTES Bufaaliyetkapsamndaaadalistelenendavranlardankazandnzbecerileriin Evet,kazanamadklarnziinHayrkutucuklarna(X)iaretikoyarakrendiklerinizi kontrol ediniz. Deerlendirme ltleriEvetHayr 1.Hesaplamalar iin gerekenleri hazrladnz m? 2.Verim ve adm hesabn yan akya gre yaptnz m? 3.Yan ak yerini buldunuz mu? 4.Dii kalb llendirdiniz mi? 5.Klavuz plaka llerini tespit ettiniz mi? 6.Bant yolu llerini belirlediniz mi? 7.Kesme boluk deerlerini buldunuz mu? 8.Zmba llerini buldunuz mu? 9.Zmba tutucu plaka llerini belirlediniz mi? 10.st ve alt kalp plaka llerini belirlediniz mi? 11.Kalp balama sapnn yerini buldunuz mu? 12.Standart kalp elemanlarn (pim ve cvatalar) belirttiniz mi? DEERLENDRME DeerlendirmesonundaHayreklindekicevaplarnzbirdahagzdengeiriniz. Kendiniziyeterligrmyorsanzrenmefaaliyetinitekrarediniz.Btncevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirme ye geiniz. 49 LME DEERLENDRME Aadakicmlelerinbandabobraklanparantezlere,cmlelerdecerilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. 1.( ) Kesme ileminde kesme boluunun 2 kat zmba lsnden karlr. 2.( ) Zmba boyu kontrol hesab kesiti en byk alana sahip zmbaya gre yaplmaldr.3.()Zmbagrubununpreskounabalanmasnsalayankalpelemanbalama sapdr. 4.()Zmbannuygunkonumdadiiplakayagirmesinisalamagreviyan kaytlarndr. 5.( ) Kesme kuvvetini azaltma yntemlerinden bir tanesi de kesme ve delme zmbalarnn boylarn eit yapmaktr. Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 6.Aadakilerdenhangisikesmevedelmekalplarndayanaknnkullanlma nedenlerinden deildir? A) Daha hassas bir ilerlemenin salanmasnda B) Hzl alma istenilmesi C) nce malzemelerin kesilmelerinde, D) Kaln malzemelerin kesilmelerinde 7.Aadakilerden hangisi kesme olaynn safhalarndan biri deildir? A.) Plastik ekil deitirmeB.) BatmaC.) EzmeD.) Kopma 8.Delme kalplarnda kesme boluunu nereye vermeliyiz? A) Dii kesiciyeB) Erkek zmbaya C) Zmba tutucuyaD) Klavuz plakaya 9.Aadakilerden hangisi Yan ak eitlerin biri deildir? A) Dz yan aklarB) Dz ve keli yan aklarC) eneli ve keli yan aklar D) keli yan aklar 10.Kalp sapnn yerini bulmak iin kullandmz ilem hangisidir? A.) Verim hesab B.) Arlk Merkezi C.) Kesme KuvvetiD.) Cvata says hesab DEERLENDRME Cevaplarnzcevapanahtarylakarlatrnz.Yanlcevapverdiinizyadacevap verirkentereddtettiinizsorularlailgilikonularfaaliyetegeridnerektekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz. FORMANS DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME 50 RENME FAALYET2 Tekniineuygunyanakladmldelmekesmekalplarnnimalatresimlerini resim kurallarna uygun izebilecektir. Kat model izimi iin kullanlan bilgisayar programlarn aratrnz. malatresmininanlamnvebirresminimalatresmiolmasiingerekenleri aratrnz. Yan akl kesme kalplarn oluturan paralarn imalat resimlerini aratrnz. 2. KALIP MALAT RESMLERN ZMEK 2.1. malat Resmi Tanm ve zellikler malat Resmi; bir parann imal edilebilmesi iin gerekli tm bilgileri kapsayan teknik resimdir. Birimalatresmi,paranneklini,bykln,malzemesini,yzeydurumlarn, zerindeyaplacakilemlerivegereklidierbilgileritamaldr.Bubilgilerverilirken, teknik resim kurallarna uyulmaldr Bir imalat resminde olmas gerekenleri u ekilde sralayabiliriz: Yeterli grnllendirme Yzey ileme iaretleri Boyut, ekil ve konum toleranslar malat resmi ve tolerans antedi Aklamalar ekil 2.1de bir imalat resminde olmas gereken bilgiler grlmektedir. Montajda bulunduu (alt) grn, Parann temel eklini gsteren grn, En byk llerini olduu grn, Parann en iyi ifade edilebilecei grn, olarak tespit edilebilir. RENME FAALYET-2 AMA ARATIRMA 51 ekil 2.1: Mil yata imalat resmi ve imalat resmini oluturan bilgiler rneinekil2.1deparanntemelgrnTbiiminebenzediiiinn grn buna gre izilmitir. Yzey leme aretleri llendirme ekil ve Konum Tolerans Toleransl l Grnler Aklama Profil Kesitler Tolerans Antedi Para Yapm Antedi Yzey leme aretleri Genel Gsterim 52 2.2. malat Resimlerinin izilmesi ekil 2.2: Yan akl kalp 53 2.3. (3D) Boyut Kat Modelleme Gnmzdekatmodellemeileilgilibirokpaketprogramkullanlmaktadr.Bu programlarntemelalmaekilleribirbirleriylebenzerliklergstermektedir.Kat modellemeprogramlarndanherhangibirisinikullanabilenbirdierprogramkullanmakta sknt ekmeyecektir. 2.3.1Taslak Oluturma ekil 2.3. iki boyutlu izim planlar Kat modellemenin temelinde iki boyutlu izim ok nemlidir. Yaplacak parann ilk nceikiboyutluhalininizilmesigereklidir.iziminhangiplanzerindeyaplmas gerekliliiniizenkiiayarlamaldr.izimsayfasndaanaplanvardr.Bunlarekil2.3 grlmektedir 1-Front plan (n) 2-Top plan (st) 3-Rght plan (sa) izimplanseildiktensonraTaslakaraubuklar(Sketch)(ekil2.4)kullanlarak istenilen ekil seilen plan zerindeiki boyutlu olarak izilir. ekil 2.4. taslak ara ubuklar 2.3.2. Kalnlk Atamak kiboyutluizilmiekil,FeaturesmensndenExtrudedBoss/Basekomutuyla ykseklik verilerek boyutlu hale getirilir. 54 ABC ekil 2.5: Extruded komutuyla kalnlk atamak A: eklimiz iki boyutlu izilir. B: ki boyutlu izilmi ekle extrudedkomutuyla istenilen kalnlk (ykseklik) verilir. C: Kalnlk onaylandktan sonra resim boyutlu kat hale gelmi olur. 2.3.3.Katlar Birbirinden karmak Katlar birbirinden karma, extruded-cut komutuyla yaplr. ABC ekil 2.6: Extruded- cut komutuyla katlar karma A:karlacak ekil daha nce izilmi olanparann hangi yzeyinden karlacaksa o yzeyin zerine iki boyutlu olarak izilir. B:izmeilemindensonraExtruded-cutkomutuylakarlacakkalnlkveyn belirtilir. C: Komutlar onaylandktan sonra kat karlm olur. 2.3.4.Dndrerek Kat Oluturma Dndrerek kat oluturma, revolved komutuyla yaplr. izim plannda izilen eklin herhangibirkenarveyaseilecekeksenetrafndaistenilenadadndrmeksretiylekat oluturma yntemidir. 55 ABC ekil 2.7: Revolved komutuyla dndrerek kat oluturma A: Dndrlecek olan ekil iki boyutlu olarak izilir. B: ki boyutlu izilmi ekilde revolved komutuyla, dndrlecek olan referans eksen seilir(mavi izgi). Dndrlecek olan a girilir. C: Komutlar onaylandktan sonra kat oluturulmu olur. 2.3.5.Dndrerek Katlar Birbirinden karmak Dndrerekkatlarbirbirindenkarma,revolved-cutkomutuylayaplr.Daha nceden izilmi olan kat zerine plan atanr. Plan zerine istenen ekil izilir ABC ekil 2.8: Revolved-cut komutuyla katlar birbirinden karmak A:dahancedenizilmiolanparazerineplanatanr.Paradzleminedik dndrlecek profil izilir. B: Revolve-cut komutuyla dndrme ekseni ve profil seilip dndrme as girilir. C: Komutlar onaylandktan sonra para seilen profilde girilen ada kesilmi olur. 56 2.3.6.Yol Kullanarak Kat Cisim Oluturmak Yol kullanarak kat cisim oluturma, swept komutuyla yaplr.

ABC A: Kullanlacak olan yol iki boyutlu olarak izilir.(eksen izgisi) B:kiboyutluizilmieklinizgidzleminedikreferencegeometryplanatanr. plane komutu ile hazrlanr.C:atananplankarmzadikolarakalnr.stenilenprofildahanceizileneklin ucuna izilir. DE ekil 2.9: Swept komutuyla yol kullanarak kat oluturmak D: Swept komutuyla nce izilen profil izgisi (sar renkli daire) seilir, sonra pempe renkli rotaseilir. E: Komutlar onaylandktan sonra yol kullanarak kat model oluturulmutur. 2.3.7. ki Yzey Arasnda Kat Oluturma ki yzey arasnda lofted komutuyla kat oluturulabilir. 57 ABC ekil 2.10: Lofted komutuyla iki yzey arasnda kat oluturma A: ki kat para oluturulur ve birletirilecek olan yzeyler belirtilir. B: Lofted komutuyla aras doldurulacak olan yzeyler seilir. C: Komutlar onaylandktan sonra seilen iki yzey arasnda kat oluur. 2.3.8. Katlarda Kavis ve Pah Oluturma 2.3.8.1. Katlarda Kavis Oluturma Katlarda kavis oluturma, fillet komutuyla yaplr. AB ekil 2.11: Filet komutuyla kavis oluturma A:Filet komutundan sonra kavis oluturulacak kenarlar seilerek, kavis yarap deeri girilir. B:Komutonaylandktansonrakavis,seilenkenarlara,girilenyaraplsnde oluturulur. 2.3.8.2.Katlarda Pah Oluturma Katlarda pah oluturma, chamfer komutuyla yaplr. 58 ABekil 2.12: Chamfer komutuyla pah oluturma A:Chamferkomutundansonrapaholuturulacakkenarlarseilerek,pahlsve as girilir. B: Komut onaylandktan sonra pah, seilen kenarlara, girilen l ve ada oluturulur. 2.3.9.Katlarda Et Kalnl Oluturma Katlarda et kalnl shell komutuyla oluturulur. ABC ekil 2.13: Shell komutuyla katlarda et kalnl oluturma A: Et kalnl oluturulacak para izilir. B:Et kalnl oluturulacak yzey seilerek shell komutu tklanr.Et kalnl genilii girilir. C:Komutlaronaylandktansonraseilenyzeyegirilenlkadaretkalnl verilmi olur. 2.3.10.Katlarda Aynalama Katlarda aynalama mirror komutuyla yaplr. 59 ABekil 2.14: Mirror komutuyla aynalama A:Aynalanacakparaseilir.Parannaynalamayaplacakreferansyzeyiseilir. Mirror komutu tklanarak aynalanacak blge seilir. B: Komutlar onaylandktan sonra, para referans yzeyin karsna aynalanm olur. 2.3.11.Katlarda Dairesel oaltma Katlarda dairesel oaltma circular pattern komutuyla yaplr. ABC ekil 2.15:Circular pattern komutuyla dairesel oaltma A: Dndrlecek yzey seilir. B: Dndrme ekseni seilir.Dndrlecek obje adedi ve as girilir. 60 2.3.12.Katlarda Dorusal oaltma Katlarda dorusal oaltma linear pattern komutuyla yaplr. A BC ekil 2.16: Linear pattern komutuyla dorusal oaltma A: oaltlacak para seilerek linear pattern komutu seilir. B: oaltma eksenleri seilerek oaltma saylar girilir. C:Komutlaronaylandktansonraparaseileneksenlerde,girilensaydaoaltln olur. 2.4.Katlarn Teknik Resimlerinin Oluturulmas 2.4.1.izim Sayfas Oluturma Drawingkomutuylaistenilenllerdeizimsayfasalr.Dahancedenkaydedilmi paray izim sayfasnda amak iin make drawing komutu tklanr. ekil 2.17:izim sayfas oluturma 61 2.4.2.Antedin Dzenlenmesi Antet;rnaacndakisheetformatkomutusatklanp,propertiesseilir. Karmza sheet propertieskutusu gelir. Standart sheet size kutusu tklanrsa istenilen hazr formatlktlarseilerekkullanlr.Customsheetsizekutusutklanrsakarmzabo formatszkatgelir.Katlleriniveantedformatnistetiinizekildedzenleme yapabilirsiniz.Buradanprogramdakiantedikullanacamzgibikendiantedimizide oluturabiliriz. ekil 2.18:Antedin dzenlenmesi 2.4.3.Grnlerin izim Sayfasna Aktarlmas izilenparalarkaydedilir.Dahasonraekildekikomut(Makedrawingfrompart) tklanr.Sayfaalndaiparanzauygunistenilenizimsayfasseilir.parasnn grnleriveperspektifi,izimsayfasnaaktarlr.Gereklilvetoleranslarverilerek izim tamamlanr. 62

ekil 2.19:Grnlerin izim sayfasna aktarlmas 2.4.4.llendirme llendirmetoolsmensndekidimensionskomutuylayaplr.Menuubuunu srekli grmek iin ekrandaki menlerden herhangi birisi zerinde sa tu yapp costomizetklatoolbarsiersindedimensions/relationsksmnntikiniaartkllendirmemen ubuu srekli ekranda olacaktr. ekil 2.20:Eklemeli ve mutlak llendirme 63 2.4.4.1. Eklemeli llendirme Bir nceki l izgisinden itibaren yaplan llendirmedir, artl sistemde denir. 2.4.4.2. Mutlak llendirme Btn llerin bir noktaya gre yapld llendirmedir. 2.4.5. Katlarn zometrik Grntlerinin izim sayfasna Eklenmesi Paraizildiktensonraizimsayfasalr.izimsayfasnnsandakiviewpalette mensndenisometricseilir,dahasonrasayfannistenilenyeritklanarak,parann sometrik perspektifi izim sayfasna aktarlr View palette tklanarak izometrik model izim arlr. ncedenizilmiolanherhangibirparannresminiarmakiinmodelview tklanrkanmendenbrowsetklanrveizimlerinbulunduudosyadanbirpararesmi arlr. 64

ekil 2.21: zometrik grntlerin izim sayfasna eklenmesi arlanparaizildiktensonraizimsayfasalr.izimsayfasnnsolundaki drawingviewmensndenisometricseilir,dahasonrasayfannistenilenyeritklanarak, parann sometrik perspektifi izim sayfasna aktarlr. 2.4.6.Yzey Przll ve Toleranslarn Eklenmesi 2.4.6.1.Yzey Przllnn Eklenmesi YzeyprzllizimsayfasndakiAnnotationmensndensurfacefinish komututklanr.Surfacefinishksmgelecektir.Gereklibilgilergirilerekyzeyileme iareti resmin neresine konacaksa o ksm tklanr ve sembol yerletirilir. 65 ekil 2.22: Yzey przllnn eklenmesi Ra 1.6:Yzey przllnn st snr1.6m. Ra 0.8:Yzey przllnn alt snr0.8m. 0.5:Ar ileme kalnl 0.5 mm 2.5 Rz :2.5 mm rnek uzunluu,16 ile 6.3m deerlerinde snrlandrlm. 2.4.6.2.Toleranslarn Eklenmesi Toleranslar,annotationsmensndengeometrictolerancekomututklanr.Gelen propertiestablosundangerekliksmlardoldurulur.izimsayfasndaistenilenksma tklanarak yerletirilir. ekil 2.23:Toleranspenceresi. 2.4.7. zel lemler ekil 2.24:Resme ekleye bileceimiz zel ilemler Simgesitklanarakresimzerindekizelilemleribelirtebiliriz.retimncesiveya sonrasndayaplacakbazilemlerveaklamalar,eklinveyakadnuygunbiryerinde yaplr. rnein sertletirme, birlikte ilem grecek paralar bu alanlara yazlabilir. 66 2.4.8.Kesit Alnmas Viev Layautmensndensection view (kesit alma) komutu tklanr. Kesit alnacak blge kesit izgisiyle kesilir ve onaylanarak kesit alnan resim yerletirilir.

AB ekil 2.25:Kesit alma A: Kesit alnacak parann st ve n grn. B:SectionviewKomutuileparannkesilecekolaneksenibelirtilerek,kesitin alnaca yere tanr. 2.4.9.Detay Grnler Detaygrnlerbirparasnn(deiiktaraflarndanbakarak)anlalr grnleridir.Grnsaysparannkarmaklkdurumunagredeiir.Detay grnlerde parayla ilgili her trl detay grebilmeliyiz. ekil 2.26: Detay grnler 67 2.4.10.leklendirme ekil 2.27:leklendirme leklendirmeilekkparalarbyltlerekanlalrhalegetirilir.Bykparalar da kltlerek izim sayfasna smas salanr 2.4.11.izilen Resimlerin ktsnn Alnmas ekil 2.28:izilen resimlerin ktsnn alnmas. izilenresimlerA4katlsnekadaryazcdan(printer),A4katlsnden bykolanlardaiziciden(plotter)ktsalnabilir.Yazdrdediimizzamanyandaki pencerealr.Bupenceredengerekliyazdrmaayarlaryaplponaylandzaman izimlerimiz baslmaya balar. 68 2.5. Para Bandnn izimi ekil2.29dayanakldelmevekesmekalbnoluturanelemanlarnresmi grlmektedir. ekil 2.29: Yan akl kesme kalbn oluturan elemanlar 69 2.5.1. Parann Bant zerinde Gsterilmesi ekil 2.30: Paras ekil2.40taverilenparaiineritmalzeme(malzemeband)vedier hesaplamalarmz iin kullanalm. Para kalnl (T) 0,5 mm dir.tk = 30 kg/mm2 dir. Tablo 1.2den para kalnl 0,5 mm ve en byk para boyu 22 mm ise a=0,9 ve b=1 mm bulunur. parasn oluturan geometrik alanlar hesap edelim: ekil 2.31: parasn oluturan geometrik alanlar ve hesaplar A1= 18X22=396A2= =36-28,26=7,74 A3=2X(3X4)=24 A4=4X(S1=A1-(A2+A3+A4) S1=396-(7,74+24+49,8)=314,4 Paraybantzerineikiekildeyerletirebiliriz.Bunagregerekliverimhesaplar yaplarak imalat ekli seilir. 70 a yerleim plan %Verim= = = %69 b yerleim plan %Verim= = = %68 ekil 2.32: Parann banda yerleimleri 2.5.2. stasyonlarn (Admlarn) Bant zerinde Gsterilmesi Paramzekil2.35ayagreimalatedilecektir.Bunagreparamzikiadmda retilecektir. ekil 2.36te adm ve yan ak grlmektedir. 2.5.3. Yan ak Yerlerinin izilmesi (Gsterilmesi) ekil 2.33: Yan ak yerleimi 71 Yan ak kesme pay Tablo 1.2den 1,5 mm alnr. Yan ak boyu adm kadar olaca iin bu mesafe 18,9 mm olur. 2.6. Kalp Paralarnn malat Resimlerinin izilmesi 2.6.1. Dii Kesici Plakann malat Resminin izilmesi ekil 2.34: Dii kesici plaka imalat resmi 72 ekil 2.35. Dii kesici plaka perspektif grnm Diikalpllendirilirkenekil1.27veTablo1.8denfaydalanlr.Ayrcaekil 1,21deverilen asalbolukdeerlerialnr. Kesmeykseklii (h) genellikle3 mm alnr. 3mmdenkalnsalariinkesmeyksekliisakalnlnaeitalnr.(T>3iseh=T olmaldr.) 2.6.2. Klavuz Plakann izilmesi ekil 2.36: Klavuz plaka imalat resmi 73 ekil 2.37: Klavuz plaka perspektif grnm Klavuzplakaboyutlardiikalpboyutlarnaeitolur.Ancakkalnlfarkldr. Zmbalarveklavuzplakabirbirlerinekaygangemeolarakaltrlr.Bazenklavuzplaka zerinebantyoludailenir.Cvatabalarklavuzplakazerinegmlr.Konumlama pimleri klavuz plakadan kalp alt gvdesine kadar uzar ve konumlar 2.6.3. Delme ve Kesme Zmbalarnn izilmesi Zmballeridiikalpllerindenfaydalanlarakbulunur.Kesmeboluu(c) tablodan belirlenip kesme yapan zmba lsnden karlmaldr. ayet zmba delme ilemi yapyorsadiikalpdeliklsneeklemelidir.ekil2.38Bdeverilendelmezmbas standartlardan kullanlabilir.(ISO 8020) A)Kesme zmbasB)Delme zmbas ekil 2.38: Zmbalar ve lleri 74 2.6.4. Yan aknn izilmesi Yanakkalpiersindeeritmalzemeninilerlememiktarnayarlayanzmbadr. Kalbndahaserivehassasalmasndadirektetkilidir.Busebeblebukalplaryanakl kalplarismiyleanlr.Dahancekikonulardayanakeitvelstandartlarndan bahsedilmiti. (ekil 2.39) ekil 2.39: Yan ak ve lleri 2.6.5. Kalp Alt ve st Plakalarnn izilmesi

75 ekil 2.40: Kalp alt plakasnn imalat resmi Hazrolarakalnanaltkalpsetindeeksenizgisiilebelirtilenksmilemealandr. Standarolarakretilenkalpsetlerindenekil2.49daddena1xb1=160x125seilir.Dii kalpzerindebulunanzmba,cvatavepimdeliklerikalpaltplakasileilgilideliklerdir. Budeliklerkalpaltplakasnnortaeksenireferansalnarakizilir.(ekil2.40)Diikalp lleri orta eksene gre bire bir ilenir ve montaj buna gre yaplr. ekil 2.41-a 76

ekil 2.41-b ekil 2.41: Kalp st plakasnn imalat resmi Hazrolarakalnankalpstplakasnnilemealankalpaltplakasnnaynsdr. Zmbatutucuplakakalp st plakasnadrt adet cvataveiki adet silindirik pim ilemontaj edilir. Kalp sapnn yeri, arlk merkezi yolu ile bulunur. (ekil 2.41) 2.6.6. Zmba Tutucu Plakann izilmesi

77 ekil 2.42: Zmba tutucu plakann imalat resmi Zmba tutucu plaka, zmbalarn kalp st plakasna montaj edilmek iin kullanlr. Bu plakazmbalarnbabiimlerinegreplanlanr.Buplakannkalnolmaszmbalar burkulmayakarkoyar.Zmbabannkonacayuvalariintoleransverilmelivediklik konumtoleransnadikkatedilmelidir.ekil2.42dezmbatutucuplakaimalatresmi verilmitir. 2.6.7. Kalp Balama Sapnn izilmesi Kalp saplar st kalp setini pres balna balamaya yarayan kalp elemandr. Kalp sap ls pres bal lsne gre belirlenir. DIN 9859da standart hale getirilmitir. ekil 2.43: Kalp balama sapnn imalat resmi 78 2.6.8. Yan Kaytlarn izilmesi eritmalzemeninkalpierisinderahathareketetmesiiinikiyntemkullanlr. Birincisiklavuzplakayaeritmalzemeninlleridikkatealnarak;eridingeeceikanal alr. ekil 2.44: Yan kayt kullanlmayacaksaKlavuz plaka izimi kincisiYankayt(bantyolu)klavuzplakannzerinealdgibiayrolarakda yaplabilir. ekil 2.45: Yan kayt(yan kayt klavuz plaka iersine almamsa kullanlr.) 79 ekil 2.46: klavuz plaka ve--yan kayt Sailerlemekanalklavuzplakazerinealmsayankaytkullanlmaz.Kalvuz plakazerinesacilerlemekanalalmamsayankaytlarkullanlaraksacilerlemekanal oluturulur. Stun,cvata,somunvebenzerikalpelemanlarseimiiinStandartKalp Elemanlar modl ve kalp kataloglar kullanarak seim yaplr. ekil 2.47 Stun ekil 2.48 paras erit malzemeekil 2.49 paras 80 ekil 2.50: Yan akl kalp montaj resmi ekil 2.50 de yan akl kalbn paralarnn isimleri ile montaj hali grlmektedir. Bu paralardan kalp st gvdesi ve kalp alt plakas hazr paralardr. Dier paralar kalpnn tasarmna gre deiik tezghlarda ilenir ve montaj yaplr. 81 ekil 2.51: Yan akl delme kesme kalb komple resmi 82 UYGULAMA FAALYET Uygulama Faaliyetinde verilen para iin aadaki sorular cevaplaynz.1 Bilgisayar ortamnda para bandn iziniz. 2 Bant zerinde admlar belirleyiniz. 3 Dii kalb bilgisayar ortamnda iziniz. 4 Klavuz plakay iziniz.5 Zmbalar iziniz. 6 Zmba tutucu plakay iziniz. 7 Yan aky iziniz 8 Alt ve st kalp plakalarn iziniz. 9 Bant yolunu iziniz 10 Cvata ve pimleri belirtiniz. 11 Kalp sapn iziniz.

UYGULAMA FAALYET 83 Uygulamasorusuiinaadakitablodaverilenilembasamaklarnavenerilere uyunuz. lem Basamlaklarneriler Para bandn iziniz. Konu 2.5.1e baknz. Hesaplamalar iin uygulama faaliyeti 1e baknz. izim iin izim aletlerini kullannz. Verimi yksek olan yerleim plann tercih ediniz. Parabandzerinde admlar belirleyiniz. Konu 2.5.2ye baknz.Parann ka admda imal edildiini belirleyiniz.Diikalbbilgisayar ortamnda iziniz. Birncekiuygulamafaaliyetindediikalpiin bulduunuz lleri kullannz. Dii kalp iin ilk nce kroki iziniz. izim iin bilgisayar ve bir CAD program kullannz. malatresmiizimkurallarnauyunuz.Konu2.1e baknz. Klavuz plakay iziniz. Konu 2.7ye baknz. izim iin bilgisayar ve bir CAD program kullannz. malatresmiizimkurallarnauyunuz.Konu2.1e baknz. Zmbalar iziniz. Konu 2.8e baknz. izim iin bilgisayar ve bir CAD program kullannz. malatresmiizimkurallarnauyunuz.Konu2.1e baknz. Zmbatutucuplakay iziniz. Konu 2.11e baknz izim iin bilgisayar ve bir CAD program kullannz. malatresmiizimkurallarnauyunuz.Konu2.1e baknz. Yan aky iziniz. Konu 2.9a baknz. izim iin bilgisayar ve bir CAD program kullannz. malatresmiizimkurallarnauyunuz.Konu2.1e baknz. Altvestkalp plakalarn iziniz Konu 2.10a baknz. izim iin bilgisayar ve bir CAD program kullannz. malatresmiizimkurallarnauyunuz.Konu2.1e baknz. Bant yolunu iziniz.izim iin bilgisayar ve bir CAD program kullannz. Cvatavepimleri belirtiniz. Cvata ve pim iin TS standartlarn kullannz. izim iin bilgisayar ve bir CAD program kullannz. malatresmiizimkurallarnauyunuz.Konu2.1e baknz. Kalp sapn iziniz. Kalp sapn standartlardan seiniz. izim iin bilgisayar ve bir CAD program kullannz. malatresmiizimkurallarnauyunuz.Konu2.1e baknz. 84 KONTROL LSTES Bufaaliyetkapsamndaaadalistelenendavranlardankazandnzbecerileriin Evet,kazanamadklarnziinHayrkutucuklarna(X)iaretikoyarakrendiklerinizi kontrol ediniz. Deerlendirme ltleriEvetHayr 1.Bilgisayar ortamnda para bandn izdiniz mi? 2.Bant zerinde admlar belirlediniz mi? 3.Dii kalb bilgisayar ortamnda izdiniz mi? 4.Klavuz plakay izdiniz mi? 5.Zmbalar izdiniz mi? 6.Zmba tutucu plakay izdiniz mi? 7.Yan aky izdiniz mi? 8.Alt ve st kalp plakalarn izdiniz mi? 9.Bant yolunu izdiniz mi? 10.Cvata ve pimleri belirttiniz mi? 11.Kalp sapn izdiniz mi? DEERLENDRME DeerlendirmesonundaHayreklindekicevaplarnzbirdahagzdengeiriniz. Kendiniziyeterligrmyorsanzrenmefaaliyetinitekrarediniz.Btncevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirme ye geiniz. 85 LME DEERLENDRME Aadakicmlelerinbandabobraklanparantezlere,cmlelerdeverilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. 1.()Grnleriizilenparalarnennemligrnolarakyan(profil)grn izilmelidir. 2.( ) malat resimlerinde olmas gerekenlerden bir tanesi de antet dir. 3.( ) Paralarn boyutlar ile ilgili verilen toleranslara ekil tolerans denir. 4.( ) 1:2 1:5 1:10 lekleri bytme lekleridir. 5.( ) Bilgisayarl bir ortamda kat oluturmann bir yolu da yol kullanarak (sweep) kat oluturmaktr. Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 6.Aadakilerden hangisi kalnlk vererek kat oluturma komutudur? A) PathB) Extrude C) RevolvedD) Revolved Cut 7.ki yzey arasnda kat model oluturmak iin kullanlan komut nedir? A) SweepB) Fillet C) LoftD) Shell 8.Katlarda pah krmak iin kullanlan komut nedir? A) ShellB) Fillet C) PatternD) Chamfer 9.Yzey ileme iaretleri iin kullandmz komut hangisidir? A) Linear Pattern B) Fillet C) Surface FinishD) Section View 10.Aada verilen elemanlardan hangisi standart izelgelerden alnabilir? A) Dii KalpB) Kalp alt ve st plakas C) Zmba tutucu PlakaD) Yan Kaytlar DEERLENDRME Cevaplarnzcevapanahtarylakarlatrnz.Yanlcevapverdiinizyadacevap verirkentereddtettiinizsorularlailgilikonularfaaliyetegeridnerektekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise modl deerlendirmeye geiniz. LME VE DEERLENDRME 86 BAARIM DEERLENDRME MODL DEERLENDRME UYGULAMALI TEST Baarm testi iin i paras 1. Para band lsn belirleyerek para bandn iziniz. 2. Adm ve verim hesabn yaparak bant zerinde admlar belirleyiniz. 3. Dii kalp llerini belirleyiniz ve dii kalbn imalat resmini iziniz. 4. Klavuz plakasnn lsn tespit edip imalat resmini iziniz. 5. Delme ve kesme zmba llerini belirleyip imalat resimlerini iziniz. 6. Zmba tutucu plakann llerini belirleyerek zmba tutucu plakann imalat resmini iziniz. 7. Yan ak lsn belirleyip, yan aky iziniz. 8. Kalp setini belirleyerek, kalp alt ve st plakasnn imalat resimlerini iziniz. 9. Cvata ve pimleri standartlardan seiniz. 10. Kalp sapnn yerini tespit ediniz. Kalp sapn iziniz. NOT:parasnnElastikiyetModl (E) 21000kg/mm2,Kesmedirenci (d)50 kg/mm2 alnz. MODL DEERLENDRME 87 DEERLENDRME LE Bufaaliyetkapsamndaaadalistelenendavranlardankazandnzbecerileriin Evet,kazanamadklarnziinHayrkutucuklarna(X)iaretikoyarakrendiklerinizi kontrol ediniz. DEERLENDRME LTLEREvetHayr 1.Para band lsn belirleyerek para bandn izdiniz mi? 2.Adm ve verim hesabn yaparak bant zerinde admlar belirlediniz mi? 3.Dii kalp llerini belirlediniz ve dii kalbn imalat resmini izdiniz mi? 4.Klavuz plakasnn lsn tespit edip imalat resmini izdiniz mi? 5.Delme ve kesme zmba llerini belirleyip imalat resimlerini izdiniz mi? 6.Zmba tutucu plakann llerini belirleyip zmba tutucu plakann imalat resmini izdiniz mi? 7.Yan ak lsn belirleyip, yan aky izdiniz mi? 8.Kalp setini belirleyip, kalp alt ve st plakasnn imalat resimlerini izdiniz mi? 9.Cvata ve pimleri standartlardan setiniz mi? 10.Kalp sapnn yerini tespit edip, kalp sapn izdiniz mi? DEERLENDRME Sorularaverdiinizcevaplariledeerlendirmeltlerinikarlatrnz.Modln deerlendirilmesisonucundaeksikolduunuzkonularyenidentekrarederekeksik bilgilerinizitamamlaynz.Hayrcevaplarnzbirdahagzdengeiriniz.Kendiniziyeterli grmyorsanzmodltekrarediniz.Kendiniziyeterligryorsanzbirsonrakimodle gemek iin retmeninize bavurunuz. CEVAP ANAHTARLARI 88 CEVAP ANAHTARLARI RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI 1Doru 2Yanl 3Doru 4Yanl 5Yanl 6D 7C 8A 9B 10B RENME FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI 1Yanl 2Doru 3Yanl 4Yanl 5Doru 6B 7A 8D 9C 10B 89 MODL DEERLENDRMENN CEVAP ANAHTARI C 1. Para Net Alan = 985 mm2 Adm Alan (Yatay) = 1624,25 mm2 Verim (yatay)= % 60,6 (TERCH EDLR) Adm Alan (Dey)= 1639,25 mm2 Verim (dey)= % 58,44 T = 1 mm ise; Yan ak kesme pay =1.5 mm ve a=b=1,5 mm Tablo 2ye gre Adm = 40 + 1,5 = 41,5 mm dir. erit Genilii (B ) = 40 + 2 x 1,5 = 43 mm C 2.Yan ak yeri ekilde gsterildii gibi olmaldr. Para iki aamada imal edilmektedir. C 3. Tablo1.8 ve ekil 1.27e gre; X = 35 + 2 x Adm + 5 + 46 X = 169 mm Y = 35 + 3 + 1,5 + 40 +35 Y = 114,5 mm B = 24 mm C 4. Klavuz (syrc) plakann; eni 169 mm, boyu 114,5 mm ve ykseklii seilecek olan cvatalarn ba biimine gre belirlenmelidir. C 5. Bant yolu klavuz plaka ilenerek elde edilecekse; ykseklik (1,5 ila 3) T olmaldr. (ekil 35) Bant yolu genilii = B + (0,5 ila 1) = 43 + 1 = 44 mm alnabilir. C 6.Kesme Boluu ( c ) = 0,063 mm olarak Tablo 1.5 ve ekil 1.20ye gre bulunur. DAYAMA 90 C7. Yanda verilen ekilde olduu gibi sadece kesme ilemi yapan 4. Zmba lsne kesme boluu ( c ) eklenir. Yan ak boyu iin flambaj hesab yapalm; I = 93,375 mm4 L=104,248 mm bu boya snr deerdir. C8.Zmba tutucu plakann llerini zmba ba biimlerine gre belirleriz. C9.DiikalbmznXveY(169;114,5)llerinegrebirkalpseti(ekil49de) seeriz. Mesela ekil 92 d de verilen ve a1 x b1 ls (200 x 125) olan set kullanlabilir C10.aklar toplam kestikleri evreleri bulalm: Toplam evre = 128 + 58 + 35, 528 + 43 Toplam evre = 264,528 mm mm Xx x x xXxX xX xX xX X6 , 77528 , 2645 , 96 43 115 528 , 32 5 , 96 58 55 1284 4 3 3 2 2 1 1=+ + +=+ + += 91 mm Yx x x xYxY xY xY xY Y544 , 73528 , 26423 43 5 , 84 528 , 32 5 , 84 58 5 , 84 1284 4 3 3 2 2 1 1=+ + +=+ + += C11.Cvataaphesabiinsyrmakuvvethesabyaplabilir.Kalbnboyutlarnagre cvata ve pim seebiliriz. Cvatalarz M10 ve pim iin apn 6 olarak alabiliriz. 92 KAYNAKA ERKNYakup,UygulamalSaMetalKalpKonstrksiyonu,Gazi niversitesi Teknik Eitim Fakltesi, Ankara, Nisan 1986. GNEA.Turan,PresleriTeknii,BlmI,TMMOBMakine Mhendisleri Odas, Yayn No:129, Ankara, 1989. CERTA.Mnir,MakineMhendisleriElKitabTMMOBMakine Mhendisleri Odas, Yayn No:100, Ankara, 1976. ATAMEK Sami, Sac Metal Kalpl 1977 Bursa EFEOLUMustafa,KONARMehmet,KARATAYksek,Makine RessamlAtlyeveTeknolojiII,TemelDersKitab,T.C.MilliEitim Bakanl Devlet Kitaplar, Truva stanbul, 2003. PAQUIN J.R., eviren KIRMIZI Cokun, Kalp malat ve iziminde Temel Kurallar, Atlas Kitapevi, Konya, Nisan 1987. KURTYrd.Do.Dr.Hseyin,KalplkTekniiveTasarm,Kesme Kalplar, Birsen Yaynevi, stanbul, 1999. EN.Zeki,NailZLNGR,TesviyeBlmMeslekResmi10.Snf,Ege Reklm Basm Sanatlar Tesisleri, stanbul, 2002. lgili TS ve DIN standart yapraklar KAYNAKA